ЫДЖЫД ОЛӦМ
«Да, интереснӧй олӧм вӧлі тайӧ нывбабаыслӧн, — думайті ме, кор бара веськӧдчи РСФСР-са да Коми АССР-са заслуженнӧй врач Васса Руфовна Сажина дорӧ. Чужлӧма 1888 воын, тыртӧ нин ӧкмысдас ар».
Суи ме Васса Руфовнаӧс эг вольпассьыс, и весиг эг аслас квартираысь. Корсьӧм-юасьӧм бӧрын ме аддзи сійӧс улыс судтасьыс ас кодьыс жӧ пӧрысь дед ордысь. Найӧ мыйкӧ ноксисны шонтан батарея дорын.
— Кынтасны кӧ батареяяссӧ и став подъездыс оз мӧд шонавны, — висьталӧ дед.
— А слесарыс ӧд воліс, мый шуӧ? — юалӧ Васса Руфовна.
— Кран пӧ колӧ, да абу. Ветла хозмагӧ, гашкӧ, сэтысь сюрас.
Сэтчӧ суитчи ме. Мися, абу ӧмӧй томджык йӧзыс, мыйла ті та вӧсна тӧждысянныд?
— А кыдзи нӧ, — шуӧ Васса Руфовна. — Том йӧзыс удж вылынӧсь, а ми нинӧм огӧ вӧчӧй.
И со ми Васса Руфовнакӧд пукалам сылӧн квартираын нин, сёрнитам.
Ме кывза тайӧ нывбабасӧ и шензя: «Вот тэныд и ӧкмысдас ар!» Васса Руфовна помнитӧ ставсӧ-ставсӧ и висьталӧ ньӧти зэлӧдчывтӧг, том, татшкан гӧлӧсӧн. Со ӧд кутшӧм ён йӧзӧс вермӧ чужтыны миян Коми муыд!
— Чужлі ме Сыктыв вожын, Чухлӧм сиктын, — висьталӧ Васса Руфовна. — Миян керка медся омӧликыс вӧвлі. Кытысь бурыс, батьӧй инвалид. Мунӧма турунла, ю вуджигӧн вӧлыс гурскысяс йи улас. Вӧвсӧ спаситігӧн батьӧ кынмӧма, радикулит нэмыс кежлӧ и дорӧма морттӧ.
Кӧкъямыс арӧсӧн муні церковно-приходскӧй школаӧ. Ни ӧти нывка абу, ставыс зонкаяс, а ме пукси медбӧръя парта саяс и пукала. Сійӧ пӧ дик нывка, мед пукалас, — шуӧны вӧлі ме йылысь, меным книгатӧ весиг эз сетны, ни грифельнӧй пӧвтӧ (бумага пыддиыс грифельнӧй пӧв вылӧ гижлісны сэк).
Закон божий вӧлі школаад медглавнӧй предметыс. Ачыс сиктса поп велӧдіс таысь. Ӧтчыд попыд и юалӧ, коді пӧ
— Ме тӧда! — горӧді ме и вылӧ лэпті киӧс.
— Но давай, — шуӧ попыд, а ачыс оз эскы, мый тӧда ме. А ме тай кыдзи заводиті, и помӧдзыс гораа висьталі.
Сэк отеч Александрыд пуксьӧдіс менӧ первой парта сайӧ, тшӧктіс сетны и книга, и грифель, и пӧв. Вӧлись ме лои школьницаӧн. Радыд аслам!
Помалі школатӧ бура. Вурисны мем кучик сапӧг, кыисны сера чулки, мамӧ пуктіс нопйӧ мыйсюрӧ сёян-юан, и лэччӧдіс менӧ ӧти учительница (Цембер Парасковья Андреевна вӧвлі) карӧ, гимназияӧ.
Овмӧдчи сэн ӧти старука ордӧ, котрала гимназияӧ, но друг класснӧй наставнича корӧ менӧ ас дінас да шуӧ:
— Гиж гортад письмӧ, мед ыстасны вит шайт да ветымын ур колошиа сапожки вылӧ, гимназияад оз позь ветлыны татшӧм сапӧгнад.
