СІЙӦ ЛУНЫС

Нэм джынйысь унджык нин кольӧма сійӧ кадсяньыс, кор помасьліс ыджыд войнаыд, но сійӧ луныс, коді вайис Победа йылысь юӧрсӧ, век на син водзын. Верман-ӧ мортыд вунӧдны сэтшӧмторсӧ? Виччысим ми сійӧ лунсӧ кузь нёль во чӧж, мыйта удитім сьӧкыдсӧ и тшыгсӧ пыкны, мыйта синвасӧ кисьтім да страксӧ терпитім. Война заводитчигас ӧд ми ичӧтик нывкаяс да зонкаяс на вӧлімӧ, кӧмтӧг котралім, а помасис — да ме со нин и студентка, педучилищеын медводдза курсын велӧдча, ола карын. Общежитиеыс Пушкин нима улича вылын. Ӧти жырйын олам дас нывка. Ыджыд, кузьмӧс жырйын стенъяс пӧлӧныс вит крӧвать да ӧти ыджыд пызан. Крӧватьясас, кӧть и векниӧсь, узьлам морт кыкӧн. Пызан саяс ми дасьтам урокъяс, а корсюрӧ ставӧн ӧтув пуксьылам пируйтны — кодлыкӧ гортсьыс ваясны картупель-капуста да мыйсюрӧ шыд пуыштны. Удайтчас кӧ ещӧ пачсӧ ломтывлыны, ӧд и пескыс абу. Арнас, кынмалігас нин, раз-мӧдысь миянӧс нулісны Краснӧй горкаӧ пессӧ заптыны: васьыс керъяссӧ лэпталім да пилитім-поткӧдлім, но ми нӧ, дас нёль арӧса нэриник нывкаясыс, уна-ӧ вӧчам? А тӧлыс ӧд кузь... (Ӧні быть нин лоӧ пӧкаитчыны — войяснас тшӧкыда вӧчлім пес гусялан походъяссӧ. Сы йылысь менам весиг гижлыссьӧма коркӧ, «Моздор тыр пес» висьттор).

...Сійӧ асывнас ми эг ёна тэрмасьӧй эновтны вольпасьяснымӧс, кӧть общежитиеным важӧн нин ызгис-пуис вӧрзьӧдӧм зі поз моз. Миянлы ёна тэрмасьны некытчӧ: велӧдчам дошкольнӧй отделениеын, мӧд сменаӧ, рытнас. Да и водім ми тӧрытсӧ зэв нин сёрӧн, кӧнкӧ вой шӧр бӧрас, велӧдчӧм помасьӧм бӧрын нин. Ветлім пывсьыны карса баняӧ, медбӧръя сменаас сӧмын и веськалім. Бӧръя сменаад да, санпропускникыс примитіс мужичӧйясӧс и нывбабаясӧс ӧтув. Сэки ӧд санпропускниктӧм пывсяныс эз и вӧв. Пока сэні жаритасны кӧлуйтӧ, час виччысян. Но и пывсим-мыссим да корӧсясим кодӧнкӧ эновтӧм корӧсьнас сьӧлӧм бурмытӧдз. Гортӧ локтімӧ леммӧмаӧсь. А жырйын ыркыд. Кӧть и тулыс нин, а тувсов тӧлыс ёна на ыркӧдӧма жыр пытшкӧссӧ. Ӧдйӧ тай дзебсим вӧсньыдик шебрасъяс уланым.

Асывнас, кыдзи и пыр, комендант гӧлӧсысь садьмим. Быд асыв сійӧ чуксалӧ миянӧс: чеччӧй пӧ, менам титанын ваыс пуӧ нин, пӧсь чай тіянлы дась. Миян сӧмын крӧвать пружинаяс дзуртыштісны, асьным ог чеччӧй, куйлам. Мӧда-мӧдӧс на вильшалыштам да тӧрытъя санпропускникад пасьтӧм мужичӧйяскӧд паныдасьлӧмсӧ казьтылам.

— А, нывъяс, кажитчис тӧрыт тіянлы? — шпыннялӧ орчча крӧвать вылын Аня, миян медзбой нывкаыс. Сійӧ миянысь арӧсӧн ыджыд да, буракӧ, зонъяснас интересуйтчӧджык нин.

А ми Дунякӧд, ӧти грездсаяс, нюмвидзам:

— Мыйла нӧ эз? Миян сиктын нывбабаясыд и мужичӧйясыд нэмсӧ ӧтув пывсьылӧмаӧсь да. Сійӧ шуда кадсӧ кӧть ӧні казьтыштам.

