БЫД ГАЖӦДЧӦМ — ЛӦСЯЛАНА КАДӦ

Му пуксьӧмсянь, Адам да Евасянь, морт тільсис-пессис — аслас удж помысь перйыліс кынӧмпӧт. Учёнӧйяс висьталӧм серти кӧ, уджыс и вӧчис коркӧя древньӧй дикарысь ӧнія цивилизованнӧй мортӧс. Тайӧ, колӧкӧ, и збыль. Но збыль и мӧдтор: ӧти кынӧмпӧтыд мортлы этша на. Ловъя ловлы быть колӧ и пальӧдчыштны да гажӧдчыштны. Косьмис-помасис эськӧ кадсьыс водз мортыд, эз кӧ ылавлы гажӧдчӧмнас. Эз ӧд весьшӧрӧ миян пӧльяс да пӧчьяс лӧсьӧдлыны сы мында праздниксӧ: Рӧштво и крещенньӧ, масленича да радовнича, Ыджыд лун и Трӧича, Иван лун и Илля лун да нӧшта на уна мукӧд гажӧдчӧмӧн пасъян лунъяс.

И колӧ тӧдчӧдны: кужлӧмаӧсь да тӧдлӧмаӧсь, кор да кыдзиджык нуӧдны гажсӧ, мед сійӧ эз торк колана удж, но и мед тырвыйӧ бурмӧдліс сьӧлӧмсӧ.

Босьтам со ӧні: пӧрнӧй мужик самӧй страдна кадӧ юсьӧ, кодалас вежон чӧж — лолӧс пӧ пальӧдышті. Татшӧмыд эз вӧвлы миян пӧль-пӧчлӧн. Найӧ кутчысьлісны вичко велӧдӧмӧ. А вичкоыс и збыль, шензьӧмыд босьтӧ, сэтшӧм кужӧмӧн, морт лов тӧдӧмӧн да вогӧгӧрса поводдя тӧд вылас кутӧмӧн лӧсьӧдлӧма сідз шусяна крам праздникъяссӧ.

Кибрасалӧн медгажа праздникыс — Иван лун (юль 7 лун). Сійӧс пасйылісны видз вылӧ петтӧдз. А страдна помасис — Илля лун локтіс. Шойччышт, пальӧдчышт, сур юны ветлы Чоййыв-Куратчинаӧ, сэтчӧ Илля луннад чукӧртчылӧ став Кибра вӧлӧсьтыс. Аддзысь рӧдвужыдкӧд, юксьы шогнад да радлуннад.

Пасйин Илля лун — вундыны дасьтысь, нянь воӧма. Нянь идравсис — позьӧ Успенньӧ да Спаслун пасйыштны (август 29–30 лунъяс).

Вот тадзи праздниксянь праздникӧдз мунліс вогӧгӧрса олӧмыс и уджыс. Удж заводитчӧмлы либӧ помалӧмлы артыштӧма вӧлі и став мукӧд гажӧдчан лунсӧ. Арся Микӧла кӧ (декабрь 19 лун) вӧчлӧмаӧсь сы могысь, медым декабрса пемыд лун-войнас морт эз дзикӧдз жугыльмы, то тувсов Микӧла кежлӧ (май 26 лун) коми крестьянинлы колӧ вӧлі вӧчны нин став кӧдза-гӧра и пуктысян уджъяс, капуста да кушманысь кындзи. Капуста пуктан лун вӧлі ачыс, шусьыліс Великоречнӧй Миколаӧн (юнь помын). Ӧтпыр и казьтыштам капуста пуан лунсӧ — Парасковья лун (ноябрь заводитчигӧн). Шӧр Спас (август 14 лун) шусьыліс анькытш сёян лунӧн. Тайӧ лунӧдзыс некод абу нетшыштлӧма некутшӧм град выв пуктас ни анькытш пуртӧс.