— Гижи. Сьӧм ыстӧм пыдди мамӧ ачыс воис вӧлӧн. Пуксьы, шуас, каям гортӧ, абу миян сы мында сьӧмыд.
Ёна жӧ и бӧрді сэки! Сёйӧмысь ӧткажитчи, ваӧ кӧсъя пырны. Да мый керан гӧльлуныдкӧд, миритчыны ковмис. Батьӧ сӧмын малыштас юрӧд да шуас: — Эн шогсьы, нылук, мыйкӧ ӧд думыштлам на жӧ...
Рӧштво водзын миянӧ локтіс ачыс батюшко, юалӧ менсьым:
— Но, Васса, раба божья, кӧсъян велӧдчыны?
— Ой, кӧсъя, батюшко! — шуа сылы синва сорӧн.
— Санкт-Петербургын школа воссьӧ, квайт во кутасны сэн велӧдны учительницаӧ. Велӧдасны бесплатнӧ, сӧмын туй вылас ковмас комын вит шайт. Ӧні жӧ бӧр заводит ветлыны школаӧ, медым эн вунӧд нинӧм да вермин сэтчаньын экзаменъяссӧ сдайтны.
— Кута, батюшко, кута!
Тулыснас менӧ сійӧ жӧ учительницаыс бара лэччӧдіс карӧ, сэні ещӧ экзамен сдайті.
И вот ми кык нывка, Позтыкерӧсысь Вера Худяева да ме, мӧдӧдчим Питерӧ. Дас кӧкъямыс лун мунім. Первойсӧ пароходӧн Котласӧдз, сэсся мӧд пароходӧн Архангельскӧдз, а сэсянь поездӧн Вологда, Ярославль, Москва пыр. Поездыс быдлаын дыр сулаліс, вокзалъясас ми корим милӧстина.
Петербургӧ воӧм бӧрын первой корсим Борис да Глеблысь собор.
Сэтчӧс настоятельыслы миян вӧлі письмӧ отеч Александрсянь. Примитіс миянӧс настоятельыд, узим войсӧ, аскинас слугаыскӧд мӧдӧдіс миянӧс школаад.
Локтім сэтчӧ, нывкаяс морт сё ветымын чукӧрмӧма. Кык лун миянӧс экзаменуйтісны, та бӧрын ставнымӧс чукӧстісны ыджыд залӧ, нуисны пывсянӧ, мыссьӧдісны да сетісны казеннӧй паськӧм. Ті пӧ ӧні студентка-барышняяс.
Квайт во велӧдчи. Гожӧмнас сетлісны озыр семьяясӧ кага видзны. Ме пыр веськавлі бур йӧз дорӧ, ачым насянь унаторйӧ велалі. Куимсё шайт гожӧмъяснад нажӧвитсьӧма. Сійӧ сьӧмнас да эзысь медальӧн ме локті Комиӧ, гортӧ. Индісны школаӧ учительницаӧн.
А ме поездын локтігӧн на ещӧ лыдди газет «Товарищ». Кажитчис меным газетыд. Кажитчис кӧ пӧ, верман судзӧдны пошта пыр, шуис меным сійӧ том мортыс, коді сетліс газетсӧ лыддьыны. Но, ме Ыбад первой нажӧткаысь и судзӧді газеттӧ. Ачым лыддя, йӧзыслы сета. Урядник локтіс школаӧ, шуӧ, эн пӧ лыддьы тайӧ газетсӧ. Мыйла нӧ ог, кажитчӧ да? Но, ачыд пӧ тӧдан, шуис сійӧ меным. А регыд карсянь, народнӧй училищеясса инспекторсянь, локтіс бумага, тэнӧ пӧ удж вывсьыд школаысь вештам и Коми муын некытчӧ удж вылӧ огӧ индӧй. Ачым на эг тӧд, мый сійӧ политикаыс, а менӧ нин политическӧйӧ гижӧмаӧсь. Первой революция дырйиыд, 1905 воад, кӧть и Питерын вӧлі, а ёнасӧ революция йывсьыд эг и тӧдлы, видзисны миянӧс пӧшти пыр иган сайын.
Кутшӧма кӧсйи велӧдны коми челядьӧс, и нывкаясӧс тшӧтш, а со... ковмис мунны ас муысь.