А збыль ӧд, и татшӧм казьтыштӧмыс дойдӧ и долыдмӧдӧ, вӧлӧмкӧ, морттӧ.

А коридорын талун мыйкӧ вывті нин дыр ноксьӧны. Быттьӧкӧ и лӧньліс нин, воддза сменаын велӧдчысьяс мунлісны да, а бара на со котралӧм лыбис. Миян жырным пыран-петан ӧдзӧс дорас дзик, да ставыс кылӧ. Ӧдзӧсыс ӧтторъя клопакылӧ, сӧмын крӧватьдорса стеныс дрӧгмунлӧ.

— Мый нин сэні? Пӧжар али мый? — Аня миян медзіль да медсюсь, сійӧ первойӧн и мӧдіс ӧдзӧс дорас. — Мый нӧ сідз вартӧдланныд да зымакыланныд? — юрсӧ ӧдзӧс мӧдарӧ гоньгӧдӧмӧн гораа юалӧ сійӧ.

Но кодкӧ либӧ пырмунанмозыс зурасис миян ӧдзӧсӧ, либӧ дӧзмӧмпырысь нарошнӧ клопкис-пӧдлаліс, Анялӧн тай чургӧдӧм юрыс муртса ӧдзӧс костас эз веськав. Вочакыв пыдди тай збой нывка гӧлӧс кыліс жӧ-а:

— Йӧй али мый тэ, юасян... Он мӧй аддзы?.. Победа!.. Ставыс митинг вылӧ тэрмасьӧны!

Пӧдлассьӧм ӧдзӧс дорын сулалӧ Аня: падмӧма, быттьӧ кӧсйӧ гӧгӧрвоны лоӧмторсӧ да некыдз оз вермы...

— Кы-ыв-лі-нныд? — мыкталыштӧ сійӧ, миян вылӧ паськалӧм синнас дзоргигтыр, а сэсся уськӧдчӧ ӧдзӧс мӧдарас.

Ми крӧватьяс вылынӧсь, пуксьӧмаӧсь нин, но джоджӧ век на ог лэччӧй, виччысям мыйя, гашкӧ, тшӧтш вежӧръясӧн дубалімӧ.

Регыд Аня бӧр пырӧ тӧв ныр моз, горзӧ:

— Победа! Победа! Чеччӧй, йӧктыны кутам! — ачыс чеччалӧ нин джодж шӧрын да мый вермӧ кекӧначасьӧ.

Повзьӧдӧм лэбачпиян моз ми ставӧн уськӧдчим сы дорӧ, тшӧтш чеччалам да горзам. То кодкӧ и паськӧмнас нин ноксьӧ, пасьтасьны заводитӧ, а то — кодкӧ век вошӧм лэбач моз лэбалӧ. Сӧмын Лия, миян жырйын медся шань да лӧнь нывкаыс, век на пукалӧ крӧвать вылас да ачыс аслыс висьталӧ али миянлы кайтӧ:

— Но и мый, Победа кӧ... Батьӧй вед всё равно оз лок, усьлі сэтчаньӧ.

Меным юрӧ сійӧ жӧ мӧвпыс кучкыліс, но мӧд мӧвп нӧшта ӧдйӧ вӧтліс сійӧс: «Гортын бабӧ да чоюкъяс тӧдӧны оз на Победа йывсьыс-а?» — и син дорышӧс сотыштіс чепӧсйӧм синва.

Колӧкӧ, и мукӧдыслӧн менам моз жӧ пессис сьӧлӧмныс, но дыр нюжмасьны некод нин эз вермы. Пока ми мыссьыны да мый да котӧртлім, кӧмасим-пасьтасим, общежитиеын лои нин чӧв-лӧнь. Ӧдзӧснас медбӧръя клопнитысьяснас ми и лоим.