Миян пӧч-пӧль абу вунӧдлӧмаӧсь и кулӧма рӧдвужсӧ, налы вӧчлӧмаӧсь пӧминитчан лунъяс — Трӧича субӧта, Пӧкрӧв субӧта, Митрей субӧта... Чӧскыд пӧжасӧн тьӧтӧяс ветлывлісны гуяс вылӧ пӧминитны, оллялыштны да казьтыштны поконикӧс. Аньяс тай шуласны вӧлі, гу вылас пӧ пласьт-кымыньӧн оллялышті дай сьӧлӧм вылын кокниджык лои. Татшӧм кодралӧм-пӧминитӧмыс, колӧкӧ, оз и ков кулӧмаясыслы, но олысьясыслы, ловъяясыслы быть ковліс.

Праздникъяс йылысь кӧ сёрнисӧ панӧма, колӧ висьтавны и сы йылысь, мый быд гажӧдчӧм вӧлі аслыс нога, быдӧнлӧн аслас кӧр-гос да мич-сер.

Рӧштвосянь заводитам. Сійӧ выль вонас медводдза ыджыд праздник. Луныс бергӧдчис, ньӧжйӧникӧн, но шонді гӧгыльтчӧ гожӧмлань, кӧть и тӧв шӧр на, тречкӧдчӧны морозъяс. Тӧдӧма Иисус Кристосыд кор чужнытӧ! Гожӧмнас лои ёна уджалӧма, тӧв кежлӧ заптӧма кӧрым и пес, сёян и юан, сэтшӧм тэрмӧдлан ыджыд уджъяс абуӧсь. Мый йӧзыслы и не гажӧдчыштны?! Позьӧ, майбырӧ, гырысьлы и поснилы темешитчыштны. Кӧсъян керкаысь керкаӧ ветлыны, суседтӧ чолӧмавны да дзоньвидзалун сылы кевмыны — вӧччы маскаӧ да пет улич вылӧ, сэні мукӧдъяс тшӧтш чукӧртчӧны гудӧкасьысь дорӧ. Гудӧкасигтыр да сьыліг-йӧктігтыр и сэсся славитӧй Кристоссӧ. Кӧсъян кӧ, гортад пукав да гадайтчы ӧтнад кӧть пӧдругаясыдкӧд. Рӧштвосянь Крещенньӧӧдз сідзи и кадсӧ коллявлісны. Светтьӧалісны (святки). Крещенньӧ — медбӧръя гадайтчан рыт. Луннас, окотаыд кӧ лоӧ, — йӧрданын купайтчы. У-у, мыйта добра молодечыс йӧрдан дорас! Крещенньӧ войӧ виччысь, мед оз тшыкӧд кутшӧмкӧ лёк тун — налы пӧ тайӧ войсӧ сетӧма мый гаж вӧчны жӧ.

Шонді гӧгыльтчӧ водзӧ гожӧмлань, вылӧ нин енэжас качлӧ, лун сьӧмӧснас со и войтва нин тёпкӧ. Воӧма Масленича — Йӧлдӧкия. Том зон, эн зевайт, доддяв вӧвтӧ кора доддьӧ, мегырад пысавлы лентаяс да тильгун, чукӧст муса нывтӧ, гӧнитӧд сикт кузя. Абу кӧ мича кора доддьыд — ыджыд тай шог! Босьт дадь да мун йи чой йылӧ, кодӧс асьныд и киськавлінныд ваӧн да баситінныд мича краскаясӧн. Сэні со ныв-зон шуксьӧны нин. Медмича нывсӧ пуксьӧд даддяд да исковтӧй чой горув. Сямыд кӧ да смеллуныд тырмас, нарошнӧ путкыльт дадьтӧ да окав сэсся пӧттӧдзыд муса нывтӧ.

