СЬӦД СИНЪЯСА ТОМИНИК НЫВ
«Бур лун, бур час, видза оланныд, менам донаяс — муса бабук да ангел чоюкӧ. Тіянсянь письмӧыд воис, да дзик пыр и вочакыв гижа. Ӧні эн нин шогсьӧй ме вӧсна. Велӧдчӧмӧй помасьны кутіс, коли сӧмын госэкзамен сдайтны. Сыысь ме ог пов — сдайта. И регыд лоа ме учительница, додь тыр нажӧтка тэныд, бабук, понда вайны. Бӧр на овмӧдчам бур йӧзыс моз. Сӧмын тэ, бабук, эн вись да эн на лӧсьӧдчы кувны. А тэ, чоюкӧ, видз бабтӧ, кывзысь сылысь да отсась. Аски миян лоӧ распределение, индаласны, кодӧс кутшӧм школаӧ ыстыны. Ме понда вӧзйысьны гортӧ. Талун тайӧн и помала. Регыд нӧшта на гижышта. Окала тіянӧс сё пӧв. Тіян Лида».
«Дженьыдик, но збодеркодь письмӧ и артмис», — ассьыс гижӧдсӧ выль пӧв син пырыс нуӧдӧм бӧрын пасйыштіс Лида да ӧдйӧ кусняліс куим дорышӧн кабаласӧ, ляскис марка да гижис адрессӧ. Пошта кудйӧ письмӧсӧ лэдзиг бабыс, кывъясӧн кайтыштіс: кымын пу кост пӧ мунан, менам письмӧӧй, сы мында жӧ шог разӧд муса бабуклысь, сы мында жӧ гаж да радлун вай ичӧт чоюклы.
Сӧмын тай юр выв тыр шог на аскиа луныс, вӧлӧмкӧ, дасьтӧ и Лидалы, и гортсаясыслы. Лидаӧс индісны уджавны Печораса школаӧ. Тэнӧ пӧ, кыдзи медбур велӧдчысьӧс, шуим ыстыны роч школаӧ.
— Кыдзи Печораӧ? — ставнас лигышмуніс Лида, но збоя и пондіс пыксьыны, тӧданныд ӧд пӧ: менам гортын пӧрысь баб да ичӧт чой.
— Лушкова, тэ, сідзкӧ, ассьыд колӧмтӧ пыддиджык пуктан общественнӧйысь? А комсомолка ӧд! — пыр и паныдалісны гӧрд пызан сайын пукалысьяс. А комсомольскӧй комитетсьыс секретарыс петшӧралыштны на кӧсйис. Саботаж пӧ тайӧ. Тӧдан пӧ, мый вермас лоны саботажсьыс? Али Указсӧ он тӧдӧй?
— Тӧда. Но найӧс ас кежас кольны ме ог вермы. Коді ме сэки лоа, эновта кӧ пӧрысьӧс да томӧс? Педагог али мый?
—
— Оз тіян ног ло! Мортӧн кӧ менӧ чужтӧма, мед ме морт и лоа! — крапкис-шуис дай уськӧдчис ӧдзӧслань. Коридорас нин сӧмын синваыс тюрӧбӧн кутіс петны.
Сентябрь первой лун. Праздник и челядьлы, и школаын велӧдысьяслы. И луныс сэтшӧм шондіа да гажа. Водз асывсянь челядьлӧн гӧлӧсъяс юргӧны то сикт ӧти помын, то мӧдын. Лидалӧн чоюкыс, Машӧ, чусмӧм зеркалӧ водзӧ кымынысь нин и сибӧдчыліс, шыльӧдыштас шабді кудель юрсисӧ, лӧсьӧдыштас морӧс вывсьыс пионерскӧй галстуксӧ.
Лида ичӧтысянь кӧсйис лоны учительницаӧн, велӧдчис, помаліс кык вося пединститут, а со, сентябрь первой лунӧ оз тэрмась школаӧ! Таысь ыджыд шогыс нӧ эм-ӧ? Сьӧлӧмыд местаын-ӧ?
Машӧыс аслас радлунӧ вӧйтчӧма, эз и казяв ыджыд чойыслысь шогалӧмсӧ. А бабыс абу нывка, сыысь он дзеб нинӧм. Видзӧдіс-видзӧдіс дай кузя ышловзис:
— Лидук, сьӧлӧмшӧр, дитя, колі нин мунны Печораад, этадзи маитчан.
Лида, кыдз вермис, бабсӧ на такӧдны кутіс:
— Эн, бабук, шогсьы ме вӧсна. Колхоз уджыс нӧ лёк? Машукӧс колльӧда школаас дай кая паськыд ыбӧ вундыны. Ой, вунданыс уна на, няньыс киссьӧ.
— Сідз эськӧ, дитя, да... Мый сэсся керан? Мед сӧмын тэнӧ эз мыждыны.
— Мыйысь нӧ? Ме ӧд ог пышъяв да кокни олӧм корсь.
Медым бабыс дзикӧдз эз нормы, Лида збодераліс на гортас, но кор воис вунданінӧ, ӧбидаыс букӧстӧмӧн жӧ ортсыӧ ылькнитіс. Медым синвасӧ некод эз казяв, бабаясысь бокӧ сувтіс, меддоръя загунсӧ и босьтіс.
Шогалысь сьӧлӧмыс вӧлись такаліс, кор школа бӧрас челядь локтісны шеп ӧктыны. Сёрӧнджык локтіс и Машук чойыс, тшӧтш пӧ тэд отсышта трудоденьтӧ песны. А аслас вомыс мыйлакӧ шешвидзӧ.
— Мый нӧ, вомыд тай нӧ пять на шесть, эн-ӧ нин став предмет кузяыд пять босьт? — серӧктыштіс Лида.
— Э-эг, — выль пӧв шпыньмуніс чойыс. — Сельсӧвет пред, Зӧсь Иван, тэ йылысь юасис, менӧ тьӧщаӧн ыдждӧдліс.
Нывкаыд, йӧюк, нинӧм на оз гӧгӧрво, сылы и любӧ, мый ачыс сельсӧвет предыскӧд шмонитыштӧма. А Лида тӧдӧ тайӧ приветыслы донсӧ, сійӧс ньӧти эз радлӧдлы татшӧм юӧрыд. Мӧдарӧ на, вунӧдны кӧсйӧ.
Сельсӧвет Иван, либӧ Иван Зосимович, найӧ грездысь пӧрысь зон нин. Война вылӧ нулісны, локтіс бӧрсӧ зэв тшап. Сиктсӧветӧ юравны индісны. Тӧлкыс кӧть нем абу, а век нин мужичӧй. Кодзтӧм уж моз ӧти да мӧд баба бӧрся ротъялӧ, гӧтрасьны оз гӧтрась-а. Лидалӧн эм аслас муса зон, жӧникпу, мыйла нӧшта сылы сельсӧвет Иваныс?
Медым мынтӧдчыны сы вылӧ валитчӧм мустӧм да шог думъяссьыс, Лида вундіс зэв зіля. Рытнас мудз, рудзалӧм ки-кока воис гортас. Пемыдыс бура нин шымыртӧма ывлавывсӧ. Кильчӧ помас пукалысьыс эз нин и тыдав, эз кӧ сылӧн ӧзйысь чигаркаыс явит.
— Но, кодкӧ тай нӧ тані куритчӧ? — чарласӧ кильчӧ сюръяӧ сатшкигмоз шыасис Лида.
— Лидуся, тайӧ ме! Зэв тай нӧ дыр уджалан! — бырс чеччис кильчӧ пос вывсьыс куритчысьыд, тальыштіс чигаркасӧ кок улас. Тайӧ вӧлі Лидалы привет ыстысьыд — Зӧсь Иван.
— Гырысь чина йӧз нин мыйкӧ ми дорті ветлӧны, — скӧракодь и серӧктіс Лида.
— Лидуся, аканьӧ, тадз он жӧ шу! Ме тэныд абу гырысь чин, ме тэнӧ страшнӧя радейтысь!
— Тэ, буракӧ, кӧсйин шуны «страстнӧя»?
— А... Кыдз кӧть... Виччыся со чӧлӧй час нин. Кино вайӧмаӧсь. Петалам?
— Тіян кинотӧг нин мем зэв лӧсьыд паччӧр сэрӧгыд. Мудзи сэтшӧма.
— Лидушка, аканьӧй... Ог лэдз сэсся этатшӧм королеваӧс колхозын мырсьыны. Точнӧ! Детсадйӧ местита. Кӧсъян завнас лоны? Шуны ӧнія завыслы: «шеть», и пукта тэнӧ!
— О-о! Со тэ кутшӧм власьт вӧлӧмыд! — дивитыштіс Лида Иванлысь ошйысьӧмсӧ.
— Мый, он эскы? Ме абу Зӧсь Иван, ог кӧ тайӧс вӧч радейтана нывлы.
— Кымын нывлы нин тадзсӧ сӧрлін? — Лида серӧктіс.
— Уналы, Лидусь, уналы, ог соссьы. Но некодӧс на эг метитлы гӧтыр вылӧ. А тэнӧ... Но эн сэсся менӧ мучит. Тӧда ӧд: ме вӧсна кольччин. Да ӧд? Шу: да! Ме мӧй лёк зон? Бывшӧй лейтенант,
— Меным веськодь, — крапкис Лида да недыр чӧв олӧм бӧрын шыасис выль пӧв. — Иван Зосимович, менам зон эм, кодӧс радейта, кодлы кыв сетлі. Ӧні сійӧ армияын. Тэныд, сӧвет власьт кутысьлы, абу и яндзим тадзи менӧ мальӧдны? Абу ӧд тадзтӧ честнӧ.
— Но, Лидуся, любов кӧ менам?
— А менам кӧ абу?
— Тайӧ тэнад медбӧръя кыв?
— И медбӧръя, и медчорыд! И мун сэсся, эн дӧзмӧдчы!
— Но тадзтӧ кӧ... Муна. Ачыд бӧрас эн каитчы-а. Мун-на...
Тэрыбакодь и мӧдӧдчис корасьысьыд кильчӧ помсьыс. Потшӧс вомӧныс чеччыштіс, эз потшӧс поскӧдыс пет.
«Но и мун. Грӧзитчӧ ӧд. Абу кӧ муса...» — сійӧс синнас колльӧдіг, думайтӧ ныв да оз и каитчы, мый со тадзи сиктсӧветса власьткӧд сёрнитіс.
Бабыс петіс кильчӧ помас.
— Лидук, тэ? Кодкӧ, мися, кылӧ-а.
— Ме, бабӧ.
— Пыр ужнайтышт да пет войпукны, кино пӧ тарыт вайӧмны. Машукным шутёвтіс нин кытчӧкӧ войдуравны.
Кино воӧма. Коді нӧ кинотӧ видзӧдны оз радейт, да талун непӧштӧ кино, ужнайтны оз кыскы. Мудзыс да шогыс лов пытшсӧ пыдзыртӧны. Нӧшта со и этайӧ Зӧсь Иваныс дӧзмӧдчӧ. Лӧсьыд сылы некодысь повтӧгыд нывтӧ ылӧдлыны. Дор видзысьыд ӧд Лидалӧн абу некод — вок ни бать. Мусукыс ылын-а...
Ӧти кортӧм гӧсьт потшӧс сайын, а мӧд гӧсьт порог дорын нин. Муртса пуксисны ужнайтны, кильчӧ вылас кылі кызӧктӧм шы да ӧдзӧс вугсӧ корсьӧм-шарзьӧм. Сэсся воссис ӧдзӧсыс да пырис мужичӧй.
— Клеб-соль, — шыасис порог дорсяньыс да пӧрччис шапкасӧ.
Лидалӧн паньыс ӧшйис сынӧдас, кывйыс лясіс кытчӧкӧ вомас. Бабыс чеччис пызан сайсьыс пырысьлы паныд:
— Кодкӧ пырис бур мортӧ. Ог ӧд аддзы... Лок-лок, сибӧдчы, ужнайтам миянкӧд.
— Пасибӧ, Ульяна Степановна. Ме гортын муртса на жӧ нуръясьышті. Бӧра-водза пыри Лида дорад.
Тайӧ вӧлі школаса директор Павел Васильевич, Лидалӧн радейтана велӧдысьыс. Павел Васильевич и ышӧдіс Лидаӧс мунны пединститутӧ да велӧдчыны математикӧ.
Школаса директор пуксис лабичас да шыасис Лида дорӧ.
— Ме кино вылӧ вӧлі муна да, мися, пырала Лидия Васильевна дінӧ. Абу тай мунӧмыд Печораад да... Гашкӧ, аски волан школаӧ? Миян ӧд оз тырмыны велӧдысьясыд... Тэ нӧ кино вылас он мӧд? Гашкӧ, мекӧд петалам? — друг вӧзйис Павел Васильевичыс.
— Мудзи да эг кӧсйы петны, а ӧні тіянкӧд петала, — друг ышмис Лида да тэрыба эновтіс пызан сайсӧ. — Бабук, ме петала?
— Пет, дитя, пет! — радпырысь кайтыштіс бабыс да пока внучкаыс вӧччис-пасьтасис вежӧс саяс, варовитыштіс дона гӧсьтыскӧд.
— Но-о, тэ инӧ и эм, бур мортӧ, Павел Васильевичыс? Машук миян пыр гаралӧ тэнӧ.
— Гаралӧ? Оз кӧть пиняв? Ме ӧд стрӧг да. Математикаысь ме Машаястӧ велӧда. А ӧні Лидаыслы кӧсъя сетны. Мед и чойсӧ велӧдас.
— Ой, бур мортӧ, сет, сет! Лидюк ставнас нин косьмис, эз мун Печораас да...
Первой урок. 6 «а» класс. Машук чойыс тані велӧдчӧ. Первой урок вылас Лида мӧдіс ӧтнас. Эз тшӧкты Павел Васильевичсӧ нуӧдны сійӧс классас. Ачым пӧ кыдзкӧ.
— Видза оланныд, челядь! — шуис выль учительница классӧ пырӧм бӧрын. — Менӧ шуӧны Лидия Васильевнаӧн. Кута велӧдны алгебра да геометрия. И нӧшта класснӧй руководитель тіян лоа.
— А ме тэнӧ тӧда, тэ Лушкова Машалӧн чойыс, миян грездысь, — сувтыштліс воддза парта сайсянь мусаник нывка да Машалань бергӧдчыштлӧм бӧрын бӧр пуксис.
— Да, ме збыль Лушкова Машалӧн чой. Зэв бур, мый тӧдсаӧсь. Ме ӧд тіян пӧвстысь унаӧнӧс жӧ тӧда.
— А тэ аслад Машалы пыр «пять» кутан пуктыны? — медбӧръя парта сайсяньыс горӧдіс зумыш чужӧма зонка.
— Отлично вылӧ кӧ вочавидзас, мыйла нӧ ог пукты? И тэныд пукта.
— Меным — он.
— Мыйла нӧ?
— Сійӧ дышӧдчӧ, пыр «плохо» босьтӧ, — удтысьыштіс мӧд парта сайын пукалысь кузь кӧсаяса нывка. А сыкӧд орччаыс кильк серӧктіс да тшӧтш зілис отсыштны кузь кӧсаалы:
— Миян Вань — дыш кань, — кайтыштіс да тшапа легнитіс пельпомнас.
— Но, пыр ӧд оз жӧ дышӧдчы, — паныдалыштіс нывкаясӧс выль учительница. — Ме видзӧда да, зэв вежӧра сылӧн синмыс. Кыдзи тэнӧ шуӧны? — юаліс зонкалысь.
Зонка эз вочавидз, лэдзис юрсӧ.
— Ме, сідзкӧ, журнал серти кута тіянкӧд тӧдмасьны, — Лидия Васильевна восьтіс класснӧй журналсӧ, лыддис:
— Асыков Ваня.
— Ме, — юрсӧ лэптывтӧг буркнитіс эсійӧ зонкаыд.
— Ваня, да тэ и списокас медводзас сулалан! Сідзкӧ, медбура верман велӧдчыны! Пуксьы лючки... Горинова Нина, — водзӧ лыддис списоксӧ учительница.
— Ме-е! — быйк чеччыштіс парта сайсянь эсійӧ тшап нывкаыд.
Лидалӧн Маша чойыс списокас кӧнкӧ помланьыс нин. Сійӧ пукалӧ шӧр радас, коймӧд парта сайын, видзӧдӧ чойыс вылӧ быттьӧкӧ стрӧг синмӧн. Лидия Васильевна думсьыс ошкыштіс сійӧс, оз пӧ дзирнясь ни ышнясь. И со пӧ ӧд найӧ, кык чой, ӧтлаынӧсь и ӧта-мӧдсӧ гӧгӧрвоӧны. Друг сэтшӧм радлун шымыртіс том учительницаӧс. Сылӧн радлуныс, буракӧ, вуджис и челядьыслы классас.
Лун да вой, лун да вой, сьӧкыд из быттьӧ быгыльтчӧ, но век жӧ кадсӧ каттьӧ. Со и Выль во нин матыстчӧ.
Регыд нёль тӧлысь Лида абу прӧста сиктса ныв, а учительница Лидия Васильевна. Тайӧ быттьӧкӧ и шонтӧ сьӧлӧмтӧ, кыпӧдӧ ловтӧ, но и ӧттшӧтш кӧртвомалӧ кывкутӧмнас. Сылы ӧд гортас баб да чой вӧснаыс тӧждысьны колӧ, и школаын челядь вӧсна, и весиг став сиктса олӧм-вылӧм вӧснаыс. Казьтыштас Лидия Васильевна ассьыс тайӧ нёль тӧлысся олӧмсӧ да первой зэра да шлячаа арыс син водзас сувтӧ. Омӧлик кӧм-паськӧмнад челядь ёна и кынмалісны. А урожай идралӧм бӧрын, кӧдздӧдны кутіс да, бара на выль тӧжд мыччысис. Колӧ кыдзкӧ сы ыджда школасӧ ломтыны. Урокъяс бӧрын эськӧ нӧшта пукалыштны велавтӧм, кольччысь челядькӧд, а директор бара нин ыстӧ ылі колхозӧ кевмысьны, мед сетласны школалы пес вайны вӧв. Либӧ шуас, мый сельсӧвет пӧ бара миян дорӧ шыасис отсӧгла. Колӧ мунны ылі грездъясӧ колхозникъясӧс заём вылӧ гижӧдны. Народнӧй овмӧс кыпӧдан заём — ёна колантор. Кыдзи нӧ куражитчан? Сиктад тайӧ уджсӧ ас вылас коді босьтас, оз кӧ учитель? И со ӧти велӧдысь мунӧ «Стаханов» колхозӧ, мӧд — «Тракторӧ». А Лидия Васильевналы, медся томыслы, вичмӧны ылі Гут грезд да Шорйыв. Мӧдӧдчан школа бӧрад, а арся луныс мыччысьлӧма нин да бӧр дзебсьыны дась. Рӧмыд нин со. Бокыса грездад километр куим колӧ мунны дай сэн керкаысь керкаӧ ветлыны. Мукӧд ордас пыран да ӧгырӧн резӧны, ог пӧ и ог гижсьӧй заём вылад! Татшӧмъясыскӧд кокниджык Лидия Васильевналы. Бурӧдыштан небыд кывйӧн кӧзяевасӧ, висьталан, кутшӧма страналы отсӧгыс колӧ кок йылас сувтны — и гижсясны ӧд, чуктӧдыштасны неуна.
