КОМИ МУЛӦН ЧУЖТАС
Зал лӧнис, ӧти ловъя лов моз ӧтырышъя ышловзис, сэсся лов шысӧ пыдӧ дзебӧмӧн пондіс виччысьны, мый водзӧ лоӧ.
Сцена вылын бӧрдіс нывбаба, и сэтшӧм курыд синваыс сылӧн вӧлі, мый залса чӧв-лӧняс то и делӧ пондісны кывны гусьӧника лимӧстыштлӧмъяс. Соседкаӧй менам, олӧма нывбаба, тэрыба перйис сумочкасьыс носӧвиксӧ, вайӧдіс син дорас. Сылӧн чужӧм кузяыс лювгис синваыс. Нывбаба бӧрдіс.
Но вот коли здук-мӧд, и актриса кокни восьласӧн прӧйдитчӧ нин сцена вывті, шуалӧ кутшӧмкӧ збодер да серам петкӧдлана кывъяс. Зал бара ловзьӧ, шызьӧ, а сэсся и вакъялӧмӧн нин сералӧ. Бара еджыд носӧвикъяс кодсюрӧ вайӧдлӧны син дораныс, но ӧні налӧн пычиксьӧма синваыс сералӧмсьыс нин. Бара некод эз и думыштлы, кутшӧм ыджыд вын ас пытшсьыс ковмис чукӧртны актрисалы, медым бобув моз кокниа прӧйдитчыны сцена вывті да шуавны шмонь кывъяссӧ, кор сьӧлӧмыс бӧрдіс на, ловсӧ пӧдтіс на курыд синваыс.
Мунӧ Петр Шаховлӧн «Шондібанӧй-олӧмӧй» пьеса серти спектакль, а ворсӧ Ӧксинь тьӧтлысь рольсӧ СССР-са народнӧй артистка Глафира Петровна Сидорова. А сӧмын ӧмӧй тайӧ спектакляс Глафира Петровна вайӧдіс видзӧдысьяссӧ бӧрдан выйӧдз да синва петтӧдзныс жӧ петкӧдліс серамсӧ? Нелямын во актриса сцена вылын, и сы мында нин роль ворсӧма, ӧдвакӧ и ачыс Глафира Петровна помнитӧ лыд-тшӧтсӧ, но тӧда, быд роль ворсігӧн сійӧ сетӧ асьсӧ ставнас видзӧдысьлы. Сэтшӧм нин сійӧ морт, мый мӧд ногыс оз и вермы, кӧдзыд сьӧлӧмнад ворсігӧн залыд оз серав ни оз ымӧст. Ме тӧда Глафира Петровна Сидороваӧс, кыдз актрисаӧс, война вояссянь. Педучилищеын велӧдчысь томиник нывкаяс, ми медбӧръя куим шайт вылӧ да быть котӧртам драмтеатрад. Сэні сэтшӧм интереснӧ, кыпавлӧ лолыд и бӧр общежитиеад мунігӧн лоам нин тӧкӧтьӧ тӧлкаджыкӧн, сӧстӧмджыкӧн да быттьӧ и вынаджыкӧн. Помнита 1943 во. Республиканскӧй драматическӧй театрын муніс спектакль «Домна Каликова». Домналысь рольсӧ ворсіс томиник сӧстӧминик гӧгрӧс чужӧма нывка. Сідз сійӧ ворсіс, мый ми, видзӧдысьяс, ӧти сутш кежлӧ эг и думыштчылӧ, мый тайӧ абу Домна. Кор белӧй бандитъясӧн мучитӧм нывлысь шойсӧ моздорас босьтӧмӧн сцена вывті нуис коми зон-партизан, унаӧнлӧн кабыртчылісны кулакъясыс. Домна Каликова нимӧн мунлісны фронт вылӧ сійӧ кадас коми салдат-новобранечьяс. И ми эскылім, мый тышкасьны кутасны найӧ лёк вӧрӧгкӧд олӧмсӧ жалиттӧг, медбӧръя вир войтӧдз. Сэки нин тӧдчис Глафира Петровналӧн мастерствоыс, кӧть эськӧ и эз на профессиональнӧй артисткаӧн лыддьысь, велӧдчис на.
