МАТЫСМӦ КӦДЗАН КАД. КОЛӦ КӦДЗНЫ ВЕСАЛӦМ КӦЙДЫСӦН

Миян Обласьтын быдлаын на кӧдза муяс ёг турунӧн тырӧмаӧсь. Быдӧн эськӧ тӧдӧны ёг турунлысь лёклунсӧ, быдӧн аддзӧны, — ёг туруна му вылын сӧмын джын урожай воӧ, сӧмын омӧля кужӧны дай оз и ёна зільны ёг туруныскӧд вермасьнысӧ.

Мый нӧ колӧ тӧдны му вылын ёг турункӧд вермасигӧн? Медводз со мый: ёг турун винёвджык вӧдитан быдтасъясысь. Сы вӧсна сійӧ водзджык чужӧ, вермӧ быдмыны кӧдзыдджык дырйи, васӧдджык да чорыдджык муяс вылын. Сэсся ёг туруныд ӧдйӧджык быдмӧ, панйӧ кӧдзаяссӧ. А ордйӧдас кӧ, ёг туруныс мӧдас кӧдзаясыдлысь мырддьыны мусьыс сёянторсӧ, шондісьыс сайӧдӧ, — кутас ӧбӧдитны кӧдзаястӧ. Дерт, сэсся вӧдитан быдтасъяслы сьӧкыд ёг туруныдкӧд вермасьнысӧ.

Колӧ крестьянинлы тӧдны и со мый: ёг турун му вылын паськалӧ-рӧдмӧ кык ногӧн — кӧйдыснас, либӧ кӧйдыснас дай вужъяснас тшӧтш. Ёг турун кӧйдыс му вылӧ воӧ кык ногӧн жӧ: му вылас киссьӧ вӧдитан быдтассӧ му вывсьыс босьттӧдзыс, либӧ крестьяниныс ачыс, ас кинас ёг турун кӧйдыссӧ кӧдзӧ. Кор ёг турун кӧйдысыс ачыс киссьӧ му вылад, сійӧ абу на зэв дивӧ. Босьтӧ дивӧыд, кор крестьянин ас кинас ёг турунсӧ кӧдзӧ му вылас.

Тані ми неуна сёрнитыштам, кыдзи позьӧ дугдыны крестьянинлы му вылас ёг турунсӧ кӧдзӧмысь.

Миян крестьяна зэв на этшаӧн кӧйдыснысӧ тӧлӧдӧны тӧлӧдчан машинаӧн, быдлаын на вартӧм бӧрас зырйӧн коялӧмӧн тӧлӧдчӧны. Дерт, тадзи тӧлӧдігад унджык ёг турун кӧйдысыс оз и торъяв быдтас кӧйдыс дінсьыд.

Унджык ёг турун кӧйдысыс зэв посни да гырысь тусьяс пытшсьыд оз зэв и тыдав. Крестьяниныд сэсся и мӧвпалӧ: тӧлӧдчигас пӧ ӧд став тӧричаыс (ёг кӧйдысыс) бокӧ муніс, торъяліс. Водзмӧстчысь крестьяна гӧгӧрвоисны нин, — киӧн тӧлӧдігӧн он вермы став ёг турун кӧйдыссӧ торйӧдны. Колӧ сы бӧрын нӧшта на весавны кӧйдыстӧ кӧйдыс весалан машинаӧн. Сэсся ӧд весиг и тӧлӧдчан машинаыд (веялка) оз на вермы став ёг турун кӧйдыссӧ торйӧдны. Вежӧраджык крестьяна быд во кутісны кӧдзтӧдзыс став кӧйдыссӧ лэдзны кӧйдыс весалан машина пыр. «Огӧ жӧ пӧ кутӧ (ас киӧн кӧдзӧмӧн) ёг турун муяс вылын вӧдитны. Тӧдам пӧ ӧд, ёг туруныд кӧдзалысь вынсӧ мырддьӧ, шондісьыс сайӧдӧ, урожайсӧ сэсся кӧдзаяслысь чинтӧ».

Уна вӧлӧсьтын нин ӧні ставыс босьтчисны кӧйдысъяссӧ весавны. 1919 воын Яренскӧй уезд улын видз-му управленньӧыс кӧйдыс весалан 15 кымын машинаӧн куим тӧлысьӧн став ид кӧйдыссӧ уездсьыс весавліс. Ньӧти крестьянинлӧн эз кольлы весавтӧм кӧйдыс.

