МЕНАМ ДОНА СИКӦТШ-ОЖЕРЕЛЬЕӦЙ

Пысавлі да пысавлі

Жельнӧг молльысь сикӧтш,

Весиг чунь помъясӧй

Дубалісны дзикӧдз.

Ӧшинь улын гора

«Ки-ки-руллю!» — кылӧ,

— Сикӧтшась нин, Нинук! —

Петрӧван мем сьылӧ.

Да, Петрӧванӧ, менам сикӧтш кӧлышкаӧй и збыль нин кузькодь артмӧма, колӧкӧ и збыль кад воис ӧшӧдны сьыліӧ да видзӧдлыны бурджыка, шогмӧ-ӧ, нимкодясьыштны-ӧ? Али шыбитны, дзебны пыдӧджык? Но ӧд тайӧ тэнад, он вермы ни дзебны, ни шыбитны, кыдзи он вермы пышйыны ачыд асладысь.

Мукӧдыслӧн, колӧкӧ, сикӧтшыс дона изъясысь — рубинысь, сапфирысь, бриллиантъясысь. Менам — биаизторъясысь. Но на пӧвстын и зарни чирторъяс дзирдыштлӧны да вӧчӧны менсьым сикӧтшӧс синмӧ шыбитчанаӧн, мичаӧн, донаӧн.

Менам сикӧтшӧй эз ор кадысь водз, кыдз, шуам, менам ай-мамлӧн да чой-воклӧн. Ӧшалӧ сьыліын ӧнӧдз, и ме кадысь кадӧ видзӧдла сы вылӧ, малала, видлала чунь помъясӧн быд моль, кыдзи индийскӧй манакъяс лэдзӧны чунь помъяс пырыс четки мольнысӧ.

Пысавлі тайӧ дона сикӧтшсӧ аслам олӧмысь босьтӧм серпасъясысь. Уна вӧвлӧмтор ӧктавлі аслам гижӧдъясӧ, торъя нин челядьдырся олӧмысь. Олӧма ӧд нин сымында во, — сикӧтш мольяс век содӧны и содӧны. Найӧ ставныс аслыспӧлӧсӧсь, быдӧн ас ногыс мича либӧ мисьтӧм. Но кыскӧны, сибӧдӧны вежӧрӧс и лолӧс.

Медводдза сикӧтш молльӧй менам артмис, дерт жӧ, сэк, кор понді мыйкӧ гӧгӧрвоыштны да тӧд вылын кутны. Медводдза молльӧй сэтшӧм югыд да шыльыд, ӧд тайӧ менам медводдза радлун. Ме медводдзаысь вежӧрті: «Менӧ любитӧны! Ме ола! Ме — колантор!»

Буракӧ, сэки нин гӧгӧрвои: морт чужӧ радлыны.

Со менам медводдза молльӧй да медводдза олӧм серпасӧй.

...Узям джоджын, идзас перина вылын, ыджыдджык чойкӧд. Узигӧн, буракӧ, ёна песси, перина вывсьыс тювӧдсьӧма куш джоджас. Кыла бабӧлысь окайтӧмсӧ:

— Ойя дай ойя! Дзикӧдз кагаыс гегдӧма! Водтӧдла ӧд перина вылас, мед оз быгыльтчы, пӧдушка на пукта бокас. А сійӧ... Дитя тэ, дитя! — босьтӧ бабӧ менӧ моздорас, катӧдӧ паччӧрӧ дедук дорӧ: — На, дедукӧ, босьтлы дінад, шондышт...

Дедӧ мурӧктыштӧ, лапкӧ шоныд кабырсӧ меным мышкуӧ, вашнитӧ:

— Узь...

Меным дзик пыр лоӧ сэтшӧм лӧсьыд да шоныд. Вугырта. Но бабӧ окайтӧмысь садьмӧма батьӧ, кайис жӧ паччӧрӧ менӧ видлыны. Сӧмын кималаснас шылькнитіс коконьясӧс да кайтыштіс куш ӧти кыв: «Оль-ле-льоль!» Дарӧм ичӧт, гӧгӧрвои тай — менӧ любитӧны! Ме налы кола! Лолӧй дась чеччыштны паччӧр вомӧн джоджӧ да радысла сэні йӧктыны-йӧктыны! Чеччыштнытӧ, дерт, ог на вермы, но мыйӧн сыркмуні, дзик пыр и бордъяс чужисны да шылк лэбзи джоджӧ, сэсся ӧшинь вылӧ, и горза сысянь эстчаньӧ ывлавылас: «Менӧ любитӧны!»