— Да, помнита сійӧ кадсӧ, — казьтылӧ Глафира Петровна, — ме Москваса ГИТИС-ын велӧдчи, кор вӧрӧгыд дзик Москва дорӧ локтіс. Институтлы ковмис эвакуируйтчыны. Миянӧс, коми группаӧс, дас кык мортӧс вайисны ас карӧ, Сыктывкарӧ. Ок, сьӧкыд вӧлі сэк, актеръяс тшыгӧсь, театр ломтытӧм, кӧдзыд сцена вылад, гегдӧмыд. А ворсны быть колӧ. Коді нӧ, ог кӧ ми, искусствоын уджалысьяс, йӧзсӧ чуксалас подвиг вылас. А сійӧ кадас тылын и фронт вылын вӧчлісны подвигсӧ. И миян актеръяслӧн ворсӧмыс, лыддя, подвиг кодь жӧ вӧлі. Сэки менӧ, Домнатӧ, ки вылас сцена вывті нуигӧн, актерыс вашкӧдӧ: «Уськӧда, ой уськӧда!» Тшыг мортыс. Ачыс муртса кок йылас сулалӧ, а колӧ ещӧ менӧ, лишнӧй груз ки вылас нуны да сідз нуны, мед видзӧдысьыс эз и гӧгӧрволы сылысь падъялӧмсӧ. Смел партизанӧс ӧд сійӧ ворсӧ. И ворслім! Асланым томлун, энтузиазм, враг дорӧ лӧглун отсавлісны ворснысӧ. Да ещӧ миян режиссерным, Николай Михайлович Дьяконов, кодлы ӧні тырис 70 арӧс. Ог вермы не казьтыштны и эвакуируйтӧм роч ёртъясӧс: Г. А. Мирскийӧс, Н. Сурковаӧс, А. Русинаӧс да уна мукӧдӧс на. Аттьӧ ме зэв ыджыдӧс налы шуа. Найӧ ставыс быдтісны да сӧвмӧдісны менӧ, кыдз артисткаӧс.
— Но век жӧ медся бур учительӧн ме лыддя ассьым коми муӧс да коми войтырӧс, — шоныда шуӧ Глафира Петровна. — Налы ме ворслі быд роль, и найӧ сетлісны мем сьӧлӧм ворсны бурджыка, тыр вежӧрӧн да вынӧн.
Коми войтыр, дерт, тӧдӧны та йылысь. Оз ӧд весьшӧрӧ быд сиктын и грездын виччысьны найӧс, «ассьыныс артистъяссӧ» ыджыд гӧстьясӧс моз.
«Миян локтӧны!» — кылан зонпосни горзӧны улича пасьта. — «А-го-ге, миян и эм!» — бокас шлапнитӧмӧн шуыштас миян бокті прӧйдитысь ведра-карнана тьӧтӧ. Радлун тэнӧ босьтас, и сідз окота лоӧ ворсны тайӧ зонпосниыслы и тьӧтыслы! Сувтам сиктад, кӧть эськӧ и эз вӧв планируйтӧма татчӧ сувтлыныс: клубыс абу клуб кодь и сценаыс абу артистъяслы ворсӧм вылӧ, люги-легиасьӧ ставнас.
