РАДЕЙТАНА, МУСА
1
Веж видзьяс пӧлӧн, посни гальки вывті, сяльӧдчигтыр визувтӧ ичӧтик ю. Гальки ю — сідзи и шуӧны йӧзыс тайӧ визув юсӧ. Юыс лажмыдик, мукӧдлатіыс муртса пидзӧсӧдзыд лоӧ. Но эмӧсь и пыдыинъяс, кӧні лоӧ варччӧмӧн уйны, и весиг вабергачьяса йиръяс эмӧсь.
Талун мыйкӧ лӧнь вадорас, морт лов оз тыдав, кӧть эськӧ гажа лунъяснад тані омӧля и лӧньлӧ челядьлӧн чилзӧмыс.
Да тайӧ и бурджык, мый некод абу. Ӧд Константин Алексеевич тэрмасьӧмӧн восьлалӧ уна во бӧрын аддзысьлыны тайӧ визув юыскӧд. Мыйта гажа здук тані коллялӧма коркӧ! Да и шогнас юксьыны татчӧ жӧ котӧртлывліс. И варов ю пыр примитліс сійӧс рӧдимӧй мам моз, некор эз вӧв лёк тьӧткаӧн. И пӧсялӧм вир-яйтӧ ыркӧдыштас, и кынмӧм коктӧ вадорса пӧсь лыа пиын шонтас — ызъявлісны ӧд ваын лӧзӧдтӧдзыс.
Константин Алексеевич вӧчис медбӧръя воськовъяссӧ пӧшти котӧрӧн и сувтіс дзик ва бердас. Сійӧ вештыштіс кымӧс вылас лювдӧм юрси пратьсӧ да шыасис ловъя дорӧ моз: — Чолӧм, муса юӧй! Со ми и бара аддзысим!..
Сӧдз ваын уялісны арпиян, вензисны ва визулыскӧд, вадор тӧв мусаа ыркӧдіс бандзибъяссӧ, сьылісӧ, а ва визулыс варова висьталіс мыйкӧ. Константин Алексеевичлы окота лои ичӧтдырся моз ызъялыштны ваын, шыбласьны кульчуньясӧн да галькиӧн, куйлыштны пӧсь лыа вылас и весиг горзыны: тӧлысь-пӧчӧ, шонді-мамӧ, мӧдлапӧлысь лок татчӧ!
Сійӧ шурк-шарк пӧрччис пинжаксӧ, пуджис дӧрӧм сосъяссӧ да копыртчӧмӧн гумовтіс содз тырыс кизьӧр эзысь кодь васӧ, чапкис чужӧмас. Уялысь арпиян повзисны, дзебсисны ватурун пытшкӧ. Вакульлӧн тошкыс — тадз вӧлі чайтӧ ичӧтдырйиыс Костик.
— Эк, челядьдыр, сьӧкыд тай тэнӧ вӧлӧма вунӧдны! — Константин Алексеевич судзӧдіс ва пыдӧсысь гӧгрӧс, шыльыд гальки, кутыштіс киас, сэсся шыбитіс ю мӧдар берегас и мӧдӧдчис пинжакысла. Колӧ вӧлі тэрмасьны. Кывлісны дядь-тьӧткаыс воӧм йывсьыс да тӧждысьны кутасны, виччысьны. Пинжаксӧ пельпом вылас шыбитӧмӧн сійӧ мӧдіс берег кузя ю кывтыдыс. Сэні капусник йир вӧлі ыджыд вабергачӧн. Вежсис-ӧ, окота лои видзӧдлыны мӧдар берегас вуджтӧдз. Важӧн котӧртасны вӧлі сэтчӧ челядь, шыбитасны бедь и нимкодясьӧны, кыдзи гартӧ вабергачыс бедьсӧ сывтырйын. Сэсся кутшӧмкӧ збой детинка шыбитчылас ваӧ да мездас пленӧ шедӧм бедьсӧ.
Друг Константин Алексеевич шӧйӧвошӧмӧн сувтіс. Ю мӧдарас, пидзӧсӧдзыс ваын, сулаліс да мыссис пасьтӧм нывбаба.
— Чӧрт аньыд, дзик пасьтӧгыс пӧрччысьӧма, — дивитыштіс сійӧ нывбабаӧс, но думсьыс вӧлі завидькодь, мый йӧзыс тані татшӧм вӧльнӧя олӧны. А гӧгӧр сэтшӧм лӧнь, сӧмын юлӧн варовитӧмыс да нывбабалӧн мыссьӧмыс и кылӧ, да кӧнкӧ ылын, ферма дорын, ӧтка ныв гӧлӧс мылаа нюркйӧдлӧ дас кӧкъямыс арӧс йылысь сьыланкыв.
А нывбаба мыссьӧ, и синмыд кӧсйытӧг кежӧ сылань. Нывбабалӧн яйыс рысь кодь еджыд, сӧмын тай сойясыс да кокъясыс, пидзӧсӧдзыс, тшупӧдӧн торъялӧны мугов рӧмӧн. Мӧдлапӧвса крут кырйыслӧн вуджӧрыс тупйӧма нин шондісьыс мӧдар вадорсӧ, но ю шӧрыс шонді югӧр улын на, и нывбабалӧн вир-яйыс быттьӧ югзис.
— Вот чӧрт аньыд! — любуйтчигтыр бара на шуис Константин Алексеевич да кӧсйис нин саймовтчыны бадь кустъяс сайӧ. Но нывбаба казяліс сійӧс, кыдзкӧ йӧжгыльтчыштіс да, морӧсъяссӧ кинас тупкӧмӧн, уськӧдчис береглань.
— Коді сэн гоннялӧ-ветлӧ? — збой гӧлӧсӧн чукӧстчис сэсся нывбабаыд. — Лок вудж, мый дзебсясян! Пасьтася дзик пыр.
Пышйыны ӧні, дерт, сёр нин вӧлі. Константин Алексеевич тӧдӧ, кутшӧм лэчыд кывъяӧсь сиктса бабаясыд. Серамвыв лэптасны, дай гӧститтӧм лоӧ дядь-тьӧтка ордас. Шмонитӧмӧн жӧ сетіс нывбабалы вочакыв: — Вуджны эськӧ кӧсйи да пола гач кокӧс кӧтӧдны!
— Перевоз инӧ тэд ковмис? Энлы, пасьтася да вуджӧда! — горӧдіс нывбаба.
Недыр мысти сійӧ, югыдвиж сарапана, кӧмтӧм кока, сулаліс нин дзик ва бердын да нюмвидзис.
— Лок вудж, эн пов. Лажмыдик миян юным. Тэ, тыдалӧ, абу татчӧс морт?
Константин Алексеевич кулис кӧмсӧ да носкияссӧ, пуджис гач кок помъяссӧ да мӧдӧдчис ю вомӧн нывбабалань.
— Да тэ, другӧ, он, вӧлӧмкӧ, пов вӧйӧмсьыд! — сераліс нывбаба.
— Ме?! — шензьӧмӧн шуис вуджысь. — Да ме тайӧ юсӧ тэысь сё пӧв унджыкысь келавлі.
Нывбаба дугдіс нюмъявны, сюся пондіс видзӧдны вуджысь мужичӧй вылӧ, мӧдыс петіс нин васьыс.
— Костик, тэ? — юаліс сэсся вежсьӧм гӧлӧсӧн.
— Ме... — Константин Алексеевич падмис. — А тэ... а тэ Ленту?!
Дерт жӧ, Лентуыс! Сэтшӧм жӧ дзирдалысь синъяса, вылын кымӧса, быттьӧ мӧс нюлыштӧма плеш водзсьыс юрсисӧ вывлань да турун юрӧс моз пуктӧма балябӧжас. Сӧмын тай мыйкӧ зэв муса да донатор бырӧма еджыд чужӧм вывсьыс. И пыр жӧ гӧгӧрвоис — бырӧмны ныр вывсьыс берин чутъясыс. А сідзсӧ ставнас Ленту...
А Елена нин уськӧдчис Константин Алексеевич дінӧ.
— Ой, да мый нӧ тайӧ?! — сійӧ кыкнан кинас кватитіс гӧсьтлысь веськыд кисӧ и пыркӧдыштіс, а сэсся и сывйыштіс Константин Алексеевичӧс паськыд пельпомӧдыс и давай окавны кытчӧ веськалӧ.
— Костик! Сё зӧлӧта! Югыдлун! Да кытысь нӧ тэ воин?!
Медбӧрын Елена лэдзис гӧсьтӧс сывтырсьыс да воськов-мӧд бӧрыньтчӧмӧн бара вачкучкысис:
— О, господи, мыйта ва визувтіс! А лӧсьыд мужичӧй лоӧмыд! Лӧсьыд! — еджыд пиньясыс нывбабалӧн гажаа сярвидзисны. — Дыр-ӧ кежлӧ нӧ кӧть воин?
— Ог тӧд, — вочавидзис мӧдыс да босьтіс Еленаӧс киӧдыс. — Со и аддзысим, Ленту. Сьӧлӧмӧй пондіс кыскыны аслам чужан-быдманінӧ, со и локта.
— Сӧмын на воан?
— Да, ёль поссянь подӧн.
— Но, но, зэв бур! Гӧстит. Дыр кӧ кутан овны, аддзысьлам на. Ӧні нинӧм ог юась ни висьтась, тэнӧ туй мортӧс ог манит.
Елена мездіс кисӧ Константин Алексеевичлӧн топыд киысь:
— Ме ӧні тэрмася жӧ фермаӧ. Этаті, ю пӧлӧныс, культурнӧй пастбище лӧсьӧдім, да ветлі потшӧсъяссӧ видлыны. Сувтыштлі, со, мыссьыны. Ме ӧд, Костик, сідзи и пыр кежлӧ скӧт дорӧ кольччи. Но, мун, — мӧдысь шуис Елена да, Константин Алексеевич дорӧ кокньыдика инмӧдчыштлӧм бӧрын, мӧдіс пельк, нывлӧн кодь восьласӧн кыр йывлань. Сысянь ещӧ шеныштчис ки пӧвнас да, мышвыв частӧ бергӧдчылігтыр, пыр муніс фермаланьыс.
Константин Алексеевич видзӧдіс сы бӧрысь да думайтіс: «Ленту, Елена, со тэ кутшӧм Елена Прекрасная лоӧмыд!»
Елена Прекрасная... Кысь нӧ тайӧ кывъясыс друг сылы воисны вежӧрас? Ичӧтдырся мойдъяссьыс али ещӧ кыськӧ? Да тадз ӧд шулісны коркӧ налӧн колхозас медся бур мӧссӧ. Константин Алексеевич друг тӧд вылас уськӧдіс, кыдзи найӧ ичӧтик Лентукӧд сетісны клятва кулысь Елена Прекрасная дорын. Елена, со, ассьыс ичӧтдырся кӧсйӧмсӧ олӧмӧ пӧртӧма и, тыдалӧ, шуда аслас бӧрйӧм туй вылын.
— Ме рад тэ вӧсна, Лентуӧй, кажитчӧ кӧ, сьӧлӧм сертиыд кӧ уджыд!
Но думыштліс-ӧ сійӧ, Константин Алексеевич, мый со тадзи аддзысясны Лентуыскӧд? Эз, дерт.
А, гашкӧ, буретш тадзи и колі! Чужан вӧр-ваас медводз сылы паныдасис эз кодкӧ тӧдтӧм, а матысса морт. Иван дядь гозъясьыс кындзи, ӧд Елена сылы медся матысса тані, а, гашкӧ, и дядь гозъясяыс на донаджык. Лентукӧд йитчӧма сылӧн ставнас челядьдырыс, свет вылас медся мусаыс и медся донаыс.
Еленакӧд аддзысьӧм тувсов ытва моз ойдӧдіс Константин Алексеевичӧс казьтылӧмъясӧн. Сэтшӧм ясыда сувтіс син водзас ылӧ кольӧмаыс.
Юаласны кӧ, мый вӧлі во нёль-ӧ-вит сайын, гашкӧ, и лючки оз сяммы висьтавны, а мый ичӧтдырйиыс вӧлӧма, помнитӧ ставсӧ, быттьӧ абу и кольӧмны воясыс.
2
Со тай сійӧ быттьӧ бара на ар сизима детинка, чирк кодь перыд да пельк, котӧртӧ буса туй вывті челядь чукӧркӧд. Орччӧн тірӧдӧ еджыд юрсиа нывка. Тайӧ — Ленту, тшӧтш мунӧ вӧрӧ мӧс корсьны.
Медводзас юрнуӧдысь пыдди тівксьӧдӧ таг шатин кодь кузь да вӧсни детинка, Сизь Ваньчо, сиктса кузнечлӧн пиыс. Гӧрд юр пондаыс ли мый ли, Ваньчоӧс нимтылісны Гӧрд Жоньӧн. И эз ӧд дӧзмыв, вомыс пыр жервидзӧ. А сьывны да теш петкӧдлыны сы ног некод сиктын эз кужлы. Весиг олӧма йӧз сылысь тешитчӧмсӧ видзӧдігӧн гӧг вужныс ортӧдз серавлісны:
— Ваньчо, ӧкаяннӧй!
Ваньчо и ӧні, челядь чукӧрын, оз эновтчы тешитчӧмсьыд. Мисьтӧма вежнясьӧ став тушанас да зэв тэрыба сьылӧ:
— Эй, дедӧ гудӧкасьӧ — бабӧ йӧктӧ,
Бабӧ гудӧкасьӧ — дедӧ йӧктӧ...
