КЫПӦДАМ КУЛЬТУРА
Ленин шуліс: медым социализм ногса олӧмтӧ лӧсьӧдны, миянлы ӧні коли сӧмын ӧтитор — вайӧдны уджалысь йӧзӧс сэтшӧм культураӧдз, мед найӧ гӧгӧрвоисны став выгӧдасӧ, бурсӧ ставӧнлы кооперация пыр уджалӧмсьыс, медым эськӧ ставыс босьтчисны лӧсьӧдны, паськӧдны кооперация. «Сӧмын» тайӧс и колӧ ӧні миянлы вӧчны. Медым тайӧ «сӧмынсӧ» збыльӧ пӧртны, колӧ дзонь переворот нуӧдны. Уна кад мунас та выйӧдз культура кыпӧдӧм вылӧ.
Ӧні миян Сӧвет государствоса пабрик-заводъясын уджсӧ, видз-му бердын уджсӧ — государственнӧй овмӧссӧ кыпӧдӧма войнаӧдзса выйӧдз нин. Рабочӧйяс да крестьяна СССР-ын пуктісны ас водзаныс мог — вӧчны социализм ногса олӧм. Рабочӧй да крестьяналӧн государство чорыда кутчысис вӧчавны выль пабрик-заводъяс, пуктавны уна выль электростанцияяс, лӧсьӧдавны гырысь кӧрт туйяс. Государство лэптӧ и видз-му бердса удж, нуӧ водзӧ сиктса овмӧсӧс, лӧсьӧдалӧ ӧтувъя (коллективнӧй) гырысь овмӧсъяс. Ыджыд, зэв ыджыд уджъяс на сулалӧны Сӧвет Россия водзын; колӧ миянлы вӧтӧдны дай бӧрӧ кольны капиталист государствояслысь овмӧссӧ, колӧ тэчны социализм.
Ми огӧ вермӧ тайӧ паськыд туй кузяыс ӧдйӧ мунны, огӧ кӧ ставным ӧтвылысь чорыда кутчысьӧ культура кыпӧдан удж бердӧ. Та йылысь партиялӧн 15 съездыс шуис ассьыс веськыд кывсӧ, тшӧктіс водзӧ вылӧ ёнджыка кыпӧдны культура.
Крестьяналы колӧ, медым сӧветъясын бура уджалісны, мед быд ногӧн сэні крестьяналы отсалісны, медым шыӧдчӧмъяссӧ сылысь эз пӧжны кабалаяс чукӧрын. Мед кооперативъясын уджалысьяс кужисны бура, культурнӧя пуктыны вузасян-ньӧбасян уджсӧ, став колан уджсӧ, мед кооперативын сьӧм лотайтӧмъяс эз вӧвны. Крестьянин кӧсйӧ, мед кутас быдмыны кык шеп сэні, кӧні ӧнӧдз на быдмис ӧти шеп да сідзи водзӧ.
Уна на нелючкияс эмӧсь миян сӧветъясын да кооперативъяс уджын, тшӧкыда на крестьянин уджалӧ аслас му пельӧс вылас важ дедыс моз. Сійӧ омӧльторъяссӧ ми вермам дзикӧдз бырӧдны, кор крестьяна лоӧны велӧдчӧмаӧсь, кор культураыс пырас миян олӧмӧ, уджӧ. Оз позь шуны сідзи: ог кӧ лоӧ ми грамотнӧйӧсьджык, миян овмӧс оз кут бурмыны, сӧветса да кооперативса удж оз кутны лыбны. Абу сідзи: культура кутас лэптысьны тшӧтш овмӧс кыптӧмкӧд; сӧветъясын да кооперативъясын удж пондас бурмыны, кор найӧ бердӧ кутчысяс став йӧзыс. А сӧвет удж кӧ бурмас, кооперация вынсялас, овмӧс тувччас водзӧ — кыпалас накӧд тшӧтш и культураыс уджалысь йӧзлӧн.
Меньшевикъяс, сӧвет власьтлӧн вӧрӧгъяс вӧлі шуӧны: социализм стрӧитны кутчысьны пӧ позьӧ сэки, кор йӧзыс лоӧ культурнӧйджык, а сытӧг пӧ велӧдчытӧм крестьяналы да рабочӧйяслы нинӧм вылӧ и босьтны ас киӧ власьттӧ. В. И. Ленин гижліс: колӧ пӧ босьтчыны помсяньыс — водзын революциясӧ вӧчны. Сійӧ сетас рабочӧйяслы да крестьяналы власьт. А власьтыс кӧ рабочӧй да крестьяна киын лоӧ, позьӧ вӧтӧдны культуратӧ мукӧд йӧзлысь. Сідзи и миян лои. Октябрса революция садьмӧдіс нэмӧвӧйя узьӧмысь, петкӧдіс пемыдысь рабочӧйясӧс да крестьянаӧс, сетіс став ас сёрниа йӧзлы культура.