Серам сорӧн висьталӧ Глафира Петровна тайӧс, а сэсся быттьӧ ачыс жӧ и ассьыс юалӧ:
— А коді нӧ, ог кӧ ми, «асланым артистъяс», гажӧдыштӧй найӧс, сиктын олысь-вылысьсӧ да яйӧн-йӧлӧн вердысьсӧ? И ме ӧд коркӧ сиктын чужлі да быдмылі. Пальын, Ивановка грезд эм, сэні. Ух, кӧмтӧг котравлі! Сэсся гӧльлуныс, дерт, вӧтлӧма бать-мамӧс карӧ. Менӧ школаӧ сетісны велӧдчыны, ӧнія 14-ӧд школаӧ ветлі. Мамӧ, неграмотнӧйыд, театрӧ гардеробщицаӧ медасис уджавны. И бать театрас жӧ пондіс уджавны музыкантӧн. Армияас оркестрын вӧлӧма да тӧдыштіс музыкасьыд мыйсюрӧ. Ме, ичӧтик нывкаыд, дерт жӧ нин, быд рыт на дорын театрад колляла. Став спектакльсӧ вӧлі видзӧда. Ставныслысь нин рольяссӧ наизусть тӧда, а видзӧда. Сэсся быдмышті да ачым самодеятельностьын понді участвуйтны. А 1938 воын паспорттӧг и быдӧн Москваӧ лыйышті, Луначарский нима театральнӧй институтӧ пыри велӧдчыны.
Татчӧ Глафира Петровна чӧв усьӧ и ышловзьыштӧ, дерт, казьтылӧ думнас сійӧ шуда кадсӧ, том дырсӧ. Дыр чӧв овны сылы ме ог сет, ӧд ме тӧда, мый Глафира Петровналӧн ӧні актерскӧй мастерствоыс дзик абу этшаджык сыӧн лыддьӧдлӧм ёртъяс дорысь. Весьшӧрӧ ӧмӧй сетісны Глафира Петровналы СССР-са народнӧй артистлысь нимсӧ? Ме шыася Глафира Петровна дорӧ, торка сылысь мӧвпъяссӧ:
— Глафира Петровна, колян ар, кор СССР-са Верховнӧй Сӧветыдлӧн Указыс тіянлы СССР-са народнӧй артист ним сетӧм йылысь петіс газетъясад, ме буретш Пицундаын писательяслӧн шойччан керкаын вӧлі. Менӧ шензьӧдіс сійӧтор, мый дзик тӧдтӧм йӧз — писательяс, журналистъяс, артистъяс (налӧн шойччан керканыс миян писательяс керкакӧд пӧшти орччӧнӧсь) шыасьлісны ме дорӧ, тэ пӧ коми морт? Тіян коми артисткалы пӧ ӧд сетӧмны СССР-са народнӧй артисткалысь ним! Тӧданныд пӧ сійӧс? Сы мында поздравление ме сійӧ лунъясас примиті! Мем сэтшӧм вӧлі нимкодь! Ме сэтшӧма радлі Ті вӧсна! А Ті, асьныд, кыдзиджык примитінныд тайӧ юӧрсӧ?
Глафира Петровна лэптыштліс пельпомъяссӧ, легӧдыштіс кикарнас улӧс мышсӧ, код дінӧ ӧшйӧмӧнкодь вӧлі пуксьӧма:
— Кыдзи примиті... Радлі, дерт. Радлі ставным вӧсна, миян Коми республика вӧсна, сэні олысь войтырыс вӧсна, театр вӧсна, менам Виктор Алексеевич Савин нима Коми государственнӧй драматическӧй театр вӧсна!
— Меным нинӧм оз ков, меным мустӧмӧсь чӧжысь-кӧлтысь йӧзыс, озырлуннас ошйысьысь йӧзыс, мещанаыс. Менам сӧмын ӧти мечта: мед тырмымӧн вӧлі нянь да ещӧ... канфет ещӧ. Ичӧт дырйи ой окота вӧлі пӧттӧдз канфет сёйны, — кыв йылӧн нюлыштнысӧ ӧд сэки канфетыс эз сюрлы миянлы. Мед ӧні челядь сёйӧны пӧттӧдзныс канфетсӧ, эм ӧні. Татшӧм олӧмсӧ асьным ми шедӧдім, миян дедъяс, батьяс, вокъяс. Ставыс эм ӧні, олам бура! И ещӧ бурджыка пондам овны! Мед сӧмын войнаыс эз вӧв. Партийнӧй съезд вылад Москваса кремлевскӧй дворецад пукалігӧн ме кывзі, кутшӧм пӧся сёрнитісны йӧзыс мир дорйӧм йывсьыс. Нянь быдтӧм йывсьыс, выль каръяс стрӧитӧм йывсьыс, культура да наука сӧвмӧм йывсьыс. Кывзі, видзӧді сёрнитысь делегатъяс вылӧ, а сьӧлӧмӧй чеччалӧ, яйӧй сырмӧ нимкодьысла, гордитчӧмысла. Да, этатшӧм войтырыдкӧд, да ставӧн кӧ ӧтвылысь, ог ӧмӧй вермӧ жӧ дорйыны мирсӧ?! Вермам! Тадз шуис аслас сёрниын Оренбургса делегат, нянь быдтысь Осокина ёрт, тадз шуис Калинин карса трикотажнӧй фабрикаысь нывбаба Тихомирова ёрт, тадз шуис Ивановоса ткачиха Голубева ёрт, тадз шуис Кубаса ёрт Фидель Кастро да и уна-уна мукӧдъяс.