Сыкӧд орччӧн, быттьӧ нарошнӧ, гӧрӧ кокнас туйсӧ, ваткыльтӧ-мунӧ латшкӧс тушаа, крепыд тэчаса зонка. Тайӧ сиктса нывкаяслӧн да став посниыслӧн грӧзыс — Мушкур Пашка. Мамыс Пашкалӧн косіник, висьлӧс, небыд сьӧлӧма. Пашка пыдди оз пукты мамыслысь ни пинялӧм, ни меліасьӧм. Быдмис асныраӧн, мый кӧсйис, сійӧс и вӧчис. Батьыс Пашкалӧн абу. Самӧкур юӧмысь сотчылӧма. Олӧ мамыскӧд, да ещӧ батьыслӧн гӧтрасьлытӧм вок эм, Степлю. Ош кодь кыз да ён Степлюыд, сӧмын тай мывкыднас абу тыр сюсь. И сёрнитнысӧ оз лючки сяммы — шешӧдчӧ. Ёна сійӧс нерӧ да увтыртӧ юр вундысь кодь Пашка. Локтас Степко рытнад удж вылысь, мудз и тшыг, а Пашка оз сет сылы шойччыны ни ужнайтны, чутӧдӧ-зурӧдӧ Степлюӧс быд боксянь.
Кывзысьліс Пашка и повліс сӧмын Илья дядьсьыс, батьыслӧн мӧд вокысь, сійӧ пӧ районын ыджыд служащӧй. Сиктӧ частӧ волывліс уполномоченнӧй пыдди, яра сёрнитліс собраниеяс вылын, кодсюрӧӧс чиршӧдліс, не сы ног кӧ сёрнитлісны. Сӧветскӧй власьтлы пӧ паныд мунан!
Пашка ёна ышнясьліс дядьнас. Менам пӧ вежай натшальник, висьтала кӧ пӧ сылы, тӧдлан гаж.
А со, Ленту накӧд тшӧтш шелӧдӧ, зонкаяс пӧвстын ӧтнас нывкаыс. Сійӧ збой, некодлы ӧбидитныд оз сетчы. Ачыс на радейтӧ командуйтыштны. Со и ӧні эновтіс Костик другсӧ, котӧрӧн вӧтӧдіс вежнясьысь Ваньчоӧс да ичӧтик кулакнас дізьгис сылы мышкуас:
— Эй тэ, Жонь, тырмас буссӧ лэптыныд!
Ваньчо бергӧдчис нывкалань, зумыштіс еджыд синкымъяссӧ:
— Тэ мый шуин?!
—
— А тэ сырчик! Ноко, бергӧдчы бӧр гортад! А то кӧинъяс ням-нямкерасны вӧрас.
Ваньчо кватитіс сійӧс шошаӧдыс да бергӧдіс гортлань чужӧмӧн. Ленту тракнитчис зонка кабырысь да пондіс кватлавны кок увсьыс лыа-буссӧ да койны аслыс юр вылас, платтьӧ пытшкас. Ачыс скӧра шуаліс:
— Вот! Вот! Нярга али мый? На, колӧкӧ, някырт юрсиӧс.
Ваньчо чушкыль-чошкылькерис нывкалысь лёзь юрсисӧ, шеныштіс кинас:
— Мун, лёк ляти!..
Но коді нӧ тайӧ навыскок скачитӧ налань? Да тайӧ жӧ Костиклӧн дядьыс, Гудӧк Иван, тадзисӧ ризӧдӧ. Сувтовкерыштліс челядь весьтӧ, горӧдіс:
— Пӧжар! Сьӧрд пашня сайысь вӧрсӧ ставнас няръялӧ! — И ризӧбтіс водзӧ, сиктлань.
Збыль ӧд, вӧр весьтын сьӧд тшын муткыртӧ-кыпӧдчӧ.
— Уй-уй! — горӧдіс кодкӧ, тшын вылӧ индігтыр, и ставныс гузь уськӧдчисны верзьӧма бӧрся гортлань.
Вуні мӧс корсьӧмыд. Ленту сӧмын мӧсъяс йывсьыд казьтыштліс, кор найӧ, ватаганас ставныс, вӧліны вичко кӧлӧкӧльняын. «Бон-бон!» — юргис сикт пасьта беда йылысь юӧр, а Ленту, мыйлакӧ кынӧмсӧ кутігтыр, ӧтторъя горӧдліс: — А сотчисны кӧ мӧсъясыд? А сотчисны, кӧ, Костик?!
Ок, и пӧжар вӧлі! Куим луна-воя чӧж став сиктыс вийсис сэні. Грездын пӧрысь дед-баб да челядь сӧмын и кольлісны. Вӧляыс сюрліс зонпоснилы! Некод оз пиняв, лунтыр и войбыд вичко кӧлӧкӧльняын жӧдзасны да.
Костиклӧн батьыс, колхозса председатель, ёна и шогсис:
— То кытчӧ тайӧ пӧжаритӧмыд миянлы кучкас, то кытчӧ! — шуаліс сійӧ сьыліас вачкӧдігтыр. — Коймӧдысь нин таво гожӧм пӧжаритім! Тӧв локтас, мый кутам керны?
Константин бура помнитӧ: сійӧ тӧвнас омӧля и аддзывліс батьсӧ. То районӧ лэччӧма, то сортовка вӧчысьяс дорӧ узьӧмӧн кайӧма.
«Гажтӧм папатӧгыд!» — няргывліс зонка.
Ещӧ гажтӧмджык лоліс сійӧ рытъясас, кор мамыслӧн вӧлі больничаын дежуритан рыт, и Костик кольліс ӧтнасӧн. Частӧджык, дерт, мамыс петкӧдліс сійӧс Лентуясӧ. Сэні кык ӧткодь сьылӧны, мойдӧны, шемелатӧ песӧны. Мукӧддырйи и Матрен тьӧтка, Лентулӧн мамыс, ворсны накӧд заводитас. А то нӧдны босьтчас.
— Гумла шӧрын чань кок туй. Мый сійӧ лоӧ? — шыасяс рӧгзьысь челядь дорӧ.
— То сійӧ, то! — сералігтыр индӧ Ленту Костиклӧн куш гӧг вылӧ.
А ывла вылын кодкӧ быттьӧ зэв ыджыд чер тышкӧн камӧдӧ-кучкалӧ керка пельӧсас, шковмунӧ-потӧ, кылӧ, керйыс.
— Шӧштакъяс ветлӧны, — шуӧ Матрен тьӧтка, а челядь гажаа сералігтыр горзӧны: — Дед морозыс тангысис плешнас! Плешсӧ, пӧди, поткӧдіс!
Гажа рытъяс, вунӧдны позьтӧм рытъяс!
Но медся шуда рытъясыс век жӧ сэки, кор Костик овлывліс ӧтлаын батьыскӧд да унмовсьтӧдзыс сыкӧд ворсліс да сёрнитліс. А ӧтчыд батьыс сэтшӧм лӧсьыд книга вайис! Зонка заводитіс лыддьыны и дугдынысӧ оз вермы. «И батьыс муніс, и вокыс муніс война вылӧ, ӧтнас Мальчиш колис гортас». Водзӧ мый лоӧ? — тэрмасьӧ, лист бок бӧрся лист бок бергӧдӧ детинка. Кор помӧдзыс лыддис, синъясыс тырины синваӧн, киыс кабыртчис кулакӧ. «Виисны!»
Костик уськӧдчис батьыс дорӧ: — Пап, папа! Виисны!
— Да, жаль детинкаыс, — такӧдӧ батьыс. — Но миян ӧд вермисны! Оз ков бӧрдны, Костик. Буржуйяскӧд чорыд тышын уна бур морт прӧпадитіс — сытӧг оз артмы. Вот сійӧ геройяссӧ некор оз ков вунӧдны. И аслыд колӧ лоны Мальчиш кодь жӧ геройӧн! А тышкасьны, пиук, миянлы, тыдалӧ, ковмас на, — содтіс медбӧрын батьыс да перйис пинжак зепсьыс кутшӧмкӧ кабалатор, шуис: — Со, письмӧ воис другсянь. Испанияын сійӧ фашистъяскӧд тышкасьӧ. Тӧдан, мый гижӧ...
Батьыс паськӧдіс кабалаторсӧ, кӧсйис лыддьыны. Друг ӧдзӧс сайын кодкӧ гуль-голькерис, сэсся воссис ӧдзӧс и мыччысис Матрен тьӧтка, Лентулӧн мамыс. Морӧсыс восьса, абу удитӧма кизявны пасьсӧ, юрас тай павгыштӧма чышъянсӧ. Порогсӧ воськовтігкості и ымӧстіс:
— Васильевич, юрӧс сӧт... Эг куж видзныд... Кулӧ Елена Прекраснаяыд!
Батьыслӧн кынмис письмӧ кутысь киыс.
— Пиасьнысӧ оз вермы, пласьтвидзӧ куйлӧ, лызгӧдӧма синъяссӧ, — висьталіс медбӧрын Матрен тьӧтка.
Батьыс кыв шутӧг кватитіс тув йылысь пасьсӧ, да найӧ тэрыба мунісны. А регыд мысти картаӧ котӧрӧн воисны тшӧтш и Ленту да Костик.
Карта пытшкӧссӧ муртса югдӧдыштӧма сюръя йылын ӧшалысь пӧнарӧн, ӧвтӧ куйӧд дукӧн да ещӧ чӧскыд турун да мӧс вӧра йӧв дукӧн.
Идзасӧн вольсалӧм джоджын, мукӧд мӧсъясысь торйӧн, нораа нирзігтыр, куйліс Елена Прекрасная, ыджыд, югъялысь сьӧд гӧна. Костик некор на эз аддзыв бӧрдысь мӧстӧ, а Елена Прекрасная бӧрдіс. Сылӧн син бӧжас дзӧрис ыджыд синва войт. Таысь нывка да зонка асьныс муртса эз бӧрддзыны. А сэсся Ленту висьталіс:
— Тэ тӧдан, Костик, ме, быдма да, скӧт пельшӧрӧ велӧдча!
— А ме, быдма да, лоа колхоз предӧн, батьӧ моз, — шуис Костик.
Но олӧмыд тай оз на ёна кывзысь челядь шуӧмъясыдлысь.
Елена Прекрасная вӧлі первойӧн, сы бӧрын кулі ещӧ куим мӧс. Та бӧрын эз дыр предав и Костиклӧн батьыс. Гожӧмнас, страда дырйи, арестуйтісны батьсӧ.
Коркӧ ӧмӧй вунас тайӧ войыс!..
Костик узис сараяс да вӧтын моз кыліс керкасьыс кутшӧмкӧ ноксьӧм: гӧлӧсъяс, ӧдзӧсӧн йиркнитӧм, ымзӧм шы, но чайтіс — вӧтасьӧ. А кор садьмис, мамыс сыркъялігтыр юӧртіс:
— Ой, дитя, нуисны батьтӧ, нуисны!
Кытчӧ нуисны? Мыйла? Тайӧ эз вӧв гӧгӧрвоана детинкалы. А кӧть висьталісны: тюрьмаӧ — эз эськӧ эскы. Батьсӧ? Тюрьмаӧ? Тюрьмаас ӧд пуксьӧдӧны сӧмын лёк йӧзӧс.
Зонка олӧмын заводитчисны медся гажтӧм да сьӧкыд лунъясыс. Кутшӧмкӧ пемыд вуджӧр тупкис шондісӧ. Ставыслы ломалӧ, а сылы оз. Ни мамыслы. Весиг керкаыс налӧн вуджӧр улын. Мыйла нӧ эськӧ водзті волісны найӧӧ уна йӧз, а ӧні, Иван дядь гозъяысь кындзи да Матрен тьӧткаясысь кындзи, пӧшти некод оз пырав.
А Ленту лои ещӧ на меліджыкӧн. Помнитӧ тай Костя: буретш вӧлі висьӧдчӧ, куйлӧ вольпасьын. Ленту матыстчис крӧвать дорӧ, пуксис орччӧн, крепыда сывйыштіс.
— Ме тэнӧ зэв ёна любита, Костик. Зэв ёна! Быдма да тэ вылӧ гӧтрася. Вот! — Ленту копыртчӧ дзик чужӧм бердас и небыд кудель кодь юрсинас ставнас тупкӧ зонкалысь чужӧмсӧ. Костик певксьӧ сійӧ лёзь юрси улын, сералігтыр тойлалӧ Лентуӧс.
— Мун, йӧй, ме некор ог гӧтрась!
— Гӧтрасян. Ме вылӧ всё равно гӧтрасян! — вашкӧдӧ Ленту и окыштӧ Костиклысь ныр йывсӧ.
Торкис налысь кильксьӧмсӧ кильчӧ помас кылысь шум. Сэсся воссис ӧдзӧс, да ньӧв моз пырис мамыс.
— Костик, ловъя батьыд! Биась! Письмӧ воис, лыддям!
Та бӧрын батьсяньыс письмӧяс пондісны воны тшӧкыда. Мамыс ловзьыштіс, кыпыдджык лои. Ӧтчыд сійӧ вайис кутшӧмкӧ кузь тошка дядьӧлысь карточкасӧ да пондіс окавны.
— Мездысьным миян, Михаил Иванович тайӧ, Калинин.
Письмӧясас батьыс гижліс: регыд локта. И эня-пиа пондісны виччысьны, виччысьны... Сӧмын тай дыр на сійӧ луныс эз лок. Ар бӧрын локтіс тӧв, сэсся тулыс, бара ар, бара тулыс. Сідз прӧйдитіс куим во. И со бара гожӧм. Костя сӧмын на купайтчис юын... Джуджыд кыр йывсянь син улас друг уси мӧдлапӧвса видз вывті вадорлань восьлалысь морт. Гожӧмнас и тӧвнас пода йӧз, медым не вӧчны кытш мир туй кузя, ветлісны веськыда дзоля ю вомӧн.