Коми крестьянин ӧні абу нин войнаӧдзса крестьянин кодь. Коми крестьянин матыстчис культура бердӧ. Кыдзи бурджыка вӧдитны уджавны мусӧ — сійӧ ӧні мунӧ юасьны агрономъяс дінӧ. Зэв унаӧн судзӧдӧны да лыддьӧны газетъяс да нигаяс. Уналаын крестьяна асьныс восьталӧны гӧрд пельӧсъяс да ӧтвылысь судзӧдӧны сэтчӧ нигаяс-газетъяс. Уна сиктӧ нин лӧсьӧдӧма радио, да кывзӧны дзонь сиктӧн юӧръяс паськыдінын олӧм йылысь, мый диитчӧ му сяр вылас. Кывзӧны, тӧдмалӧны, кутшӧм ногӧн кӧсйӧны нуӧдны водзӧ уджалысьясӧс сӧвет правительство да коммунист партия кокньыдджык олӧмланьыс. Крестьяна оз кӧсйыны кольны велӧдтӧг ассьыныс челядьнысӧ: корӧны власьтлысь унджык школа восьтыны, асьныс отсалӧны вӧчавны школа улӧ выль керкаяс. Вежсис миян и оласногным (быт); войтыр кутіс выль ногӧн, бурджыка овны. Оз нин ставыс нуны челядьсӧ пыртны поп дінӧ, унаӧн нин гӧтрасьӧны вичкотӧг. Нывбабаяс судзӧдӧны ӧтвылысь машинаяс да кутчысьӧны артельӧн нуӧдны ассьыныс уджнысӧ. Крестьяна, вичко праздникъяс пыдди, заводиталӧны празнуйтны сӧветскӧй праздникъяс. Челядь велӧдчӧны выль олӧм дорны пионер отрадын. Найӧ велӧдӧны бать-мамнысӧ сӧстӧмджыка овны. Унатор вылӧ на нӧшта позьӧ индыны. Дерт, уна на колис да ӧнӧдз кыссьӧ миян олӧмын и важ омӧльыс. Сӧмын выльыс вермӧ важсӧ, важыс чирзігтыр кутіс кольны бӧрӧ. Вермасьны важыскӧд ми кутам бурджыка, кор лоам велӧдчӧмаӧсьджык, кутчысям кӧ нӧшта чорыдджыка культура кыпӧдан удж бердӧ.
Миян коми йӧзлы уна вын на ковмас пуктыны куш лыддьысьӧм-гижӧмсӧ гырысьяслы шедӧдӧм вылӧ. Зэв ньӧжйӧ мунӧ гырысьясӧс велӧдӧмыд. Оз на зэв лючки мун и ичӧт школаӧ ветлан арлыда челядьӧс велӧдӧм. Унаӧн на на пиысь оз велӧдчыны. Грамӧта сетны гырысь йӧзлы, став челядьӧс школаын велӧдны — ӧні медыджыд мог. Тайӧяссянь и колӧ заводитны культура кыпӧдан уджтӧ.
Дерт, оз ков бокӧ кольны уджалысь йӧзлысь и дзоньвидзалун кутӧмсӧ. Колӧ и сійӧ удж пондаыс ёнджыка тӧждысьны. Ӧд уна коми челядь ичӧтдырйи кулӧ быдса висьӧмъясысь, огӧ кужӧ видзнысӧ да. Сійӧ бара жӧ велӧдчытӧм понда. Медым быд мам вӧлі велӧдчӧма, медым сійӧ кужис бура быдтыны, дӧзьӧритны ассьыс кагасӧ. А этшаӧн ӧмӧй маитчӧны лёквисьӧм понда, юӧм вӧсна. Виччысьны на помысь бур, дзоньвидза челядьӧс, дерт, оз позь, дай асьныс найӧ оз вермыны уджавны дзоньвидза морт кодя. Сьӧкыд удж бӧрад унаӧн на шойччӧны вина сулея дорын, кынмӧны кӧ — винаӧн жӧ шонтысьӧны, шогсӧ «пальӧдӧны» — бара вина румка дорын. Оз на быдӧн тӧдны кутшӧм убытка вайӧ винаыд, кыдзи сійӧ йирӧ мортлысь дзоньвидзалунсӧ. Сӧмын сэки оз ло миян вина юӧмыд, лоӧны кӧ бур кинокартинаяс, позьӧ кӧ юӧм пыдди петны кывзыны радио. Ёнджыка, мый эбӧсысь колӧ пессьыны быдлаӧ лӧсьӧдны радио, лӧсьӧдны унджык кино-передвижкаяс. Колӧ ӧнісянь быдӧнлы ёнджыка босьтчыны культура кыпӧдан удж бердӧ. Сійӧ уджсӧ сідзи нуӧдны, медым отсаліс Сӧвет государстволы тэчны социализм, медым сійӧ уджыс отсаліс лӧсьӧдны выль ногса, бур олӧм быд сиктын.
Миян крестьяна уналаын корӧны велӧдны найӧс лыддьысьны-гижны, корӧны нигаяс лыддьысян керкаӧ. Быд ногӧн налы колӧ отсавны выль олӧмлысь петасъяссӧ бурджыка пелегуйтны. А крестьянаыс асьныс кутасны жӧ отсавны культура бердын удж нуӧдысьяслы.
Колӧ быдӧнлы помнитны В. И. Ленинлысь шуӧмсӧ: «Ӧні миянлы колӧ сӧмын культурнӧй революция, медым лоны социалистическӧй государствоӧн».
Д. Ж.