Стрӧйбаяс кості тальӧм трӧпкаяс вывті ми шелзьӧдам Киров уличалань. Со и улич выласӧсь. Пу плашкиӧн вольсалӧм, абу няйт ни абу гуранӧсь миян уличаным. Быд лун таті котралам велӧдчыны. Веськыдвылын Киров нима жӧ парк. Зэв джуджыд ӧграда сайын кылӧ гырысь топольясӧ поздысьӧм лэбачьяслӧн шумыс. Тулыс! Со и юыс нин воссьӧма, пароходъяслӧн да катеръяслӧн тутӧстӧм шыыс кывлӧ. Война заводитчӧм бӧрас парксӧ мыйлакӧ зэв джуджыд потшӧсӧн гӧгӧртӧдлӧмаӧсь. Гашкӧ, мед ми вок кодь билеттӧмаыс эз пыр паркас гажӧдчыныс. А колӧкӧ, и мӧд помка на. Война чӧжыс ӧд тані оліс Ленинградса зоопарк. Зверьясыслы, гашкӧ, и быть потшӧс-томаныс коліс. Ми найӧс эг нин сулӧй, нулӧмаӧсь нин бӧр Ленинградас. Но училищеным дзик парк дорас, туйсӧ сӧмын вудж. Джуджыд кильчӧ вывсяньыс верман пӧттӧдзыд кывзыны паркса оркестрлысь ворсӧмсӧ. Мыйсӧ сӧмын сэні эз ворслыны. И «На сопках Маньчжурии» вальстӧ, и краковяктӧ, и «Синий платочектӧ». Корсюрӧ и ми каттьысьлім забор вылас да пыравлім паркас, мудзтӧдз гуляйтім паркса кузь аллеяястіыс. Сэні верман вӧлі паныдасьлыны мукӧд техникумъясын велӧдчысь ас сиктсакӧд да пыравны картинаяс петкӧдлан музейӧ, любуйтчыштны серпасъяснас. Шуӧны, «Комната смеха» пӧ вӧлӧма, да ми эгӧ жӧ нин сулӧй.

Сійӧ асывнас ми чавканъяс моз и лэбим улича кузяыс. Педучилище кильчӧ помӧ сувтыштлім, эгӧ и пыралӧй. Висьталісны, талун пӧ ог велӧдчӧй, а ӧні пӧ мунӧй митинг вылӧ НКВД керка дорӧ. Та йылысь миянлы и висьтавны оз ков. Аддзам, мыйта нин йӧзыс чукӧрмӧма гырысь колоннаяса НКВД стрӧйба дорас, да весиг миян дорӧдз кылӧ сэтысь ызгӧмыс. То кодкӧ речь висьталӧ, то лозунг горӧдласны, то гудӧк шы да сьылӧм кылыштлӧ. И сылань мунысьыс да котӧртысьыс миян моз уна жӧ. Кодкӧ киас гӧрд флаг нуӧ, кодкӧ гудӧк, кодкӧ сьывны горӧдлӧ. А то олӧма нывбаба кыскӧ киӧдыс ичӧтик зонкаӧс да чышкалӧ синвасӧ. А то кутшӧмкӧ пӧль, беддя, тшӧтш тэрмасьӧ, ӧтторъя бедьнас тотшнитӧ-мунӧ-воськовтӧ. Митингуйтанінад трибуна дорас он сибав, сы мындаӧн нин чукӧрмӧмаӧсь. Выльӧн локтысьяс сулалыштасны, жӧдзыштасны да бокӧ вешйӧны. То нӧ тай кодъяскӧ бокӧджык асьныс нин гаж вӧчӧмаӧсь. Ӧти олӧма нин дядьӧ шӧрас сулалӧ да гудӧкнас няжгӧ, мӧд сыкӧд орччӧн кокнас топайтӧ да ӧтторъя «едриттвой» горӧдлӧ. А найӧс кытшалӧмаӧсь нывбабаяс, коді мича чышъяна, коді куш юра, гораа сьылӧны «шондібанӧй» да сьӧлӧмсяньыс йӧктӧны. Эстӧн, ылынджык, Орджоникидзе уличаас гудӧк шы жӧ кылӧ да сьывны горӧдлӧм, но сэні йӧктыны окотитысьыс этшаджык, кок улас няйтыс чавкӧдчӧ, тувсов туй вылыс абу на шупалӧма. Ми неуна жуйялыштім митингуйтысьяс гӧгӧрыс да веськӧдчим сылань жӧ, кытчӧ нырвизьнас унджыкыс веськӧдчӧны — Орджоникидзе улич кузя вывлань. Миян дас нывкаа чукӧрысь джынйыс нин кытчӧкӧ разаліс. То ӧти аддзӧма тӧдсаяссӧ, то мӧд. Миян дорӧ лестехникумса тӧдса зонъяс ӧтувтчисны. Сэсся аддзим кооперативнӧйын велӧдчысь нывкаясӧс. Найӧ корсисны-юасисны медицинскӧйын велӧдчысь пӧдругаяссӧ.

Татшӧм праздникыд ставсӧ ывла вылӧ, йӧз дорас, чукӧстӧма. Радлунсӧ ӧд быдӧн зільӧ юкыштны и мукӧдъяскӧд. Петӧмаӧсь, миян моз жӧ гуляйтӧны, гажӧдчӧны да аддзысьӧны.