Со, нопъя дядьӧ локтіс нин ю дорӧдз, копыртчис, быттьӧ чолӧмасис юыскӧд, сэсся содз тырнас юис васӧ, пыдіа ышловзис да мӧдіс пуджны гач коксӧ. Дядьӧ вӧлі шапкатӧм, бритӧм юра.
— Да ӧд батьӧ тайӧ, батьӧ! — Костя кынмыліс места вылас, сэсся тай кутшӧмкӧ вын тойыштіс сійӧс кыр горув.
Здук мысти вӧлі нин батьыс сывтырйын, лолыс тырӧма радысла, чуть оз пӧд. А батьыс вашкӧдӧ мыйкӧ меліа дзик Костик пель дорын да бритчывтӧм тшӧканас гильӧдӧ сьылісӧ.
Сідзи, сывйыштчӧмӧн, батя-пиа и мунӧны берег дортіыс, кайӧны кыр йылӧ.
— Эк, — ышловзьӧ батьыс да шыбитӧ нопсӧ муас сук горадзуль пытшкӧ, а ачыс кымынясьӧ-водӧ му вылас кияссӧ паськыда шевгӧдӧмӧн. — Шондібан, лӧсьыдыс тані! — горӧдӧ сійӧ да тіралысь чуньяснас малалӧ му подсӧ. Нырбордъясыс сылӧн паськыда паськавлӧны, и синъясыс кӧтасьӧмаӧсь.
Дыр пукалісны ая-пиа видз вылын да быдтор йылысь сёрнитісны...
— Папа, а мыйла тэнӧ тюрьмаас пуксьӧдлісны? — юаліс Костя. — Матрен тьӧтка шуӧ: мӧсъяс вӧсна пӧ, а мамӧ шуӧ: лёк морт пӧ нарошнӧ вӧчис. А Мушкур Пашка менӧ вредитель пиӧн нимтӧ, тэнад пӧ батьыд вредитель. И Илья вежай пӧ шуӧ: колі пӧ сійӧс лыйлыны. Пап, абу ӧд тэ вредитель? Муравьёв дядь тай шуӧ, абу пӧ вредитель-а.
Сэки батьыс друг звирк чеччис места вывсьыс, горӧдіс:
— Муравьёв! Александр?! Ловъя сійӧ? Воліс Испаниясьыс? Костик, да тэ... Кысь тэ сійӧс аддзылін?!
— Воліс миянӧ, узис, — вочавидзӧ Костя. — Сой пӧла сійӧ...
— Костик, тэ он пӧръясь? Узис?.. Дерт, узис! Ме тӧді, эз ставыс ме дорысь ӧтдортчыны!
Дзоридзалысь видз вылын ыджыд, шырӧм юра, неуна чатӧртчыштӧма енэжлань — татшӧмӧн и пыр кежлӧ коли батьыс Константин вежӧрӧ.
Куим лун мысти заводитчис война, батьыс доброволецӧн муніс фронт вылӧ. Мыччысьліс шонді да бӧр тупкысис кымӧръяс сайӧ. Ыджыд бушков да страшнӧй гым-чард прӧйдитісны йӧз юръяс весьтті. Сылӧн тӧв нырыс ылӧ нӧбӧдліс, торйӧдіс аслас вӧр-ваысь и дас нёль арӧса Костяӧс.
И со, уна-уна во кольӧм бӧрын, сійӧ тані, чужан-быдманінас. Эз лок война вылысь батьыс. Эз ов тайӧ шуда кадӧдзыс и мамыс. Бур ещӧ, Иван дядь гозъяыс ловъяӧсь на. Кытчӧ эськӧ Константин пырис, эз кӧ вӧвны найӧ?
Константин Алексеевич петіс пода туй вылӧ да мӧдіс азымджыка восьлавны сиктлань. Сылы паныд копрасисны дзоридзьяс, да бадь кустъяс пӧвстын сьылісны колипъяс. Налӧн сьылӧмыс юргис лӧнь му-ва весьтын да пуксис кытчӧкӧ пыдӧ лов пытшкас, сьӧлӧм шӧрас.
3
Узьӧ сикт, лӧньӧма ставыс. Сиктпӧлӧнса логъясӧд разалӧ ру, быттьӧ кӧсйӧ эшкынӧн моз шебрӧдны сиктсӧ, мед на пӧ узьыштас. Но кӧнкӧ со чукӧстчис нин петук, сылы вочавидзис мӧд, сэсся сикт пасьтала заводитісны голькйыны гора гӧлӧсъяснас.
Паладь тьӧтка чур-чермуніс петук чукӧстчӧм шысьыс, вирскӧб чеччис да медводз видзӧдліс стенас ӧшалысь часі вылӧ.
— Сулалӧ, лешакыд! Кымын час нин? Узьсис кӧ? — видзӧдліс ӧшиняс. — Муртса шондіыс петӧма, руаӧсь на эстчаньын логъясыс. Буретш ас кадӧ, сідзкӧ. Со и лысьтысьысьяс вӧлись на жӧ фермаӧ мунӧны.
Паладь кайис паччӧрас нянь шомсӧ видлыны. Лыбӧма шапка моз, бласлӧ кристос. Няньыд кӧ пӧ бура шузяс да пачад оз сотчы — бур водзӧ, шуласны. Лючки-ладнӧ жӧ эськӧ мед помечыс пи-моньыслӧн лои. Лэччис паччӧрсьыс и пондіс юрбитны. Бласлӧвитіс керка и карта, ӧшинь и ӧдзӧс, би и ва, нянь и сов, скӧт и жывӧт.
Чеччиг и водіг Паладь оз вунӧд юрбитыштныд. Сы пыдди тай асьсӧ енмыс оз жӧ и вунӧд. Тыр-бур олӧмӧн олӧ: мӧс и порсь, ыж и чипан эм. Вот ен эз сет бур моньӧс. Кагасӧ весиг мукӧд бабаяс моз оз куж вайны. Пыр павъялӧ скӧтнӧй дворын да заседанньӧяс вылын. Колхоз-совхоз вӧсна ловсӧ пуктас, а аслыс мый пӧльзаыс? Олӧны гозъя важ, киссьӧм керкашойын. Мӧд во нин сулалӧ тшупӧм срубйыс, сісьмас овмӧдчывтӧгыс. Йӧзсьыс яндзим ли мый ли лои, талун тай чукӧртлыны войтырсӧ кӧсйӧны помеч вылӧ...
Ещӧ Паладь тьӧтка кевмис, мед выль керкасӧ лӧсьӧдасны, да ӧти внукӧс кӧть ен сетас. Абу жӧ ӧд окота кӧленасӧ орӧдны. Тайӧс кевмигӧн тьӧтыд весиг пидзӧс гӧгыльяс вылас сулалыштіс, муӧдзыс копрасьыштіс. Кевман кӧ, сэки жӧ бурыд лоӧ-а.
Дыр клонкйӧм-юрбитӧм бӧрын вӧлись Паладь пасьталіс платтьӧсӧ да пондіс пачсӧ ломтыны. Кос пес ӧдйӧ нявмуніс-ӧддзис, трачкӧдчыны пондіс пачас, Паладь бара пернапасасис да видзӧдліс ӧшиняс.
— Узьӧны на, пӧдикӧ, стынитӧны гозъя. Ӧд оз тэрмасьны.
Елена гозъя и збыль узисны на. Еленалӧн мелі нюм ворсӧдчис мича чужӧм вылас. Лӧсьыд вӧт, тыдалӧ, вӧталӧ.
Друг сійӧ шевкнитіс кинас, садьмис. Ӧшинь занавес костті пырӧ шонді югӧр, кылӧ кайяслӧн дзользьӧмыс. Елена гажаа нюмдіс. Мыйысь нӧ сэтшӧм долыд эськӧ? И друг ыркнитіс-кӧдзавліс мышкуыс, сэсся пӧсьӧ шыбитіс. Тӧд вылас усис вӧтыс. Господи, мыйсӧ он вӧтась! Войбыд мелуйтіс да радейтіс... Эз верӧссӧ — Костяӧс! Колі жӧ татшӧм вӧтлы уськӧдчыны! — шензьыштіс Елена, но кодкӧ, быттьӧ суклясьысь баба, вашкӧдіс сылы:
— Мый вӧт вылад элясян, абу ӧд сійӧ мыжа. Ачыд мыжаыс. Тэ сійӧс радейтан. Век! Ӧнӧдз! Ичӧтдырсяньыд!
«Ок, — лӧвтыштіс Елена, — Костялӧн воӧмыс эз-ӧ мем шог вай?»
Сійӧ бергӧдчис мӧдар бок вылас. Син улас уси орччӧн узьысь верӧсыс. Еджгов юрси гӧгӧрыс сылӧн, плеш вылас и кӧсичаясас, дзольгысьӧма пӧсь ньылӧм, вомыс калькалыштӧма, еджыд пинь йывъясыс тыдалӧны.
Елена казяліс, мый сылы окота сюйлыны чуньсӧ верӧсыслы восьса вомас. Но друг верӧсыс сэтшӧм жаль лои. Со, кутшӧм вына, ён, а узьӧ кага моз. Абу лӧсьыд узигас вильшавны.
Елена быттьӧ первойысь аддзис тайӧ мужичӧйсӧ, видзӧдіс сы вылӧ, корсис, кыті-мый мустӧм Митрейыслӧн. Та дыра нин олӧны ӧтлаын, а эз и вермы Елена сьӧлӧмнас радейтны. Кӧдзыд, уль краж кодь. Ак тэ, кутшӧм грек! Тӧді — ог радейт, мыйла вӧлі та сайӧ муннысӧ? Ок, Елена, кутшӧм на челядь мывкыда сэк тэ вӧлӧмыд! Кутшӧм ӧшыбка сэк вӧчлӧмыд! А ӧні сёр каитчыныд, зэв нин сёр! И эн лысьт тэ, Елена, эн лысьт Костя йывсьыд думайтны! Радейт со тайӧс, кодкӧд олӧмтӧ йитін...
Елена чунь помъяснас шылькнитыштіс верӧсыслысь сяввидзысь еджгов юрсисӧ, мӧдыс садьмис, лапйӧдлыштіс еджыд син лысъяснас.
— А мый? Мый? — садьмӧм вывсьыс горӧдіс сійӧ, лэптыштіс юрсӧ, нюмдіс: — Елюк, тэ? — вештыштіс эшкынсӧ, паськӧдіс сывтырсӧ: — Лок, лок матӧджык!
— Некор нин шебрас улад... Чеччы вай! — тракнитчис Елена верӧс кисьыс, чеччыштіс крӧвать вывсьыс джоджас. Сук юрсисӧ шылькнитіс витнан чуньнас, балябӧжас сатшкис шпилькиӧн, турун юрӧс моз, да петіс ывлаӧ.
— Вот катшаыд, дэльӧдчыштіс и пышйис! — Митрей чеччис жӧ шебрассӧ скӧра шыбитӧмӧн. Петіс тшӧтш гӧтыр бӧрсяыс кильчӧ помас.
Шонді муртса на лыбӧма юсайса вӧр йылӧ, дзользьӧны лэбачьяс. Ӧшинювса ытшкытӧм турун вылын дзулькйӧн сярвидзӧ лысва.
Елена, нюмвидзысь вом дора, крепыд кӧмтӧм кокнас восьлалӧ турун пытшті. Кок увсьыс сідзи и брызьйӧ лысваыс дӧрӧм подулас.
Верӧсыс невӧляысь нимкодясьыштіс вылын морӧса гӧтыр мыгӧрнас, сэсся скӧрыськодь думыштіс: «Ок, тэныд эськӧ сизим кагаӧс нёньӧдны», — и заводитіс мыссьыны кильчӧ сюръя йылас ӧшӧдӧм мыссян чуманысь. Мыссис гораа ызӧдчӧмӧн и эз думыштлы, мый гӧтырыс быд вӧрасног видзӧдӧ сылысь да мисьтӧм дум думайтӧ.
Талун Еленалӧн помеч. Тайӧ юӧрыс ӧдйӧ разаліс сикт пасьта.
— Важӧн нин кад, кык во сулалӧ керкаыс пачтӧг, — больӧдчисны ас костаныс бабаяс.
— А вӧчны пӧ кӧсйӧ керка пытшсӧ карсаяс моз. Миян том гозъяыс сёрнитӧны вӧлі: мед пӧ Елена вӧчас, кажитчас кӧ, ми пӧ тшӧтш сы ног кутам.
— Со, со, медъя... Выль оланінас, гашкӧ, кӧть ӧти кага ваяс.
— Ок, ӧні вайсис нин. Пӧдикӧ, нелямыныс эм нин.
Елена помеч йылысь сёрни воис и Гудӧк Иван дядьясӧдз. Налӧн талун зэв ыджыд праздник, племянникыс, Кӧсьтукыс, воис гӧститны. Войбыд долыдысла узьнысӧ оз вермыны. А сэсся, водза-водз, пуны-пӧжавны пондісны дона гӧсьтыслы.
— Дедук, кылан, дедук, рытнас эськӧ колӧ чукӧртлыны гӧсьт дорад суседъясӧс да, — шыасьӧ Марья пӧч.
— Ме ачым сы йылысь думайті, да ӧд став грездыс тарыт Елена ордын лоӧ. Кывлін, помеч пӧ?