Но кор агитатортӧ мелі кывйӧн да кыз синваӧн паныдалӧны порог дорсяньыс: ок пӧ, югыд шонді, радӧсь эськӧ, но ачыд аддзан.
Аддзӧ, дерт, Лидия Васильевна керкасьыс гӧльлунсӧ, аддзӧ батьтӧм челядьсӧ, лӧньӧмаӧсь, дзоргӧны учительницаныс вылӧ. Лида лыддьӧ асьсӧ вир юысьӧн, но сёрнитӧ, кевмысьӧ, пычкӧ, кӧть ӧти облигация вылӧ гижӧдӧ. Быть гижӧд. Талун он сяммы, аски бара ыстасны.
Локтас гортас татшӧм агитаторыд сьӧд войнас нин, тшыг и гегдӧма, а сэні тетрадь чукӧр на виччысьӧ сійӧс, прӧверитны колӧ дай аски кежлас урокъяс дасьтыны. Бабыс паччӧрас ойзӧ, жалитӧ внучкасӧ, а Машукыс пызан вылас ужын дасьтӧ.
— Тшака шыд вӧлі да кӧдзалӧма нин пачад, — маитчӧ чойыс.
— Нинӧм! — збодералӧ Лида да, азыма панясиг, юасьӧ чойыслысь: — Аски кежлӧ урокъястӧ дасьтін?
— Дасьті, — сералӧ Маша да лыддьӧдлӧ став уджсӧ. — Ва вайи, пес пырті, ыжъясӧс, польӧпиӧс верді!
Тетрадь прӧверайтны пуксьӧны кыкнан чойыс. Лида Машукӧс тшӧтш кыскӧ тайӧ уджас. Корсь пӧ этайӧ тетрадьсьыс ӧшыбкаяссӧ. А этайӧ тетрадяс кутшӧм оценка пӧ эськӧ тэ пуктін?
Но со чойыс ёна нин очсалӧ. Лида ыстӧ сійӧс вольпасьӧ. Ачыс пукалӧ на. Коркӧ-некоркӧ водас жӧ, но дыр на оз вермы унмовсьны.
Кодкӧ лунӧ урокъяс бӧрын кольӧдіс Ваня Асыковӧс да, скӧрысла кӧ нин-а, зэв меліа Ванюшӧн шуис. Ок пӧ тэ, Ванюшка, вӧлін кӧ менам вок, ёна эськӧ и нӧшалі ме тэнӧ. Сы мында двойкасӧ нӧ кыдзи сяммин курыштны?
— А тэ нӧшав! Швачкы ныр-вомӧ! — скӧрысь эльтыштіс Ваня да сэсся бӧрддзис, водіс парта вылас.
Падмис Лидия Васильевна: артмис виччысьтӧмтор. «Неладнӧ ӧд мыйкӧ детиныскӧд». Лидия Васильевна матыстчис зонка дорӧ, кӧсйис шылькнитны сылысь мышкусӧ, такӧдыштны, но сідзи и эз лысьт. Бур здук тадзи сы весьтын сулаліс, а сэсся кайтыштіс:
— Ладнӧ, Ванюш, мун талун гортад. Аски сёрнитыштам.
И со «аскиыс» кык лун нин кыссьӧ. Гортас эськӧ колӧ ветлыны, мам-батьыскӧд сёрнитлыны, да кор на кадыс сы вылӧ вичмас. «Аски некытчӧ ог мун да быть нин сёрнитла Асыковкӧд», — медбӧрын Лидия Васильевна тайӧ мӧвпнас и унмовсьӧ.
А аски асывнас садьмис кутшӧмкӧ збодер да кыпыдлун кылӧмӧн. Томдырйиыд тай унмыд крепыд, бур лекарство моз чышкыштӧ став мудзтӧ да войся тӧждъястӧ. Лов пытшкад сӧмын ӧти кылӧм: лӧсьыд жӧ овнысӧ, кор тэ том да колӧ тэрмасьны школаӧ, челядь дорӧ.
И со колльӧдыштіс нин бабыс кильчӧ вылӧдзыс и тшӧтшсьӧдӧны кык чой школалань. Варовитӧны. Уна лыда паныдасьысь да найӧс ордйӧдысь то и делӧ чолӧмасьӧны накӧд. Таысь том учительницалӧн кыпыдлун кылӧмыс нӧшта на сукджыка йӧршитчӧ морӧс кудъяс. И сӧмын школа йӧрӧ пырӧм бӧрын юковтліс юрас тӧжд гӧлӧс: «Бара кӧ талун заём гижӧдны ыстасны?»
Абу весьшӧрӧ тайӧ мӧвпыс вирдыштлӧма Лидия Васильевна юрын. Кынмӧма да висьмӧма географичка Анна Степановна. Сылӧн участокыс кольӧма агитатортӧг. «Коді Анна Степановна пыддиыс ветлас «Звезда» колхозас?» — юаліс директорыс, школа бӧрын став велӧдысьсӧ чукӧртіс да. Некод оз тэрмась асьсӧ вӧзйыны. Сэки и Лидия Васильевна лэптіс кисӧ.
Бур вылӧ на и тадзсӧ артмис. Асыков Ванякӧд кӧть лои сёрнитӧма. Урокъяс бӧрын «Звезда» колхозад унаӧн мунысьыс, нывкаяс да зонкаяс, чӧлӧй табун лоины Лидия Васильевналы пӧпутчикъясӧн. И Асыков Ваня Ыбдор грездас таті жӧ ветлӧ. Туйсӧ каттигмоз унатор тӧдмаліс учительница челядь да, дерт жӧ, и Ваня йывсьыс. Ковмис бӧрӧ кольччыштлыны мукӧд дорсьыс да сёрнитӧдны Ванясӧ. И со мый сійӧ висьталіс.
Батьыс ловйӧн воӧма война вывсьыс. Ичӧтик чой Ванялӧн чужӧма. Сӧмын пӧ батьыскӧд ыджыд мат овлӧ, кор юыштас. Кампужитчӧ, «эн» ни «дугды» оз кыв.
— Но тэ эн думайт, эн думайт, — горӧдліс Ваня висьтасигас, — сійӧ бур! Миянӧс ок ёна радейтӧ! Сӧмын юӧм вӧснаыс ладсӧ воштылӧ.
Лидия Васильевна, вӧлӧмакӧ, зэв на челядь руа, висьтасьӧмсӧ зонкалысь кывзіс да друг шуис:
— А кор батьыд ышмас, ті энӧ скӧтнӧй дворӧ пышйӧй, а локтӧй миянӧ, миян баб зэв бур, лэдзас.
Ваня та вылӧ серӧктыштіс, быттьӧкӧ и дивитыштіс, со пӧ тэ кутшӧм тӧлктӧм.
— Миян грездсянь тіянӧдз зэв ылын, а скӧтнӧй дворыс орчча. Дай батьӧс ӧд ӧтнассӧ он коль. Войнас мамӧкӧд куимысь ветлам сійӧс видлыны, кулӧма ли ловъя...
«Вот тэныд и Вань — дыш кань! Верстьӧ мужичӧй моз сёрнитӧ дай, буракӧ, олӧмсӧ ёна унджык тӧдӧ мукӧд ас тшӧтшъяяс дорсьыс. Сэтшӧм семьяын кӧ быдмӧ. Быдӧнлы, буракӧ, ассьыс нопсӧ аслыс колӧ кыскыны, весиг со татшӧм зонкаяслы. Войнаыс кӧ дзугис ставнымлысь олӧмнымӧс». Ванялӧн гӧлӧсыс торкӧ сылысь думсӧ:
— А бӧрсӧ тэ, Лидия Васильевна, кыдзи мунан гортад? Кӧинъяс пӧ ветлӧны... Позьӧ, ме тэнӧ Вичкодорӧдзыд колльӧда? Либӧ миянӧ лок узьны. Расчойсяньыд ӧд миян грездӧдз дзик матын. Батьӧ миян ас садяс нин, оз нин дур.
— Аттьӧ, Ванюш, эн тӧждысь ме вӧсна. Менӧ колхоз канторасяньыс быть кодкӧ колльӧдас, — збодера вочавидзис учительницаыс, кӧть и тӧдіс, бара на войнас ӧтнаслы лоӧ воны гортас.
Матыстчысь 1948 во вежыштіс школалысь быдлунъя тӧждъяссӧ. Шуисны Выль во кежлӧ дасьтыны бал-маскарад, вӧччыны, йӧктыны да сьывны баситӧм коз дорын, тшӧтш жӧ и ветлыны сикт кузя, пыравны керкаясӧ, чолӧмавны войтырсӧ, сины дзоньвидзалун да шуд, гажӧдыштны кыпыд сьыланкывйӧн. Коми сиктъясад тай нэмсӧ тадзи вӧвлӧма, светтьӧавлӧмаӧсь Рӧштвосянь да Ва вежӧдӧмӧдз.
Татшӧм кӧсйӧмыс ставлы зэв ёна кажитчис. Весиг Ваня Асыков кодкӧ лунӧ шыасис Лидия Васильевна дорӧ, позьӧ пӧ чӧртӧ вӧччыны?
— Чӧртӧ? Позьӧ кӧ-а, — нюмыс петіс учительницаыслӧн.
— Ой, позьӧ кӧ, ме чӧртӧ вӧчча! — радысла весиг чеччавны пондіс зонка. — Мӧс сюръяс менам эмӧсь! А бӧжсӧ гез помысь вӧча, дьӧгӧдьӧн мавта! Менӧ некод оз и тӧд!
А чоюкыс Лидия Васильевналӧн маскарад кежлад дасьтӧ снегурочкалысь костюм. Колян во на ордын патеруйтӧма больничаысь пельшӧрича, сылӧн кольӧмаӧсь марля занавесъяс. Сійӧ марлясьыс и мастеритӧны кык чой снегурочкалы вӧччансӧ. Радыс лои Машуклӧн, кор еджыд байдӧг шап кодь платтьӧсӧ пасьталіс вылас. Зеркалӧ водзас йӧктіс да йӧктіс. Бабыслы и то паччӧр вылас гажа лои, сьылыштіс:
— Выль во, Выль во, Василей да Рӧштво! Ми томдырйи темешитчылім жӧ светтьӧ дырйиыд.
Радлун да шог, вӧлӧмкӧ, путшкӧм шӧртын моз ӧтув олӧны.
Локтысь кадыс лёк козин на дасьтӧма баба-внучкаяслы. Дзик Выль во водзас вайисны Лидия Васильевналы суд вылӧ повестка. Просвещение министерство сетӧма сійӧс судӧ индӧм школаас мунтӧмысь.
И со суд. Сельсӧветын. Судьяыс, том морт, чорыд гӧлӧсӧн шуӧ:
—
Лида, мыжа мортыд, бокынкодь пукалӧ дзуртысь улӧс вылын, а суд вылӧ воӧмаяс — школаса директор да велӧдысьяс — и сідз нин сулалӧны, пуксьынысӧ некытчӧ да.
Сельсӧветса юралысь Зӧсь Иван сэн жӧ, ноксьӧ «Вӧрлэдзысь» газет чукӧрӧн да кӧйгӧ сулалысьяс да и Лида вылӧ тешкодя, мегыр пыр видзӧдысь вӧв моз. Сы моз жӧ тракнитлӧ юрнас, еджгов юрсиыс лювдӧ плеш водзас. Ныр розьясыс сылӧн чашкалӧмаӧсь, и кажитчӧ, мый сійӧ рад Лидалӧн матӧ воӧм вылас. Со пӧ менӧ шыбитӧм шыблас туйӧ пуктін да ачыд ӧні каитчы, месянь дорйӧм эн виччысь.
— Верховнӧй Сӧветлӧн 1940 во июнь 26 лунся Указ серти Лушкова Лидия Васильевна мыждыссьӧ удж вылас явитчытӧмысь... Лишитны свободаысь нёль тӧлысь кежлӧ. Приговорсӧ олӧмӧ пӧртны... — кылӧ судьяыслӧн гӧлӧсыс. А Лида ставнас зэвтчӧма, лолыштнысӧ оз лысьт, мед кӧть оз жӧ бӧрддзы, мед кӧть оз жӧ...
— Тюрма тіян сельсӧвет бердад абу, мун гортад, — шыасьӧ медбӧрын судьяыс Лида дорӧ, — кор ковман, сельсӧветыд чукӧстас.
«Помасис кӧ-а?» — ышловзис Лида. Нинӧм шутӧг ни вӧрзьӧдчывтӧг век пукалӧ сійӧ, а ставӧн нин пондісны жӧдзны. Со и учительница-пӧдругаясыс тэрмасьӧны школаӧ урокъяс вылӧ. Лидалы, кӧсъян — он кӧсйы, быть чеччы да мун, он татчӧ кольччы.
«Бурджык нин вӧлі, сразу кӧ нуисны тюрмаас. Кыдзи нӧ гортас воас да бабыслы кутас висьтавны та ыджда шогсӧ? Бара ӧд коньӧръяс сирӧтаясӧн кольӧны».
— Лидия Васильевна, ме тэнӧ колльӧдышта, — кодкӧ босьтіс сійӧс сойбордйӧдыс. Тайӧ директор Павел Васильевичыс. Лида чеччӧ, найӧ петӧны ывлаӧ. Выль во паныда лымйыс ойӧстӧмӧн дзуртӧ кок уланыс.
«Мый висьтала бабӧлы да Машуклы?» — ойзӧ Лидалӧн сьӧлӧмыс.
Нёльӧд лун нин Выль 1948-ӧд во восьлалӧ. Тӧвся каникул, школаӧ оз ков мунны. Машук пӧдругаясыскӧд быд лун ветлӧны гумла вылӧ вартысьяслы отсасьны. Ветлӧ накӧд и Лида. Гортас кӧ кольччас, сӧмын маитчас, а вартанінад бур йӧз дорас вунӧдлӧ сьӧд шогсӧ.
И талун югдыны пондіс, да кык чой пасьтасисны мунны. Друг ӧшинь улас кыліс дзуртӧм шы.
— Гашкӧ, мела нин воӧны да? — кайтыштіс Лида. Чойыс тай сэк сывйыштіс сьыліӧдыс да лёкгоршӧн горӧдіс:
— Ог лэдз!
Пырис пон ку шапкаа дядьӧ да порог дорас шыасис:
— Татчӧ дай. Ми со пестор вайим да кытчӧ ректынысӧ?
Лида мездысис бӧрдысь чойсьыс, юаліс дядьӧлысь:
— Миянлы пес? Менӧ судитісны да школаыс оз нин вермы вайны мем пессӧ.
— Ваньӧ висьталіс, мый Уселонӧ пӧ нуӧны Лидия Васильевнаӧс, — шуис дядьӧ да содтыштіс: — Та вӧсна и вайыштімӧ. Пӧрысь бабыдлы нӧ кысь сэсся пескыс?
— Ваня? Асыков? Тэ инӧ сылӧн бать? — шензьӧмысла Лида весиг дугдіс бӧрднысӧ, кӧть и ёнджыка на сьӧлӧмыс нормис. Сьӧкыд здукас сылы медлёк велӧдчысьыс отсӧгӧн воӧма!
Мортыд быттьӧ бус чир и эм вӧльнӧй светас, а радлуныс да шогыс сылӧн став енма-муа кост ыдждаыс жӧ. Сідзжӧ и бурыс да лёкыс, артыштнытӧ он жӧ вермы налысь донсӧ.
Пес додьсӧ ректісны ставӧн, кык чой да Ваня ая-пиа. Весиг бабыс петіс на дорӧ лэбулас.
Ректысигкостаыс и воис сельсӧветысь секретарыс, ар комына нывбаба, да лабутнӧя шуис:
— Лидия Васильевна, тшӧктӧны нин мунны. «Трактор» колхоз вӧла-доддя сетіс, налысь Габӧ Сашӧӧс ичӧт каганас нуӧны да. Дзоля Марья тьӧтка найӧ грездысь и. Лок ӧкмыс кежлас.
Висьталіс ассьыс могсӧ секретар дай бӧр муніс. Колӧ тэрмасьны и Лидалы: ӧкмысыс регыд нин.
Аттьӧ бабыслы ыджыд мывкыдсьыс, эз ойӧстлы ни бӧрдны эз уськӧдчы. Лабутнӧя и колльӧдіс оз тусь нывсӧ пеж лёк туяс:
— Лидюк, пет инӧ, дитя. Виччысьны ӧд кутасны. Да эн шогсьы ёна, он пыр кежлӧ мун, абу мӧдаръюгыдӧ. Сысянь бӧрсӧ туйыд абу, а тюрмасьыд, ен сетас, тулыс кежлас бӧр локтан.
Тешкодь жӧ олӧмыс артмӧ. Мортыдлӧн кӧні кабала-документ, сэні и ачыс. Со куим нывбаба — Лида, Дзоля Марья тьӧтка да Габӧ Сашӧ — восьлалӧны вӧла-доддя бӧрся, ас кокнас мунӧны тюрмаӧ. Райцентрӧ. Ямщикыс, Сашӧлӧн верӧсыс, сулалӧ додь нырас да гажтӧминика мыйкӧ нургӧ-сьылӧ. Ичӧт кагаыс налӧн доддяс пушыд турун вылын ёкмыльвидзӧ, узьӧ, оз и тӧд, кытчӧ нуӧны шоныд гортсьыс. А чужан сиктыс бӧрын нин, туй ӧтар-мӧдар бокас кӧдзыдысла турдӧм вӧр.
— Прӧщайтлӧй, пув да ёльдӧг вотанінъяс! Таво гожӧм-ар ни мӧд во ог волы сэсся тэнад расъясӧ да ягъясӧ! — пернапасасиг горӧдӧ Марья тьӧтка, сылӧн гӧлӧсыс кӧин омлялӧм кодь. Лидалӧн пыдзыртчис сьӧлӧмыс. А Сашӧ шлапкис кыкнан кинас да лимӧстіс:
— Кабыр идзас вӧсна тай лоӧ мунны гортысь.
— Но-о, заводитісны омлявны. Вой шӧрӧдз тадзтӧ люзьгыны ковмас!
Ямщикыс скӧрысь матькыштіс.
Татшӧма некор на Лида эз кынмыв. Первойсӧ тірзис, а сэсся и дрӧжыс быри, колӧкӧ, вирыс нин измӧ. А тюрмалӧн ыджыд воротаыс век зымвидзӧ, оз дзуртышт весиг. Кор нин воссьылас? Конвойясыс ӧдзӧсӧдыс пырӧны-петӧны, а кынмысь йӧзӧс век оз лэдзны пытшкас. Сьӧд вой нин, а волісны рӧмдігас на. Вой кежлас нӧшта на сэзьдӧ, кодзувъяс югыдӧсь дзарвидзӧны енэжас, карлӧн биясыс чусыдджыкӧсь на дорысь.
Абу тай ас вӧляыд, воськов он вӧч бокӧ. Со эськӧ и карыс да, Лидалӧн колян вося оланіныс, пединститут общежитиеыс матын и. Нывъяс, пӧдикӧ, экзаменъяс кежлӧ дасьтысьӧны, сессия буретш. А, колӧкӧ, театрӧ мунісны? Пукалӧны сэні кыпыдӧсь, шудаӧсь.
Ёна жӧ Лида радейтліс театрсӧ. Медбӧръя шайтсӧ видзас сэтчӧ, бӧрас кӧть лун-мӧд тшыгъялас-а. Шуда кад сэк вӧлӧма. А ӧні со сулав тан, кыйгы. Абу кӧть ӧтнас — унаӧн. Со мый ыджда ватага жӧдзӧ дзиръя ӧдзӧс водзас.