Великӧй Устюгӧ муні. Архиерей дорас ас дінас и шыӧдчи (збой ме сэки вӧлі аслам челядь руӧн).
Сольвычегодскӧ пӧ мунан, кык тшупӧда мужскӧй школаӧ. Куим во сэні велӧді. А ӧтчыд Сольвычегодскса священникыс воис урок вылӧ и шуӧ, гиж пӧ шыӧдчӧм да мун миянысь кытчӧ гажыд. Вӧтлӧмӧн пӧ ог вӧтлы, лов вылӧ грек ог босьт. «Кутшӧм мыжысь, батюшко?» — юала. А сійӧ воча кыв: смутьянъяскӧд пӧ, политическӧйяскӧд, аддзысьлан да весиг гуляйтан ӧтикӧд.
— Но найӧ жӧ нинӧм лёксӧ оз кӧсйыны йӧзыслы?
— Эн сёрнит — гиж!
Гижи. А кытчӧ мунны? Гортӧ, Комиӧ, оз жӧ позь.
Питерӧ муні. Пыри воспитательӧн, гувернанткаӧн, ӧти озыр адвокат семьяӧ, но мустӧм лои сэн овнысӧ, муні.
Паныдасис ӧти тӧдса морт, тшӧктӧ мунны Сочиӧ. Сэні пӧ Бреслау посёлокын буретш учитель колӧ. Ме радпырысь кӧсйыси. Квайт во олі сэні, велӧді челядьӧс. Муніс нин империалистическӧй война, кодлӧн биыс воис и миянӧдз. Лыйлыны кутісны посёлокнымӧс. Менам школаӧ Краснӧй Крестлысь курсъяс восьтісны. Меным мый керны? Челядьӧс велӧдны некӧн. Тшӧтш пыри курсъяс вылад, помалі бура.
Та бӧрын Тифлисӧ ыстісны, военнӧй ведомствоӧ, милосердия сестраӧн индісны. Ранитчӧм салдатъяс тыра эшелонъяс воалісны, госпитальясӧ разӧдім. Сэсся миянӧс друг мыйлакӧ Россияӧ мӧдӧдісны. Воим Петроградӧ. А сэні революция. Митингъяс, шествиеяс! Царӧс пӧ чӧвтӧмаӧсь.
Краснӧй Крестлӧн Кауфмановскӧй обществоӧ веськалі. Зимньӧй дворецбердса лазаретӧ менӧ кольӧдісны. Миянӧс, прӧстӧй сестраяcтӧ, сэні стрӧга видзисны, быд воськов бӧрся видзӧдісны старшӧй сестра-наставничаяс, мед ми большевикъяскӧд ог тӧдмасьӧй.
Сійӧ кадас буретш заводитчисны котыртсявны быд пӧлӧс союзъяс.
Ӧтчыд дежурство бӧрын ме вӧлі пета лазаретысь и кодкӧ сюйыштіс киӧ кабалатор. Тайӧ вӧлі сестра-милосердияяслӧн собрание вылӧ корӧм.
Ме муні собрание вылад. Чукӧрмим сӧмын кӧкъямыс морт, но шуисны нуӧдны собраниесӧ. Сёрни вӧлі сы йылысь, мед кыскыны ас дорӧ унджык йӧзӧс. Чуксалім сестраясӧс да мукӧд медицинскӧй уджалысьясӧс ӧтувтчыны союзӧ.
Менсьым татшӧм уджтӧ тӧдмалӧмаӧсь, заводитісны кедзовтны. Но сестраыдлы уджыс сэки быдлаын тырмис. Ме вуджи Вилийлӧн академическӧй больничаӧ, а сэсся Каменноостровскӧй лазаретӧ. Сэні унджыкыс вӧліны большевикъяс либӧ налы сочувствуйтысьяс. Ме веськалі дзик мӧд йӧз дорӧ, и лолӧй быттьӧкӧ личаліс.
1919 вося апрельын заводитісны гижавны Южнӧй фронт вылӧ доброволецъясӧс. Гижси и ме.