— Кывлі эськӧ да... Инӧ лун-мӧд виччысьлам. Мед выльысь тӧдмасьӧ сиктса йӧзыскӧд, а сэсся коді аслыс кажитчас, сійӧс и корам муса пи дорӧ.
А «муса пи» эз и чайт, мый сы вӧсна сэтшӧма тӧждысьӧны. Узис сарайын, кӧшӧва доддьын, кулӧма моз. Садьмис сёрӧн. И быд сӧнысь кыліс сэтшӧм вын да збодерлун, кутшӧмӧс важӧн нин эз тӧдлы карын олігӧн.
— У-у, чӧскыда жӧ узьсис!
Сарайын рӧмыд, ыркыд, ӧвтӧ кос турун кӧрӧн. Ӧдзӧс щельясті прожекторъяссянь моз пырӧны шонді югӧръяс. Помтӧм-дортӧм лыда бус чиръяс легзьӧны сэн. «Кот, кот — кот-ко-ко», — котсьӧ сарай джодж шӧрын байдӧг кодь еджыд чипан.
— Кыш, детинасӧ садьмӧдасны, адвомъяс! — курӧг вылӧ ропкигтыр гусьӧникӧн муніс сарайті Иван дядьыс, петіс звӧз вылӧ. Воссьыліс да бӧр пӧдласис сарай ӧдзӧс. Ыркнитліс свежӧй тӧвруӧн.
Константин Алексеевич шарк чеччис вольпассьыс, восьтіс звӧз ӧдзӧссӧ. И пыр жӧ ылькнитіс сарай тыр став гора шыяснас сиктса асыв. Кӧнкӧ баксісны ыжъяс, баксіс кукань, котсисны чипанъяс, кӧнкӧ жынгис радио. Сэсся ывла вывсянь пондіс кывны кык нывбабалӧн сёрниыс, и сійӧ невӧляысь кывзыштіс:
— А тэ мунан помеч вылад?
— Ог тӧд. Менӧ эз корны да.
— Ой, ог пӧ тӧд! Кутшӧм корӧм виччысян? Мунам. Тӧрыт пӧ Еленаыс клубысь баянсӧ петкӧдӧма, гажа лоӧ!
«Кутшӧм нӧ помеч? — Константин Алексеевичлы тшӧтш лои окота ветлыны сэтчӧ. — Лоӧ Иван дядьлысь юавны, кӧні помечыс...»
А дядьыс буретш кашкис-кайис звӧз вывті, кыскис колодкаӧ синӧм додь пӧлӧз. Племянниксӧ аддзӧм бӧрын сувтовкерис, шыасис:
— Бур асыв, пиук, кыдзи узин?
— Бур асыв, Иван дядь! Узьсис! Пӧдикӧ, и корольяс тадзсӧ оз узьлыны! — Константин кватитіс пӧрысь морт киысь пӧлӧзсӧ да ӧти здукӧн лэптіс. — Кытчӧ сувтӧднысӧ?
— Сэтчӧ, лун банас шняпкы, мед косьмас, — велӧдіс дядьыс, сэсся норасьыштіс: — ӧні эськӧ оз нин ёнасӧ ковны меным додьясыд да. Кӧрт вӧвъясӧн гӧрӧны и кӧдзӧны, пес и турун вайӧны. А меным мый, стариклы, вӧчны, чунь помъясӧй легӧны на да? Вот и дасьті бара додьпу вӧр. А страда кадад куран-косатӧ лӧсьӧдны ёна на бабаяс воӧны ме дорӧ, сійӧстӧ верма на да, вӧча. А сідзсӧ пензія гознаннымлы горт шӧрӧдз вайӧны. Сідзи во дас нин... Пырам сэсся, нуръясьыштам! — дядьыс веськӧдчис сарай ӧдзӧслань.
Племянникыс гонькнитліс эстчаньын дзирдалысь вадорлань, шуис: — Котӧртлыны, гашкӧ, мыссьыштны первой?
— Тэ ӧні эн на, — вочавидзис Иван дядьыс. — Пыр сёйышт и лунтыр кежлӧ кӧть вадорад лэччы. А то и грездас пет. Еленалӧн пӧ помеч, сэтчӧ ветлы, колӧкӧ.
— Кутшӧм Еленалӧн нӧ?
— Тимӧ Лентутӧ он ли мый нин помнит? Сылӧн. Выль керка стрӧитлісны, пачавны быттьӧкӧ пӧ талун кӧсйӧны.
— А-а, Лентулӧн!? — Константин Алексеевич кыліс, кыдзи чеччӧ морӧсас сьӧлӧмыс. — Вадорысь аддзылі, а сёрнитныс эг удитӧй.
— Елена миян — зэв пыдди пуктана морт. Скӧт видзӧмтӧ ёна лэптіс, тайӧн и озырмыштім. А вот кыдз нывбаба... тьпу! Кыдзи шуласны, мича дзоридз да кӧйдыстӧм. Тимофей бать вӧснаыс ӧбиднӧ. Тэ ӧд Тимӧсӧ он нин тӧд. А морт вӧлі ой-ой! Первой коллектив котыртысь и первой коммунист миян сиктын. Вот коді сійӧ! Сылысь рӧдсӧ тӧдан кыдз колі разӧдны! А Елена... — Татчӧ дядьыс скӧра сьӧвзьысис да неуна чӧв олӧм бӧрын содтіс: — Правда, верӧсыс Еленалӧн... Ог ме радейт сійӧ мужиксӧ!
Костялы гижлісны нин коркӧ, мый Елена мунлӧма Пашка Митяй сайӧ. Сэки сійӧ юӧрыс лякӧсь киясӧн быттьӧ инмӧдчыліс Константин Алексеевич дінӧ. Митяй — Еленалӧн верӧс? Бӧб кодь вӧвлі Митяйыс да. Ӧти парта сайӧ найӧс коркӧ пуксьӧдлісны. Но и дӧзмыліс Костя. Юалас учитель мыйкӧ, да Митяй заводитас тувкӧдны парта улын кокнас Костяӧс. Висьтышт пӧ, ог тӧд. А дӧска дорӧ некор эз петав. Нигыльтчас-водас парта вылас став морӧснас да сӧмын и броткыштас пыскыль кывнас: «Ме ог тӧд».
Дерт, шуам, челядьдырйи тайӧ вӧлі, гашкӧ, и вежсис Митяйыс. Омӧль сайӧ Елена эз вермы мунны. А со, дядьыс... кулитӧ жӧ.
— Нёньпом кукань моз мамыс кок туйӧ талялӧ, — стӧчмӧдӧ дядьыс ассьыс воддза шуӧмсӧ. — Агрономӧ велӧдчыліс нӧшкыд да во-мӧд бӧрти и эновтліс полетӧ. Пушнина лавкаын во вит гачсӧ ниртіс. Ӧні тай Еленаыс этша-этш ас киас босьтіс, трактор дорын ноксьӧ... Пырам, нуръясьыштам.
Константин довкнитыштіс юрнас: пырам пӧ, а син водзас сулаліс тӧрытъя Елена, виж сарапана, кӧмтӧм крепыд кокъяса да гажаа сярвидзысь пиньяса.
4
Завтракайтӧм бӧрын Марья тьӧткаыс вӧччис сибирса гӧснеч платтьӧнас да муніс лавкаӧ, ньӧбышта пӧ, гашкӧ, мыйкӧ чӧскыдтор дай мича платтьӧнад бабаяслы ошйысьышта.
Иван дядьыс сараяс ноксьыны кутіс, ӧти куран кӧть пӧ колӧ пинявны. Гӧсьтыс петіс грездас, ньӧжйӧник мӧдӧдчис сиктса улича кузя. Сылӧн видзӧдласысь эз дзебсьы немтор. Мыйта выль керкаыс пуксьӧма улич пӧлӧныс! Ӧткымынӧс эжӧма пӧвйӧн да краситӧма. Уналӧн вевт выланыс чурвидзӧны телеантеннаяс. «Позьӧ шуны, выль сикт, — мӧвпалӧ Константин, — важыс нинӧм нин абу кольӧма. Со эстӧн тай тыдалӧ паськыда вальвидзысь, посни ӧшиньяса керка, сійӧ кадсяыс. Лентуяслӧн керкаыс»! Константин ӧддзӧдыштіс воськовсӧ. Ленту керкалы воча, туй мӧдарас, вӧвлі налӧн оланіныс. Но, клуб тай сы местаын. Ничево, лӧсьыд... Клуб водзын пушкырвидзӧны кык льӧм пу. Коркӧ батьыс ичӧтикъясӧс вӧрысь вайліс, садитісны ая-пиа. Став грезд пасьта пӧ колӧ садитавны льӧм пуяссӧ, мед тулыснас сиктным еджыд вӧлі дзоридзсьыс, — шуис сэк батьыс. А садитӧмны и эм бур йӧз. Клуб мышвылын томиник, кудриа юрсиа пуяслӧн чӧлӧй сад быдмӧ.
«Сэні миян пывсян вӧвлі да картупель му», — Константин нормыштліс, но быттьӧ и долыд сылы: оз пустуйт налӧн керка местаыс, том йӧзлы гажӧдчанін лэптӧмаӧсь.
Сійӧ кежис клуб дорӧ, ассьыныс льӧм пуяссӧ малалыштӧм бӧрын пондіс видзӧдны сэні сулалысь ыджыд почёт пӧв вылӧ. И бара аддзис сэтысь Еленаӧс, морӧсас Ленин орден. Кузнецова Елена Тимофеевна, фермаӧн веськӧдлысь — вӧлі гижӧма сылӧн портрет улӧ. Елена карточкакӧд орччӧн сярвидзисны уна мукӧд, томиник нывъяслӧн.
— Молодеч, Елена, Ленту, — ловъялы моз синмыштіс Константин да друг думыштіс: «Кузнецова?.. батьыслӧн на, сідзкӧ, овыс...»
Синва петмӧныс вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ клуб мышвывса томиник садйын сулалысь неыджыд обелиск. Сэні — зарниа гижӧд: «Сиктса йӧз некор оз вунӧдны найӧс». И бара жӧ карточкаяс. Быдӧнлысь пасйӧма ним-овсӧ. Самӧй пӧв шӧрас — уска дядьӧлӧн портретыс. Татшӧм жӧ портрет, сӧмын ыджыдджык, ӧшавліс Лентуяслӧн керка стенын. Тайӧ — Тимофей Кузнецов, Лентулӧн батьыс. Константин видзӧдӧ мукӧд фотояс вылӧ да лыддьӧ увсьыс гижӧдъяссӧ. Друг казялӧ батьсӧ — морскӧй тельняшкаа, матросскӧй бескозыркаа, чужӧмыс стрӧг. «Кык «Слава» ордена кавалер Котов Алексей Васильевич» — гижӧма карточка улас.
— Абу вунӧдӧмаӧсь тэнӧ, батьӧ!.. — Константинлӧн пыдзыртчӧ синваыс. Сэсся сылы тӧд вылас усьӧны батьыслӧн кывъясыс: «Ме, пиук, некор ог вӧч сэтшӧмтор, мыйысь эськӧ тэныд яндзим ме вӧсна вӧлі. Кылан, некор!»
Война вылӧ мунігӧн тай шуис мамыслы: эн пӧ ёнасӧ вийсьӧй ме вӧсна, пӧгибнита кӧ. Сьмертыд пӧ абу медся страшнӧйторйыс. Медстрашнӧйыс сійӧ, кор тэныд оз эскыны...
Константин кытшовтіс клуб гӧгӧр да пуксис асланыс льӧм пуяс дорас, скамьятор вылӧ. Ёна думайтсис мортыдлы.
Но со, туй кузя дзужгис-воис йӧв бидонъяс тыра машина, збой ныв гӧлӧсъяс горӧдісны:
— Вань! Вай сувтлы татчӧ! Ми ӧд тэкӧд маслӧзаводад ог мунӧй! Ми помечавны локтім!
Гораа варовитігтыр нывъяс чеччыштісны машина вылысь. Зуньгырвидзысь Константинӧс аддзӧм бӧрын ӧти ныв вильыша шыасис:
— Э, то кодкӧ ӧнісянь клуб воссьӧм, тыдалӧ, виччысьӧ. Дядя, а дядя, клубыд талун оз воссьы! Лок миянкӧд помечавны мунам! — и гажаа серӧктіс. Тильскнитісны и мукӧд нывъясыс. Сэсся найӧ кежисны Лентуяс керкалань. Нывъяслӧн кыпыдлуныс вуджис и пукалысьлы. Сійӧ чеччис, окота лои вӧтчыны нывъяс бӧрсяыс. Ёнджыкасӧ ӧд Еленалысь помечсӧ видзӧдлӧм могысь и петіс сиктас. Стрӧитчысь жӧ ӧд ачыс, дерт, шуам, шахта стрӧитысь, но и мый...
Еленалӧн важ керкаыс, сісьмӧм звӧза, посни ӧшиньяса, вӧлі ёна жӧ дона Константинлы. Ӧд ичӧт Костиклы сійӧ вӧвлі, позьӧ шуны, мӧд гортӧн. Регыд и тэ он ло, муса керкаанӧй! Сыкӧд орччӧн, пыдынкодьджык, зымвидзӧ куд кодь выль керка. Керка дорын шуксьӧны йӧз. Керка пытшкын, восьса ӧшинь дорын, сьылӧны нывъяс.
Потшӧс дорӧ воӧм бӧрын Константин Алексеевич сувтыштліс, шылькнитіс юрсисӧ да пелька воськовтіс лажмыдик потшӧс вомӧн. Помечалысьяс важӧн нин казялісны туй кузя локтысьӧс да зілисны тӧдмавны, коді тайӧ татшӧм лым еджыд дӧрӧма мортыс.