Талун витӧд лун гортысь петӧмсянь. Первой луныс районнӧй тюрмаӧ мунігас и коли. Сэсся кык луна-воя видзисны сэні, районас. А бӧръя кык суткисӧ бара туйын коллялісны, кар тюрмаӧ районсянь шлёпиктісны. Паныдасьысь грездъясын ичӧтика шойччыштасны да бара мунӧны. Быд сиктын на дорӧ выль йӧз содӧ и содӧ. Тыдалӧ, и тайӧ сиктъясас эмӧсь турун да идзас кабыр гусялысьясыд. Кутшӧм мыж нӧ вермисны вӧчны инӧ олӧма тьӧткаясыс да томиник нывбабаясыс? Унджыкыс со нывбаба да.
Райтюрмаас на Лида аддзысис ӧти тӧдсакӧд, Сажина Клавакӧд. Пединститутын жӧ велӧдчыліс Клаваыс, филфакын. Сӧмын сійӧ Лида дорысь ӧти воӧн водзджык помавліс да уджавлӧма нин школаын.
— Тэ мыйысь тюрмаас веськалін? — юаліс Клавалысь Лида.
— Растратаысь, — збодеракодь и вочавидзис Клава. — Гожся каникул дырйи пыралі уджавны сплав вылӧ складовщикӧн, мися, сьӧм нажӧвитышта, а со мый чуктӧді — Уселон ним! Велӧдісны сюсь йӧз, дас нёль тысяча меным сьылі вылӧ вожӧдісны! Пукав ӧні...
Висьтасьӧ Клава, а сійӧ гӧлӧсын оз тӧдчы некутшӧм шогсьӧм, быттьӧ оз тюрмаӧ, а рытйысьны мӧдӧма.
Водзті найӧ, дерт, эз вӧвны пӧдругаяс, ылӧсас тӧдісны ӧта-мӧдсӧ, сэсся ӧд и Клаваыс зэв тшап вӧвлі, мичаа вӧччӧма, збой да варов, абу и пара раминик да гӧлиника пасьтасьӧм Лидалы. Мортыд тай ӧткодькӧд лӧсьӧдчӧ, а том студентъяс йылысь и сёрнитны нинӧм. Но ӧні Лидалы зэв нимкодь лои, век жӧ тӧдса, дай ас кодьыс том учительница. Кык тӧдса ӧні Лидалӧн лоӧ — Клаваыс дай Дзоля Марья тьӧткаыс. Габӧ Сашӧӧс каганас кытчӧкӧ торйӧдісны районас на-а. Марья тьӧтка, коньӧранӧй, тыдалӧ, зэв жӧ нин ёна кынмӧ, сыркмуныштлӧ кадысь кадӧ да кевмӧ Енлы:
— Господьӧй, кутшӧм грекысь нӧ?
— Ми вок йӧйыслы, буракӧ, местаыс абу нин тані, сійӧн и сулӧдӧны кӧдзыдінас, — кекӧначасиг кайтыштӧ Клава. И сійӧс кӧдзыдыс босьтӧма, кӧть и паськӧмыс сылӧн Лида да Марья тьӧтка дорысь ногсаджык.
Медбӧрын ӧдзӧсыс воссис жӧ. Дай аддзысьӧма на налы местаыд. Мужичӧйясӧс торйӧдісны нывбабаясысь и со кытчӧкӧ вӧтлӧны. Вӧлӧмакӧ, дзескыд карцерӧ, сэсь кутшӧмкӧ каторжникӧс петкӧдісны, киыс и кокыс чепа, увдор паськӧм кежсьыс. Сы местаӧ и дзумгисны найӧс, нывбаба чукӧрӧс. Сю кольтаясӧс моз рынышӧ шӧтісны кызь, а колӧкӧ, и унджык лов дай бӧрсьыныс няжгысис-пӧдласис кӧртӧн дорӧм ӧдзӧсыс. Дзескыдысла ки вӧрзьӧдны он вермы, зато шоныд. Но здук бӧрти лои гӧгӧрвоана: биысь пышйӧм бӧрын ваӧ вӧйӧм кодь жӧ лои накӧд. Сынӧдыс оз тырмы лолавнытӧ, а сэн нӧшта на чепйыв дядьыдлӧн асмогасяніныс петкӧдтӧм кольӧма. Нывбабаясыд пыригас и пӧрӧдӧмаӧсь да талялӧмаӧсь кок уланыс дука вортӧ.
Ставӧн чӧв олісны, немӧймӧмаӧсь быттьӧ.
Измылӧм чӧв-лӧньсӧ торкис вӧсни икӧстӧм шы да горӧдӧм:
— Ой, пӧді, пӧді! Югыд шондіяс, йиркӧдлӧй, мед восьтасны ӧдзӧссӧ. Пӧді...
«Ойя да, Марья тьӧткалӧн, тай нӧ гӧлӧсыс!»
— Ӧдзӧсдорсаяс, йиркӧдлӧй, йиркӧдлӧй! — горзӧ Лида.
Йиркӧдісны — некод эз шыась. Марья тьӧтка сӧмын нин, кылӧ, лӧвтыштлӧ:
— Югыд шондіяс... Югыд шондіяс...
Медбӧрын лӧнис. Ловсӧ нин кӧ лэдзис-а?
Регыд и асьсӧ Лидаӧс гугӧдны пондіс. Кодкӧ сы бокын ышлолалӧ со сьӧкыда и. А войыслӧн помыс, буракӧ, оз и волы, и ӧдзӧсыс оз нин воссьыв.
Прӧйдитӧ тай ставыс морт олӧмад. Кольӧма бӧрӧ и тайӧ лёк войыс. Ставныс жӧ эськӧ дзескыдінсьыд ловйӧн петісны да. Сӧмын Марья тьӧткаӧс ковмис кык морт костын нуны тюрмаса здравпунктӧ. Лида да Клава вӧзйысисны нунысӧ. И со найӧ, кык ныв, ротіктӧны нин зонаті, вӧтӧдӧны санпропускникӧ мунысь нывбаба чукӧрӧс. Конвой накӧд, ыджыд да ён том морт, китаец сяма синма да сьӧд уска, зумыша чӧв олӧ. Клава некымынысь нин заводитліс сыкӧд варовитны.
— Кувны ӧд вермис тьӧткаыс, картіасянныд, пӧди, войбыд, он и видзӧдлӧй заключённӧйястӧ, — элясьӧ ли, шмонитӧ ли, он гӧгӧрво. Гӧлӧсыс быттьӧкӧ и ворсӧдчан сяма.
— Но тэ, сёрнит менам! — ырыштчылӧ конвой зонмыд, но Клавалы быттьӧ тайӧ тшаква, водзӧ на оз лӧнь: — Вот удта кӧ начальникыдлы, тӧдланныд туй. Менам ӧд вок тані уджаліс кык во,
— Ыджыд начальник кӧ, мыйла татчӧ веськалін? — нурбыльтіс зонмыд.
— А тэд вот делӧыс ичӧт. Но збыль кӧ удтыся! Ог кӧ быттьӧ жалитышт этатшӧм муса том мортсӧ.
Конвой зонлы, буракӧ, нимкодь лои, мусанад шуисны да, тӧдчымӧн югдіс чужӧмыс. Мода вылас сӧмын нин ырӧктыштіс:
— Сёрнит, мися!
— Сёрнита тай и эм, — кывберитӧ Клава. — Пывсян бӧрас нӧ бара дука дзескыдінас дзумганныд миянӧс?
— Ог. Меститам шоныд да сӧстӧм камераӧ. Войнас дезинфицируйтісны камераяссӧ да сійӧн тіянӧс карцерас йӧртлісны, — дзикӧдз разьсис вомыс конвой зонмыдлӧн.
— Инӧ и войнас миян тотшӧдчӧм вылӧ шыасьны понданныд? — Клавалӧн вильыш синмыс дзоркнитлӧ конвой зон вылӧ.
— Коран кӧ вой кежлас, мыйла нӧ ог? — шпыньмуныштіс зонмыд.
Лида видзӧдіс на вылӧ да шензис: «Но и Клава! Кыдзи лысьтӧ?»
Лидалӧн син водзас век Марья тьӧткаыслӧн блед чужӧмыс да лызвидзысь синмыс, и оз вермы думыштны, мый Клаваыс тюремщикыскӧд йитӧдъяс нин корсьӧ. Но Клаваыс та йылысь ачыс веськыда висьталіс Лидалы, кор найӧс эновтіс конвой зонмыс гыӧра кирпич стенын ичӧтик ӧдзӧс дорӧ, кысянь петіс пӧсь ру.
— Аддзылін? — ӧдзӧсӧд пыригӧн ошйысьыштіс Клава. — Мекӧд, Лидусь, он пропадит! Тайӧяскӧд бурджыка тӧдмасьны колӧ.
Вежонысь дыр нин пукалӧ Лида Сыктывкарын. Тюрмаыд — тюрма и эм, ошйысьны нинӧмӧн, но терпитны позьӧ. Камераас и збыль шоныд да сӧстӧм, быд рыт вӧтлылӧны санпропускникӧ да камераяссӧ дезинфицируйтӧны. Камераас квайтӧнӧсь. Лида да Клава кындзи, нӧшта нёль нывбаба. Олӧмаяс нин, сиктса коми тьӧтӧяс, раминикӧсь, абу зыксьысь-шумитысьӧсь.
— А шойччыштам кӧть тані, кыккирудз пукалыштам, — шмонитӧны ас кежас аньясыд. Курыд шмонь, дерт, но вӧчны тан збыль нинӧм. Позис кӧ куйлыны, кӧть куйлін, но луннас оз позь, вот и шӧйтан-ветлан либӧ кыккирудз пукалан. А вой локтас, унмовсьныыд он вермы. Лун и вой лампочка ломалӧ да. Мед кӧть кусӧдласны унмовсигкежлас. Узьтӧгыд быдсяма думыс юрад воӧ, майшӧдлӧ, кок эбӧстӧ босьтӧ.
Бӧръя кык лунсӧ Лидаӧс да Клаваӧс лук бӧрйыны карса овощехранилищеӧ нулісны. Кык конвойӧн. Ӧтиыс беринӧсь чужӧма да вӧсни голяа зон, омӧлик петук кодь и эм, а гӧлӧсыс, ок, командуйтныд радейтӧ!
—
— Но, мунам, мунам, мый горзан, рыжик, — броткӧ Клава.
—
— Гӧлӧсыс, весьӧпӧртіс, — вашкӧдчӧны ас костас тьӧтӧяс.
—
Ывлаӧ петӧм бӧрын Клава шыасьӧ стражыс дорӧ:
— Вить, тэ мый сэтшӧма горзан?
— Мед тӧдінныд менӧ, — сьӧвзьӧ пинь пырыс Витька да юӧртӧ, — талун тіянлысь старукаястӧ вуджӧдасны мӧд камераӧ.
— Мыйлакӧ?
— Начальство тӧдӧ, мый вӧчӧ. Сувтӧй вай строяс!
Лида да Клава сувтӧны стройӧ мукӧд нывбабаяс дінӧ, найӧс удитӧма нин водзджык петкӧдны беринӧсь ныра Витьыд да кодъясӧс стӧрӧжитӧ нин мӧд конвойыд. Клавалӧн тӧдсаыс, китаец синма, сьӧд уска зонмыд. Клава чепӧльтыштӧ Лидалысь сойсӧ, вашнитӧ:
— Ой, бара Колюк талун! Бур кӧть эсійӧясӧс нуасны миян дорысь. Шкоргӧны, да на вӧсна ме узьны ог вермы.
— Мем бара-й накӧд гажаджык, — воча шыасьӧ Лида.
— Аминь тай, натӧг нин тэ ньӧмдан, — мустӧма серӧктыштіс Клава.
Лидалы тайӧ эз кажитчы, но водзӧ та йылысь сёрнитны эз нин ло позянлуныс: стройын сёрнитны заключённӧйяслы оз позь. А сэсся та йылысь дзикӧдз вунӧдліс Лида. Но кор локтісны рытнас лук бӧръянінысь, налӧн камераыс збыль вӧлі тыртӧм.
— Клава, кӧнӧсь нӧ найӧ?
— Эн мӧй кывлы ӧнтай асывнас? — вежыньтліс вомсӧ Клава.
— Шуштӧм натӧг, — Лидалӧн мышку кузяыс кӧдзыд дрӧж прӧйдитіс. А Клава паськыда серӧктіс:
— Нинӧм! Гашкӧ, и миянӧс гажӧдысьяс на лоӧны.
— Кодъяс нӧ?
— Ог висьтав. И дугды вай нинӧм абусьыс маитчынытӧ.
Ужын бӧрын, кор коридорас лӧнисны надзирательяслӧн кок шыяс да гӧлӧсъясыс, воссис налӧн камера ӧдзӧсыс, мыччысис налӧн конвой Витьыс. Пыртӧдзыс нӧшта на гунь-гонькерис коридор ӧтар-мӧдарсӧ дай кыйк пырис. Сувтіс джодж шӧрас, тшапа кутчысис тасмаас.
— Но вот, тишина и спокойствие. Коля кӧсйис локны и. Нывъясӧс кыскӧ зонъяс дорӧ, зонъясӧс — нывъяс дорӧ. Сідз ӧд, муса ныв?
Лида дорӧ тадзи шыасис. Лида нинӧм эз вочавидз. А кортӧм гӧсьтыд сы дорын нин, пышкай кыйысь кань моз дзоргӧ виж синнас да мургӧ-шуалӧ:
— Раминик, гӧгрӧсіник нывка. Синъясыс гӧгрӧсӧсь и. И мыйла тэ татшӧм кыстурыс тюрягаас веськалін? Гусясин? Али народнӧй враг? Но ладнӧ, он кӧ кӧсйы, эн вочавидз.
Та бӧрын пуксис кавалерыд Лидакӧд орччӧн нар вылас, сывйыштіс коскӧдыс.
— Кутыштла кӧть вай ӧтчыд, — аслас парйыс нюжалӧма, окыштны кӧсйӧ.
— Мун, пеж! — ырс чеччис Лида места вывсьыс да клеснитіс окасьысьлы чужӧмас. Веськаліс, буракӧ, синмас. Чирӧстіс тай милуйтысьыд да резыштіс джодж шӧрас, ачыс кутӧ синсӧ да горзӧ:
— Вачкис! Синмӧ вачкис! Пуксьӧда прӧституткаӧс чеп йылӧ!
Мый эськӧ и водзӧ лоис, эз кӧ пыр Клавалӧн Коляыс да тэрмасьӧмӧн юӧрт:
— Начальство танӧсь. Немедленнӧ этап дасьтыны тшӧктісны!
Не нывъяс дорӧдз нин, буракӧ, сылы ӧні, юӧртіс дай бӧр усйысис ӧдзӧс мӧдарӧ. А Вить кавалерныс, пиньяснас няжкнитӧмӧн, кыкнан кинас вартыштіс сынӧдсӧ да тшӧтш усйысис другыс бӧрся.
Клава босьтчис серавны:
— Психъяс... Кыкнанныд... И тэ, и эсійӧ! — серамыс Клавалӧн вуджис чорыд гӧлӧсӧдз. — Няр баля! Вир йӧй! Лоин мыйкӧ, окыштіс кӧть ӧтчыд? А збыль кӧ чеп йылӧ пуксьӧдіс? А йӧзасис кӧ? Свяжитчылан жӧ татшӧмъясыдкӧд!
Лида повзьӧмысла вылыс нарсӧ пыкысь столб бердӧ лясӧма да век сідзи сулалӧ, кывзӧ пӧдругасӧ. Но водзӧ чӧв овны эз жӧ вермы, эльыштчис:
— Окасин мед дай!
— Ме-е? Тэ вылӧ любитчӧма да! Ок тэ... Кывзы, мый ме тэд шуа: овны колӧ, пока томӧсь! Мед кӧть и тюрмаын. Сэсся ӧд, кӧсъян кӧ овны, и нюглясьны колӧ кужны. А тэ...
— Нюглясин тай и эм, синмасян накӧд, менӧ весиг вузавны кӧсйин, — скӧрмис Лида, кӧритыштіс пӧдругасӧ. Но мӧдыс эз и дӧзмы, кайтыштіс:
— Но, но... Эн кывберт. Кылін, этап пӧ дасьтӧны? Туйӧ ӧд петны ковмас.
— И слава богу, нуасны кӧ тась.
Лидаӧс шымыртіс сэтшӧм радлун, кор надзирательыс мыччысьліс ӧдзӧсас да горӧдіс:
— Став кӧлуйӧн петны! Кыланныд, став кӧлуйӧн!
А мыйла и татшӧм радлуныс? Код тӧдас на мый водзӧ лоӧ? Абу ӧд весьшӧрӧ кодкӧ гижӧма камера стенас:
Этап. Кымын сё морт. Лӧвтӧ, кашкӧ, восьлалӧ, матькӧ, ёрӧ олӧмсӧ, кузь бӧжа лёкгаг моз кыссьӧ войся Сыктывкар уличаяс кузя. Сэсся веськӧдчӧ Тентюковлань.
— Кытчӧ бара-й нуӧны-а? Човйӧ али эстчаньӧ, кӧрт туйдорса лагеръясӧ? Сэтчаньӧ кӧ, туй вылас и кӧйдам, ва вежӧдан кадыс пыр кежлӧ узьны бабӧдас.
— Човйӧ, слава богу, Човйӧ! — Вылыс Чов туйвежӧ кежигӧн унаӧн чӧвтісны пернапас.
И со бара ыджыд ӧдзӧс, бара оз тэрмасьны сійӧс восьтыны, бара пиньясӧн кӧнтусь катшӧдӧм.
Коркӧ сэсся и восьтісны жӧ. Кынмӧм йӧз ставыс кытчӧкӧ кутісны котӧртны-котӧртны! Ризӧдӧ и Лида. Пемыд, нинӧм оз тыдав. Тадзи тӧлктӧг шежлалігад да пемыд улас гудыртчис ставыс. Лида торъяліс Клава дорысь да дзик нин тӧдтӧм йӧзкӧд медбӧрын веськаліс пӧсь пывсянӧ. Санпропускникӧ. Да, веськалін кӧ татчӧ, морт нимтӧ увтыртасны! Быдӧн, коді прӧйдитӧ санпропускник, сибӧдчылӧ шырсьысь-бритчысь дорӧ, коді, нинӧм жалиттӧг, шырӧ и бритӧ быдлаті, кытчӧ мыччысьыштӧма гӧнтор. Ок и увтырасис Лида, кевмис, мед оз нилснит сылысь мича гыӧн ворсӧдчысь сьӧд юрсисӧ.
— Ме — учительница, регыд кежлӧ татчӧ веськалі, пӧжалуйста, бур мортӧй, эн шыр юрсиӧс.
А ловъя морт и вӧлӧма шырсьысьыд, синма да пеля. Кутчысьліс нин Лидалы сук юрсиас, сэсся мурӧстіс, кузя ышловзис дай бӧр лэдзис кисӧ.
— Эз шыр! Эз шыр! — радысла дурмыштіс юрыс нывлӧн, бергӧдчӧ ставыс — и ва руӧн кӧтасьӧм пывсян стенъясыс, и пасьтӧм нывбабаяс.