А со и Ыджыд лун нин воӧма! Кристос ловзян лун. Кристосуйтчан-окасян да миритчан праздник. Челядьлы да том йӧзлы — гычасян-качайтчан праздник. Поснияслы быд сарайын качӧйыд дась. Ныв-зон ыджыд качӧйяс вӧчлісны гумлавывса сёрӧм сюръяясӧ. Козелӧн шусьылісны татшӧм качӧйясыс. Козелъяс дорӧ пестылісны ыджыд бипур да сэні гажӧдчылісны.

Масленича дырйи блинӧн чӧсмасьлісны. Ыджыд лунӧ — вый пиын пӧжалӧм тупӧсьӧн. Трӧича дырйи пулісны сы мында краситӧм кольк, медым и аслыд тырмис и вермин козьнавны налы, кодӧс радейтан. Мам кӧ — челядьыслы, верӧсыслы, энька-айкаыслы. Том ныв кӧ — муса зонмыслы.

Краситӧм колькъяснас челядь котӧртлісны муртса вежӧдны заводитысь видз вылӧ, ворслісны сэні мудзтӧдзныс. Гортас мунігӧн чегъявлісны видз пӧлӧн быдмысь кыдз пу вожъяссӧ, гажӧдлісны кильчӧ пом и керка пытш. Сикт шӧрысь позис аддзыны и кодӧнкӧ сувтӧдӧм том кыдз пу да сы гӧгӧр бергалысь посни войтырӧс да пӧрысь пӧчьясӧс. «Кӧжуӧн ворсан лун, кӧжуӧн сьылан лун» — сьылӧ ӧти пӧч, посньыдикъяс сы ног жӧ зільӧны сьывны.

Рыт кежлас кыськӧ сы мында ныв-зон петас! Быд грездсянь кылӧ гудӧкасьӧм да сьылӧм шы. Сьыліг-йӧктігтыр найӧ мунӧны мӧдлапӧлӧ — Выльгрездӧ, медым сэні гажӧдчыштны став вӧлӧстьса том йӧзыскӧд. Трӧича войӧ Выльгрездса олысьяслы синсӧ лапнитны оз вичмыв кадыс.

Иван лун — гожӧм шӧр, медрадейтана да гажа праздник. Нёль луна-воя чӧж оз ланьтлыны гудӧк да сьылӧм шыяс. А Иван лун рытъяыс корӧсь вундалан лун. Рытнас ломтӧны пывсян да корӧсясьӧны. Корӧсяс нӧшта пуктӧны пелысь вож да купальнича турун. Пывсьӧм бӧрас корӧсьсӧ шыбитӧны пывсян вевт вылас либӧ лэдзӧны шор либӧ ю кывтыд — вӧяс али оз, кытчӧ кывтас да сувтас. Ставсӧ пасйӧны, торъя нин том нывъяс: верӧс сайӧ петасны оз таво да дзоньвидзаӧсь-ӧ лоӧны. Челядь гумйысь чипсан-пӧлян вӧчалӧны — ворсӧны.

Лечитчан турун тӧдысьяс Иван лун вояд шонді петігас мунӧны ылі видзьяс вылӧ, мед пӧ сиктыс оз тыдав, весиг и потшӧсъясыс. Сьӧрсьыс оз вунӧдны босьтны ид, сю, зӧр, анькытш да мукӧд кӧйдыс тусьяс, медым гӧснечавны сійӧ местасӧ, кытысь колана туруныс сюрӧ.

Илля лун — медбӧръя гожся да медводдза арся праздник. Воӧма нянь, вӧрын вотӧс да тшак кисьмӧма-быдмӧма. Челядь Илля лунтӧ виччысьны оз вермыны — ӧд сійӧ лун бӧрас ӧти ном кӧ виан — пож тыр ном чинӧ. Вотчынытӧ номтӧгыд лӧсьыдджык.