— Ой, татчӧ кежӧ, татчӧ!
— Тайӧ — эсійӧ, клубдорсаыд! — жеръялісны нывъяс.
— Кодӧс сэн видзӧданныд? — ӧтувтчис нывъяс дорӧ и кӧзяйкаыс, небыдика нюмъялысь Елена.
Видзӧдліс, и ёкмуніс сьӧлӧмыс, быттьӧ локтысьлӧн быд воськов тувкӧдіс морӧс пытшкас.
— Йӧюкъяс, тайӧ жӧ Гудӧк Иван дядьяслӧн гӧсьтыс! — шуис сэсся Елена кыдз вермис веськодьджыка, но сьӧлӧмыс морӧсас гулкакыліс. Бабаыдлы ковмис петны посводзас да сэні, стен бердас мыджсьӧмӧн, йӧймӧм сьӧлӧмсӧ такӧдны.
«Мый нӧ тайӧ? Ачым ас вылын кӧзяитны ог вермы?» — дивитӧ асьсӧ Елена, но сьӧлӧмыс некыдз оз кӧсйы кывзысьны, пессьӧ, пессьӧ. А керкаын, кылӧ, нывъяс гильксьӧны-сералӧны, ӧшинь улын верӧсыс чуксасьӧ:
— Елена! Елюк! Кӧн нӧ сійӧ?
Мый нӧ Еленалы керны? Не жӧ дзебсясьны да тірзьыны ӧд тан.
— Ок, змей! — Елена мый вермӧмсьыс вачкӧбтіс кулакнас посводз стенас, тракнитіс юрсӧ да и уськӧдчис кильчӧ вылас.
Пос лэччӧм бӧрын сійӧ веськӧдчис гӧсьтыс дорӧ.
— Константин Алексеевич, тшӧтш локтінныд миян помеч вылӧ? — киасигӧн гажаа шуис сійӧ да серамбанӧн содтіс: — Локтінныд кӧ и ковмас тшӧтш со том йӧзыскӧд уджалыштны! Аддзан, кутшӧм мича да гажа керка ми лэптім? Лок, ме тэныд пытшкӧссӧ петкӧдла...
Елена босьтіс Константинӧс сойӧдыс, пондіс нуӧдны кильчӧлань.
Керка пытшкӧс петкӧдлігӧн Елена сёрнитіс:
— Ничево лоӧ быттьӧ... штукатуритам... Вот сӧмын пачсӧ тэчны мастерыс абу. Спира дядьӧс кори, сяммас оз-а?
— Колӧ кӧ пач тэчысь, медав менӧ, — шуис друг гӧсьтыс.
— Тэнӧ?! — шенмуніс Елена. — Кужан ӧмӧй?
— Любӧйӧс, кутшӧмӧс коран! — серӧктіс мӧдыс да сувтіс веськыда, стрӧг кӧзяин водзӧ казакӧ медасьысь моз.
— Но и но! — Елена эскытӧма довкйӧдлыштіс юрнас. — Кӧні нӧ велӧдчылін?
— О, ме эг сӧмын пач тэчны велӧдчыв! И ӧшинь рамаяс, и улӧсъяс, и весиг шкапъяс вӧчлі! — ошйысьыштіс Константин Алексеевич да висьталіс: — ФЗУ-ад тай менӧ нулісны Нювчим заводӧ, помнитан на, пӧдикӧ, колльӧдлін места вылӧдзыс? Сэтысь ме кык тӧлысь бӧрти и пышйылі. Сэсся брӧдиті, ок, уналаті! Веськавлі Архангельскӧ. Сэні и рамаястӧ да шкапъястӧ велалі вӧчны. А пачтӧ тэчны Сибирын нин велавлі, — помаліс ассьыс висьтсӧ Константин.
— Аминь, аминь, тэ тай став светсӧ кытшлалӧмыд! Ӧні сералан, а сэки кутшӧм, пӧди, вӧлі? — майышмуніс Елена.
— Ёна гӧняйті йӧй вылысь. Судитӧмысь полі. Кадыс ӧд стрӧг сэки вӧлі. Весиг гортӧ ас йылысь юӧр эг сетлы.
— А мамтӧ сійӧ шогыс, гашкӧ, и помаліс, — шуис Елена да ышловзис. — Батьыдсянь усьӧм юӧр, тэсянь юӧр ни слава...
Ышловзис и Константин Алексеевич да чӧв олыштӧм бӧрын шыасис вӧлись:
— Да, ыджыд грек менам мамӧ водзын. Ӧні гырддзатӧ он курччы... Но мый? Медалан он? — мортыд бӧр гажмис, шмонитӧмӧн тувкнитіс Еленалы бокас.
— Ог кӧ-а. Тэ жӧ гӧсьт! Йӧзыс дивитасны.
— Но и мый гӧсьт кӧ? Понда гӧститны и пач тэчны!
— Ладнӧ, — Елена шеныштіс кулакнас. — Кӧсйысян кӧ быттьӧ збыльысь, Спира дядькӧд напару сувтӧда. Сӧмын татшӧм паськӧмнад оз лӧсяв пачтӧ тэчны. Вӧччӧда ме тэнӧ Митрей дӧрӧм-гачӧн. Лок, мӧд керкаӧ петалам.
Кильчӧ помын налы паныд уськӧдчис Еленалӧн энькаыс, Паладь тьӧтка:
— А, лешачикаяс, век на тай нӧ абу заводитӧмныд!
— Удитам на, мамӧ, эн шогсьы, — вочавидзис Елена да индіс ёртыс вылӧ: — Пач тэчысь мастертӧ, со, аддзи. Тайӧ пондас тэчны.
— Тайӧ? Коді нӧ тайӧ?
— Инженер, нарошнӧ карсянь воӧма миянлы пачтӧ тэчны.
— Чӧлӧ! — шеныштіс кинас Паладь да бугжыльӧн видзӧдліс кыкнанныс вылӧ. — Тэчас тэд тайӧ пач! Татшӧм еджыд дӧрӧмаыс...
Константин Алексеевич чургӧдіс кисӧ Паладьлы, шуис меліа:
— Видза олан, Палӧ тьӧтка. Тэ менӧ эн тӧд? Кӧсьта ме, Пома Васьӧ Ӧльӧшлӧн пиыс. Гӧститны Иван дядьясӧ вои. А пачтӧ збыль кӧсъя тэчны.
— Тэ? — лапкучкысис Паладь. — Кӧсьтук инӧ тэ? Здорово, бобӧ. Ог вед некодӧс том йӧзтӧ тӧд. Пач тэчны инӧ тэ велӧдчылін? Гудӧк Иваныд тай нӧ больӧдчис коркӧ, зэв ыджыд натшальник пӧ миян Кӧсьта лоӧма. — Паладь тьӧтка наяна шпыньмуныштіс.
— А ме зэв ыджыд натшальник и эм, Палӧ тьӧтка, — серӧктіс Константин Алексеевич — став пач тэчысьяс вылас медыджыдыс ме!
— Но, но... Тэч инӧ, тэч. Тӧдсаяслысь ӧд ыджыд дон он босьт.
Паладь лапкӧдыштіс Константин Алексеевичӧс пельпомӧдыс, сэсся чуткис моньыслы и пондіс мыйкӧ вашкӧдны сылы пеляс.
Елена нинӧм эз вочавидз, сӧмын скӧра видзӧдліс сы вылӧ да вештыштіс дінсьыс.
— Лок, Костя, — Елена бара босьтіс гӧсьтсӧ сойӧдыс и, мӧд керкалань восьлалігмоз, висьталіс: — Палӧ-матушкаыд меным шуӧ: тшыкӧдас, пӧ пачсӧ миянлысь. Сійӧ ӧд миян сэтшӧм — некодлы оз эскы!
— Но, Палӧ тьӧткатӧ ӧд ме тӧда на, висьтавны оз ков, — серӧктіс Константин.
— Ӧні на век сэтшӧм, ӧні на! Оз пӧрысьмы ни. Сизимдас арӧс нин, но старуканад он шу. Оз ышикты ни пошикты. Нӧбтӧ дзонь зорӧд мында на босьтас-и.
5
Керкаӧ пыригӧн Константин Алексеевичлы кажитчис, мый, вот, пырасны найӧ, а Матрен тьӧтка меліа нюмъялігтыр петас паныд.
Тӧд вылас пыр и уси ичӧтдырся ӧти серпас. Со, найӧ, Ленту да Костик, котӧрӧн тэрмасьӧны тпрутюкӧс пажынӧн вердны.
— Сёр тай нӧ талун? — юасьӧ Матрен тьӧтка.
— Спектак вылын ми, мамӧ, вӧлім! Сэтшӧм лӧсьыд! — ыззьӧма Ленту!
—
— Энлы, висьталам. Милочкаӧс сӧмын вердыштам! — Ленту уськӧдчӧ кукань дорӧ, сійӧ жебиникӧн чужис, и гортас вайӧдісны.
— Верді нин, — нюмдӧ Матрен тьӧтка.
— Но, вердін кӧ... Кывзы, висьтала. Вӧлі ӧти пӧрысь старик, тошкыс кильчӧ пос чышкан рос ыджда. О-озыр! Дзирдалысь шӧвк халата. А мича нылыс всё равно оз кӧсйы сы сайӧ мунны, — окотапырысь висьтавлӧ Ленту. Мамыс торкис:
— А, со мый, сідзи ӧд и, бобӧяс, вӧлі водзті. Мырдӧн сетлісны.
— И тэнӧ, мамӧ, тшӧтш сідзи? — повзьӧ Ленту.
— Менӧ эз. Ме, позьӧ шуны, ачым мырдӧн батьыд сайӧ мунлі. Мам-бать пинялӧны — гӧль пӧ сійӧ, а ме — муна. Эз жӧ тай, со, и олӧмыс Тимопеюшкокӧд артмы...
Матрен тьӧтка ышловзис, кузя видзӧдліс стенын ӧшалысь уска дядьӧлӧн портрет вылӧ, сэсся вежис сёрнисӧ:
— Медбӧръя лун талун Милочкаыд гортын. Аски дворӧ катӧдам.
— Ой, мамӧ, эн! — ымӧстіс Ленту.
— Ӧні ёнмис нин, мед. Сӧмын тай омӧль телятнича дорӧ веськалас, Пашко Паладь дорӧ.
— Ой, сылы эн сет, ой, эн сет!.. — бӧрддзис Ленту. Тайӧ серпассӧ тӧд вылас уськӧдӧм бӧрын Константин Алексеевич думыштіс: «Со кыдзи мортыдлӧн олӧмыс артмӧ. Сэки кукань вӧсна бӧрдіс, эз кӧсйы весиг пемӧссӧ дӧверитны, а ӧні, со, ачыс накӧд ӧти семьяын олӧ».
— Пыр, Костя, эн повзьы, — меліа шуӧ Елена, мунӧ пызан дорас да вештыштӧ гӧсьтлы мича эжӧда небыд улӧс.
Абу нин важкодь тані. Сӧмын кузь уска тӧдса дядьӧ видзӧдӧ стенсянь.
Елена вайис йӧв кашник да стӧкан, тӧрелка вылын пирӧг да шаньгаяс.
— Пӧжасьышті. Ю йӧвсӧ небыд няньнас.
— Аттьӧ, ме муртса на жӧ завтракайті, — шуис гӧсьтыс да вежсьыштӧм гӧлӧсӧн юаліс:
— Матрен тьӧткаыд нӧ... Иван дядь эськӧ гижліс, да нинӧм эг гӧгӧрво. Вӧйлӧма ли мый ли пӧ?
— Вӧйліс, — вочавидзис Елена да кузя ышловзьӧмӧн содтіс: — Мӧс видзигӧн. Кыдзи нӧ миян сійӧ вермис кувны, не кӧ скӧт дорын? Сім юыд арнас, тӧдан, кыдзи ойдӧ. Пондӧма вуджны, усьӧма да сідзи и абу вермӧма петнысӧ.
Елена ланьтіс и кузя ышловзьӧм бӧрын бара шыасис курыд гӧлӧсӧн:
— Вот ме и коли ӧтнамӧн вӧльнӧй свет вылас. Кӧть кызь квайт арӧса пӧрысь ныв нин вӧлі, эг тӧд, мый вӧчны...
— И сэки тэ мунін Пашко Митрей сайӧ?
— Да... Сідзи тай лои... Дерт, эськӧ, ӧти морт кӧ дінын вӧлі, эз, буракӧ, тадзи ло... Но сійӧ кӧнкӧ зэв ылын вӧлі, эз и кывсьы весиг...
Еленалӧн вом доръясыс дрӧгнитісны, быттьӧ бӧрддзыны кӧсйӧ, но эз бӧрддзы сійӧ, а серӧктіс, вильыша шуис:
— Митрей буретш гӧтырпу вӧлі корсьӧ, страдайтӧ, коньӧрӧй. А меным, сирӧталы, чесьтыс кутшӧм — ӧтка пи сайӧ коралӧны! Но, мися, Паладь тьӧтка, — муна! Сӧмын ме ни Митрейыд ог пондӧй тэныд казакавны! Овмӧдчим миян керкаӧ. Дыр лӧгаліс ме вылӧ, матушкаӧй. Ӧти пи пӧ и вӧлі, да мырддин!
Константин Алексеевичлы мыйкӧ колӧ вӧлі шуны татчӧ, но колана кывъясыс эз сюрны. Сӧмын и сяммис шмонитыштны: — Век жӧ, Паладь тьӧткасӧ кӧмӧдӧмыд...