Шуласны: ӧти шог пӧ мӧд шог вайӧ. А вӧлӧмкӧ, и ӧти радлун мӧдӧс вайӧ. Кор юр садьыс нывлӧн дугдіс бергӧдчыны, да нӧшта видзӧдліс шырсьысь вылад, аддзис Дзоля Марья тьӧткаӧс, пасьтӧм жӧ, кыдзи тані ставыс, лэптӧма кисӧ юр вылас, сулалӧ шырсьысь водзад да яндзимысла куньтыралӧ синсӧ.
— Марья тьӧтка!
— Лидюк! Со ӧд мем пӧрысьӧ-нэмӧ наказанньӧыс кутшӧм! — Марья тьӧткалӧн сэтшӧм курыда вежыньтчӧны вом доръясыс. И Лидалӧн ӧти здукӧн ваймӧ ыджыд радлуныс.
А кылӧ горзӧны нин: «Изоляторӧ! Изоляторӧ ставныд! Стась дорӧ!»
—
— А изоляторыс тані бара кӧ дука карцер? И кутшӧмкӧ Стась налӧн? — маитчан мӧвпъяснас юксьӧны нин ӧта-мӧдыскӧд Лида да Марья тьӧткаыс изоляторӧ восьлалігӧн.
Стасьнас, вӧлӧмкӧ, зонаын шуӧны изоляторысь начальниксӧ, Глушковӧс. Сійӧ абу жӧ вӧльнӧй, но паськӧмыс сылӧн абу лагерса сьӧд да мисьтӧм, а вӧлявывсалӧн кодь лӧсьыд. Ӧтияс шулісны Стась йылысь: политикаысь пӧ пукалӧ, мӧдъяс бара уголовникӧн повзьӧдлісны. А збыль вылассӧ, буракӧ, некод стӧчасӧ эз тӧд, прӧста сідз лӧсьӧдлісны. Глушков — синмӧ шыбитчана дядьӧ, а сэтшӧмъяс йывсьыд унджык и лӧсьӧдлӧны. Ок, кутшӧм сійӧ! Ар нелямына, ён да визув дядьӧ, югъялӧ сӧмын гыма-чарда моз. И полан сыысь, и нимкодьыд босьтӧ. Чужӧм и туша-рожа мыгӧр, и синвидзӧдлас, и паськӧмыс, и вӧрасыс — ставсӧ вӧчӧма быттьӧ нимкодясьӧм вылӧ. И кывйыс сылӧн ворсӧ, да оз тыртӧмсӧ из, а мывкыдлун сетӧ. Рытнас удж вывсьыс воасны нывбаба-заключённӧйяс, а сійӧ тӧдӧ нин ставсӧ, коді кыдзи уджалӧма, кодлӧн кутшӧм прӧчент. А уджалісны нывбабаяс кер дорын, чибӧяс пыдди кыскалісны вӧр. Столӧвӧйын ужын разӧдтӧдз Стась сэн нин, нуӧдӧ сёрни.
— Талун бара нормасӧ унаӧн эз тыртны. А колӧ, аньяс, колӧ. Гӧгӧрвоӧй: лагерынӧсь кӧть ми, странаным миян ӧти.
Киясыс сылӧн сідз вӧрӧны, быттьӧ и збыль корӧны-чуксалӧны нывбабаясӧс ыджыд подвиг вылӧ. А мича да мелі синнас кытшлалӧ став нывбаба дортіыс да зільӧ паныдасьлыны найӧ синъяскӧд. Медбӧрын сійӧ «но кора» кывсӧ шуигӧн вуджӧдӧ видзӧдлассӧ стенас ӧшалысь лозунг вылӧ. «Вермим лёк фашизмӧс — вермам и пасьвартӧм странаӧс сувтӧдны кок йылӧ».
Лида кывзӧ пӧся сёрнитысь начальниксӧ да пасйӧ аслыс, мый и сійӧ заём вылӧ гижӧдігӧн татшӧмкодь жӧ кывъясӧн чуйдӧдліс сиктса колхозникъяссӧ.
Первойысь аддзысьӧмсянь Лидалӧн чужис изоляторса начальник дорӧ бур мӧвп, а татшӧм пӧсь сёрни бӧрас нӧ кыдзи он нимкодясь? «Вот тайӧ — начальник! Татшӧм кӧ став начальникыс эськӧ», — думайтліс Лида.
Но регыд Лида пондіс гӧгӧрвоны, мый начальникыс пыр медводз гарыштӧ Лидалысь овсӧ. «Талун бара Лушкова вевтыртіс нормасӧ, сылӧн сё да куим прӧчент! Босьтӧй пример Лушковалысь». Либӧ: «Водзын мунӧны Лушкова эня-ныла...»
Эня-ныланас тан шуисны Лидаӧс да Дзоля Марья тьӧткасӧ, кодъяс ӧтлаын воисны карантинӧ да корисны, мед ӧтлаӧ сетасны налы узьлан местасӧ.
—
— Эня-ныла кӧ, ӧти нар вылӧ водӧй дай, — шуис Харитоновыс да индіс местасӧ коймӧд секцияӧ.
Секцияыс векни да кузь коридор кодь, ӧтар-мӧдарас кык судта куш наръяс. Карантин татшӧмыс куим. И ставыс тыр йӧзӧн, нывбабаясӧн. Налӧн коймӧд секцияас тай кымынкӧ нар тыртӧм кольӧма. Сійӧ тыртӧм наръяссяньыс бӧрынджык и заводитчис Лидалӧн курыд олӧмыс, а ӧні пока Лидалы зэв нимкодь вӧлі, мый Марья тьӧткаыскӧд ӧтлаӧ веськалісны, и мукӧдъясыс найӧ секцияын унджыкыс сиктса рам аньяс, и главнӧйыс: Клава пӧдругаыс, коді лои Лидалы мустӧм, веськалӧма мӧд секцияӧ, а абу на дорӧ.
Корсюрӧ найӧ, дерт, паныдасьлісны, дженьыдика сёрнитлісны, но Лидалы эз нин вӧв окота юксьыны сыкӧд мӧвпъяснас матыссакӧд моз.
— Менӧ Харитонов мӧд секцияӧ меститіс, — кыдзкӧ быттьӧ и ошйысьӧмӧн юӧртіс Клава первойысь аддзысигас. — Миянӧс туй вӧчны пондасны новлӧдлыны. А коймӧд секциятӧ, ме кывлі, — кер дорӧ.
— Кытчӧ кӧть, мем веськодь, — кӧдзыдакодь и орӧдіс Лида сёрнисӧ. Но водзӧ Клава быд паныдасьӧмӧ заводитліс мисьтӧма шмонитны:
— О, да тэ, Лидук, ударнича! Глушков батюшконым тэнӧ сӧмын и ошкӧ! Со и «Молнияас» тэнӧ жӧ гарыштӧмаӧсь первой. Хи-хи, эсійӧ-тӧ... Абу-ӧ тэ вылӧ любитчӧма Стасьыс? Харитонов тай шуӧ: вермас пӧ лоны.
— Но, тэ инӧ Харитоновкӧд сӧветуйтчан? — зэв мустӧма юаліс Лида.
Мӧдыс курччасян гӧлӧсӧн жӧ вочавидзис:
— Мый нӧ, оз позь?
— Меным веськодь, кодкӧд кӧсъян, — шеныштчис Лида, но Клава йылысь бара думыштіс: — Со кодкӧд сійӧ кӧвъясьӧма, мустӧмыскӧд. Ӧткодь ӧткодьӧс корсьӧ.
Харитоновлӧн и збыль мисьтӧм модаыс. Шы ни тӧв кыйкъялӧ-ветлӧ секцияысь секцияӧ да пельсӧ чошкӧдӧмӧн кывзысьӧ, коді мый шуӧма да коді мый вӧчӧ. Кыдзи вермӧ Глушковыс татшӧм отсасьысьсӧ терпитны? А колӧкӧ, сылы татшӧмыс и колӧ да? Али лагерад абу вӧля вылын, он бӧрйы ёрттӧ?
Тайӧ юалӧмъясыс тшӧкыда пондісны песны том нывлысь юр вежӧрсӧ. И кымын водзӧ, сымын унаысь Лида кыйліс асьсӧ: думайтӧ Глушков йылысь. «Йӧй жӧ ме, мый чӧрт вылӧ нӧ меным сійӧ? Быттьӧ мӧд шог сэсся абу? Эновт бара-й сы йылысь думайтны».
Но сьӧлӧмыдлы, буракӧ, он на и тшӧкты. Мӧвпаліс Глушков йылысь лун и вой, и зілис сійӧс кыдз позьӧ тшӧкыдджыка аддзӧдлыны.
Ӧти рытӧ локтісны найӧ удж вылысь, а налӧн тыртӧм наръясад выль йӧз меститчӧмаӧсь. Лидакӧд орччӧн, вылыс судтаас пукалӧ чужӧмас ыджыд сьӧд пудпаса нывбаба да мыйкӧ вурӧ ли, дӧмӧ ли, ӧтторъя матькыштӧ, пемыд пӧ биыс, нинӧм оз тыдав. Сійӧ здук кежлӧ эновтліс дӧмсянсӧ, чӧвтліс видзӧдлассӧ воысьяс вылӧ, торйӧн дзоргыштіс Лидаӧс. Но нинӧм эз шу, бӧр копыртчис дӧмсьыны. Сылӧн паськыд синмысь Лида казяліс жуглясьӧм да нӧшта на мыйкӧ сьӧлӧм дойданаӧс. Кыйис Лида ёсь шыла кодь сюсь видзӧдлас и улыс нарсяньыс. Сэні, кокъяссӧ кресталӧмӧн, гатш куйліс интиплюшка моз пасьтасьӧм аминь мича чужӧма ныв. Юрсӧ сійӧ кӧртыштӧма кутшӧмкӧ югъялысь шӧвк шарпӧн, шарп помъясыс лэччӧмаӧсь пельпом вылас да тупкыштӧны еджыд сьылісӧ. Сотыштіс лэчыд видзӧдласнас, а эз вӧрзьы ни кыв эз шу, быттьӧ эз и ловъя йӧз локны.
Марья тьӧтка, сиктса нывбаба сямнас, нюмдыштӧмӧн да мелі кывйӧн шыасьліс: со пӧ кутшӧм мича нывъяс на дорӧ локтӧмаӧсь. Но гатш куйлысьыд сідз сылы крапкис, кӧть усь места вылад. Весась пӧ син водзысь, мартышка!
— Но, весасьны инӧ колӧ! — бур здук Марья тьӧтка аскӧдыс ачыс баитіс. — Ме эськӧ, бобӧ, и вой тані эг узь, гортӧ пызйышті, да абу ас вӧля. Мартышкаӧ нин пӧри...
— Ланьтан он? — зэв скӧрысь бара горӧдіс куйлысьыд да бергӧдчис стенланьыс чужӧмӧн. Но регыд пуксис нар вылас да шыасис вылыс судтаса пудпаса ань дорад:
— Фру! Эй, Фру! Лэччы татчӧ, ме вылысас кая!
— Энлы... — пыксьыштіс вылыс судтасаыд.
— Ме дзик ӧні кӧсъя! — кыліс кывзысьны позьтӧм гӧлӧс.
Пудпаса аньыдлӧн паськавліс синмыс, но водзӧ нинӧм эз шу, тэрмасьӧмӧн дзебис морӧсас дӧмсянсӧ, тюрис уліас.
— Тайӧ нӧ нин мый? Кутшӧм чача нӧ тайӧ татшӧмыс? Мый нӧ камандуйтны кӧсйӧ ставным вылын! — пузис Лидалӧн вирыс да тайкӧ оз пиньышт збоялысь нывтӧ. Но эз удит: Марья тьӧткаыс чепӧльтыштіс сійӧс да вом доръяссӧ кӧрӧмӧн вашкис: — Аминь, аминь! Кодъясӧс нӧ ми дорӧ меститӧмаӧсь? Тайӧ нӧ кутшӧм ыргӧн бугыля атаманша?
Чӧв олісны и мукӧд нывбабаяс. Налӧн шай-паймунӧм чужӧмъясысь тӧдчис дивуйтчӧм да шензьӧм. Мукӧдыс, выльӧн воӧмаяс, а найӧ вӧліны витӧн, эз некытчӧ суитчывны, куйлісны лӧня, а колӧкӧ, и узисны.
Регыд ужнайтны пондісны чуксавны. Нывбабаяс ӧта-мӧд бӧрся мӧдӧдчисны столӧвӧйӧ. Вылыс нарсяньыс ӧти тшӧтш лэччис джоджас, пондіс лӧсьӧдны чукрасьӧм бӧждорсӧ.
— Зайка, тэ кытчӧ?! — пыр и шыасис сы дорӧ эсійӧ скӧр атаманша нылыд.
—
Кыдз тай чеччыштіс вылыс судтасяньыс мича атаманша нылыд, уськӧдчис Зайка дорад да сатшкис сылы ныр-вомас витнан чуньсӧ.
— Падла! Шуимӧ тшыгъявны, а тэ...
Мӧдыс зэв гораа чирӧстіс:
—
— Ме тшӧтш сёйны пета! — и лэдзис атаманшасӧ. Кватитіс ки пӧлӧдыс мыкталысьтӧ, кыскыштіс бӧрсьыс. —
Петісны. Лида да Марья тьӧтка — на бӧрся. Секцияас пӧшти некод нин эз коль.
Ужын дырйи нывбабаяс вашкӧдчисны.
— Абу жӧ кӧ тайӧясӧс пыртлӧмаӧсь-а! Морыс ми дорӧ этатшӧмъясӧс вайис.
— Пышъялысьяс пӧ тайӧяс, уркаяс.
— Ой-я, ой-я, сэтшӧм лӧня олім да... Гудыртасны кӧ ставсӧ и.
— Мед видлӧны! Ми унджыкӧн, тшӧтьнымӧс сувтӧдам!
— Дугды. Эсытшӧмъясыскӧд нӧ кыдзи воюйтан?
— Сетчамӧй инӧ ставным биа бугыльяслы!
— Оз эськӧ ков...
— Оз жӧ, буди, Стасьным сет налы камандиравнысӧ-а. Ми тільсям-мырсям кер дорын да сэсся нӧ миянлы дорвидзӧг оз аддзысь?
— Видзӧдлӧй, видзӧдлӧй, налы эз сетны роктӧ. Ва кружка да няньтор сӧмын.
— Пышъялӧны кӧ, мыйла найӧс верднысӧ?
— А мам-бать ныв-пи жӧ ӧд... Кыдзи нӧ тшыгнас?..
— Ыргӧн синма атаманшаыс ӧд эз и пет сёйнысӧ! Аттӧ дивӧ, кутшӧм сійӧ кырныш! Быдсямаыс тай свет вылас чужӧ!
Тадз вашкӧдчӧмӧн да маитчӧмӧн и разӧдчисны ужын бӧрын нывбабаяс асланыс куйланінъясӧ. Налӧн секцияас унджыкыс вӧліны коми сиктса раминик аньяс, мыжныс кодъяслӧн сыын и вӧлі, мый раминикӧсь да шогнас тырӧмысла дзикӧдз увтыртчӧмаӧсь. Кодлысь тай он юав, сійӧ и висьталӧ-а:
— Турун моздор гортӧ вайи. Либӧ: самӧкуртор вийӧдышті.
Вӧліны и сэтшӧмъяс, кодъяс мыжсӧ висьталӧны: узьсьӧма, здук и сёрми удж вылӧ... Тайӧ нин карсаяс либӧ вӧр посёлокын олысьяс. Найӧ неуна збойджыкӧсь. И эсійӧясысь, уркаяссьыд, озджык повны.
— Быдӧнысь кӧ повны, бурджык не и овны! Водӧй, бабӧньяс, да узьӧй, — водігас шыасьӧ эсійӧ нывбабаыс, коді ӧнтай столӧвӧйын шуасис «Ми пӧ унджыкӧн, тшӧтьнымӧс сувтӧдам». Лесозаводса тайӧ, пилитчанінын шусис уджаліг. Ён нывбаба и збой. Мужикӧс пӧ ӧти ёсь кока ылӧдны кутліс да велӧдышті пӧ, со и пукала, — висьтасис ас йывсьыс збой тьӧтӧыд.
Аски асывнас удж вылӧ кутісны мунны да сійӧ жӧ шыасис царица Тамара дорад:
—
Ырыштчыліс жӧ нывбаба вылад мича атаманшаыд да, буракӧ, гӧгӧрвоис: такӧд сьӧкыд лоӧ вермасьны, вывті ён ки-кока бабаыс. Нинӧм шутӧг и мышсӧ бергӧдіс. Мӧдыс эз жӧ кут сылы ёна кевмысьны дай. Шуис сӧмын:
— Ваша воля, кралечка, ваша!
«Кутшӧмкӧ тьӧтӧ тай тӧрытнас шуис: быдӧн пӧ ныв-пи. Дерт, быдӧн. Да и некод уркаӧн оз чуж. А кыдзкӧ со артмӧны. Коді да мый вӧчис найӧс урканас? — мӧвпаліс-жугліс юрсӧ Лида. — Фруысь кындзи, ставыс на томӧсь, а немортъясӧн нин найӧс шуӧны. Фруыс, коньӧранӧй, царица Тамаралӧн кок вольӧс пыдди. Кыдзи сійӧ тайӧ шайкаас веськалӧма? А Тамараыс сэтшӧм мича! И мыйла сійӧ сэтшӧм? Сы мында «мыйла»? Кытысь вочакывсӧ аддзан? Шуам, ачыс Лида — веськаліс со тюрьмаӧ. Уркаӧ жӧ кӧ сійӧс вӧчасны? Збыльысь мӧй и сійӧ вермас Тамара царица моз увтыртны мукӧдсӧ? Либӧ коньӧр Фру моз кыв шутӧг кывзысьны? Тешкодь жӧ олӧмыс! Кымын миллион йӧз свет вылас олӧ, да ставӧн ӧта-мӧдсьыс мыйӧнкӧ торъялӧны. А ставӧн-ӧ? Налӧн секцияса нывбабаясыс, лесозаводса тьӧтӧсьыс кындзи, ставныс быттьӧкӧ и ӧткодьӧсь. Рамӧсь, полысьӧсь. И ачыс Лида на кодь жӧ. Колӧкӧ, урка нывъясыс абу ставыс кодьӧсь да сійӧн татшӧм нимсӧ крукыштісны? О господи, нӧшта ӧд учительница шуся, педагогика да психология, истмат и диамат велӧдлісны институтас. Нинӧм ог тӧд! Петала кӧ коркӧ татысь, ёна и лыддьысьны кута!»
Татчӧ Лида джӧмдіс да весиг асьсӧ дивитыштіс, сӧмын на пӧ вои, а петӧм йылысь нин мӧвпала. Йӧюклы тайӧ лунсӧ на колӧ овны да войсӧ узьны. Воддза войыс сылӧн кыдзи коли? Кымынысь и садьмыліс да видзӧдліс орчча наръяс вылас, кӧні узисны эсійӧ урка нывъясыс. Сӧмын ун локтӧмыс и венліс полӧмсӧ. Кӧчлӧн кодь и сьӧлӧмыс вӧлӧма. Да ӧд юрыд абу кык, ӧтитӧ лоӧ нин видзны. Шуласны, кӧні пӧ вой — сэні и лун. Коли войыс быттьӧкӧ и лючки-ладнӧ. Лун локтіс, ставӧн, уркаясысь кындзи, удж вылӧ петісны.
Но, а кӧні лун — сэні и рыт да бара вой, сэтшӧм суседкаясыдкӧд полан ӧтлаад узьны.