Тӧдлытӧг кутшӧмкӧ тӧдтӧм нывъяс гусялісны миян дорысь Анянымӧс, лестехникумса зонъяс ылалісны жӧ миян дорысь. Кватитчим да, ми нёльӧн нин сӧмын асланым жырсаыд: куимӧн миян грездсаыс да Пальса Маша. Драмтеатр дорынӧсь нин. Драмтеатр кильчӧ помын гудӧк шы кылӧ да гора гӧлӧсъяс.

— Гашкӧ, артистъясыс и сьылӧны да? — тэрмасьӧ сылань Пальса нывкаыд. — Гашкӧ, миян артистканым, Сидорова, сэні жӧ да? Миян грездысь ӧд сійӧ. Москваын велӧдчис артиставнысӧ. «Салдаты Сталинграда» пӧ регыд кутам петкӧдлыны, волы пӧ быть видзӧдныс, меным шуис.

Гажӧдчыштны драмтеатр дорын эськӧ и абу лёк, но ми, тӧдса зонкаяскӧд торйӧдчӧм бӧрын, друг быттьӧ гӧгӧрвоим: лешмыссьӧма. Мудзимӧ, и кынӧмъясным сюмалӧ. Училищеса столӧвӧйын ӧбедайтлім тӧнлун кык часын, а сы бӧрын эгӧ на няклясьлӧй. Вайӧ, мися, бурджык лэччам Интернациональнӧй улич вылӧ да кежалам «ИТӦӦРӦ». Тадзи шулісны сэтысь нянь вузалан лавкасӧ. Нянь карточкаяс миян сьӧрысь, сійӧс некор, некытчӧ ог кольлӧй, питшӧгын новлӧдлам. Мӧд ногыс ӧд воштан. Ми сиктса челядь, бабӧяс велӧдлісны виччысьӧмнад овны, торъя нин кор карад мӧдӧдӧны быдтасъяссӧ.

...Гажыд гаж, но кынӧм сюмалӧмыд, вӧлӧм, сюсьджыка на индалӧ, кодарлань чепӧсйыны. Ӧдйӧ ӧд драмтеатрсянь лэччӧдысь пӧкатӧдыс лавкаланьыс мӧдім. Шуам, нянь паёкнымӧс ньӧбам да пырмунанмоз нуръясьыштам дай. Пӧт кынӧмнад сэсся водзӧ на позяс гуляйтны да гажӧдчыны. Этатшӧм праздник ӧд талун, гортӧ огӧ на жӧ мунӧй.

Интернациональнӧй да Бабушкин крестасьланінын (ӧні на сэні ыджыд топольыс сулалӧ) топольбокса важиник пу керкаысь петісны миян дорӧ Аняным да эсійӧ кык тӧдтӧм нылыс. Анялӧн мыш вылас картупель нӧбовтас, нывъяслӧн тшӧтш кутшӧмкӧ тубрасъяс да туисъяс. Анялӧн синъясыс ворсӧдчӧны. Аддзис миянӧс да радлыштіс:

— О, нывъяс! Отсасьысьыд лои! То, картупель мамӧ ыстӧма! Парокодӧн вайӧмаӧсь нывъяс! Ті кытчӧ мӧдінныд?

— Ми «ИТӦӦРӦ», лавкаӧ нянь ньӧбны кӧсйим пыравны да сэсся гуляйтыштны на, — вочакыв сетам Анялы.

Сійӧ инмӧдчыштлӧ Дунялы сояс, шуӧ:

— Тэ на дорысь эбӧсаджык, давай миянкӧд, отсыштан меным картупельсӧ нуны. А мукӧдыс мед няньсӧ ньӧбӧны да гортӧ жӧ локтӧны. Пир вӧчлам, картупель пуам, сола тшакӧн чӧсмасьыштам. Победаыс нӧ мый вылӧ!

Найӧ вуджӧны Бабушкин улича да мӧдӧны карса базарлань (ӧні сэн стадион), а ми Интернациональнӧй вывті мӧдарланьыс.

Нянь лавкаын ми нӧшта паныдасим тӧдса нывъяскӧд да накӧд варовитігтыр лэччим Бабушкин кузяыс парк дорӧдз. Митингуйтанінын некод нин оз кыв, зато пристаньӧ лэччанінын да Сыктыв берегас пукалӧны йӧз, сысянь сьылӧм шыыс ылӧдз кылӧ. Миян пӧдругаяс сэтчӧ и веськӧдчисны, а ми мӧдім гортӧ, общежитиеӧ. Тасянь дзик нин и матын общежитиеным. Шойччыштам кӧть.