— Кодӧс на ещӧ кӧмӧді, сійӧс али ачымӧс? — шуис Елена, сэсся меліа шылькнитіс Константинлысь лӧсьыда садитӧм юрсӧ, корис: — Но тэ менӧ эн жалит, ладнӧ, Костя. Оз ков. — Та бӧрын сійӧ тэрмасис вежӧс сайӧ: — Часлы, ме тэныд паськӧмтӧ корсьла.
Елена быттьӧ нарошнӧ пышйис мӧд жыръяс, медым гӧсьтыс ас кежас бурджыка вермис думыштны, мый лоис. Но ӧд быттьӧ нинӧм сэтшӧмторйыс эз ло, сёрнитыштісны сӧмын.
А лоис! Лоис!..
Константин Алексеевич друг помӧдз гӧгӧрвоис, мый медся радейтысь, медся муса мортыс свет вылас — со тайӧ нывбабаыс. И мый сійӧ ачыс, Константиныс, сёйис радейтӧм шудсӧ ассьыс и Лентулысь тшӧтш. Тайӧ мӧвпсьыс пыркмунліс сылӧн лолыс. Тіралысь кинас кыскис гач зепсьыс истӧг кӧрӧб да папирос пачка, ӧзтіс чигарка. Папирос тшын пырыс кокни занавес сайысь моз мыччысис важӧн кольӧм, но ӧнӧдз яръюгыда ломалысь серпас.
Шондіа гожся лун. Буса мир туй. Туй пӧлӧн — кудриа веж вӧр. Гӧгӧр чӧв-лӧнь, сӧмын туй кузя гӧгыльтчысь телега гӧгыльыс дзуртыштӧ, да кадысь-кадӧ зількнитлӧ вӧлыс дом кӧртнас, вӧтлӧ дӧзмӧдчысь гут-номӧс.
Телега нырас пукалӧ Ленту, еджыд ситеч чибльӧга, платтьӧ кежсьыс. Киас лебезитӧ вӧжжи помсӧ. Корсюрӧ горӧдлӧ вӧлыслы «Н-но!» и шеныштчылӧ вӧжжинас.
Сыкӧд орччӧн, неуна мышвывджык, пукалӧ ачыс, Костя. Пасьтасьӧма туй морт моз — картуза, сапӧга, пинжака. Сійӧ быттьӧ абу дас вит арӧса детинка, а бур мужичӧй, кыввортӧм и стрӧг. Дерт, оз война вылӧ мун, но век жӧ, дыр кежлӧ, ФЗУ-ӧ.
— Костя, Кость, а вай ме тшӧтш тэкӧд кольчча чугун заводад уджавны, — шыасьӧ Ленту.
— Мун, йӧй, эн сӧр! — дӧзмыштӧ нывка вылӧ Костя.
— Кольчча и всё! Кыдзи тэ сэн ӧтнад кутан овны?
— А мамыд кыдзи ӧтнас олас? Коді сылы скӧт дорас отсасьны кутас?
— Мамӧыд... Кыдзкӧ олас... Тэнад ӧд ӧтнас жӧ...
— А вӧвтӧ кытчӧ колян, йӧюк? — Костялӧн гӧлӧсыс стрӧгмӧ и стрӧгмӧ.
— Збыль, вӧвтӧ? — кватитчӧ Ленту. Сійӧ быттьӧ оз и казяв Костялысь стрӧг гӧлӧссӧ. — Но ладнӧ, ог инӧ кольччы. Сӧмын тэ эн дыр ов сэні. Пышйы бӧр.
— Мед судитасны менӧ, да? Сельсӧветад мый шуисны? Военнӧй кад пӧ...
— Ок, проклятӧй война! Ми эськӧ восьмойын ӧтлаын велӧдчыны кутім. — Ленту ышловзьӧ, сэсся пыльк серӧктӧ и дзиркнитлӧ вильыш синъясӧн Костяыс вылӧ: — Тӧдан, миян седьмой «А»-ын зонкаясыс меным пыр письмӧ гижӧны. А ме вочакыв эг на некодлы ыстыв. Тэд сӧмын гижлі, да эг лысьт сетнысӧ.
Татчӧ Костя бара дӧзмӧ да стрӧга видзӧдлӧ нывка вылӧ. Но Ленту сёльӧдчӧ водзӧ:
— А ӧні быд лун кута гижны, быд лун! Тэ меным вочавидзан? Тэ ӧд мукӧд нывкаяссӧ он кут любитны?
— Мун сэсь, катша тэ! — гораа серӧктӧ Костя. — Зонъяс сӧмын юрад.
— А тэнад!.. — Ленту скӧрмис, кулакнас лӧсыштіс зонкаӧс, бӧрддзис: — Тэ он менӧ любит, гыж ыджда он любит!
Сійӧ сывйыштіс Костялысь телегаын чурвидзысь кокъяссӧ и на вылӧ водӧмӧн пондіс горзыны: — Ой, Костик!
Зонка повзис, заводитіс такӧдны сійӧс:
— Ленту, Лентук, эн бӧрд, но... — Малыштіс юрсӧ, мышкусӧ, мӧдыд ещӧ гораа кутіс бӧрдны. И Костя лэптыштіс нывкалысь юрсӧ да окыштіс пель бокас, сэсся плешкас, чужӧмас.
— Любита, любита, эн бӧрд. Тэ медмуса став нывсьыс.
Ленту лэптіс юрсӧ, синвасӧ чышкалігмоз серӧктіс и друг чуп окыштіс Костикӧс вомас. Окыштӧминсӧ чунь помнас малалігтыр Костя дзоргис-видзӧдіс Ленту вылас, сэсся шуис: — Ме пышъя бӧр ФЗУ-сьыд, вот, аддзылан, пышъя!
Шуӧны, нывкаяс пӧ ӧдйӧджык кисьмӧны-воӧны зонкаяс дорысь. Гашкӧ, и збыль сідзи. Сэки дас вит арӧса зонка ещӧ нинӧм на прамӧя эз гӧгӧрво радейтчӧмсьыд. Но Ленту окыштӧм бӧрын друг сыкӧд мыйкӧ лоис. Быттьӧ Лентуыс восьтіс кутшӧмкӧ ӧдзӧс Костя лов пытшкысь, кысянь ызӧбтіс майшасян и ӧттшӧтш мелі музыка шы. Тайӧ шыладыс юргис сы йылысь, мый садьмис радейтчӧм...
Но эз тай пышйы Костя ФЗУ-ысь Ленту дорас. А водзӧ сэсся и дзикӧдз янсаліс...
А Ленту, со, виччысьӧма сійӧс кызь квайт арӧсӧдз. Кызь квайт арӧсӧдз!..
— Ме вӧлі сэки йӧй! — курыда шуис Константин Алексеевич, да, чигаркасӧ кусӧдігтыр, сувтіс кок йылас.
6
Помечалысьяс заводитісны кыпыда уджавны. Нывъяс да бабаяс, коді ведраӧн, коді мешӧкӧн, гажаа шмонитігтыр, лэптісны лӧскӧ му. Мичаник зон кӧрт зырйӧн сӧвтіс мусӧ нывъяслы. Кымынкӧ мужичӧй ноксисны шиферӧн, на дорын бергаліс и Елена.
— А Митялӧн паськӧмыс тэныд буретш! — шуис сійӧ Константинлы.
— Дзик миян батьӧ кодь! — пылькйиг-сералігтыр прӧйдитіс на дорті визув синма нывка. Спортивнӧй паськӧмнас детинка мыгӧра тайӧ нылыс ӧнтай нин, льӧм пу бокын, уси син улас Константин Алексеевичлы.
— Кодлӧн нӧ тайӧ татшӧмыс? — нюмдӧмӧн юаліс сійӧ.
— Мушкур Пашлӧн, лукавӧйыс, — нюмдӧмӧн жӧ вочавидзис Елена да ошкыштіс: — Лӧсьыдик нывкаыс и вежӧра. Колян во дас класс эзысь медальӧн помаліс. Ме ордӧ дояркаавны локтіс. Сюсь, медводз велаліс машинаӧн лысьтысьны.
Елена да Константин Алексеевич пырисны выль керка пытшкӧ. Сэні кутшӧмкӧ мужичӧй да Еленалӧн верӧсыс лӧсьӧдісны буретш пач местасӧ. Паладь тьӧтка пу ворйын гудраліс тэльӧбӧн сёй.
— Но, заводитам инӧ, — шыасис Паладь да веськӧдіс коссӧ. Сэсся пернапасасис да босьтіс чукӧрсьыс ӧти кирпич.
— Вай ме первой кирпичсӧ пукта. Примета эм... Ті, Елена да Митрей, тшӧтш ӧти кирпичӧн пуктӧй. — Шняп пуктіс ассьыс кирпичсӧ, йӧткыштіс кирпич чукӧрлань пи-моньсӧ, тэрмышсис: — Ветла гортӧ. Пачын сёяныд пакталас. Лючки тэчӧй! — тадзсӧ велӧдӧм бӧрас дзиркнитіс-петіс жырйысь.
—
— Но, ми тіянӧс огӧ кутӧй торкны, — шуис Елена. — Лок, Митрей, петам, тьӧс чукӧртӧ колӧ разьны.
Найӧ петісны, и пач тэчысьяс колисны ас кежаныс. Абу нин сэтшӧм сямтӧм вӧлӧма Константин Алексеевичлӧн ёртыс. Тӧдчӧ, уна пач нин сылӧн киясыс тэчлӧмаӧсь, пуӧны сӧмын. Да и кывворнас дядьӧтӧ Енмыс абу ӧбидитлӧма. Косіник ныр-вомсӧ чышкыштас дӧрӧм соснас, сувтӧдлас вижоват синсӧ Константин вылӧ да бара мыйкӧ варовитӧ:
— Тэ, Ӧльӧксеич, кыдз учёнӧй морт, индав сӧмын, а тэча ме ачым. Тэ ӧд отпускын, шойччыны локтін, ыджыд гӧсьт.
Дыр юасис, кыдзи стрӧитчалӧны сэтчаньын, Сибирас, сэсся тӧдмаліс, мый гӧсьтыс инженер, шахтаын уджалӧ, да пондіс юасьны му пытшкын уджалӧм йылысь. Медбӧрын пияннас ошйысьыштіс. Менам пӧ зэв жӧ грамотнӧйӧсь пиянӧй.
— Ыджыд пиӧй экономист совхозын, дак сійӧ мый шуӧ, — висьтасис Спира дядь. — Абу пӧ экономнӧ миян ног, значит, ичӧтик керкаяссӧ стрӧитны. Газ пӧ лоӧ, водопровод. Кыдзи быд керкаӧ нюжӧдан? Колӧ пӧ гырысь керкаяс стрӧитавны. А ме — кӧть сійӧ менам и пи — ог дорйы сійӧс и всё! Прӧтиву ме! Мед газ да водопровод, шуам, но мед асшӧр семьялӧн аслад керка вӧлі. Мый чӧрт вылӧ эстчаньӧ, енэжланьыс, кыпӧдчыныс, ми му дорын уджалысьяс да? Космосад ӧд...
Константин Алексеевичлы окота на вӧлі кывзыштны сиктса философлысь варовитӧмсӧ, да Паладьлӧн воӧмыс торкис. Зым-зым пырис кӧмтӧм кокнас, нетшыштіс юрсьыс чышъянсӧ:
— Уп, жарыс талун! — упкис пӧрысь нывбаба. — Артмӧ оз мыйкӧ? Кутшӧмкӧ йӧй пач моньлӧн думыштӧма тэчны!
— Пачыс, Пелагея, зэв бур лоӧ, — шыасис Спира дядь, — ӧтнас куимнан жырсӧ пондас шонтыны, пес этшаджык дай ёг-гразь.
— Сійӧс мем, Спирушка, эн висьтав. Паччӧрыс лоас оз? Пӧрысьма да ӧд татчӧ жӧ ковмас воны. Кытчӧ паччӧртӧгыд куткыртчан?
— А тэчам кӧ, шу, Ӧльӧксеевич, и лоас! — дэльӧдыштіс Спира дядь наян нывбабаӧс.
— Дерт жӧ, — шуис Константин да такӧдыштіс жӧ медбӧрын старукаӧс. — Вӧчам, Палӧ тьӧтка, эн пов.
А сэсся, кыдзи и век овлӧ помечалӧм бӧрад, удж эштӧдӧм бӧрад, вӧлі чомӧр. Выль пач тэчӧма, бур пач тэчӧма, позьӧ и веськӧдыштны мудзтӧ винаӧн да мыйӧн да...
Константин гажмис, и кӧть эськӧн оз и мун татысь гортас, кӧть эськӧ асылӧдзыс пукалас.
Но медбӧръя гӧсьтъяс нин, со, разӧдчалӧны, сылы колӧ жӧ мунны.
Том нывъяс, Еленалӧн фермаын уджалысьяс, лӧсялісны колльӧдны сійӧс.
— Менсьым пач тэчысьӧс лючки жӧ нуӧдӧй! — потшӧс дорсянь велӧдіс найӧс Елена. Кӧсйыліс тшӧтш муныштны, но эз, дыр колльӧдіс сӧмын пӧсь видзӧдласнас.
Гортас Константинлӧн тьӧткаыс заводитіс пинявны Еленаӧс: мыйла налысь гӧсьтсӧ первой лунсяньыс уджавны доддялӧма?
— Эз менӧ некод доддяв, Марья тьӧтка, ачым вӧзйыси, — воча нюмъяліс тьӧткаыслы племянникыс.