Сьӧлӧмыс абу пӧрйӧдлӧма Лидаӧс, водзвыв на тӧдӧма.
Рытнас, ужын бӧрын нин, зонаті вӧльнӧй пропускӧн ветлысьяс пыртісны Марья тьӧткалы кык нянь тупӧсь — сьӧда-еджыда. Карса рӧдняыс передача ыстӧмаӧсь сылы.
Марья тьӧтка дзик пыр и нопъяс дзебис няньсӧ. Ӧні пӧ ужын бӧрад огӧ нин видлӧй, аски сёйыштам. Но мыйӧн водісны, тьӧткаыс пондіс нокошитчыны нопъяс. Вай жӧ пӧ, Лидук, еджыд няньнас инӧ чӧсмасьыштам. Сӧмын кыскис нянь чӧвпантӧ, орчча нарвывса тшыгъялысь сюзь бугыльыд пыр и аддзӧма да кыдз тай тшапкас Марья тьӧтка киысь няньтӧ. И кытысь сылы ки улас друг веськаліс паньыс? Пань воропнас рас-рас торйӧдіс няньтӧ кык пельӧ, ӧтисӧ бӧр мыччис Марья тьӧткалы, мӧдсӧ ачыс пондіс урвайтны. Сідз нем виччысьтӧг да сэтшӧм ӧдйӧ тайӧ ставыс лои, весиг и кыв шуны Марья тьӧткаыс эз сяммы. Но здук-мӧд бӧрти Марья тьӧтка кузя ышловзис да кайтыштіс:
— А мед жӧ и, коньӧранӧй, сёяс! Кын вый кодь ныв, да дыш краж моз нильвидзӧ лунтыр — дыш пӧ уджавны. Ойя да ойя!
Марья тьӧтка перйис и сьӧд нянь тупӧсьсӧ, бертовтіс ыджыд грӧмзуль да нӧшта мыччӧ нылыдлы.
— На инӧ
—
Лидалӧн весиг горш дінас гӧрддзасис, сэтшӧма вӧрзьӧдіс Марья тьӧткалӧн бур сьӧлӧмыс. «Но и Марья тьӧтка! Ставыс кӧ сы кодьӧсь вӧліны, кутшӧм бара-й олӧмыс вӧлі-а?»
Коляс няньсӧ найӧ ставнас нямлялісны-сёйисны. Марья тьӧткаыс чӧвтіс пернапас, очсыштіс, шуис:
— Но узь сэсся, Лидук, бурпӧт тай небыд няньнас чӧсмасим. Татшӧм биа бугыля суседъяс дінад и збыль бурджык не видзны нянь запастӧ: сёйныс он удит — джавкнитасны голятӧ.
Марья тьӧткаыд абу сӧмын бур сьӧлӧма вӧлӧма, но и тӧлка, сюсь вежӧра. Ӧні, кор став няньнас накӧд юксисны, и збыль повны нинӧмысь, позьӧ узьны шыльыда.
А вот Лидалӧн тӧлкыс кайлы кокыштмӧн на абу. Эз куж топыд вомӧн овны. Эз, дерт, нарошнӧ вомсӧ восьтав, артмис сідз, да бӧрас он нин гырддзатӧ курччы.
А лоис со мый. Асъявылыс Лида садьмис, горшыс зэв ёна косьмӧ. Кос няньтӧ рытнас унакодь лои сёйӧма да. Чеччис да петіс ва бак дорӧ юны. Надурнӧ вылад мутиясыс кӧ нин тойлӧны-а. Буретш и Клава пӧдругаыс сэн жӧ, кружкаӧ ва босьтӧма.
— Со кыдзи паныдасим! — радлыштісны кыкнанныс да Клава пондіс юасьны, мый выльторъясыс.
— Тіян пӧ уркачьясыд тшыг пыкны вӧйпсьӧмаӧсь. Збыль мӧй?
— Ме бара-й ог тӧд, мый найӧ вӧйпсисны, — кайтыштіс Лида да сэсся серамсорӧн и висьталіс, кыдзи тшыгсӧ пыкӧ налӧн атаманшаыс. — Марья тьӧткалы нянь передача ыстылӧмаӧсь да уркачкаыд кисьыс тупӧсьсӧ кватитіс да ӧтчыдысьӧн джынсӧ гумыль-гамылькерис.
— Ой, мырддис?! Збыль тай инӧ найӧ юр вундысьяс!
— Пань воропнас шӧри юкис да джынсӧ бӧр Марья тьӧткалы сетіс. Абу жӧ дзик, буракӧ, яндзим тӧдтӧм. Мем бара-й зэв ёна кажитчис сійӧ шӧри юкӧмыс.
— Со инӧ тіян мый. Но-о...
Нокайтыштіс да акайтыштіс Клава, и найӧ разӧдчисны асланыс куйланінъясӧ.
А йӧз чеччӧм бӧрас кыськӧ тӧв ныр моз лэбыштіс Стась, куйланінсьыс путкыльтіс джоджас мича нывтӧ да давай нӧйтны! Швачӧдіс кулакнас! Быд вачкӧмӧ нӧшта на юалӧ:
— Ме тэныд шулі эг? Тэ меным кывсӧ сетлін эн? Эн вӧрӧд некодӧс! Эн ыръянит! А тэ...
Нылыд сӧмын лэбӧ ӧти нар дорсянь мӧд нар дорӧ да швачмунӧ юрнас. А синъясыс лӧг петӧмысла яр биӧн ӧзйӧны.
Лида регыд и гӧгӧрвоис: сылӧн синъясыс корсьӧны ӧтчукӧрӧ чукӧртчӧм, шӧйӧвошӧм нывбабаяс пӧвстысь сылысь, Лидалысь, синъяссӧ. И со паныдасисны, крукасисны видзӧдласъясыс. Терпитны позьтӧм яндзим и дой шымыртіс Лидаӧс: мыжа, ме мыжа, ме шляпки шердын вомӧн! Но ӧд мый лоны лоӧма, и он бергӧд шуӧм кывтӧ. А царица Тамара сӧмын сотіс синнас да горзіс:
—
Карцерӧ кыскисны урка нывтӧ, а сійӧ и сэсянь век грӧзитчис вины Лидаӧс. А Лида и сійӧ витӧг виӧма кодь вӧлі, эз вермы вӧрзьыны места вывсьыс, сулаліс столӧвӧй нуӧдан ӧдзӧс куричӧ мыджсьӧмӧн да бӧрдіс.
Кор ставыс лӧнис и нывбабаяс ушымгайтчисны столӧвӧйӧ, удж вылас петтӧдз нуръясьыштны, ӧти урка, эсійӧ пудпаса Фруыс, инмӧдчыштіс Лида дорӧ, вашнитіс:
— Нывкаӧй, Стасьыслы нӧ тэ удтін?
— Ме бара-й Стасьыдлы эг, — дзӧрӧдыштіс юрнас Лида. — Юны чеччылі да Клавакӧд сёрнитыштім-а. Но удтысьны...
— А сійӧ, Клаваыд, эз вермы висьтавны Стасьыслы? Либӧ Харитоновлы?
— Харитоновлы?
Кыдзи нӧ Лида вунӧдіс, ӧд Харитоновыс вуджӧр моз прӧйдитіс и эм юан ва бак дортіыс, кор найӧ Клавакӧд аддзысисны!
— М-да-а, — кузя ышловзьӧ пудпаса нывбаба да сэсся вашнитӧ: — Тэ меысь эн пов, но веськалін тэ, нылукӧ... Сійӧ Зайкаыс либӧ Стӧканыс вермасны атаманшалысь грӧзитчӧмсӧ олӧмӧ пӧртны. Найӧ вермасны быдтор. Ме тӧда. Виччысь наысь...
Тыдалӧ, и мукӧд нывбабаыс гӧгӧрвоӧмаӧсь, мый Лидаӧс вермасны дзерӧдны, лунтыр и рытывбыд сэсся эз лэдзлыны син увсьыныс, видзисны уркаясысь.
Но тадзи грӧз улын овны дыр он вермы. Рытнас жӧ Лида думыштіс пыравны начальник дорас да висьтавны ставсӧ, бӧрас кӧть мый сэсся ло.
— А пырав инӧ, дитяӧ, — шуӧ Марья тьӧткаыс. Да и мукӧд нывбабыс быттьӧкӧ воисны ӧти кывйӧ — колӧ пыравны да сёрнитлыны.
Ужын бӧрын и смелмӧдчис Лида да тотшкӧдчис Глушковлы ӧдзӧсас, жырйыс кодлӧн столӧвӧй дорас вӧлі.
Еджыд увдор дӧрӧм кежсьыс Глушков куйліс небыд нар вылын.
— Ок, извинитӧй! — ныв пырӧм бӧрын пыр и звирк чеччис да нюмдіс меліа, паськыда. — Кутшӧм могӧн ангел нылыс?
— Лэдзӧ, пӧжалуйста, карцерсьыс урка нывсӧ. Тайӧс корны и пыри, — раминика висьталіс Лида ассьыс могсӧ.
— И сӧмын?! А менам лунтыр талун кыв-вом гиляліс, виччыси варов мортӧс. Мися, тувсов тӧвру кодь небыд, тувсов шор кодь варов да югыд шонді кодь мича ныв пырас да гажӧдыштас менсьым сьӧлӧмӧс. Гашкӧ, пуксянныд? Менам со и улӧс эм.
— Ог нин, мый сэсся миянлы варовитныс?
— Ой, мича нылӧ, кӧть нин сы йылысь, мый ме тіянӧс, Лушкова эня-нылаӧс, первой аддзӧмсянь приметиті. Рамӧсь, меліӧсь, и нылыс со кутшӧм син пӧртысь! — Глушков меліа дзоргыштіс ныв вылӧ, нюмдіс.
— Абу некутшӧм мам менам Марья тьӧткаыс. Суседка, миян сиктысь. Мамыс менам абу, гортӧ колины пӧрысь баб да ичӧт чой. Бӧрдӧны, кӧнкӧ, виччысьӧны менӧ. А ме тані... Уркаяс со и вины кӧсйӧны, — Лида эз вермы кутчысьныс да курыда бӧрддзис.
— Но, но... Бӧрдны оз ков, — кыдзкӧ зэв меліа да збодера такӧдыштіс Глушковыд нывтӧ да чышкыштіс сылысь синвасӧ чунь помнас, быттьӧ ичӧтиклысь.
Татчӧ Лидалы нӧшта на забеднӧ лои да норджыка на бӧрддзис, тайкӧ и йӧюкыд оз ляскы юрсӧ тайӧ мужичӧйыслы морӧс бердас. Со сылӧн паськыд морӧсыс, сӧстӧм дӧрӧма, кыскӧ ас бердас, муса вом доръяса ныр-вомыс дзик жӧ матын, пӧсь руӧн лолалӧм шыыс кылӧ. Кыдзкӧ ӧд кватитчис нылыд ас кадӧ, бӧрыньтчыштны удитіс, соснас чышкыштіс синвасӧ, зумышмис.
Глушковыд гӧгӧрвотӧг эз ов, пӧдикӧ, нывлысь сы дорӧ сибӧдчыны кӧсйӧмсӧ да бӧрлань сетчӧмсӧ. Гӧлӧссӧ нӧшта на небзьӧдіс, юаліс:
— Кӧсъян, ме аски жӧ найӧс мӧдӧда этапӧн мӧд лагерӧ? А тэ верман кольччыны татчӧ карантинас да овны вӧля вылӧ петтӧдзыд. И сета кыв: оз тэнӧ некод ӧбидит.
— Ме нинӧм ог кӧсйы, — дзӧрӧдыштіс юрнас Лида, — лэдз сӧмын эсійӧ нывсӧ. И эз ков сэтшӧма нӧйтны. Абу сійӧ ньӧти мыжа, ми асьным няньсӧ сылы сетім.
— Асьныд? Да тэ кӧть тӧдан, кодӧс доръян? — нывбаба сямӧн вачкис кияснас бок кузяыс Стась, видзӧдліс ныв вылӧ сюся.
— Менам кодь жӧ нылӧс, — вочавидзис Лида. — Менӧ кӧ сідз нӧйтасны, и ме ог тӧд, кутшӧм лоа.
— Ах, со тэ мый... Ме тӧда, тэ — учительница. А милуйтны кӧ да радейтны тэнӧ пыр кутасны, тэ кутшӧм лоан? Вот, шуам, ме тэныд вӧзъя ассьым любов, — Стась сибӧдчис ӧдзӧс дорас да бергӧдіс ключсӧ, шуис: — Эн пов, тайӧ Харитонов мед оз пыр. — И бара вуджис заводитлӧм сёрниас: — Ме тэныд восси, первойсянь сатшин сьӧлӧмӧ, эскы: ог сӧр. Ме унаысь нин думыштчылі: Глушков да Лушкова ӧткодя кылӧны, быттьӧ судьбаыс ачыс инмӧдіс миянӧс да ладмӧдчыны тшӧктӧ. — Стась босьтіс Лидаӧс кыкнан киӧдыс да найӧс небыдика малалігтыр, бур здук чӧв оліс, сӧмын синнас сёйис нывлысь чужӧмсӧ, сьылісӧ, морӧссӧ. —
— Восьты, пӧжалуйста. Ме тані, тіян тюрмаын эг на став сӧвесьтӧс вошты, медым быдӧнкӧд лӧсьӧдчыны да ладмӧдчыны. Менам жӧник эм, бур зон, ме сылы кыв сетлі. Вай лэдз. Пӧжалуйста.
— Мунан? — буксан гӧлӧсӧн шыасис Стасьыс, синъясыс кеньӧн тупкысьлісны. Сэсся тай друг ӧзйисны яр биӧн да, скӧра горзігтыр, заводитіс кытшлавны ичӧтик жыр пасьтаыс: — Мун! Зонаӧ! Ӧні жӧ! Ставнытӧ, матере, вӧтла! Тырмас тіянлы тані! Эсыясӧс сӧмын коля, уркаяссӧ!
Матыстчис ӧдзӧс дорас, бергӧдіс ключсӧ, восьтіс ӧдзӧссӧ:
— Мун!
Лида шай-паймунӧма, эз вӧрзьы. Дзоргис Глушков вылӧ, збыль ӧмӧй пӧ позьӧ петны.
— Мун... Мун...
Бӧръя «мун» кывсӧ шуигӧн Стасьлӧн эз тӧдчы нин скӧралӧм ни грӧзитчӧм, а быттьӧкӧ том нывтӧ ӧпаснӧйторйысь вештыштіс ӧдзӧс саяс. Садӧкысь мынӧм лэбач моз жбыркнитіс Лида Глушков жырйысь. Кымын «аттьӧ» кыв сылӧн лои дасьтӧма, сӧмын тай ни ӧтиӧс эз удит шунысӧ.
Кӧть Харитоновлӧн дзик пыр и пондіс кывны гӧлӧсыс:
— Бабӧньяс! На выход! Общӧй зонаӧ! — Лидалӧн нэмыс кежлӧ коли Стась йылысь бур казьтылӧм. Дерт, и лёксӧ сылысь киритны он вермы. Но век жӧ...
Общӧй зонаын медводдза асылыс дыр на уськӧдчывліс вӧтас Лидалы.
Ывлаас сьӧд вой на, а гудок ланьтлытӧг увгӧ и увгӧ, чуксалӧ заключённӧйясӧс эновтны дзескыд баракъяссӧ, тэрмӧдлӧ удж вылӧ.
Сійӧ асывнас Лида эз удит весиг нуръясьны. Столӧвӧйӧ эськӧ пыралісны жӧ, да ӧд налӧн тасьті ни пань абу: общӧй зонаӧ петігӧн, кодлӧнкӧ кӧть и вӧлі сьӧрсьыс, ставсӧ шыбитісны. А тані со ставныс ас тасьті-паняӧсь. Карантинысь выльӧн воӧмаяс бергалісны-бергалісны дай. Коді сюсьджык — судзӧдіс, со сувтсӧн и тэрмасьӧны-лӧдӧны сёянсӧ вомас. А Лида эз лысьт тӧдтӧмъясыдлысь некодлысь корны, сылы кажитчис, мый тані быдӧн ачыс. Сылӧн дурмыштіс юрыс, петіс ывлаӧ.
— Пета, лолышта да бӧр пыра, — вашнитіс Марья тьӧткаыслы петігас.
Ывлаас чусыда ломалӧны вышкаяс вылын бияс, корсюрӧ югнитлӧ прожектор. А йӧз чукӧртчӧны нин ворота дорӧ, мукӧдыс петӧны нин саяс. Сынӧдыс сідзи и юргӧ быдсяма пеж кывсьыс да матькӧмсьыс.
— Кытчӧ, кытчӧ? Сувтӧй радӧн! Ныр-вомыд луддзис? — тайӧ нин конвойяслӧн да бригадиръяслӧн гӧлӧсъясыс торйӧн горалӧны ызгӧм шыас.
«Ой, петӧны нин удж вылас! Ми кӧ сёрмам? Ме ӧд сёйтӧм на!» — Лида уськӧдчис бӧр столӧвӧяс, кытчӧ коли Марья тьӧткаыс, но сэні эз нин вӧвны ни Марья тьӧткаыс, ни тӧдса нывбабаяс, кымынкӧ тӧдтӧм морт сӧмын кольӧмаӧсь.
— Ті онӧ тӧдӧй, кӧнӧсь миян йӧзыс? Карантинысь тӧрыт татчӧ вайисны, — юаліс ӧтилысь Лида.
— Кӧнӧсь? Паччӧр вылас куйлыны мунісны. Он али мый тӧд, кытчӧ ставыс тэрмасьӧны?
— Зыръясла, буракӧ, найӧс складӧ чукӧстісны, — кодкӧ шыасис мӧд.
— Зыръясла?
Лида бӧр петіс ывлаӧ. Кытысь корсян ӧні та мында пӧвстсьыс тӧдсаяссӧ? Вошӧм ыж моз дыр ризъяліс. Кытчӧ сетчыны, код дорӧ сувтны? Ставыс тӧдтӧмӧсь и мустӧмӧсь. А петнысӧ ӧд быть колӧ. Медбӧрын аддзӧ ӧти чукӧрысь томуловӧс. Со нӧшта ӧти ныв котӧртіс кыськӧ, на дорӧ меститчис. Лида падъялыштіс, гашкӧ пӧ, аддза на ас йӧзӧс. Но том йӧзыдлӧн чукӧрыс вӧрзис, мӧдіс петанінлань.
— Ме тшӧтш тіянкӧд! — горӧдіс Лида да сувтіс накӧд.
Нуисны найӧс первойсӧ вӧрӧд, сэсся воисны зэв паськыд кушинӧ. Пондісны торйӧдавны морт даса кельӧбъясӧн. Нюр, буракӧ, уліас, торф пӧ тай перйыны кутасны. Лидаяслӧн группаыс веськаліс дзик нюр помас нин, паськыд кушинсьыс найӧс торйӧдісны кымынкӧ ловъя коз пу. Лымсӧ таті водзті весавлӧмаӧсь нин, муыслысь веркӧссӧ кульӧмаӧсь и.
Конвойыс стрӧжитыштіс, бокӧ пӧ разӧдчыны оз позь, вӧр дорас, на дінсянь матӧ пестіс би, пуксис. Заключённӧйяс эз жӧ тэрмасьны уджавны. Тшӧтш бипур ӧзтісны, пӧрӧм пуяссьыс вӧчисны пуклӧсъяс. Би гӧгӧр пуксялісны. Гӧрба ныра куим том мужичӧй да нывъяс, зэв кокньыдик кӧм-паськӧмаӧсь.