Бӧръя Спас — тайӧ медбӧръя праздник, кор позьӧ на вӧля вылас, шоныд да гажа ывла вылас буалыштны. Сэсся зэрасьны кутас да ковмас бара йӧршитчыны войпук керкаясӧ. А пока — гуляйт! Водзын ӧд зэлӧдчывны на ковмас — идравны град выв пуктас да картупель, тыӧдӧм шабді да пыш меститны, уна мукӧдтор на вӧчны.

Пӧкрӧв кежлӧ лым нин усьлывлӧ. Мужичӧйяс пияныскӧд вӧрӧ петны дасьтысьӧны, нывъяс мамысъяскӧд приданӧй лӧсьӧдӧны. Ар — ныв сетан кад. Шог и радлун ӧтлаын. Верӧс сайӧ петысь ныв водзвыв нин корсьӧ да чукӧртӧ кывъяс, медым ладнӧй да складнӧй жӧ артмис оллялӧмыс свадьба дырйиыс: «Ок и сударина да матушка, чужтін да рӧдитін, быдтін да пестуйтін...»

Лои, буракӧ, гарыштӧма став гырысьджык праздникъяссӧ. Пасйывлісны, дерт, и мукӧд праздникъяс на. Шуам, Петыр лун, Семӧн лун, Егорей, Парасковья. Но найӧ кыдзкӧ эзджык кольны паметьӧ да ог нин и тані гарав. А век жӧ такӧд йитӧдын окота висьтавны нӧшта со мый. Быд крам праздник вӧлі юклӧма сідз, мед быд грездын вӧлі нуӧдӧма вонас ӧти-кык праздникӧн. Егорей дырйи кӧ шулӧмаӧсь сур юны Ждановчи грездын, то Успенньӧ — Шорйылын, Парасковья — Понын да с. в. Кӧсъян кӧть он, урчитӧм праздник кежлӧ, кӧзяйка, быть дасьтысь: суртӧ унджык пу, самӧкуртӧ вийӧд, яй-черитӧ да кольк-выйтӧ дасьты. Мед он жӧ янав рӧдвуж водзад, локтасны ӧд став нелямыннан грездсьыс гӧсть-гӧстя. Зато мӧд праздникӧ ачыд гӧстя лоан.

Татшӧм ногӧн миян Кибраын праздничайтлісны ветымынӧд, весиг и квайтымынӧд воясӧдз. Сэсся торксис тай. Мӧд ногӧнджык ӧні праздничайтӧны. Ӧні оз сур юны — водка. Гашкӧ, тані и шӧр помкаыс, мый оз гажӧдчыны ӧні, а кодалӧны.

Но олӧм эм олӧм, сійӧ вежсьӧ, важыс кольӧ, мыйкӧ бурыс тшӧтш воӧ. Нимкодь юӧр тай воліс колян гожӧм Кибра-матушкасянь: Иван лун бӧр пондӧмаӧсь праздничайтны. Ӧні выль ногӧнджык, но гажаа жӧ. Сідзкӧ, абу на вунӧдӧмаӧсь важсӧ. Медъя. Олӧмыс кӧть и дзескыд лои бӧръя кадас, гажӧдчынысӧ быть жӧ колӧ. Ловъя ловлы гажыд нянь кодьыд жӧ коланатор, олӧмад бур пыкӧд.

Медбӧрын кӧсъя гарыштны ещӧ со тайӧ сьыланкывсӧ. Шусьӧ «Ичмоньяс праздничайтӧны!». Олӧмаджык коми войтырлы тайӧ сьыланыс абу нин дзик выльтор, но томъяс оз нин быдӧн тӧдны, шуам, кутшӧм сёян-юан дасьтылісны коми аньяс гӧстьясыслы: мый сійӧ сэтшӧм чужваыс, тагъя сурыс, рудзӧг кисельыс, льӧм лязйыс, саламатыс. Гашкӧ, тайӧ сьылӧмсӧ оз на и ков ёна ӧтдортны да менӧ оз жӧ ков дивитны йӧзӧдӧмсьыс. Тайӧ ӧд миян пӧль-пӧчлӧн олӧмысь ӧти ичӧтик, но яръюгыд серпастор.