— Мудзин, пӧдикӧ, — жалитӧ тьӧткаыс. — Вай ужнайтышт да вод шойччы сэсся.
— Ужыныд оз ков, а шойччыны вода и эм...
Но кӧть и водіс, унмовсьны эз жӧ вермы, сэтшӧма вӧлі шызьӧма сьӧлӧмыс. Син водзас саявлытӧг вуджрасис ӧти морт — Елена. Со, сійӧ сьылігтыр лэччӧ кильчӧ поскӧд, гажаа шыасьӧ сы дорӧ:
— А, Константин Алексеевич, тшӧтш локтін помечавны?..
Со сійӧ жугыля тупкӧ чужӧмсӧ, курыда шуӧ: «И коли ме сэки дзик ӧтнамӧн вӧльнӧй светас». А со сійӧ тотшкӧ-йӧктӧ, ломалысь бандзибъяса, сярвидзысь пиньяса, сьылӧ:
Кодыр, кодыр ме йӧкта,
Шогсӧ ставсӧ вунӧдла!..
И быд пӧрйӧ Константинлы окота лоліс сувтны сыкӧд орччӧн, кутыштлыны, мелуйтыштны. Бӧръявылыс, код юр садьнад, ачыс эз и тӧдлы, кыдзи пондыліс збыльмӧдны тайӧ кӧсйӧмсӧ. Аддзис кильчӧ помсьыс ӧткӧн Еленаӧс, топӧдіс морӧс бердас, кӧсйис окыштны. Елена первойсӧ быттьӧ весьӧпӧрліс, кынмыліс, а сэсся лабутнӧя вештыштіс пач вӧчысьӧс:
— Оз ков, Костик, мый ӧні сетас миянлы окасьӧмыд, яндзимысь кындзи?
И пырис керкаас.
А Константинӧс кыскӧ сы дінӧ, кыскӧ... Мыйла нӧ оз позь? Кор сійӧ бара аддзис дона Лентусӧ?..
Но ӧд сылӧн, Константинлӧн, эм аслас горт... Гӧтыр эм, сэтшӧм мусаник ныв. Со, сійӧ отсалӧ нывкаыслы походнӧй мешӧксӧ дасьтыны. Света быттьӧкӧ визув кычипи, сывйыштӧ батьсӧ:
— Папочка, мем сэтшӧм окота тэкӧд тшӧтш Иван дедъясад ветлыны!
— Но тэ жӧ мӧдлаӧ мунан. Кык кӧч бӧрся оз позь вӧтлысьны.
— Ме и ачым, папа, тӧда: оз позь. Но ми ӧд ветлам на коркӧ мӧдысь Коми муад? Ме, и мама, и тэ — ставӧн? Ветлам?
— Ветлам, нылук, ветлам, — эскӧдӧ нывкаӧс батьыс.
Локтіс мамыс, пыригкостіыс шыасис:
— Уй, мудзи талун! Кык операция ковмис вӧчны. А тіян, путешественникъяслӧн, кутшӧм делӧясыд? Тӧдан мый, Костя, дядь-тьӧтка ордад ӧд куш киӧн он мун. Ньӧбам козин. Мыйкӧ шоныдӧс пӧрысьясыдлы. А, гашкӧ, тэнад ещӧ кодкӧ сэні эм? Ичӧтик Ленту йывсьыд тай висьтавлін? Сійӧ нӧ сэні олӧ?
Оз-ӧ Оляыс вежӧгты коркӧя ичӧтик нывка дінӧ? Оз, оз! Оля абу сэтшӧм. Сійӧ тӧлка нывбаба. Сійӧ эскӧ меным. Эскӧ!
Константинлӧн, сьӧкыда висьысьлӧн моз, артмис лӧвтыштӧм. Тайӧ быттьӧ ыркӧдыштіс сьӧлӧмсӧ, пальӧдіс юр садьсӧ.
И мед эскӧ, сылӧн эскӧмыс видзас Константинӧс ылалӧмысь. Ӧні сёр нин важсӧ выльысь заводитны...
Тайӧ мӧвпас воӧм бӧрын Константин Алексеевичлы лои кокньыдджык, юрыс сӧдзыштіс, синсӧ тупкис унзіль.
«Аски Олялы гижа письмӧ... Ог, кучка телеграмма. Юӧрта, мый регыд локта гортӧ. Оз позь меным дыр овны тані, оз позь...» — унмовсигас нин шуис Константин Алексеевич.
7
Асывнас, кӧзӧд вылысь пыртӧм йӧв юыштӧм бӧрын, Константин мӧдӧдчис ю дорӧ купайтчыны. Кутшӧм лӧсьыд мунны ытшкытӧм видз вывті.
Лысва косьмӧма нин. Чӧскыда ӧвтӧ дзоридз дукӧн. Гажаа жужгӧны уна лыда гутъяс да мазіяс. Константинлы кажитчӧ, мый райӧ веськаліс. Налӧн шахтёрскӧй карын пыр тшын-бус да зык-шум. Дугдывтӧг тшыналӧны терриконъяс, помасьлытӧм составъяс лун и вой кыскӧны шахтаясысь из шом. А тані шыч ни рач. Вот лӧсьыдыд!
Но со кодкӧ вӧтӧдӧ сійӧс мышсяньыс. Тайӧ Елена мунӧ фермаас.
— Кутшӧма узин-шойччин, пач тэчысьӧй? — гажаа юаліс нывбаба.
— Мудзыштӧм бӧрад — лӧсьыда, — воча нюмъёвтіс мӧдыс.
— Тэ ӧд эн жӧ дӧзмы ме вылӧ, Костя?
— Мыйысь, Ленту?..
Орччӧн восьлалыштісны чӧла. Сэсся Елена юаліс гӧсьтлӧн гӧтырыс йылысь.
— Оляӧн шуӧны сійӧс, пӧдикӧ, тӧдан нин, — сьӧлӧмсяньыс вочавидзис мӧдыс. — Абу лёк нывбаба, грамотнӧй, интеллигентнӧй. Хирург. Ме кодь жӧ ай-мамтӧм. Фронт вылын бать-мамыс... врачьяс кыкнанныс вӧлӧмны. Быдтылӧма Оляӧс тьӧткаыс. Ӧні олӧ миянкӧд орчча керкаын, ӧтвылысь олам, лӧсялам... Быттьӧкӧ норасьны нинӧмысь семейнӧй олӧм кузяыд, нывка быдмӧ и. А удж вылад, кор кыдзи веськалас. Шахтаыд ыджыд, уна йӧз, уна техника. Инженерыдлы вичмӧ, дерт, тӧждлуныд. Ачыд тэ, Елена, тӧдан. Тэнад ӧд йӧзкӧд жӧ уджыд, производствокӧд йитчӧма и.
— Миян эськӧ фермаад йӧзыд этша да, техникаыд и, — серӧктіс Елена, сэсся содтіс: — Дерт, йӧзыдкӧд уна жӧ нокся. Кыдз депутат дорӧ локтӧны. Унаысь пӧсявла и кӧдзавла, сямӧй оз на тырмы йӧзыскӧд сёрнитны да, шогад усьла и. Тшӧкыда тай ӧні думайта, мися, водзті ме кӧмтӧм кока нывка моз ытшкытӧм видз вывті котӧрті быттьӧкӧ. А ӧні кольӧма тайӧ кадыс, страда воӧма, кок улын чорыд за, он и тӧдлы, вир петтӧдз бытшкысян. Тиньган-бӧрдыштан ас кежад, сэсся пӧльыштан да малыштан и бара котӧртны. Сувтны оз позь.
— Да, сувтны оз позь, кор тэ бӧрся мукӧдъяс вӧтчӧны, — шуис Константин. — А ме казялі нин, мый тэ бӧрся унаӧн тані вӧтчӧны, пример босьтӧны.
— Ой, эн сёрнит сідзи! — Елена ӧвтыштіс кыкнан кинас. — Ӧти Мушкур Пашӧн вийсьыныс ог вермы, а тэ шуан... Юӧ. Трактор дорсьыс нин вӧтлісны, гаражысь и. Видзӧдан да, прӧпадитӧ мортыс. Гортас сизим челядь, а сійӧ, визув Аляыд, медыджыд. Мый керны? Часлы, мися, ме сійӧс фермаӧ босьта, нывъяскӧд велӧдамӧ. Босьті тӧвнас. Первой кадсӧ ничево, лӧня оліс, а сэсся... Тавой пӧ бара войнас кампужитчӧма. Да, со, сійӧ и ачыс, лешак, гараланінад! — Елена индіс водзлань.
Кодкӧ и збыль ферма потшӧс вомӧн патурликасьӧмӧн петіс да шатлалігтыр мӧдіс налы паныд.
— Ой, бара код! Кылан, мый сьылӧ... «Ежли Паша гӧтрасяс да, кытчӧ гӧтыр воштысяс». Пыр тадзи, код кӧ, сэсся гӧтырсӧ нӧйтӧ.
— Видза олан, Павел Васильевич, — шыасис Елена паныд воысь дінӧ. — Мыйкӧ тай нӧ зэв гажа талун, праздник ли мый?
—
— Но, зэв бур! — сьӧлӧмсяньыс шуис Елена да серӧктіс: — Менӧ нӧ мый тшӧтш эн нуӧдлы? Эськӧ кодалыштім тэа-меа! А скӧтыд фермаад мед чӧрту, мый гаж!
—
— Ланьт, Павел, зэв мустӧм код мортыдлысь ошйысьӧмсӧ кывзыны, — ӧлӧдіс сійӧс Елена, — яндысь, со, Константин Алексеевичсьыс. Мый сійӧ тэ йылысь думыштас? Татчӧ воигӧн на сылы ошки, мися, Пашаыд миян оз бригадатӧ подведит, а тэ...
— Ок тэ, шӧвктуг тэ. Менам кӧ эськӧ гӧтыр татшӧм... — Павеллӧн бара вешкырасьны кутліс вомыс, но аддзис Еленалысь стрӧг чужӧмсӧ, вежис сёрнисӧ: — Тайӧ, шуан, коді мужичӧйыс? Районсянь ли мый?
— Районсянь... Он и тӧд инӧ? А вед ӧтлаын быдмылім... — юрнас довккерӧмӧн шуис Елена.
— А-а! Тайӧ инӧ и эм Гудӧкыслӧн гӧсьтыс? Тӧда нӧ! Кӧсьта? О, господи! Тэ ме вылӧ эсійӧ... он лӧгав? — сардмӧм кыз кабырсӧ мыччигмоз сійӧ шыасьӧ Константин дорӧ.
— Мыйысь? — воча ки сетіг юалӧ мӧдыс.
— Кыдзи — мыйысь? Батьтӧ пуксьӧдлӧмысь. Илля вежай пӧ тай миян ёнджыкасӧ да... А ме, ей богу, ичӧт на сэк вӧлі, нинӧм ог тӧд. Вот Степлютӧ вӧрад, тӧда, сійӧ лямӧдліс...
— Тырмас бызгынытӧ, Павел! — скӧрысь орӧдіс сійӧс Елена. — Мун, бурджык, купайтчы! Лок, Костя, та дорысь!
Елена кыскыштіс ёртсӧ сой пӧлӧдыс да пондіс нуӧдны сьӧрсьыс гырысь восьласӧн.
Константин Алексеевичлы кажитчис, мый сы дорӧ инмӧдчыліс мыйкӧ зэв зывӧк: не то лёкгаг куш яй кузяыс визӧбтіс, не то лягуша кульманінӧ кӧмтӧм кокнас тувччыліс. Мӧдіс сійӧ Елена бӧрся нинӧм шыавтӧг. Сӧмын ферма потшӧс дорӧ воӧм бӧрын сетіс кыв:
— Мый тайӧ сӧрӧ, збыль али мый?
— Код тӧдас, сідз тай сёрнитӧны-а, — ышловзис Елена. — Но тэ, бурджык, Иван дядьыдкӧд та йылысь сёрнитлы. А ӧні... мун мыссьы, эн купайтчы — ваыс кӧдзыд на, кынман. Ме тані, фермаас, лоа, пырав сэсся, окота кӧ видлыны важ тӧдсаинъястӧ. Ӧні эськӧ нинӧм нин сійӧ кадсяыд эз коль да. Выль ставыс.
Кутшӧм окота вӧлі Константинлы куйлыштны юӧ ызгысьлӧм бӧрын вадор бадьяс дорын да нинӧм думайттӧг кывзыны валысь сяльӧдчӧмсӧ, видзӧдны енэжті руньгысь еджыд вурун кодь кымӧръяс вылӧ, но син водзас сідзи и сулаліс бриттӧм тшӧкаа, легзьысь сирӧд мыр кодь мужичӧй — Мушкур Паш, и быттьӧ век на кылісны сылӧн кывъясыс: «Илля вежай пӧ тай батьтӧ...»
Со ӧд кыдзи йитчӧмаӧсь кольӧм кадыс да ӧніяыс. Кӧсйылан нин вунӧдны важсӧ, а бара на мыйӧнкӧ казьтыштас, нимкодьмӧдас либӧ дойдас.
Костя бура помнитӧ Мушкурыслысь дядьсӧ. Локтас вӧлі районсьыс, шарк пырас первой на ордӧ. Ичӧтик Костиклы тайӧ дядьыс ёна кажитчыліс. Сылӧн сэтшӧм мича хромӧвӧй сапӧг да портфель. Ветлӧ тшапа. Унаысь зонка пондыліс сы моз тувччавны, но кысь, артмас ӧмӧй!..