Мӧдӧдісны менӧ Харьковӧ. Отряд веськаліс Бахмут посёлок дорӧ. Чорыд тышъяс мунісны. А сайкалыштас кор, медицинскӧй персоналӧс ыстывлісны станицаясӧ сэтчӧс олысьяслы отсӧг сетӧм могысь. Йӧзыс зэв ёна тифӧн висисны. Ӧтчыд и меным отрядса начальник сетіс задание: босьт пӧ, Сажина, кык красноармеецӧс и мунӧй орчча станицаӧ, некымын семья нин пӧ висьӧ. Мӧдӧдчим подӧн. Ме прӧстӧй крестьянскӧй ныв паськӧма, еджыд фартук, кӧсынка да лекарствояс тубрасын. Станицаӧ вотӧдз друг аддзим верзьӧмаясӧс. Белогвардеецъяс. Красноармеецъясыд меным шуӧны:
— Миянлы ӧти чӧрт. Пом кӧ воис — и пом. А тэд мыйла кувнысӧ? Пока абу сёр, дзеб муас документъястӧ да тубрастортӧ, гашкӧ, крестьянка пыдди эскасны.
Заводитісны лыйсьыны, ӧти красноармеецыд ранитчис. Уськӧдчисны белогвардеецъяс, домалісны миянӧс.
— Этайӧ бабасӧ энӧ вӧрӧдӧй, сійӧ сідз ми дорӧ веськаліс, пӧпутчица, — шуӧны красноармеецъясыд, но белӧйяс эз кывзыны найӧс. Миянлы пӧ дзик ӧткодь, кӧть коді. Нуӧдісны миянӧс Никитинскӧй станцияӧ. Красноармеецъястӧ сэн жӧ лыйлӧмаӧсь, а менӧ йӧршитісны скӧт картаӧ кӧзаяс дінӧ и видзисны сэні нёль лун, эз вердлыны, мый кӧзаясыслы ваясны, сійӧс и тшӧтш сёйи. Витӧд луннас домалӧмӧн нуисны кӧрт туй станцияӧ, пуксьӧдісны вагонӧ, кӧні тырыс вӧліны йӧз, спекулянтъяс, буракӧ. Кӧза сёянсьыд кынӧмӧй висьмис. Ой, тайӧ пӧ чумнӧй, заразитас миянӧс ставнымӧс, — горзыны кутісны йӧзыд да менӧ и конвойтӧ тойыштісны вагонсьыд. Веськалі больничаӧ.
Бур йӧзыд быдлаын эмӧсь. Докторыс менӧ видлаліс, юасис, сэсся и шуӧ, некутшӧм пӧ чума абу. Лун-мӧд мысти пӧ лэдзас висьӧмыд, и пытайтны пӧ тэнӧ кутасны. Пока пӧ абу сёр, пышйыны тэныд колӧ. Бурджык пӧ тэд Краснодарӧ сетчыны, сэні ӧні краснӧйяс. Войнас докторыд гусьӧник петкӧдіс менӧ палатасьыд, нянь тор мыччис киӧ, мун пӧ.
И вот ме кӧпейка сьӧмтӧм, документъястӧм, Краснодарын. Медым тшыглы не кувны, песласянінӧ медаси. Тӧдмаси сэн ӧти сестракӧд, вайлывліс пеславны казеннӧй, больничнӧй кӧлуй. Нуӧдіс сійӧ менӧ Краснӧй Крест отделениеӧ. А сэні ӧти дядьӧ и тӧдіс менӧ. Тифлисын пӧ раненнӧй салдатъяс тыра эшелонъяс ӧтлаын ректавлім. Сетісны документ, мый ме сестра-милосердия, и муна тиф бырӧдан фронт вылӧ.
Помасис война. 1923 воын ме вои аслам Коми муӧ, омӧлик паськӧма и пӧшти некутшӧм документтӧм. Тиф ликвидируйтан фронт вылӧ мобилизация йылысь бумага сӧмын.
Кык во уджалі писарӧн волисполкомын, а сэсся карӧ лэччи, шыаси облздравотделӧ, сідзи и сідз, шуа, ме медсестра, кӧсъя уджавны медицинаын.