Ме пукалі, кывзі и невӧляысь вежӧрӧ волісны Ӧксинь тьӧтлӧн, менам героинялӧн кывъясыс: «Гашкӧ, тайӧ лун вӧснаыс и олі ме став олӧмӧс. Гашкӧ...» Тайӧ йӧзыс олӧны и думайтӧны дзик жӧ менсьым думъясӧс — мед тырмымӧн вӧлі став йӧзыслы сёян да юан, кӧм и паськӧм, мед быдӧн уджаліс сьӧлӧмсяньыс да дӧвӧлен вӧлі аслас уджӧн, мед быдӧн вӧлі шуда. Тайӧ менам медся заветнӧй мечта, медыджыд кӧсйӧм. И ещӧ ӧти кӧсйӧм эм менам — ворсны меддона роль. Меддонасӧ, медкажитчанасӧ ме ещӧ эг на ворс, водзын на сійӧ менам, и эска, гижасны на меным сійӧ рольсӧ менам бур ёртъяс и другъяс — коми писательяс.
Тайӧ кывъяснас и помаліс Глафира Петровна ассьыс сёрнисӧ. Чеччис улӧс вылысь, пондіс пасьтасьны. Тӧдчӧ, мудзӧма: рытыс вӧлі сёр нин дай луныс эз кокни вӧв. Партиялӧн 26-ӧд съездвывса делегаткӧд аддзысьлыны да сёрнитыштны быдӧнлы, быд коллективлы окота вӧлі. И Глафира Петровна ветліс, кытчӧ чукӧстлісны.
— Талун челядь дорын пионер керкаын нин вӧлі дай партия горкомын уджалысьяс дорын, дай Просвещение кузя министерствоын уджалысьяс дорын. Аски Коми филиалӧ корӧны... Но, ме мӧді! Аддзысьлытӧдз!
Быттьӧ мудзыс абу и вӧлӧма, тэрыб, кокни восьласӧн мӧдіс сійӧ ӧдзӧслань. Петіс. Ме сулалышті на пӧдлыштсьӧм ӧдзӧс водзын, сэсся думӧн котӧрті тшӧтш сы бӧрся. Со сійӧ кузь пос кузя лэччӧм бӧрын петіс кӧдзыд чизыр тӧлӧн сотысь да март сямнас бушколӧн ыръянитысь ывла вылӧ да тӧлыслы паныд чужӧмӧн мӧдіс гортас. Ӧні гортас нин, кӧні сійӧс виччысис керка шоныд, чӧв-лӧнь, вольпась да уна-уна быд пӧлӧс думъяс, аскиа лун кежлӧ тӧждъясыс.
Муса аньӧй, да кыдз тэ дорӧ шыасьнысӧ, медым бур вой вӧзйыны?
Донаӧн шуа, а кӧні купечыс тэд донсӧ сетны?
Зарниӧн шуа, а коді стӧч пробасӧ индас?
Ыджыд таланӧн шуан кӧ, бара жӧ срӧвнитныс некодкӧд.
Шуа прӧстӧ дай, мися, коми ань, коми мулӧн чужтас да Сӧвет властьлӧн быдтас, бур вой тэныд, бура шойччы! Аскиа луныс со нин талялӧ, регыд вой шӧр бӧр!