Но ӧтчыд Костя ёна скӧрмис тайӧ «нащальникыс» вылӧ. Тайӧ жӧ скӧт картаяс дінас вӧлі делӧыс, мӧсъясӧс вӧлі первойысь лэдзалӧны луд вылӧ. Илля дядьыс тай вӧлі сэні жӧ, и мыйыськӧ скӧрысь шуис Матрен тьӧткалы:
«Ланьт тэ, Матрен, тэнсьыд кӧ оз юавны! А Елена Прекраснаятӧ начкӧмсьыд юаласны! Эн думайт!..»
Тайӧ здукӧдзыс Илля дядьсӧ зонка пыр на любитіс, кӧть и тӧдіс, мый скӧр сійӧ мукӧддырйиыс овлӧ. Ӧні друг лӧгыс сэтшӧма пондіс петны. Лёк дядьыс дінті прӧйдитігӧн Костик нарошнӧ чеччыштіс куйӧд ва гӧптӧ, ачыс няйтӧссис, но и Илляыслысь мича паськӧмсӧ пасьтала резыштіс...
Рытнас первойысь и — медбӧръяысь! — батьыс вачкаліс сійӧс тасмаӧн. А зонка скӧрысь горзіс: «Мед оз вӧрӧд Матрен тьӧткасӧ!.. Мед оз вӧрӧд!»
Батьсӧ пуксьӧдӧм бӧрын регыд мысти бара локтіс на ордӧ тайӧ Илля дядьыс. И шуӧ мамыслы: сёрнитны пӧ, Татьяна, локті. Видзӧдліс вольпасьын лӧня куйлысь Костик вылӧ, чайтіс узьӧ, да заводитіс. Но пӧ, Танечка, коді бур жӧникыс вӧлӧма, ме али тэнад Ӧльӧшыд? Тӧдан пӧ, мый сійӧс виччысьӧ? Абу на пӧ сёр, ӧткажитчы сыысь, а ме... ме пӧ век на тэнӧ радейта...
Ок и скӧрмис мамыс! Лӧсыштіс чужӧмас, весась пӧ, колӧкӧ, а то укватала!
«Радейтысьлы» ковмис тэрмасигтыр бӧр усйысьны. А сы бӧрын регыд мысти мамсӧ чӧвтісны больничаса удж вылысь.
Мед кыдзкӧ мынтӧдчыны сьӧлӧм дойдалана думъясысь, Константин Алексеевич ещӧ ӧтчыд купайтчис. А сэсся, думайтыштіс да, мӧдӧдчис кладбище вылӧ, мамыслӧн гу вылӧ, кӧть эськӧ аски на ӧтлаын кӧсйисны ветлыны сэтчӧ дядя-тьӧткаыскӧд.
Дыр пукаліс чӧла мам гу дорас...
Сэсся и мӧдӧдчис бӧр.
Туй ӧтар бокас сярвидзӧны рӧсадаӧн сатшӧдлӧм градъяс, сэті визьйӧдлӧ-ветлӧ трактор, трактористыс шенасьӧ межаті котӧртысь нывкалы.
Туй мӧдарас пласьтвидзӧ дзордзалысь видз, сэті вадорлань мунӧны пионеръяс. Небыдика ыркйӧдлысь тӧлыс вайӧ сьылӧм да горнлысь кыпыда тутсӧм.
Ставыс тані ас, сьӧлӧм доймытӧдз муса вӧр-ва. Сӧмын тай сійӧ, Константин, ёна нин ылыстчӧма татысь.
8
Асывводзнад скӧт картаын ноксьӧм да маета, дояркаяс дасьтысьӧны лысьтысьны, чуксасьӧны ӧта-мӧдныскӧд.
— Аля, пола на ме машинанад лысьтысьныд! — кылӧ том гӧлӧс, Катялӧн.
— А тэ эн пов! — сералӧ Аля. — Полігад, дерт, он велав.
— А Рябинкаӧй нёньсӧ дойдӧма, киӧн, буракӧ, ковмас на лысьтыны. Колӧ Еленалы висьтавны, тан ли абу нин ачыс.
Восьса ӧдзӧс дорын бур здук нин сулаліс Елена, еджыд халата, чибльӧга. Нывъясӧс кывзігмоз нюмвидзис, со пӧ кыдзи, сьӧлӧмсяньыс юксьӧны асланыс дойясӧн ӧта-мӧдыскӧд. Ассьыс нимсӧ кывлӧм бӧрын дзик пыр шыасис:
— Тані ме, тані! — да пырис картаӧ. Первой делӧ сійӧ веськӧдчис Рябинка нима мӧс дорӧ: — Нинӧм ёна лёкыс, лун-мӧд бӧрын бурдас... А, ноко, кыдзи тэ дасьтан мӧс вӧрасӧ лысьтігкежлад... Нӧйтышт, нӧйтышт ёнджыка. Со, тадзи... — велӧдыштіс да петкӧдліс Елена.
Карта кузь, квайт чукӧр мӧс. Быд лысьтысьысь дорӧ колӧ сибӧдчывны. Алялӧн, со, Машинкаыс медбӧръя лун-вой ветлӧ, куканясян кад. Вералӧн кыкӧн, быдӧнӧс видзӧдлыны колӧ.
Но, шуам, Аля вӧсна ёна тӧждысьны оз ков. Сійӧ быдторсӧ нин тӧдӧ ачыс, зэв сьӧлӧма и, абу батьыс рӧдӧ мунӧма. Сы йылысь Клуб Иван весиг частушкаяс лӧсьӧдліс...
— Вӧтаси ме талун зэв тешкодя, — сёрнитӧ варов Катя, — быттьӧ верӧс сайӧ пета.
— Сы йылысь думайтан да, дерт, вӧтасян! — нюмъялӧ пӧдругаыс.
— Мун сэтысь, ме немся ог!..
— Эн пӧръясь!
А Еленалы, тайӧс кылігӧн, друг тӧд вылас уси аслас вӧтыс. Быттьӧ выль керкаас нин олӧны. Кильчӧ помас энька-мамыс пукалӧ да ворсӧдӧ чачаӧн мусаник кагаӧс. Еленалӧн быттьӧ тайӧ кагаыс. Энькаыс мыйлакӧ ӧтторъя бугжыльӧн видзӧдлӧ то Елена вылӧ, то кага вылас, сэсся шуӧ: «Абу ӧд Митрейлӧн нывкаыд!» Йирмӧг босьтіс Еленаӧс, кватитіс кагасӧ да топӧдіс морӧс бердас.
«Ог сет тэныд кагасӧ видзны, ог сет!» — горӧдіс да тайӧ горӧдӧмсьыс и садьмис сэки.
Фу, кыдзи ӧд тӧд вылас друг усис вӧтыс! «Век на ӧмӧй ме надейтча кага вайны?»
— Кыдзи тэ, Аля, шуин: мый йылысь думайтан, сійӧс и вӧталан? — юаліс Елена.
— Да, научнӧя докажитӧма. А мый?
— Нинӧм! — серӧктіс Елена. — Кага ме вӧтӧн вайи, да сійӧ!
— Ой, кагаыд сійӧ лёк водзӧ! — пырысь-пыр шуис Катюша.
Та бӧрын Елена, мый кӧть эз вӧч, оз-оз да бара и тӧд вылас уськӧдас ассьыс вӧтсӧ да нывъяскӧд сёрнисӧ. Медбӧрын скӧрмис ас вылас:
— Йӧйми али мый ме, водзті эг вермы, да ӧні пӧрысьӧ-нэмӧ та йылысь думайта. Киссьӧм ватӧ курыштсис!
Гортас мӧдӧдчӧм бӧрын вӧлись ылалыштіс. Мӧд пӧлӧс тӧжд сійӧс виччысис сэні. Выль керкаыс пача лои, колӧ вӧлі думайтны, кыдзи лӧсьӧдны сійӧс тӧвйигкежлӧ. Энькаыс та йылысь сӧмын и долис. Да и аслыс, Еленалы, окота нин вӧлі заводитӧмторсӧ помавны.
«Джодж краситтӧдз стен-пӧтӧлӧксӧ мичаа лӧсьӧдам», — гортлань восьлалігтыр думайтӧ Елена.
Мышсяньыс сійӧс кодкӧ друг чукӧстіс: Аля котӧрӧн вӧтӧдӧ.
— Звӧнитліс миян гӧсьтыд, Константин Алексеевичыд, юасис тэнӧ.
— Менӧ? Мый нӧ сідз ковмысьӧма? — серӧктіс Елена.
— Ог тӧд, тэнӧ тай юасис-а. Мися, гортас нин мӧдӧдчис.
— Но, пыравны инӧ лоӧ пӧпуттьӧ Гудӧкъясас, — шуис Елена да содтыштіс ӧдсӧ.
Сійӧ веськӧдчис лог пӧлӧн Гудӧк Иван керкалань.
«Звӧз ӧдзӧсыс, со, восьса, гашкӧ, Костя сараяс пукалӧ-шойччӧ», — думыштіс Елена да, Аля ылысмӧм бӧрын, заводитіс ӧктыны видзвыв дзоридзьяс. Звӧз вывті кайигӧн Елена горӧдіс: — Алё, Костя!
Ӧдзӧсас мыччысис Иван дядьыс.
— А, тайӧ тэ, Елена? — шуис сійӧ да жугыля содтіс: — Муніс ӧд миян гажыд.
Елена пырсӧ эз гӧгӧрво, серӧктіс:
— Коді муніс? Кытчӧ?
— Да тэ он ли мый тӧд? Кӧсьтукыд миян.
— Муніс? Пыр кежлӧ нин? — шай-паймуніс Елена. Вӧльнӧй светыс пемдіс сы син водзын. Дядь мыйкӧ висьталіс на Еленалы, но сійӧ эз кыв. «Муніс, муніс!» — сӧмын и кучкасис юрас.
— Кабалатор тэныд тшӧктіс сетны, — кыліс му пытшсяньмоз дядьлысь гӧлӧссӧ, — лок, керкаас пырав, Марья тьӧткатӧ такӧдышт.
Марья тьӧтка сылы паныд уськӧдчис:
— Муніс ӧд миян югыд шондіыд! Та дыра и гажӧдіс миянӧс, пӧрысь гозъяӧс!
— Сылӧн удж, аслас семья, дырсӧ, пӧди, овныс и кадыс абу, — сьӧлӧм сетыштіс омлялысь старукалы Елена, а ачыс думайтіс: «Ме мыжа, ме! Гӧгӧрвоис менсьым йӧйталӧмӧс дай пышйис!»
Иван дядь судзӧдіс ен ув пельӧссьыс письмӧ, мыччис Еленалы:
— Со, тэныд тшӧктіс сетны.
Елена босьтіс письмӧсӧ, кыдзкӧ ещӧ выныс тырмис «аттьӧ» шуны дай такӧдыштны пӧрысь гозъяӧс, петіс кильчӧ вылас. Сэні восьтіс запискасӧ, лыддис: «Лентулы».
Тайӧ кывсӧ вӧлі увсяньыс кыза визьнитӧма.
«Эн дивит, мый тэрмасьӧмӧн менам мунӧмӧй лои. Гӧгӧрво менӧ веськыда: дырджык кежлӧ кольччыны эг вермы. Аттьӧ тэныд став бурсьыс. И ещӧ сыысь, мый тэ эм свет вылас. Прӧстит менӧ, верман кӧ, став лёксьыс, мый ме тэд вӧчи. Сиа став бурсӧ! Тэнад Костик».
Бӧръя кывъяссӧ бара вӧлі увтіыс визьнитӧма.
— Тэнад Костик... Тэнад Костик... — вашкӧдісны Еленалӧн тірзьысь вом доръясыс.
Горӧн кӧ чукӧстны: «Мамӧ!»
Гортсьыс сійӧ чеччас.
Муса нывсӧ, зарни нывсӧ,
Курыд шогысь мездас.
Горӧн кӧ чукӧстны: «Мусук!»,
Гашкӧ-й сійӧ кылас?
А оз кыв кӧ, а оз кыв кӧ,
Мед и-й олас-вылас...
Тайӧ нориник кывъяссӧ коркӧ мамыс кулӧм бӧрын Еленалӧн бӧрдысь сьӧлӧмыс тэчліс. Ӧні друг сылы окота лои чуксавны мамсӧ. Эз, эз мусуксӧ. Сійӧ оз кыв, абу сійӧ. Мунӧма.
Еленалӧн бӧр скӧт картаяс дінӧ мӧдӧдчысис. Тайӧс казяліс сӧмын сэк, кор воис ферма потшӧс дорӧ. Потшӧс сайсянь сійӧс кодкӧ чуксаліс. Катюша тай.
— Елена, тэ тан на, ме чайті кайин нин. Дивӧыд, лок видзӧдлы!
Ныв уськӧдчис котӧртны скӧт карталань. Елена тэрмасьыштіс тшӧтш, мый нӧ лоӧма?
— Ме муртса удиті краснӧй уголокӧ пыравны, газет тай лыддьышті. Петі, а Алялӧн Милкаыс... Кык кук! Ме повзи быдӧн... — висьтасис Елена водзын тэрыба восьлалысь ныв.
— Вот тэныд и лёк водзын! Асывнас тай шуин: лёк водзӧ пӧ кагасӧ вӧталӧны... Со найӧ, кыкӧнӧсь... Ой, сё зӧлӧтаяс! — Елена мелуйтыштіс небыдик, ва гӧна на кукъясӧс, малыштіс нораа нирзысь мамсӧ налысь, сэсся друг сывйыштіс орччӧн сулалысь нылӧс да бӧрддзис.
— Ме мукӧддырйиыс радӧйла бӧрда жӧ! — гажаа шуис ныв.