Экзаменуйтісны менӧ ёна, кык лун чӧж, сэсся и тубдиспансерӧ индісны сестраӧн. Комынӧд воӧдз уджалі сэні. Но мем сэтшӧм окота вӧлі велӧдчыны врачӧ. 43 арӧс нин мем вӧлі, кор муні Ленинградӧ, медицинскӧй институтӧ пыри. Унаӧн сералісны ме вылын, но ме отличиеӧн помалі институттӧ и локті бӧр Сыктывкарӧ, шуа: — Ыстӧй менӧ сэтчӧ, кытчӧ йӧзыс оз мунны. Троицко-Печорскӧ пӧ колӧ врач. Ме муні, кык во уджалі. Вуджӧдісны карӧ.
Тӧді кӧ, мый кодлыкӧ сувта туй вомӧныс, эг эськӧ и лок карад.
Суклясян письмӧ ыстӧмаӧсь ме йылысь. Кӧкъямыс во пукалі, но абу менам некод водзын мыжыс. Та йылысь ӧні документ эм...
1950 воын Васса Руфовнаӧс ыстісны уджавны Усть-Куломӧ. Дас вит во, пенсия вылӧ петтӧдз, оліс да врачаліс сэні.
Васса Руфовна перйӧ Почётнӧй грамотаяс. Ме видлала сылысь наградаяссӧ. Коді сӧмын абу сетӧма! РСФСР-са Верховнӧй Сӧветлӧн Президиум, Коми АССР-са Верховнӧй Сӧветлӧн Президиум, КПСС-лӧн Усть-Куломскӧй райком, Всесоюзнӧй и республиканскӧй «Знание» обществояслӧн правлениеяс, Краснӧй Крестлӧн общество. Усть-Куломын уджалігӧн жӧ сылы сетӧны Коми АССР-са заслуженнӧй врачлысь да РСФСР-са заслуженнӧй врачлысь нимъяс.
Тайӧ ставыс кыв шутӧг висьталӧ Васса Руфовналӧн зіль удж да йӧз вӧсна тӧждлун йылысь, сылӧн пӧсь да бур сьӧлӧм йылысь. Но век жӧ ме юала, мися, Васса Руфовна, ті зэв дыр уджалӧмныд Усть-Куломад, мый колис вежӧрад медтӧдчанаыс?
— Быд лун вӧлі медтӧдчана, — вочавидзӧ Васса Руфовна. — Выль висьысь шогӧдліс, бурдысь морт радлӧдліс. А дас вит вонад менам сэні ставыс нин ас йӧз кодьӧсь лоины и сьӧлӧмӧн висьлі быдӧн вӧсна. Сӧмын вина юысьясӧс эг радейтлы, кыдзи верми тышкаси накӧд.
Та бӧрын уна юысь пондіс шыӧдчыны ме дорӧ больничаӧ, петкӧдлам пӧ кӧть асьнымӧс геройӧн, а лов вылын сьӧд вой, матайтчим пӧ юӧмнас, верман кӧ, бурдӧд.
— Васса Руфовна, — юала ме, — ті вӧлінныд верӧс сайын?
— Эг, — вочавидзӧ сійӧ. — Эз удайтчыв. Вӧлі ӧти, радейтана, усис гражданскӧй дырйи, а мӧдӧс сідзи и эг вермыв радейтны. Но менам вӧлі пи, детдомысь босьтлі. Быдті, армияӧ мӧдӧді, пограничник вӧлі. Война первой луннас и пӧгибнитіс Брестын.
Ме, дерт, тӧдлытӧг дойді Васса Руфовналысь сьӧлӧмсӧ тайӧ юалӧмнас, но ме ӧд эг тӧд, мый сылӧн личнӧй олӧмыс сэтшӧма абу артмӧма.
Васса Руфовна пӧрысь, неуна дрӧжжитысь кияснас тэчӧ чукӧрӧ пызан пасьта разӧдлӧм уна лыда грамотаяс, фотографияяс, мӧд пӧв шуӧ:
— Тайӧ ставыс менам олӧм.
— Да, Васса Руфовна, — шыаси ме, — ыджыд олӧм олӧмныд, мича олӧм, кӧть и сьӧкыдӧс.
— Ме лыддя ачымӧс шудаӧн, вывті шудаӧн, — шуӧ Руфовна.