1918 воӧ нянь омӧля быдмис. Унджыклаас идйыс омӧль воис, кынмаліс да. Видз-му управленньӧ продкомкӧд тшӧктісны сэки крестьяналы став идсӧ весавны — бурджыка воӧм тусьсӧ торйӧдны весалӧмӧн, да чужтӧмӧн видлӧм бӧрын чужансӧ кӧйдыс вылӧ кольны. Чужан кӧйдыс вылӧ (лишнӧй кӧ сійӧ вӧлі крестьянинлӧн) продком вӧлі сетӧ шобді пызь. Крестьяна чужан идсӧ ньӧти эз сёйны.

Тадзи став кӧйдыссӧ весалӧмӧн Яренскӧй уезд улын эз зэв и тӧждысьны кӧйдыс вайӧм пондаыд. Емва вӧлӧсьтъясӧ эз тырмы ас кӧйдысныс: лои вайны сэтчӧ ид кӧйдыссӧ мукӧд губерняясысь.

1919 воӧ няньяс бура быдмисны. Кӧні вӧлі кӧдзӧма ас ид кӧйдысӧн, урожай воис зэв бур. Сӧмын Емва вӧлӧсьтъясын, кодлӧн вӧлі кӧдзӧма вайӧм кӧйдыснас, ид эз удит вонысӧ, вежӧн и лои сійӧс вундыны. Емвасаяс гӧгӧрвоисны — колӧ пӧ тай вӧлӧм ас овмӧсын лӧсьӧдны кӧйдыстӧ. Кӧні уна во нин весалӧны кӧйдыссӧ, аддзисны: весалӧм кӧйдысӧн кӧдзигӧн ыджыдджык урожай воӧ, ёг туруныс озджык быдмы (дерт, чинас, он кӧ ас кинад мӧд сійӧс кӧдзнытӧ), кӧйдысыд гырысьджык туся да сьӧкыдджык лоӧ. Кӧнсюрӧ сэсся кутісны сёрнитны: «Триумф» машинаӧн пӧ кӧйдыстӧ весалӧмӧн тӧдчӧмӧн ӧдйӧджык идйыд воӧ. Регыдджык-ӧ весалӧм кӧйдысӧн кӧдзӧма ид воӧ, огӧ на тӧдӧ. А мый збыль весалӧм кӧйдысӧн кӧдзӧм понда муяс ёгтӧммыны кутісны, урожайыс ыджыдджык воӧ дай тусьыс гырысьджыка быдмӧ — сійӧс бура нин тӧдам. Агрономия важӧн нин та йылысь висьталӧ крестьяналы.

Водзмӧстчысь крестьяналы та йылысь висьтавнытӧ оз нин ков, — найӧ тӧдӧны нин кӧйдыс весалӧмлысь бурлунсӧ.

Кутшӧм машинаӧн медбур весавны кӧйдыс?

Эмӧсь кык сикас машина: ӧтиыд гырыся-посниа тусьяссӧ торйӧдӧ (шуӧны Триерӧн). Мӧд нога машинаясыс торйӧдӧ сьӧкыд тусьяссӧ кокньыдсьыс. Татшӧм машинаяссӧ шуӧны Триумфӧн. Дерт, кыкнан сикас машинаыс торйӧдӧ и ёг турун кӧйдыссӧ.

Миянлы медъёна ӧні колӧ кутчысьны Триумф машина бердӧ. Сійӧн ӧдйӧджык — луннас тонна куимӧдз-нёльӧдз кымын (180–250 пудйӧдз) позьӧ весавны. Тайӧ машинасӧ и новлӧдлынысӧ кокньыдджык.

Кӧдзтӧдз зэв нин этша кад коли. Коді эз на весав ид кӧйдыссӧ, колӧ ӧні жӧ весавны, мед эськӧ эз жӧ ло весавтӧм кӧйдысӧн кӧдзны. Оз ков вунӧдны пӧслӧвича: «Мый кӧдзан — сійӧс и вундан». Лёк, ёгӧсь кӧйдысӧн кӧ кӧдзан, ёг и лоӧ вундыны.

В. Исаков.