Гортӧ локтім да ышловзим быдӧн. Чӧв-лӧнь. Аня да Дуся кындзи некод абу. Мукӧдыс миян моз кӧнкӧ лэбалӧны на жӧ. Ломтысьӧ пач. Аня пачсӧ лӧдсаланмоз ошйысьыштӧ:

— А тӧданныд, пессӧ кытысь босьтім? Некыдз он тӧдӧй!

— Лун шӧра луннас кӧ гусясьны эн петав, — сералам ми.

Аня дзӧрӧдӧ юрнас, эн пӧ тӧдӧй, эн.

— Комендантлысь гусялім, титан ломтанінсьыс. Сэні пескыд пыр эмышт. Ачыс талун гажа, муніс гортас, гӧтыр дорас. Ме-ед ветлас!.. То, картупельыд пуны нин кӧсйӧ...

Анялӧн гӧлӧсыс кыпыд, ывла вывсяньыс кыпыд гӧлӧсъяс жӧ кылӧны и шондіыс ӧшиньӧ швачкӧ. Пусьысь картупельлӧн дукыс гильӧдӧ ныр розьясӧс. Ми пуксим крӧвать выланым, легӧдам кокъясӧн. Аня шыасьӧ миян дорӧ:

— Прӧста пукаланныд, сьылыштӧй мыйкӧ гажаӧс. Часлы, ме сола тшак туисысь тасьтіӧ ректышта.

Ми горӧдам ӧтырышъя: «Вставай, страна огромная..!»

Аня шенасьӧ кинас:

— Ӧні сійӧс мый нин. «Мича нывъяс Эжва дорӧ лэччиснысӧ» бурджык. Помасис нин ӧд войнаыс.

Но ми мыйлакӧ заводитам сьывны бара жӧ война йылысь, миян музыка велӧдысьлысь радейтана сьыланкывсӧ: «Он убит у города Медыни, боль моя слеза, птицы смолкли, небо помутилось...»

Аня бара на ӧлӧдчӧ:

— Но и сильӧпиян! Дзикӧдз нормӧмаӧсь... Кыскыны лоӧ картупель чугунсӧ. Гашкӧ, пусис нин...

Кыськӧ тай пӧсь картупель дорад другӧн чукӧрмим-а. Пызан гӧгӧр нин, коді сувтсӧн, коді пукалӧ, мурзам да картупельсӧ, пӧлялігмоз, пызан шӧрас кабыр солӧ чуткыштам-тульӧдам.

Аня кӧзяйкаалӧ:

— Паньыс нӧ абу тіянлы? Сола тшак то туис тыр да. Нӧк кӧ эськӧ, но мамӧлӧн мӧскыс пӧ век на сулалӧ.

Ми ушъям нин пӧсь картупельтӧ сола тшакӧн да чӧскыдысла юмбыралам вомнымӧс, мурӧктыштлам. Долыдысла миян дзирдалӧны синъясным. Ӧд тайӧ бӧръя каднас, туйяс лёкмисны да, ю воссьытӧдз некодлӧн эз вӧв витсё грамм нянь норма дорад содтӧд нурыс. И со, ю воссьӧма... Збыль, праздник талун! Победаыс тӧдӧма, корджык вонысӧ! Тулысыскӧд да шондіыскӧд ӧтув!..

Победа йылысь юӧрыд аскинас нӧшта на вайис миянлы выль радлӧм. Училищеса нянь вузалан буфетӧ вайӧмаӧсь сьӧд нянь пыдди еджыд пызьысь пӧжалӧм пушыд сайкияс. Витсё грамм нянь пыдди кык ыджыд, пушыд сайкиӧн. Ми ставным, даснан нывкаыс, вайимӧ да кузь пызан шӧрӧ пуктім найӧс, быдса ыджыд чукӧр артмис! Босьтнысӧ ог убӧлитӧй, любуйтчам. Со ӧд, Победаыд кутшӧм!

Еджыд булки чукӧр миянлы лои бур, пӧтӧс олӧмлӧн символӧн, кӧть и тӧдім — сійӧ кадӧдзыс дыр на. Но надеяыс вӧлі нин, да тайӧ и ловтӧ кыпӧдіс. Мортыдлы кыпыд, кор эм бур олӧм вылас эскӧм-надеяыс. Ӧні ме сійӧс казьтыла и завидьтышта на сійӧ томиник нывкаясыслы. Налӧн вӧлі водзӧ олӧм вылас бур эскӧм.