Лида, Наташа нима ныв да нӧшта ӧти нывбаба, гырысь лысера да лӧз пӧнара синма, босьтчисны уджавны. Коканӧн сизьдӧны мусӧ. Сійӧ кын, но сетчӧ, торпыригӧн резыштӧ сьӧд торфыс быд кучкӧмӧ.
— Мый нӧ эсійӧяс оз локны да тшӧтш перйыны? — шензьӧмыс босьтіс Лидаӧс.
— Эсійӧяс уджаласны? Тӧрыт тадз жӧ гигзисны би дорын, пока эз лок вӧльнӧй начальник да петкӧдлы налы страсьт, — вочакыв сетӧ Наташа да майшасьӧ: — Талун бара нормаяс оз тырны, да сетасны сто пейсят грамм нянь.
А лӧз пӧнара нывбабаыд сӧмын ӧтторъя сизьдыштӧ мусӧ, скӧрыс, тыдалӧ, пуӧ эсійӧяс вылӧ.
— Ударничаяс, шойччыштӧй! — дӧзмӧдчӧны нӧшта бипур дорсяньыд. — Эй, мича ныв, сьӧд синма ныв! Тэнӧ ӧд корам! Он кыв? Лок ми дорӧ!
Наташа вашнитіс Лидалы:
— Эн мун. Шышъяс тайӧяс, кыскасны асланыс шайкаӧ.
— Тэ мыйӧн тӧдан? — юалӧ Лида.
Наташа серӧктӧ кага моз:
— Ми ставсӧ нин тӧдам. Мӧдысь нин тані, Човъяс.
— Мӧдысь? Кымын арӧс нӧ тэныд?
— Ме ӧд сӧмын ичӧт тушаа да томӧн кажитча. Дзоля пон пӧ век кутю. Куим во нин лесозаводын уджала. Чӧртыд, веськалі со бара тай-а.
— Мыйся мыжысь нӧ?
— Удж вылӧ сёрмӧмысь. Часіыс абу да. Зато меным, ичӧт тушааыдлы, лӧсьыд: некодлы синмас ог пыр. Вот тэнад кодь мичаясыдлы сьӧкыд тані. Ме мӧдысь нин тані, аддзылі и тӧда...
— Дугдін эськӧ тольӧдчынытӧ, пель сьӧдмӧдан! — друг чирыштіс Наташаӧс пӧнара нывбаба да мӧдіс гырысь восьласӧн би дорад.
Пуксис пӧрӧдӧм пу вылӧ эсійӧяскӧд орччӧн, киас кутӧ кайлӧсӧ.
— Тэ мыйла локтін? Ми эг тэнӧ, мисьтӧм урӧдинаӧс, чукӧстӧй — эсійӧ мича нывсӧ! — гӧрба ныра ӧти морт кыдз тай косьӧбтіс сылы мышкас.
Ӧдйӧ тай кайлӧыс нывбабалӧн качис сынӧдас.
— Ме урӧдина? Тэныд? Ак тэ, мисьтӧм чужӧм! — чорыда эськӧ и кокыштіс нерсьысьтӧ, да мӧдыс удитіс уйкнитны. Бипурдорса ныв-зон серам лэптісны. Ӧтияс горзӧны:
— Гӧснечав! Гӧснечав!
Мӧдъяс:
— Пышйы! Пышйы!
Конвойыс весиг шӧйӧвошис.
— Эй, мый ті?! Ноко, ӧдйӧ босьтчӧй уджӧ! Гӧрдланныд...
— Эй,
Но регыд кӧнкӧ кыліс кузя шутёвтӧм шы. И вот дивӧыд! Ставныс котӧрӧн локтісны торф перъянінад.
— Мый нӧ лоис? — эз нинӧм гӧгӧрво Лида.
Наташа серӧктіс:
— Шутёвтӧмсӧ кылін? Сигнал тайӧ сетіс кодкӧ. Бара, буракӧ, талун скӧр начальникыд локтӧма. Мед! Сідзи и колӧ тайӧяслы.
А тӧдӧны, вӧлӧмкӧ, дыш песысьясыд, кор позьӧ бипур дорын гӧрдлыны, а кодыр и няйтас лойсьыны. Гӧрба ныра зонъяс ботинкиаӧсь, нывъяс туплиаӧсь, тӧдчӧ — абу татчӧс йӧз, ылысь вайӧмаяс. Но и нырисны жӧ кокув няйтсӧ сійӧ луннас! Эз и ков тшӧктӧм. Военнӧй паськӧма дядьӧяс муртса тыдовтчисны паськыд кушинас, а найӧ нин торф перъян гуынӧсь. Ӧтторъя сатшӧны кын муас кайлӧяс, вывлань лэбӧ кӧрт зырныс, койыштӧны сьӧд торфсӧ гу выліас.
Ӧтувъя уджыд ӧдйӧ содӧ. Абу и пыдӧ кынмылӧма таті муыс, регыд чавкакывны пондіс кок уланыс, сӧдзӧ и сӧдзӧ кыськӧ ва. Лида да Наташа гын сапӧгаӧсь. Абу пӧсь блин сёйӧм — кӧтасьӧм кокнад сулавны. Наташа да лӧз пӧнара нывбабаыд кавшасисны гу выліас, бипурад сотӧм вылӧ дасьтӧм пӧрӧм пуяссӧ пондісны ваявны гу дорӧ.
— Лида, на кут! Кок улад шыбит! Дзикӧдз кӧтасяс валегиыд! — горзӧ вылісяньыс Наташа.
— Ладнӧ, налы тшӧтш тювгам. Тюпӧльяссӧ няйтас вӧйтасны, — небзьӧма сьӧлӧмыс и скӧр нывбабалӧн. — Эй, мича зон, гӧрба ныр! На босьт да муса пӧдругаясыдлы тшӧтш кок улас лӧсьӧд поссӧ!
Нывбаба тювкйӧ потшъяссӧ гуас, сэсся ачыс пуксьӧ гу дорышас да заводитӧ сьывны:
—
Да плохо одета-а-а...
— Но-о, сьывны босьтчис. Лэччӧй вай, — корӧны тюпеля нывъяс.
— Ӧнтай ми уджалім, ӧні ті мырсьыштӧй.
— Кокъяс дзик нин кӧтасисны.
— Он нӧдздӧй, абу сёймоньяс. Би дорад кужанныд гӧрдлыны, — шмонитӧ нисьӧ стрӧжитӧ нывбабаыд нывъясӧс.
Гӧрба ныраяс пӧвстысь кодкӧ улісяньыс серӧктӧ:
— Мед пукалас, мед. Погонаяс воасны да мӧд синмас лӧз пӧнар ӧшӧдасны.
— А сійӧн и ог лэччы, виччыся найӧс, — ярскӧба вочавидзӧ нывбаба. — Тӧрыт ӧти палач воліс да пуж петкӧдліс, а талун сизимӧн.
— Витӧн, — шуӧ Наташа. Сійӧ пуктӧма кисӧ плеш водзас кӧзырӧкӧн моз да видзӧдӧ начальство вылас. — Миянлань веськӧдчисны, вермасны и збыль кежавны.
— Ме-ед, — ӧвтыштӧ кинас нывбаба. — Мудзи повнысӧ. Синмысь би петмӧн нэмӧс уджалі, да меным пыр вичмыліс кулакыс. Кодлӧн вын, сылӧн и вӧля. А миянлы пыр шулісны: вынакӧд эн косясь...
— Эй, эз кежны татчӧ, эз! Мунӧны! — юӧртӧ гораа Наташа. — Эсійӧ, ачыс лагерса начальникыс, тыдалӧ. Агроном Тамм мыйкӧ накӧд и... Сьӧд пальтоаыс.
Асывнас на Лида чайтіс, мый тані некод некодлы оз ков, некодлы некод дорӧ делӧ абу, а, вӧлӧмкӧ, быдӧн тані уна пӧвста тшӧт да учёт улын, он, майбыр, вош, сюсь синмӧн видзӧны.
Сійӧ жӧ рытнас, баракӧ воӧм бӧрын, кыліс Лида — кодкӧ сійӧс чуксалӧ:
— Тіян кодкӧ тані учительница эм? Кӧні сійӧ? Лушкова! Кӧні Лушкова?
Лида повзис, оз и тӧд, мый думыштны:
— Ме... Ме Лушкова.
Сы дорӧ матыстчис погона дядьӧ:
— Лушкова, аски 8 кежлӧ тэныд колӧ явитчыны агроном Тамм дорӧ, — юӧртіс да сэсся быттьӧ и делӧ эз ло Лида дорӧ, шурк бергӧдчис Лидалы мышкӧн, шыасис баракын став нывбабаыс дорӧ нин: — А ӧні, кодлысь ним-овсӧ лыддьӧдла, дзик пыр жӧ вуджанныд нывбаба зонаӧ. Тіян сэн лоӧ асланыд барак. Кутанныд уджавны сельхозын. Сетасны вӧльнӧй пропуск.
Шызисны-гызисны нывбабаяс.
— Некутшӧм сёрни! Босьтӧй кӧлуйнытӧ и айда ме бӧрся! — начальникыдлӧн стрӧг гӧлӧсыс ӧдйӧ лӧньӧдіс нывбабаястӧ.
Лидалысь тшӧтш ним-овсӧ лыддьӧдліс, сідзкӧ, и сылы колӧ вуджны нывбаба зонаӧ, но сійӧ оз тӧд, кытысь аски асыв аддзас агроном Таммсӧ.
— Гражданин начальник, — бӧж моз вӧтчыштіс Лида погона дядьӧ бӧрся. — Гражданин начальник, ме ог тӧд, кӧні сійӧ агроном Таммыс?
— Аддзан. Висьталасны... Давай, давай, вӧрӧшитчӧй ӧдйӧджык!
Марья тьӧтка лун кежлас воштыліс Лидаӧс да ӧні шашаритчӧма сылы сойбордъяс, ӧтторъя ойӧстӧ:
— Кутшӧм нӧ «тан» дорӧ инӧ тэнӧ ыстӧны? Бара ли мый миянӧс торйӧдасны?
— Ог тӧд, Марья тьӧтка, ог тӧд, — жугыля вочавидзӧ Лида. Сылӧн и аслас сьӧлӧмыс Марья тьӧткалӧн мозыс абу местаын.
«Мыйла менӧ агроном Тамм дорас?» — войбыд эз вермы лючки унмовсьны. Агроном Тамм йылысь Лида кывліс торф перйигас лесозаводса Наташасянь. Сійӧ пӧ пукалысь жӧ, политическӧй. Зэв стрӧг, но оз ми воктӧ мукӧд начальство моз нӧйт ни пиняв.
Пока тайӧс тӧдӧ — и то бур. А сы дінӧ явитчынысӧ пӧ колӧ сельхоз кантораӧ. Зонасьыс петан, да сэні и эм кантораыс. Лида тайӧс тӧдӧ жӧ нин. И нинӧмла войбыд пессьыны да жуглясьны. И Марья тьӧткаыскӧд со бара на ӧти баракӧ да орчча наръяс вылӧ веськалісны. А водзӧ мый лоӧ, аскиыс и петкӧдлас. Гортысь петӧмыслы муртса на тӧлысь тырис, а уна пож пыр нин пожналісны. «Бабукӧй, донаӧй, гижанныд тай, быд рыт пӧ благӧслӧвитам. Благӧслӧвит и аски менӧ».
Усьӧма, кымынь сапвидзӧ морт, а кыкӧн мый вермӧны чужъялӧны на нӧшта сійӧс да пинялӧны быдсяма пеж кывнас. «Сука, падла,
Усьӧмаӧс бергӧдӧны мыш вылас, со нин сійӧ гатшӧн куйлӧ и оз зіль весиг чужӧмсӧ тупкыштны. Кулӧма нин кӧ-а? Но мыйла нӧ век чужъявнысӧ? Ой, ой! Мый нӧ тайӧ? Виӧны мортӧс, а гӧгӧр йӧз, да некод нинӧм оз шу, оз дорйышт усьӧмасӧ! Тані нӧ зверъясӧ ӧмӧй йӧзыс пӧрӧны? Господи!..
Тайӧ бара 7 час асыв, бара увгӧ гудок, бара паськыд воротаті лювгӧны-петӧны удж вылӧ заключённӧйяс. А со эсійӧ усьӧма...
Лидалӧн бергӧдчӧ юрыс, кӧть сійӧ абу нин талун тӧрытъя кодь вошӧм ыж. Сылӧн вӧльнӧй пропуск, позьӧ петны кӧть пырны зонаӧ, кор кӧсъян. Талун сылы оз нин ков эсійӧ паськыд воротаӧдыс петны. Со бокас ичӧтик ӧдзӧс, сэн вахта пырыс петас да мунас сельхоз кантораӧ. Но юрыс бергӧдчӧ, и майшасьӧ лолыс. «Зэв пӧ стрӧг агроном Таммыс. А оз кӧ мыйкӧ артмы Лидалӧн да сійӧс эсійӧ моз жӧ кутасны нӧйтны да чужъявны?»
Сельхоз кантора кильчӧ помын жӧвъялыштӧм бӧрын Лида кутчысис ӧдзӧс вугъяс. Пырис. Ичӧтик жыр. Сысянь нӧшта кык жырйӧ ӧдзӧсъяс нуӧдӧны. Кыкнан ӧдзӧсыс восьсаӧсь. Ӧти жыр пытшсьыс тыдалӧ Сталинлӧн стенас ӧшалысь портретыс да ыджыдкодь пызан, мӧдас стен пасьтаыс лясйӧдлӧма гӧрд помидоръясӧн мичмӧдӧм плакатъяс:
— Ой, мича ныв, водз чеччан, водз ветлан, — шыасис чиганкаыд меліа. — Тамо дорӧ, шуан? Абу на сійӧ. Пукышт, час локтас.
Лидаӧс ичӧтсяньыс повзьӧдлісны чиганъясӧн, да эз вӧв окота ас кежас кольччыны сыкӧд. Кӧсйис нин бӧр петны да кодкӧ, кузь сьӧд пальтоа, тэрыбакодь пырис, гораа чолӧмасис, зыралыштіс кепысьтӧм кияссӧ.
— А со и ачыс Тамо локтіс. Тамо некор оз сёрмыв, пыр водз локтӧ, — сьылӧмӧнмоз нюжӧдіс чиганкаыд да видзӧдліс Лида вылӧ.
— Так точно, ог сёрмыв, — кайтыштіс Тамоыд да дзик пыр веськӧдіс сюсь видзӧдлассӧ Лида вылӧ: — Коді лоанныд?
— Менӧ ыстісны татчӧ агроном Тамм дорӧ. Ме — Лушкова.
— Лушкова... Ах да, Лушкова! Ме — агроном Таммыс. Вай прӧйдит, пӧрччысь. Этайӧ жырйыс и лоӧ миян сідз шусяна служебнӧй кабинетӧн.
Агрономыд пырис помидоръясӧн мичмӧдӧм жыръяс, дзик пыр пӧрччысис да сэтчӧ жӧ, кӧрт тув йылӧ, и ӧшӧдіс паськӧмсӧ. Сэсся бара чукӧстіс Лидаӧс:
— Лушкова, но тэ мый? Прӧйдит. — Агроном Тамм сулаліс порог дорас пӧрччысьӧмӧн нин. Лӧзоват дӧрӧм вылас — вурунысь кыӧм руд безрукавка. Казеннӧй гын сапӧгыс руд жӧ, гӧленьсӧ пуджӧма. И гачыс руд. Руд синма, русыд, ар комына мужичӧйлы рудоват паськӧмыс быттьӧкӧ и лӧсьыда мунӧ, но вывтіджык косӧд кажитчис Лидалы сылӧн кузь тушаыс да ёсьмыштӧм чужӧмыс. А синъясыс мичаӧсь, югыдӧсь, кӧдзыдджыка тай быттьӧ видзӧдӧны. А гӧлӧсыс мелі, збодер да лӧсьыдика акценттор тӧдчӧ. Лида пырис, пӧрччысис сылы индӧм гижан пызан дорын да агроном Тамм моз жӧ ӧшӧдіс юр весьтас кӧрт тув йылӧ паськӧмсӧ, пуксис, пуктіс ичӧтик кияссӧ пызан вылас, со пӧ ме дась.
— Но вот, — шуис агроном Тамм да дзик пыр и пондіс тӧдмӧдны Лидаӧс уджнас.
— Тэ лоан менам отсасьысьӧн, секретарӧн. Ӧні дыр нин некод эз вӧв, да гижан уджыс чукӧрмӧма уна. Колӧ вӧчны списокъяс миян сельхозын уджалысьяслысь, куйӧд да му кыскалан графикъяс лӧсьӧдны, но и мукӧдтор. Миян ӧд могыс — быдтыны озырджык урожай. Аддзан, зонаас мыйта йӧзыс! Вердны колӧ найӧс. Бурджык урожай быдтам — унджыкӧс спаситам тшыгъялӧмысь. Колӧ чайтны, оз быдӧнӧс, но век жӧ унджыксӧ виччысьӧны гортас.
Лидалы кажитчис, бӧръя кывъяссӧ шуигӧн вежсис гӧлӧсыс агрономлӧн. Медбӧрын сійӧ тшӧкмуніс дай ланьтіс. Недыр чӧв олӧм бӧрын видзӧдліс сюся Лида вылӧ, выльысь шыасис:
— Тэ пока тӧдмась уджнад, папкаясыс пызан йӧрасӧсь, кыскы да видлав, а ме недыр кежлӧ эновтла тэнӧ, ӧти местаӧ колӧ ветлыны. Локта — босьтчам уджӧ.
Агроном Тамм пондіс пасьтасьны, кизясигмозыс и мӧдӧдчис ӧдзӧсланьыс. Петіс.
Эз на удит Лида пызан йӧрсӧ восьтыны, пӧрысь чиганкаыд мыччис юрсӧ ӧдзӧсас:
— Красавица, а красавица!
Лида видзӧдліс сы вылӧ, но эз шыась.
— Кытчӧкӧ бӧр муніс кӧзяиныд. Тэнӧ ӧтнадӧс колис. Кытчӧ, эз висьтав?
Лидалы эз кажитчы чиганкалӧн татшӧм суитчӧмыс:
— Ме мыйӧн тӧда!
Чиганка эз дӧзмы, ышловзис, кайтыштіс:
— Дерт, он тӧд. Эн дӧзмы. Ме сідз прӧста юалі, окота сёрнитыштны лои да. Эх, красавица, эскы пӧрысь чиганкалы, кымын ёна пӧрысьман, сымын окота йӧзыскӧд варовитыштны. Ме аддза: тэ меысь полан. Эн пов, мед ме мисьтӧм кӧ. И ме коркӧ том да мича вӧвлі.
Чиганка серӧктыштіс, позьӧ кӧ шуны куш ӧти зарни пинь петкӧдлӧмсӧ серамӧн, да небыдика содтіс:
— А Тамоыд зэв прамӧй морт, эн сыысь пов. Буракӧ, школаӧ котӧртіс, сэні сылӧн пӧдругаыс учительша. Колян тулыс ӧтлаын и вайисны кыкнансӧ кыськӧ севжелдорлагысь. Висьталӧны, ой-ёй бур агроном Тамоыс, вот татчӧ и вуджӧдӧмаӧсь.
