ПИСТИӦН ВИСЬӦМ
Писти — вуджан висьӧм. Тайӧ висьӧмыс ёна вӧлі паськалӧма 1700–1800 воясӧ, сэки йӧзыс эз на кужлыны асьнысӧ видзны тайӧ висьӧмсьыс да. Сійӧ кадас тайӧ висьӧмысь уна сюрс йӧз кулісны, унаӧн синтӧммисны, а медся нин унаӧн тайӧ висьӧмысла лоины писти сера чужӧмаӧсь. Быд 100 висьмӧм морт пиысь кулісны джынсьыс унджыкӧныс. 1800–1900 воясӧ Рытыввыв Европаын писти висьӧмыд пистиалӧм понда ёна нин чиніс, а мукӧд государствоясын дзикӧдз быри. А Россияын сійӧ кадас писти висьӧмӧн ӧти вонас вӧлі кулӧны 50.000 мортӧдз.
Войнаяс бӧрад СССР-ын писти висьӧмыд зэв ёна паськаліс. 1919 воын пистиӧн висьӧмаӧсь 108.081 морт, а 1920-ӧд воын — 162.094 морт. Та бӧрын пистиӧн висьӧм бӧр кутіс чинны, 1923-ӧд воын висисны сӧмын нин — 57.840 морт. Кӧть и пистиӧн висьысьясыд Сӧвет Союзын чинӧны, сӧмын мукӧд государствоясын серти ёна на висялӧны. Быд 100 сюрс морт пиысь 1923-ӧд воын пистиӧн висьӧмаӧсь: СССР-ын — 36 морт, Югославияын — 9 морт, Англияын — 6 морт, Польшаын — 2 морт, Францияын да немечьяслӧн нӧшта нин этшаӧн вӧлӧмаӧсь висьысьясыс, Скандинавскӧй государствоясын ӧти висьысь морт эз вӧв. Быд 100 000 морт пиысь гижалӧма пистиӧн висьысьӧс 1923-ӧд воын: немечьяслысь — 2 мортӧс, СССР-ысь — 36 мортӧс, Коми обласьтысь — 573 мортӧс. 1924 воын: Англияысь — 6 мортӧс, СССР-ысь — 21 мортӧс, Коми обласьтысь — 163 мортӧс. Тайӧ лыдпасъясысь тыдалӧ: миян Коми обласьтын пистинад медся ёна висьӧны. А ёна висялӧны пистинад со мыйла: миян йӧзыд Рытыввыв Европаса государствоясын серти кольӧмаӧсьджык олӧмсямнас, югыдлуннас, сэсся омӧля на тані пистиасьӧны.
Кыдзи висьӧдӧ писти висьӧм.
Медводз видзӧдлам, кыдзи да мыйӧн вуджӧ тайӧ висьӧмыс. Висьмӧдысьыс (заразаыс) вуджӧ кӧлуй пыр, сынӧд пыр, висьысь морт дульнас, гутъяс разӧдӧны и да нӧшта мукӧдторъясӧн.
Наука тӧдмалӧма — став сикас писти висьӧмсӧ новлӧдлӧ ӧти сикас висьмӧдысь (микроб). Пистиӧн висьӧны и скӧт.
Висьмӧдысьыс (микробыс) олӧ писти дойясас, сідзжӧ тыын (лёгкӧйын). Кызӧдіг-горӧдігӧн висьысь мортсянь дульнас висьӧмыс вуджӧ дзоньвидза мортлы. Сюрӧм бӧрас висьӧмсӧ казялан сӧмын вежон кык мысти.
Пистиӧн висьӧны гырысьяс и челядьяс, дерт, абу кӧ найӧс пистиалӧмаӧсь, либӧ пистиавлӧмаӧсь кӧ во 10 сайын. Висьмӧма мортыс медводзсӧ биалӧ, висьмӧ юрыс, омӧльтчӧ. Нёльӧд луннас яй вылас кисьтӧ — лоӧны гӧрд вежорйывъяс, кык лун мысти вежорйывъясыс лоӧны гадьяс кодьӧсь, кык лун бӧрын орсялӧны. Орсялӧм бӧрас медся сьӧкыда висьӧдӧ.
Сэсся гадьясыс кутасны потласьны да косьмыны сьӧд аняясӧ.
Аняясыс киссьӧны да чужӧм вылад лоӧны писти серъяс. Оз кӧ ло некутшӧм немулича (осложненньӧяс) висигас, висьӧмыс бырас 3–5 вежон мысти.
Писти вӧсна синтӧммӧны.
Писти висьӧмлӧн гадьясыс яй вылын кындзи овлӧны вом пытшкын, горшын, синъясын и. Голя пытшкад кӧ лоӧ, сійӧ зэв лёк. А синъясӧ кӧ петас, мортыд синтӧммӧ. Россияын медся ёнасӧ вӧлі синтӧммӧны пистиысь. Быд 100 синтӧм морт пиысь 12 мортыс синтӧммӧмаӧсь писти висьӧм вӧсна. 500.000 синтӧм морт пиысь Россияын 60.000 мортыс синтӧммӧмаӧсь писти висьӧмыс. Со ӧд кутшӧм ыджыд омӧль вӧчӧ йӧзлы писти висьӧмыд.
Пистиалӧм йылысь.
Пистиӧн висьӧны скӧт. Найӧс висигас мортӧс моз жӧ кисьтӧ. Медся кокниа висьӧны мӧсъяс. Мӧскыдлӧн пистиӧн висигӧн лоӧны вӧраас гадьяс, орсялӧны, сэсся аняясыс кисьмӧны да гылалӧны. Сы местаын лоӧ писти сер. Неуна мӧстӧ кынтӧ. Сэсся мӧс бӧр бурдӧ. Мӧссянь писти вермӧ вуджны лысьтысьыслы.