ИЧМОНЬЯС ПРАЗДНИЧАЙТӦНЫ

Да сьылім, сьылім, сьылім,

Да йӧктім, йӧктім, йӧктім

Кильчӧ помсӧ няйт талим,

Сэсся керкаас пырим,

Горничаыс зэв гажа,

Горничаыс зэв вӧля,

Кыдз нӧ йӧктыны он сувт,

Таллянкаыс кӧ шуӧ,

Йӧкты-йӧкты и шуӧ?

Кӧзяйкаыс тшӧтш ыштіс,

Микӧд йӧктыны сувтіс,

Шондібанӧй олӧмӧй,

Том олӧмӧй, том гажӧй,

Кыткӧ чегӧ-я оз-я.

Кыткӧ орӧ-я оз-я,

Некыті, буди, оз чег,

Некыті, буди, оз ор,

Быдлаті на нюглясьӧ,

Быдлаті на беръясьӧ,

Чегӧ, чегӧ, чегыштӧ,

Джодж плакасӧ чегыштӧ!

Курыштӧ кӧ курыштӧ,

Потолоксӧ курыштӧ!

— Аго-те! Видзӧдлӧ, кӧзяйка шуся! Ті, пӧдикӧ, вир тшыгӧсь, а ме йӧкта! Пуксьӧ чожа пызан саяс, пӧсь шыд вая.

Уна тшӧктӧм оз тай ков,

Некод некодысь оз пов,

Пызан саяс гузь-пуксим,

Сур яндовасӧ ректім,

Самӧкурсӧ видлыштім,

Роч винасӧ чурснитім,

Юрын кутіс шумитны, кынӧм кутіс шалитны,

Чериняньсӧ чепӧльтлім,

Ид пирӧг няньсӧ бертім,

Свежӧй шыднас кусмыльтім,

Госа рок гырнич ректім,

Проса рок тасьті прӧстім,

Блинсӧ выяс тульӧдім,

Яесничаыс чӧскыд,

Рыськаыс нӧшта чӧскыд,

Льӧм лязсӧ дай паньыштӧй,

Кывтӧ энӧ гыньыктӧй,

Куралім да каралім,

Пань лопъясӧс дӧс нюліс,

— Кисель-чужвасӧ паньыштӧй дай, пӧминитӧй рӧдительяссӧ. Сэсся саламат вая.

Кынӧмӧй ставнас нин тыр,

Вомӧ нинӧм нин оз пыр,

Гашкӧ, сӧмын щай чашка,

Самӧвар дорас вуджим,

Чӧлӧй чашка щай гуньгим,

Преник дорсӧ гиджнитім, лампасейсӧ гыньыктім,

— Ой, ӧтилаӧ сэтшӧм окота лои котӧртлыны!

Самӧвартӧ эновтім,

Ывла вылӧ ризӧбтім,

Кытчӧсюрӧ разӧдчим,

Лишньӧй грузсьыс мездысим,

Ӧтчукӧрӧ чукӧртчим,

Бара йӧктыны босьтчим,

Шондібанӧй олӧмӧй,

Комын арӧс тыртӧмӧй,

Нелямын виччысьӧмӧй,

— Аминь, аминь, шондіыс тай нӧ лэччанвиын!

Гортӧ колӧ котӧртны,

Сюранъясӧс лысьтыны,

Бальясӧс юктӧдны,

Кӧзяинӧс ужнӧдны,

Пассибӧ кӧ пассибӧ,

Праздникыслы пассибӧ!

Пассибӧ кӧ пассибӧ,

Кӧзяйкалы пассибӧ,

Ёна и сурсӧ юим,

Уна и сьылім-йӧктім,

Пӧдругаяс гажӧдчим,

Сэсся-й гортӧ мӧдӧдчим.

Мӧдысь аддзӧдчывтӧдз!