Школатӧ гарыштіс чиганкаыд, да Лидалы лои зэв дивӧ. Шензигтыр и юаліс:
— Школаӧ?! Тані и школа эм?!
— А кыдз школатӧгыс, красавица? Эмӧсь челядь, эм и школа. Да тэ, буракӧ, гӧстя на тані? Тані быдтор эм! Зона жӧ тані, девонька!
Чиганка мыссьӧм моз малалыштіс ассьыс страшнӧй чужӧмсӧ, гашкӧ, бабсӧ тадзи пӧминитіс, да водзӧ на нуӧдіс сёрнисӧ:
— Со, девонька, судьбаыд мортыдкӧд кыдзи ворсӧдчӧ! Бабӧ аскӧдыс небесаыскӧд велӧдліс сёрнитны да небеса кодьыс жӧ вӧльнӧйӧн лоны, а ме невольникъясӧс вӧрӧжиті 20 во чӧж! Кывсьӧ тай, чиганъяс пӧ воӧмаӧсь карӧ. Виччысьӧны менсьым петӧм. Коньӧръяс! Чайтӧны век, мый Хая-ворожея вермас на налы уна сьӧм нажӧвитны. А мыйла меным ӧні налӧн вӧляыс? Али том чиганлӧн синнас да плетьнас ворсӧдчӧмыс ловзьӧдас сьӧлӧмӧс? Оз и оз! О, тайӧ зона! Зонаын быдтор эм, вӧляысь кындзи. Та вӧсна зона босьтӧ мортыслысь ставсӧ, медбӧръя крӧшкиӧдзыс. Вӧля вылӧ морт оз кӧсйы петны, сідзкӧ, абу нин морт. А ме ог кӧсйы. О, Енмӧй! О, Господьӧй!
Чиганка бур здук на броткӧдчис ас ногыс, мыссьӧм моз чужӧмсӧ малалігтыр, а сэсся сюся видзӧдліс Лида вылӧ да бара шыасис:
— А мем век жӧ окота тэныд, девонька-красавицалы, висьтавны тэнсьыд водзӧ олӧмтӧ. Тэнӧ шудыд татчӧ вайӧдӧма. Да, да, эн шензьы, овлӧ и татшӧмтор.
— Оз ков меным татшӧм шудыд! И эн меным нинӧм висьтав! — дӧзмӧмпырысь горӧдіс Лида. Сійӧ повзьӧмысла ырсмуніс улӧс вывсьыс да пондіс шенасьны и пыксьыны: — Ме ог кӧсйы гадайтчыны, и ог эскы некутшӧм гадайтчӧмлы. И мынтысьны меным нинӧмӧн.
Чиганка бара петкӧдліс ӧтка зарни пиньсӧ да кайтыштіс лӧня, меліа:
— Аддза, эн висьтав. Оз ков меным тэсянь нинӧм. Но шуд тэнӧ татчӧ вайис, шуд! И нӧшта ӧтитор висьтала ме тэд. Эсійӧтӧ, мӧд жыръяс, коді стенас ӧшалӧ. Ёна пӧчитайтӧны ӧні сійӧс, но локтас кад и кык нэм чӧж ёрны-прӧклинайтны пондасны йӧзыс. Попомнит и тайӧс. А сэсся он кӧ кӧсйы, ме нинӧм ог и висьтав. Дай мунны меным колӧ. Ме ӧд медбӧръя лун тані пачсӧ ломті. Аски мӧд локтас. А ме аскисянь вӧльнӧй лэбач! Регыд ваймас пачыд, юшкасӧ бура тупкы, красавица.
Чиганка вӧчис пернапас веськыда Лида жырйӧ кисӧ чургӧдӧмӧн, сэсся мышвыв бергӧдчис да муніс, видзӧдліс яра ломтысьысь пач вомас. И пондіс пасьтасьны, сэн жӧ пач вом дорас улӧс вылын куйлысь фуфайкасӧ кышаліс да плавгис юрас клетчатӧй шоныд шаль.
Нӧшта шуис:
— Мӧді, — дай петіс ӧдзӧс мӧдарас. Дзуртыштысь ӧдзӧсыс да ывла руыс и висьталісны, мый сӧмын на морт вӧлі да петіс. Лида нинӧм эз и сяммы шуны вочакывсӧ петысьыдлы. Кулӧма нисьӧ ловъя, паськалӧм вома, сулаліс сійӧ ас кабинет ӧдзӧс водзын да видзӧдіс мӧд жыр стенас тыдалысь Сталин портрет вылӧ.
«Мый нӧ тайӧ чиганкаыс сӧрӧ? Тайӧ жӧ Сталин! Сталин жӧ тайӧ! Вождь, учитель и друг миян!»
Ӧні Лидалы кажитчӧ, мый чиганкаыс эз и вӧв, вӧтасис сійӧ. Но кыдзи нӧ эз вӧв? Пачыс со ломтысьӧ да. Ывлаысь чепӧсйӧм кӧдзыд руыслӧн ыркыдыс век тӧдчӧ и. «Кӧлдунья-чиганка, нинӧм абусӧ больӧдысь! А гашкӧ, эз прӧста сідз сӧр да? Провокатор гашкӧ да? Колӧкӧ, агроном Таммыс нарошнӧ менӧ ӧтнамӧс чиганкаыскӧд колис? Гашкӧ, прӧверитны кӧсйис? Тьфу, чӧрт! Мыйла чиганкаыс портретсӧ гарыштіс инӧ? Господи, господи! Веськавлан жӧ кытчӧкӧ! Бурджык нин, бара кӧ эсійӧ шпанаясыскӧд торф перъянінас нуисны».
Тайӧ думъяснас маитчигӧн и суис сійӧс агроном Таммыд. Воис, кепысьтӧм кияснас воча ки пыдӧс зыралыштіс, пӧрччысигкостаыс и шыасис:
— Но мый, тӧдмасьыштінныд?
— Ме эг на удит, — нӧшта на повзис Лида да муртса и гӧлӧссӧ сетіс.
— Кыдзи? Да ті и пызан йӧртӧ на абу восьтылӧмныд!
— Эг. Этайӧ чиганкаыс мыйкӧ пыр на сӧрис да.
— Менӧ оз интересуйт чиганкалӧн сӧрӧмыс! — скӧрмис Лидалӧн кӧзяиныс. — Менӧ интересуйтан тэ, сямман он меным отсасьысьӧн лоны! Тэ гӧгӧрвоан! Учтит, ме ог радейт, кодъяс аслас удж дорӧ кӧдзыда кутчысьӧны.
— Учтита, — дзик нин ӧні мыжтӧг шлёпӧдӧм кагалӧн моз артмис Лидалӧн, весиг син лапъясыс пондісны лэбавны улӧ-вылӧ.
Кутшӧма асьсӧ тайӧ здукас Лида мустӧмтіс! Мыйла нӧ пӧ ме этадзи коньӧрася, босьта пӧ дай и крапка-шуа: «Мед эн коль ӧтнамӧс дай!» И збыль, зэлӧдіс став вынсӧ, шуис:
— Чиганкаыскӧд эз и ков кольны! Абу лӧсьыд тӧдтӧм мортӧс ас кежас кабинетад кольны.
Кутшӧм сюся дзоркнитліс-видзӧдліс друг агроном Таммыд ныв вылӧ, дзик пыр небзьыштісны сылӧн синъясыс, весиг нюм сяма мыйкӧ мыччысьліс чужӧм вылас. Шуис:
— Извинит, но ме абу ас вӧляа морт, коліс петавны. А кӧсъян кӧ уджавны, давай! Восьты пызан йӧртӧ, кыскы сэтысь мӧд номера папка и со пысав сэтчӧ этайӧ кабаласӧ.
Агроном Тамм кузь кинас судзӧдчыліс аслас пызан вылӧ, босьтіс сэтысь кабала лист да мыччис Лидалы. Лида пондіс видзӧдны кабала вывсьыс гижӧдсӧ и аддзис ассьыс ним-овсӧ. Ас тӧдлытӧгыс и горӧдіс:
— И ме со тані!
Тамм серӧктіс, мича нюм и артмис сылӧн, но гӧлӧсыс важкодьыс на кӧдзыд вӧлі:
— Да, и тэ, Лушкова, сэні эм. Тайӧ выльӧн вайӧмаяслӧн список, кодъяс пондасны уджавны миян сельхозын. Тэныд талун колӧ вӧчны нӧшта татшӧм ӧти экземпляр. Дай мӧд список на ковмас вӧчны. Сэтчӧ бӧръян томджыкъяссӧ, рытъяснас кутам найӧс велӧдны. Медым тулыснас, пуктысигкежлӧ, быдӧн тӧдіс кӧть мыйкӧ мында гӧра-кӧдза да град выв пуктасъяс йылысь.
Сельхозын уджалысьясӧс велӧдӧм йылысь юӧрыс ёна ыззьӧдіс да дӧзмӧдіс заключённӧй-нывбабаясӧс.
— Но-о, агрономӧ инӧ кӧсйӧ велӧдны миянӧс Тамм-батюшкоыд? Эштіс, миян помысь велӧдчыссис! Ме сьӧд нывбаба вӧлі, сьӧд и коли.
— Лунтыр ныр вывсьыд усьтӧдз пессян да нӧшта войнас покой оз сетны, велӧдчыны тшӧктӧны. Матере, ме ог мун!
— Ме ог жӧ-а.
Но абу ӧд гортад, шондібан, ас вӧлянад он ов тані. Мургыштісны коньӧранӧйяс-нывбабаяс ас кежас дай быть ковмис мунны февраль первой рытӧ грамота перйыны.
Первойсӧ и Лида, агроном Таммлӧн выль отсасьысьыс, эз ёна эскы тюрмаад велӧдчӧмлы. Картупель, капуста, галанка пӧ и сідз кужӧны миян коми аньяс вӧдитны, а мыйкӧ унджыксӧ ӧдвакӧ тані велӧдчӧмыд сетас. Сэсся ӧд и Таммыс рочӧн кутас сёрнитны, а нывбабаяс унджыкыс коми сиктысьӧсь, оз быдӧн и гӧгӧрво рочнад.
Но, вӧлӧмакӧ, агроном Таммыд тайӧ ставсӧ кутӧма вежӧрас. Первой рытнас и шуис, коді пӧ мыйкӧ оз гӧгӧрво, верманныд выль пӧв юавны, яндысьтӧг и повтӧг. А рочнас коді оз куж, ёрта-ёртныдлы вуджӧдӧй. Первой рытсяньыс ёна на и кажитчис Лидалы агроном Таммлӧн школаыс. Пукавліс рытъяснас да, вомсӧ паськӧдӧмӧн, кывзыліс учительыслысь висьтсӧ. А Тамм висьтавліс тешкодьторъяс. Шонді, тӧлысь и небесасьыс пӧ быд кодзув инмӧ быдмӧгъяс и быд ловъя лов вылӧ. Тамм серти кӧ, астрономия, агрономия и ботаника — ставыс ӧти гӧрӧдӧн йитчӧма. И тайӧ ставыс зэв интереснӧ вӧлі Лидалы. А нӧшта кӧ артыштны сійӧтор, мый висьталігас Тамм вайӧдліс пример вылӧ йӧзкостса приметаяс, кывшусьӧгъяс, то позьӧ шуны: учительыслӧн кывйыс быттьӧ ворсӧ, а кывзысьяслӧн пельныс радлӧ. Рыт-мӧд бӧрти нин заключённӧй нывбабаяс пондісны шуасьны: мойдӧм кывзӧм кодь жӧ миян велӧдчӧмыд. Телепит лои рытнас велӧдчыны петны.
Лидаӧс шензьӧдліс ӧтитор. Рытъяснас, нывбабаясӧс велӧдігӧн, Тамм вӧлі дзик мӧд морт. Варов, мелі синма, кыпыд гӧлӧса. А кантораас, кор Лидакӧд ас кежас пукалӧны, векджык зумыш, чӧв олӧ. Шыасьліс кӧ, то кӧдзыда.
Ӧтчыд Лида смелмӧдчис и ачыс сёрни паніс. Кутшӧм пӧ интереснӧ тіянӧс кывзынысӧ урокъяс вылад. Кытысь ті тайӧс ставсӧ тӧданныд? Ті сельскохозяйственнӧй институтын велӧдчылінныд?
Агроном Таммлӧн шоналісны синъясыс, нюмсермуніс, шуис:
— Тимирязев нима сельхозакадемияын мем мойвиис велӧдчыны сӧмын кык во. Книгаясысь ёнджыкасӧ чукӧрта тӧдӧмлунъясӧс. Тані, лагерас, зэв озыр библиотека! Вольтер, Цвейг, Кант, Голсуорси! Вӧля вылас он на быд библиотекаысь аддзы татшӧмъяссӧ, а тані... Ті онӧ пӧльзуйтчӧй татчӧс библиотеканас? А, Лидия?
— Ог.
— Велӧдчыны колӧ, велӧдчыны, мед кӧть и невӧляын.
Тайӧ налӧн лои медводдза сідз шусяна «сьӧлӧмсянь сёрни». Та бӧрын Лида лысьтны нин кутіс гоз-мӧд кыв шуны уджсьыс бокӧвӧйтор йылысь. А ӧти асылӧ Тамм ачыс сёрнисӧ паніс:
— Аски менӧ эн вошты, Лидия. Аски праздник, Советскӧй Армия лун. Миянӧс, политическӧйясӧс, праздникъяс дырйи йӧртлӧны дзескыдінӧ.
— Мыйла?! — горӧдӧм артмис Лидалӧн. — И тэнӧ тшӧтш?!
Тамм лабутнӧя лэптыштліс пельпомсӧ, а сэсся нюмдыштіс, шуис:
— Но талун ме вӧля вылын на да верма на гуляйтыштны. Кӧсъян кӧ, ветлам тшӧтш мекӧд школаӧ. Ті ӧд учительница, буракӧ, гажныд бырис челядьсьыс.
Тайӧ вӧзйӧмыс лои Лидалы сэтшӧм нем виччысьтӧмтор, повзьыштіс быдӧн, сӧмын и сяммис вочакыв пыдди горӧдны:
— Школаӧ?!
— Да. Налӧн утренник талун. Праздник кежлад сьылӧм-йӧктӧмъяс дасьтісны.
— Ветла, позьӧ кӧ, — радлунсӧ саймовтӧмӧн и кӧсйысис мунны.
— Мекӧд позьӧ, — кайтыштіс Тамм.
А Лидалы, мыйлакӧ, тӧд вылас уси чиганкалӧн кывъясыс: «Агроном Таммлӧн пӧдругаыс школаас учительша». «Но и мый? Меным кутшӧм делӧ, коді кодлӧн пӧдруга. Главнӧйыс, тӧдны кута татчӧс школасӧ!»
Школаӧ воисны сёрмӧмӧн нин. Утренник заводитчӧма да муніс нин. Челядь, ставныс шырӧм юраӧсь, нывка кӧть зонка, пукалісны стен пӧлӧныс скамьяяс вылын. Зал шӧрас сулалісны куим зонка да чышъяна нывка. Нывкаыс зэв збоя лыддис кывбур:
Вражеский линкор,
Младший сын мой, краснофлотец,
Даст ему отпор.
Нывкакӧд орччӧн сулалысь зонкаыс пуктіс юр вылас бумагаысь вӧчӧм сьӧд лентаа бескозырка. Сідзкӧ, мукӧд кык зонкаыс лётчик да салдат, ӧд налӧн юр выланыс лясвидзисны гӧрд звездаа красноармейскӧй шлём да лётчиклӧн шлём.
А нывка сяркӧдіс водзӧ:
Сразу воевать,
Я пойду в огонь и воду,
Их старуха-мать!
Буду шить и кашу варить
Только волю дай!
Ты уж нас, товарищ Сталин,
Четверых считай!
Нывка зэв сюся нетшыштіс юрсьыс чышъянсӧ, пондіс шенасьны сійӧн. Пукалысь челядь пондісны вачӧдны налы, нюмвидзӧны ичӧтик вомъясыс, ӧзйӧны синъясыс. Челядь — кыдз челядь. Сӧмын юръясыс ставныслӧн шырӧма. Мича паськӧма, но зэв косӧд, та вӧсна мисьтӧм чужӧма интеллигентнӧй нывбаба аддзис налысь пырӧмсӧ да гажаа нюммуніс, чолӧмасьыштіс да индіс гӧсьтъяслы тыртӧм улӧсъяс вылӧ. Ачыс, буракӧ, утренниксӧ нуӧдысьыс, бӧр ставнас вӧйтчис челядь гажӧдчанінӧ. Воськовтіс зал шӧрас, юӧртіс выль номер йылысь.
— Первой класса нывкаяс да зонкаяс миян ой-ой бур физкультурникъяс. Петкӧдласны миянлы физкультурнӧй номер.
—
— Ура! Ура! — сӧмын нин горзӧны да кекӧначасьӧны пукалысь челядь.
И Лида тшӧтш заводитіс кекӧначасьны, но морӧссӧ каньяс быттьӧ кассялісны лэчыд гыжъясӧн. Сылы уси тӧд вылас Машук чойыс, Выль во кежлӧ марляысь мастеритӧм костюмнас, сылӧн йӧктӧм-радлӧмыс. Лидаӧс нуан асылӧ «Ог лэдз!» горзӧмыс да Лида дорӧ шашаритчӧмӧн бӧрдӧмыс. И со нин Лидалӧн тюрӧбӧн писькӧдчис синваыс.
«Чышкышт ӧдйӧджык, мед оз жӧ нин некод гӧгӧрво синватӧ. Праздник ӧд талун. Гажӧдчыны колӧ. Бӧрдны позьӧ прӧстӧй луннас. Интереснӧ, татчӧс челядьыс бӧрдлӧны оз?..»
Бӧрсӧ кантораӧ мунігӧн найӧ кыкнанныс чӧв олісны. Лидалы зэв окота вӧлі юксьыштны кывлӧм-аддзылӧмторнас, челядь сьылӧм-йӧктӧм йылысь и. Но эз лысьт шыасьнысӧ. Поліс. Шыасяс — гӧлӧснас явитас ассьыс шызьӧм-нормӧм сьӧлӧмсӧ. Да и агроном Тамм, буракӧ, вӧйӧма жӧ аслас думъясӧ. Косӧд нывбаба-учительницакӧд янсӧдчӧмыс на, колӧкӧ, сылӧн тӧд вылас.
Кантораӧ воӧм бӧрын век жӧ юаліс:
— А школаас ставныс судитӧмаяс уджалӧны?
— Ме чайта, ставныс.
— А эсійӧ судитӧма жӧ?
— Коді?
— Учительницасӧ ме шуа. Гӧтыр сійӧ тіян?
Тамм дрӧгмуніс быдӧн, сюся видзӧдліс Лида вылӧ да сэсся юалӧм вылас юалӧмӧн жӧ и вочавидзис:
— Кытысь ті босьтінныд? Эз-ӧ чиганкаыд гадайт?
Лида лэдзис юрсӧ, сылы сэтшӧм яндзим лои аслас нем думышттӧм юалӧмсьыс. Но Тамм эз, буракӧ, дӧзмы, лабутнӧя висьталіс:
— Ивилина Карловна — монь меным, воклӧн гӧтыр.
— А-а, — кайтыштіс Лида, сылӧн паськаліс вомыс, думыштіс: «Кысь, мися, пӧрысьджык нин Тамм дорысь да». А гораасӧ шуис: — Сэтшӧм интеллигентнӧй, варов да шань нывбаба! Мыйысь и сэтшӧмъяссӧ пуксьӧдалӧны?