Англияса врач Дженнер 18-ӧд нэмын казялӧма: мӧс лысьтысьяс кӧ висьлӧмаӧсь мӧссянь вуджӧма писти висьӧмӧн, сы бӧрын мӧдысь писти висьӧм оз нин босьт. Тайӧс тӧдмалӧм бӧрын, Дженнерыд шуӧма: «колӧ пӧ наросьнӧ (искуственнӧ) йӧзсӧ висьмӧдны мӧс пистиӧн». 1796-ӧд воын Дженнер пистиалӧма 8 арӧса челядьӧс (мӧс пистиӧн висьысь мортлысь пистисӧ босьтӧма).
Сы бӧрын кымынкӧ тӧлысь мысти сійӧс жӧ пистиалӧма натуральнӧй пистиӧн. Сӧмын висьӧмыс абу нин босьтӧма — дзоньвидза кольӧма.
Та бӧрын ёна кутісны йӧзӧс пистиавны: медводз кутчысисны тайӧ уджас Европаса Рытыввыв государствоясын. Медся нин немечьяс. Найӧ 1878-ӧд воын сэні лэдзисны закон став йӧзсӧ пистиавны. Кымынкӧ во мысти писти висьӧм ёна чиніс. Сӧмын ӧткымынӧн кутісны висявны. Законсӧ лэдзтӧдз сэні пистинад уна дас сюрс йӧз на вӧлі висялӧны.
Россияын революцияӧдз йӧзтӧ зэв на омӧля вӧлі пистиалӧны. Мед эськӧ бырӧдны писти висьӧмсӧ, Народнӧй Комиссаръяслӧн Сӧвет 1919-ӧд воын лэдзис закон. Шуис быд мортӧс пистиавны, ӧтчыд 1 арӧсӧн (вакцинация), мӧдысь (ревакцинация) — 10–11 арӧсӧн да 20–21 арӧсӧн. Тайӧ законсӧ лэдзӧм бӧрын йӧзӧс ёна кутісны пистиавны. Мӧскуаын 1924 воын быд 100.000 йӧз пиысь вӧлі 10 висьысь. Ленинградын 1919 воын быд 100.000 морт пиысь пистиӧн вӧлі висьӧны 628 морт, а 1923-ӧд воӧ быд 100.000 йӧз пиысь пистиӧн висьысьыс вӧлӧма сӧмын нин 5 морт. Чиніс пистиалӧм понда.
Пистиалан удж миян Коми обласьтын мунӧ омӧля на. Быд 1000 морт пиысь 1922-ӧд воын пистиасьӧма 71 морт, 1923-ӧд воын — 20 морт, 1924-ӧд воын — 163 морт, 1925-ӧд воын — 53 морт. Омӧля пистиасьӧны тані, ёна на пемыдӧсь да, оз на гӧгӧрвоны сыысь бурсӧ. Сэсся оз на жӧ тырмы сьӧмыс быдлаӧ ыставны пистиалысьясӧс.
Пистиалӧны вакцинаӧн либӧ детритӧн. Тайӧясӧс босьтӧны наросьнӧ пистиӧн висьмӧдӧма куканьлысь. Пистиалігад колӧ быдлаті сӧстӧм. Пистиӧн висьмӧдӧм куканьлӧн писти гадьясыс кисьмӧны 6–7 лун бӧрын, кисьмӧм мыстиыс пежсӧ (заразасӧ) чукӧртӧны да вӧчӧны вакцина.
Пистиавны колӧ став кагасӧ арӧс тыртӧдз. Пистиавтӧдзыд кагатӧ колӧ ёна мыськавны да пасьтӧдны сӧстӧм дӧрӧмӧн. Пистиалӧм бӧрас пистиалӧминсӧ колӧ видзны сӧстӧма, колӧ видзчысьны гыжйыштчӧмысь да пежасьӧмысь. Пистиалӧмыд 5–7 во бӧрын оз нин кут видзны висьмӧмсьыд. Сідзкӧ, 8 либӧ 10 кымын арӧс тыригӧн колӧ мӧдысь пистиавны. Мӧдысь пистиалӧны школаӧ либӧ детскӧй садйӧ пыригӧн.
Коймӧдысь пистиалӧны быд мортӧс 20 арӧсӧн: заводӧ либӧ учрежденньӧӧ уджавны пыригӧн, Гӧрд армияӧ мунігӧн да сідз водзӧ.
Пистиалӧмыс кӧ артмӧ — 3-ӧд лунас лоӧ гӧрд вежорйыв, 6-ӧд луннас лоӧ гадь кодь, 8-ӧд луннас орсялӧ (неуна сэки кынтыштӧ), 11-ӧд лунъяс бӧрын орсялӧминыс кутас косьмыны. 3 вежалун бӧрти пистиалӧм местаас лоӧ сьӧд аня, сэсся аняыс усьӧ да лоӧ нэм чӧж кежад рубеч.
Ми шулімӧ нин — писти вуджан висьӧм. Сідзкӧ, пистиӧн висьмӧм мортӧс дзик пыр жӧ колӧ торйӧдны дзоньвидза йӧз дінысь, босьтны бурдӧдны.
Мед оз паськав писти висьӧмыс, висьысьтӧ больничаӧ нуӧм бӧрын керка пытшкӧссьыд колӧ вины пистиалысь заразасӧ — висьмӧдысьсӧ. Колӧ вӧчны дезинфекция (тшынас формалинысь).
Быд мортлы колӧ пистиасьны дай челядьсӧ тшӧтш вайӧдны.
Пистиалӧны быд сиктса больничаясын да пельшӧрскӧй пунктъясын.
Врач И. С. Коканин.