Татчӧ ыджыд ышлов весиг петіс Лидалӧн. Тамм стрӧгакодь орӧдіс:
— Эм, сідзкӧ, мыйысь. Вай та йылысь огӧ кутӧй, ог радейт ме гурйысьны йӧз дой пытшкас. Ивилина меным ӧні чой пыдди: кыдз вермам ӧта-мӧдлы отсалам сулавны кок йылын, медым не воштыны надея водзӧ олӧм вылӧ. Сійӧ ӧтнас коли, верӧссӧ тані нин, лагерас, воштіс, да и ме ӧтнам жӧ.
Таммлӧн жугыльмисны синъясыс, но здукӧн и гӧлӧссӧ збодермӧдіс:
— Так что, аддзан... — сійӧ нюмдыштіс да водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ: — Кыдз миян начальник капитан Конаков шуас, ӧпаснӧй семьяысь ме, и кора мекӧд та йылысь водзӧ сёрни не панны. А ӧні кывзы...
Тамм чеччис аслас пызан сайысь, пондіс ветлӧдлыны джодж кузяыс:
— Метӧг кӧ быттьӧ воас миян сельхозначальникным, капитан Конаков — сійӧ отпускын вӧлі, вот-вот талун-аски должен явитчыны, — корас кӧ, быттьӧ, петкӧдлы став документсӧ, графикъяс да, — эн пов ошйысьыштны. Шу, уджалам бура, и ставыс лючки-ладнӧ. Сійӧ зэв ёна радейтӧ, мед ставыс лючки-ладнӧ вӧлі. А чиганка йывсьыд гарышттӧм лои... Абу нин сійӧ ловъя. Тӧрыт аддзӧмаӧсь шойсӧ, охранникъяс...
— Татысь, зонасьыс?! — шай-паймуніс Лида. — Эз ӧмӧй освободитчыв сійӧ? Важӧн нин, кантораӧ менам воан лунӧ?
— Освободитчӧма. Ӧти здукӧн ставсьыс... Ӧшӧдчӧма... — зумыша шуис агроном Тамм да ӧвсис шӧйтны джодж пасьтаыс, пуксис пызан саяс.
Сельхозысь начальникыс эз лок сійӧ луннас ни аскинас. Мыччысис вежон бӧрти, сӧмын март 1-ӧд лунӧ.
Агроном Тамм буретш эз вӧв кантораас. Лида нинӧм вӧчтӧг пукаліс аслас гижан пызан сайын. Пырис сьӧд ыж ку пася, кирзӧвӧй сапӧга ён дядьӧ, шлопсьӧдіс-пыраліс аслас жырйӧ, сэсся бӧр петіс да быттьӧ вӧлись аддзис орчча жырсьыс Лидаӧс, сувтӧдіс сы вылӧ синсӧ.
— Но-о, миян выль морт! Зэв бур! Зэв мича ныв! Коді лоанныд? Кутшӧм статья? — кыдзи и колӧ начальниклы, юаліс кӧдзыда да стрӧга.
Лида сувтіс, воча шыасис:
— Лушкова ме. А статьяыс... Указ серти ме тані...
— Указ серти, шуан? А-а...
— Абу. Ме индӧм школаӧ эг мун уджавны да сыысь, — кайтыштіс Лида.
Мӧдыс гогйӧдлыштіс юрсӧ, быдтор тӧдысь сямӧн шуис:
— А тайӧ и нӧшта на лёк. Дисциплина, сідзкӧ, он пыдди пукты. Но да ладнӧ... Тэ, буракӧ, гӧгӧрвоан нин, коді ме? Ме сельскохозяйствонас веськӧдла тані, и, сідзкӧ, тэнад начальник тшӧтш, капитан Конаков! Небось, кывлін нин! Вот так...
Сійӧ тшапа жӧдзыштіс места вылас, кирзӧвӧй сапӧгъясыслысь лэптӧдліс нырсӧ да бӧжсӧ, сэсся муніс Тамм пызан дорӧ, торкӧдыштіс чунь помнас пызан вылас, юаліс:
— А этайӧ нӧ... Абу тай кӧнкӧ?
— Петіс кытчӧкӧ.
— Петіс... Но и бур, мый абу. Мед тэ тӧдін, коді сійӧ, бурджык и астӧгыс висьтавны. 58 статья сылӧн, шпион и предатель! Рӧдинанымӧс вузалысьяс, Сталинлы мешайтысьяс! И главнӧйыс, став семьяыс налӧн сэтшӧм. Тӧдан, вокыс кытчӧдз сюйлӧма нырсӧ? Коминтернын уджалӧма!
— Да, став уджыс миян мунӧ зэв бура, — ошйысьӧмӧн вочавидзис Лида, ӧд агроном Тамм тшӧктіс ошйысьыштны.
— Миян... Тіян... — нерыштіс начальникыс Лидаӧс, сапӧгъяснас клопакыліг петіс аслас жырйӧ, но регыд бӧр пырис, сувтіс Лида пызан дорӧ. — Приказ вӧчам. Вай гиж, ыштӧ март 1 лунӧ
Приказ бӧрся приказ и пондіс лэдзны отпускысь воӧм начальникыд. Лидалы уджыд лои. То торф да куйӧд дасьтӧм-петкӧдӧм йылысь приказ сетӧ, то кодӧскӧ ӧти удж вылысь вештӧ да выль удж вылӧ индӧ, то картупель кӧйдыс дасьтӧм йылысь тӧждсӧ петкӧдлӧ.
Регыд чужис выль приказ и Лида йылысь —
— Справитчан, нывкаыс тэ ничово: грамотнӧй и том! Кысыд оз нюжав.
Сідзи сэсся и ноксис Лида, том да грамотнӧй нывкаыд, куим-нёль пельӧ юксьӧмӧн самӧй медбӧръя лунӧдзыс, зонаысь вӧля вылӧ петтӧдз. То кантораас пыралас, то овощехранилищеын, картупель бӧръянінын, то вески дорын, то югыдджыкинӧ картупель тыра ящикъяс тэчӧны.
Петігас эськӧ бур кывсӧ шуисны жӧ да, ачыс Конаков и агроном Тамм.
— Но-о, этатшӧм нывка миян вӧлі да мӧдӧ сэсся гортас, — шуис петан вечернянас Конаковыс.
А Тамм, жугыль видзӧдласа, но нарошнӧ збодермӧдан гӧлӧсӧн корис:
— Лидия, гашкӧ, кольччылан пуктысьтӧдзыс да? Кольччыштлы вежон-мӧд кежлӧ. — Сэсся содтіс лӧнь гӧлӧсӧн: — Эн дӧзмы, Лидия, кольччыны кора да. Лэчкысь мынӧм пыста должен лэбны.
Локтіс гортас Лида Май праздник кежлӧ.
Пырис гортас, сьӧлӧмыс тайкӧ оз пот. Бабыс ӧтнас, паччӧрас, юрсӧ лэптыны оз вермы. А дзормӧма! Лым еджыд юрсиыс да дзуг. Первой ӧчередь баба-внучкаа кутчысьӧмӧн бур здук бӧрдісны. Бӧрти Лида лэччис джоджас, шыбитіс нопсӧ да паськӧмсӧ. Видзӧдліс пачас, залавкаас — вомас сюйны нинӧм эз аддзы.
— Ой, ой, да ті вир тшыгӧсь! — ымӧстіс Лида. — Бабук, бабук, вай чеччы, ме тэныд гӧснеч вайи! Дзик пыр самӧвар пуктам.
Бабыс кашкигтыр лэччис джоджас:
— Пӧрлӧдлӧ, чагйӧ кӧ крукася и пӧра. — Пызанлань матысмиг норасьыштіс сійӧ. — А эг на сэтшӧма тшыгъялӧй. Пасибӧ, бур йӧзыс отсалӧны. Кодкӧ йӧв кринчатӧ пыртыштлас, Павел Васильевичыд сьӧмтор сетыштліс и. А кодкӧ лунӧ Степановна учительшаыд карӧ лэччылӧма да миянлы тшӧтш кӧлач кӧлышка пыртіс. Тэнад воигкежлӧ и видзам. Чайтӧ юны...
Бабыс лажзьӧдіс залавка дорас, пондіс сэн гольскыны.
— Талун мӧд лун нин Машукъяс школаыслы пес керавны кайисны вӧрӧ. Найӧс, пес кералысьястӧ, школаас и вердӧны да пачӧ талун нинӧм эг сюйлы. Картупельыд таво ёна сісьмӧ, да ёна видзам, кӧйдыс вылас мед тырмас...
Бабӧ висьтасьӧ, а Лида самӧвар пуктӧ да чышкалӧ синвасӧ: «Тшыгӧсь. Тыртӧм пачыс оз пӧръясь, бурджыка на бабыс дорысь висьталӧ». Но бабыс дорӧ шыасис збодера:
— Нинӧм, бабук, Ыджыд видз видзалан да Ыджыд лун локтӧ. Ме ӧні вои, сэсся ӧд и гожӧм регыд.
— Регыд, дитя, регыд, — кайтыштіс бабыс да копыр вӧчис ен ув пельӧсланьыс. — Кулыштны эськӧ ӧні меным колӧ. Эбӧсӧй дзик быри. Ӧні тэ локтін — дзебан.
— Бабук, нинӧм абусӧ он жӧ сёрнит! — повзьыштіс Лида, а бабыс такӧдыштіс на быттьӧ сійӧс, шуис:
— Морт лолыд ӧд пыдын, другӧн ог на кув.
А медбӧръяысь и сійӧ луннас чеччыліс бабыс да оліс нӧшта вежон. А сэсся картупельсӧ кык чой бабыстӧг нин пуктісны. Быд картупель лои кӧтӧдӧма синваӧн.
Бабыстӧг олӧмыс кык чойлӧн лои — кӧть синваӧн мыссьы, кӧть лыддьӧдлӧмӧн бӧрд. Да ӧд бабсӧ он бергӧд, и олӧмыс оз сувт, мунӧ водзӧ. Со и гожӧм локтіс, страда кад. Кык чой узьлӧмӧн и олісны ылі видзьяс вылын. Вой кежлас гортсӧ видзӧдлыны ӧчередьӧн волісны, ӧтиыс кӧ тарыт, мӧдыс аски рытнас. Ыжъяс дай польӧпи на ловъя пемӧсъяс видзӧны — найӧс он эновт. Тарыт Лидалӧн ӧчередьыс, сійӧ и воис. Шондіыс лэччӧма, но рытъя кыаыс югвидзӧ да век лунъюгыд быттьӧ. Гудӧка абу на петӧма, но клуб дорын нывъяс, кылӧ, вой нин пукӧны, зэв мылаа сьылӧны: «Джуджыд керӧсын, гажа нӧрысын»...
Лида балюкъяссӧ йӧртіс лэбулас да гортас пыртӧдз куран босьтіс. Кык лун водзті нин ытшкыштліс ӧшинь увсӧ да туруныс жуль косьмӧма, он кӧ идрав, вой улас бӧр ульысасяс.
Детсад Зина Катя чойыскӧд войпукны жӧ нин петӧмаӧсь, клублань мӧдӧмны. Аддзисны ӧшинь увсьыс Лидаӧс, чукӧстісны, мунам пӧ клубад.
— Ме муртса на локті видз вылысь, гортӧ на эг удит пыравны, — воча горӧдіс налы Лида. — Оз кӧ дыш ло, бӧртиджык, гашкӧ, петыштла.
— Ой, гашкӧ пӧ! — серӧктіс Зина. — Кодкӧ ӧд армияысь воӧма! То, Катялысь юав, аддзылӧма! Сэтшӧм пӧ лӧсьыдик салдат-молодеч!
— Да, збыль, Пӧтинь Васильыд воис! — шыасис татчӧ и Катя. — Чеччисны Зӧсь Иванкӧд кыкӧн грузовикысь. Зӧсь Иваныс курсъяс вылӧ ветліс да кык тӧлысь жӧ эз вӧв!
— Но-о, гажа тай инӧ лоӧ тарыт, ковмас быть петавны! — шмонитыштіс нывъяскӧд Лида, а сэсся ставнас яйыс сырмыны пондіс: Васильыс воӧма. Пыралас оз сы дорӧ? Медбӧръя письмӧас тай гижӧма вӧлі, ёна пӧ, Лидук, тэысь гажӧй быри. Виччысь пӧ менӧ, регыд локта. Йӧюкыс юасьӧ. Кыдзи нӧ ог виччысь? Быд лун и вой тшӧт улын, узя и вӧтася кӧ...
— Непременнӧ пет! — корисны Зина да Катя, сэсся, сьылігтыр, мӧдісны клублань, а Лида тэрмасьӧмӧн ёкмыляліс турунсӧ кык юрӧ да уськӧдчис гортас, идрасьыштны колӧ, самӧвар пуктыны. Польӧпиыслы петшӧр пӧжас пуан ванас. Солалыштан да кабыр пызь содтан, и ой-ой бур вердас лоӧ. Самӧварсӧ пуктігӧн и пырис салдат-молодечыд. Салдатскӧй форманас, юрыс сӧмын фуражкатӧм.
— Чолӧм-здоровье тіянлы! — шыасис пыригкостаыс да Лидаӧс самӧвар дорсьыд аддзӧм бӧрын окӧстіс: — О-о, самӧвар! Тшай дасьтан, бур гӧсьтӧс виччысян?
— Васю-ук! — Лида кӧсйис нин уськӧдчыны пырысьлы паныд, да Васьӧ гӧлӧссьыс кыліс кутшӧмкӧ мустӧм серам ли, мый ли. Гӧгӧрвоис: Васьыскӧд мыйкӧ неладнӧ. Веськӧдіс коссӧ, нюмсермунӧмӧн шуис:
— Тэ нӧ абу бур гӧсьт?
— Ме-е? Ме чайта, он менӧ — мӧдӧс виччысян, — Васьыс шпыньмуніс, воськовтіс лабич дорас да пуксис кыдзкӧ мисьтӧма.
— Васюк, тэ кӧ код-а?
— Юыштім батьӧкӧд
— Нинӧм. Кодӧс инӧ ме виччыся, висьтав.
— Локтіс тай выль мусукыд. Ӧти машинаӧн райцентрсянь и воим.
— Коді нӧ сэтшӧмыс? — Лида серӧктіс.
— И он тӧд тай Зӧсь Ивансӧ? Али эстчаньын, тюрмаад, бара выль другӧс аддзин? Сэні уна кавалерыд, хи-хи!..
Бӧръя кывъясыс Васьыслӧн да нӧшта хикнитӧм-серӧктӧмыс быттьӧкӧ вачкисны нывлы ныр-вомас:
— Ак, со тэ мый! Но, но, но... Пасибӧ. Ме виччыси тэсянь бур кыв да мелі сёрни, а тэ... Мун весась татысь ӧдйӧджык!
Лида котӧртіс ӧдзӧс дорас да ван восьтіс сійӧс:
— Пет!
— Вӧтлан? Ачыд виччысьны кӧсйин, мелі письмӧяс гижлін...
— Гижлі и виччыси, а вӧлӧмкӧ, зра! Весась, шуӧны!
— Муна. Гашкӧ инӧ, ме збыль лишнӧй лои да, — Васьыс чеччис.
— Лишнӧй, лишнӧй! Весась!
Тайӧн, гашкӧ, и позис помавны мича ныв йылысь висьтсӧ, но ӧд сылӧн тайӧ медводдза воськовъяс на вӧліны паськыд олӧмас, да тайӧн олӧмыс нывлӧн эз на помась. Ӧні на, пӧшти нэм джын кольӧм бӧрын, Лидия Васильевна збодер на и, быттьӧкӧ, шуда. Заслуженнӧй учительница важӧн шойччӧг вылын, но радейтана школасӧ оз на вунӧд, тшӧкыд гӧстя на челядь дорын. Шмонитлӧ тай: эг кӧть пӧ историк вӧв, да ӧні оз ло яндзим 30 во нинӧм абусӧ сӧрӧмысь. Шмонитлӧ кӧть, а бӧръя кадас со кыдзи вежсьыны кутіс олӧмыс, да сьӧлӧмыс унаысь жӧ гудыртчылӧ, вошлан весиг: кӧні гуг-баныс, гадайтан да гадайтан. Олӧм помланьыд тай кутан катовтчыны да тшӧкыдджыка бӧрланьыд бергӧдчылан, ассьыд и Енмыслысь юавлан, лючки-ӧ пӧ ме олі да мый выйӧдз вои? Юавны кӧ быттьӧ Лидия Васильевналысь, шуда-ӧ сійӧ вӧлі, вомтырнас серамӧн на и горӧдас:
— Ме шуда абу? Менам шудыс меысь на водз чужлӧма!
Тадз шуас, кӧть олӧмыс быд ногыс жӧ быглявліс, ёсь гыжйӧн кассявліс и небыд киӧн малавліс. Асныра йӧй ӧбичанас тай чурка чужтыліс мусуксяньыс, но Василь саяс сідзи эз и пет верӧс саяс, кӧть ай-мамыс и ачыс Василь, кага чужӧм бӧрас, бӧрдӧмӧн коралісны. Докажиті пӧ ме мусуклы, кутшӧма радейтлі сійӧс да кутшӧма ассьым ныв чесьтӧс сылы видзи, а кагасӧ пӧ быдтыны сэтшӧм батьыдлы ог дӧверайт и ставыс. И эз пет. Сизим арӧсӧдз сідзи и ӧтнас сэсся быдтіс нывкасӧ, Василь кодьыс жӧ лӧз синма красавицаӧс. Сійӧ кадас сиктад чурка чужтӧм-быдтӧмыд ой ёна шоча паныдасьліс да унатор ковмыліс жӧ кывзыны быдӧнсянь. Но мый керан, сідзи артмис да; забеднӧысла бӧрдыштас ас кежас дай. А сэсся кагасӧ окалыштас дай бара петӧ йӧз дорас серамбана да збодер. Челядь дорын ӧд школаын уджалӧ, мӧд ногыс оз и позь.
А ӧтчыд лэччис карӧ ИУУ-ӧ переподготовка вылӧ дай вайӧдіс аслыс верӧс и нывкаыслы бать. Тайӧ вӧлі агроном Тамм. Со ӧд судьбаыс кыдзи йитіс найӧс. Эз кӧ быттьӧ Лидия Васильевна лэччыв карас да ветлы театрӧ, эз и паныдась Таммыскӧд, коді муртса на петӧма вӧля вылӧ да медым пӧ пыдӧсӧдзыс гӧгӧрвоны, мый вӧля вылын нин ме, вои театрӧ.
Бабыс эськӧ войдӧрсӧ на шуліс, эн пӧ гажӧдчанінысь корсь пӧвтӧ — уджаланінысь, да со тай театрын аддзысисны и олӧны. Тамм агрономаліс совхозын, Лида велӧдіс школаын. Кыкнанныс пыдди пуктана йӧз сиктын. А мый кодсюрӧ бытшкыны зілис, пукалӧмнас кӧритліс, тайӧ нин дзик мӧдтор. Йӧз вомтӧ он тупкы. Медтыкӧ водзӧ олӧмыс дзикӧдз оз дзескӧд. Пӧрысьлун ӧд локтӧ. Но шуласны тай, гозъякост ӧтсӧглас олігӧн пӧ ни пӧрысьлуныд оз повзьӧд, ни олӧмыслӧн мыджӧдъясыс.