Радлунтӧ, буракӧ, любитӧмыс и чужтӧ. Морт лолыд тайӧс бура гӧгӧрвоӧ.

А вот вежӧрыд... Дась-ӧ сійӧ быдӧнлы козьнавны радлунсӧ? Ӧдвакӧ. Быдӧнӧс радейтны?! Но ӧд быдӧн чужӧ овны, сідзкӧ, и радлыны. Радлунтӧгыс сійӧ оз вермы, радлунтӧгыс сійӧ кулӧ, пӧдӧ, либӧ юсьӧ да чорзьӧ сьӧлӧмнас. И лыддьы: мортыс абу! Кольӧма сӧмын ӧти биомассаыс. Со ӧд кутшӧм точнӧй кыв ӧнія грамотнӧй войтыр аддзӧмаӧсь! Биомасса. Тадзи и шуис сусед зонка, университетын мӧд курсса велӧдчысь. Радлыны эськӧ — выль кыв, выль вежӧртас. А оз радлыссьы. Мӧдарӧ на — вукӧдӧ и шогӧдӧ тайӧ кывсьыс.

— Сідзкӧ, мый либӧ и кутӧ мортсӧ, мед биомассаӧ оз пӧр? — воча юала сылысь.

Ӧдйӧ ӧд вочакывсӧ сетіс. Паськыда нюмдіс да шуӧ:

— Радейтӧны кӧ и... — сэсся варовмыштіс да содтіс: — Уна ӧд оз и ков, ӧти кыв и тырмӧ, либӧ весиг видзӧдлас...

— Но буретш кӧ сійӧ кывйыс мусаыдлӧн вунӧма? Либӧ мӧдлаӧ видзӧдлывлӧ? — ог орӧдчы ме юасьӧмысь.

Сійӧ збоякодь и шеновтӧ кинас:

— Оз кӧ... Ёна тай! Колантор!

— Но-о, сэсся, инӧ, тэныд кольӧ сӧмын биомассаад и пӧрны! — серӧкті ме.

Сійӧ — тшӧтш серавны.

Сералімӧ бурпӧт. Но ӧд тайӧ гижӧдсӧ да тайӧ мӧвпсӧ кыдзкӧ колӧ меным помавны. Мый нӧ, инӧ, гижа?

Вочакывйыс, ладмӧ ли оз ли сэсся, корсьтӧгыс и сюри. Ывласьыс. Пемдыштіс, да пальӧдчыштны ывлаас, кильчӧ помӧ, петі. А сэні улыс судтаса суседъяслӧн пӧрысь пӧчыс пукалӧ. Олӧ кӧнкӧ эжвайывса сиктын, но тшӧкыда волывлӧ карас гӧститны, внук-внучкасӧ видлыны. Колян во нин ошйысьліс, ӧкмысдасӧс пӧ, дитюкъяс, тырта, ӧкмысдасӧс! Таво, сідзкӧ, ӧкмысдасыс тыри нин...

— Но, пӧчукӧ гӧсти воӧма! Шойччан? — пукси сы дорӧ.

Сійӧ небыдика серӧктыштіс:

— Радла! Нимкодяся! Со лым чиръяс мӧдісны, а менам и страк вошӧма! Слабог, мися, гожӧмыс коли, тӧв пуксьӧ. Кыдзкӧ, гашкӧ, бара на тӧвъя! Тонӧсь тай пышкайыс оз пов! Жбыркнитліс кыськӧ ме дорӧ, пуксьыліс сапӧг ныр вылӧ, да кыдз тай ичӧтик нырнас кокыштіс! Тэ пӧ, пӧчӧ, петӧмыд, а гӧснечтӧ мыйла эн петкӧд? Нянь крӧшки ли проса тусь? Пань лопт ыджта и эм, а кужис тай висьтавны! Лэбыштіс со, а меным долыд лои. Ой, мися, донаӧй, прӧстит, эг и думыштлы тэ йылысь! Аски быть нин петкӧда. А, бурджык, тарыт челюдисӧ ыстыла, мед эстчӧ, пу вожъяс, ӧшасны панер блюд, нуръясянін налы, — кыпыд гӧлӧсӧн юӧртіс меным пӧчукыд да сэсся кузя ышловзис, водзӧ на сёрнисӧ нуӧдіс. — Пиӧс ассьым, коньӧрӧс, дивитышті и... Абу эськӧ лӧсьыд кулӧмаяссӧ шонді лэччӧм бӧрас гаравны да... Сылы нӧ, нелямын арӧса мужикыслы, непӧруыс кувны колі? Мыйкӧ али сылы эз тырмы?.. А абу тырмӧма. Горшасьӧмысь кулі. Сотчис винаысь, ой-я да-а! И мыйла ӧні йӧзыс сэтшӧма горшасьны кутісны? Мукӧдыс, позяс кӧ, и тӧлысьсӧ судзӧдас, оз и думыштлы, ыштӧ тӧлысьыс Енмӧн сетӧмтор. Ставнымлы миянлы. Водзті тӧлысь пыдӧс да выль тӧлысь серти и олімӧ-а. Висьталас тэныд, кодыр капуста кӧдзны и пес керавны. Ӧні тай эськӧ радивоад висьталӧны жӧ да... — сэсся друг вачкучкис пӧчыд. — Со ӧд кыдзи варовми! Моньыс, пӧдикӧ, теликсӧ ӧзтіс нин! Кино зэв лӧсьыдӧс петкӧдлӧны. Тӧрыт видзӧді, да тарыт пӧ бара на лоӧ, окота видзӧдыштны. Пыра, инӧ. Гуляйті зэв лӧсьыда. Петыштла тадзи ывлавылас, да чӧскыда и узьсьӧ, — пӧчӧ чеччис да юрсӧ бергӧдлігтыр гӧгӧрпӧв гунь-гонькерис, серӧктыштіс: — Забыль нӧ, мед ог жӧ вунӧд челядьсӧ ыстывны, эсійӧ ичӧтик чипульыслы сёянтор петкӧдны.

— Пышкай йывсьыд век на думайтан? — пуклӧс эновтанмоз кыв сеті ме.

— А кыдзи нӧ? — горӧдчис пӧчӧ да кутчысис меным сойӧ. — Пырам, инӧ, ӧтлаын. Поссӧ кайны мем тшӧтш отсыштан.

Тайӧ ичӧтик серпасторйыс — прӧста ывлаӧ петыштлӧм... А пыри, да рытывбыд сьӧлӧм вылын кокни вӧлі, бур мӧвпъяс вежӧрын визъялісны. Да и пӧчӧыс, буракӧ, бур вӧт вӧталіс. Сійӧ шуӧм серти кӧ тай, бур дорас пӧ бурыс кысйӧ, да и лёкыс лёк дорсьыс сы дінӧ жӧ пышйӧ. Мед и бурыс лёксӧ велдас! Мед став лёкыс эновтасны познысӧ, пышъясны бур дорас да вӧчасны ӧти ыджыд Бур став йӧзыслы, енэжыслы и муыслы.

Кӧсъя овны медгажа да медозыр местаас

Бура ог куж индыны, кӧні ме овлі воддза олӧмас — Туркестанын, Афганистанын, Саудовскӧй Аравияын, — но тӧда: кӧнкӧ сэні, кӧні пустыняяс, гӧраяс, аулъяс. Сямма-ӧ стӧча серпасавны оланінсӧ, ог куж шуны, но син водзын сійӧ сулалӧ сэтшӧм ясыда.

Ме пукала пӧсь лыа вылын, ворса лыанас — сыысь кындзи, и ворснысӧ нинӧмӧн. Гӧгӧр паськыд лыа эрд, неуна пӧката. Менамсянь неылын увтас. Эг на кӧть аддзыв, тӧда: сэні визувтӧ шор, сы берег пӧлӧн быдмӧны веж пуяс да кустъяс. Меным зэв окота котӧртны сэтчӧ, юыштны васӧ, мыссьыштны. Но сэтчӧ оз позь...

Ме ворса лыанас да кадысь кадӧ видзӧдлывла пӧката эрдланьыс, кӧні тыдалӧ менам аулӧй. Менӧ шогӧдӧ сы вылӧ видзӧдлӧмсьыс: киссьӧм стрӧйбаяс, быттьӧ жуглӧм ящикъяс, тэчӧма вылас-вылӧ, и найӧ кавшасьӧны мӧда-мӧд вежмӧныс вывлань, эстчаньын еджвидзысь гӧраясланьыс... Эм-ӧ кодкӧ ловъяыс сэні? Ой, со кодкӧ вуджӧртчыліс! Тайӧ тшук менам бабӧ. Батьӧ, мамӧ ни чой-вокӧ важӧн абуӧсь. Волӧмаӧсь рӧзбойникъяс, жуглӧмаӧсь аулсӧ дай виӧмаӧсь став олысьсӧ.

Ме пола сэтчӧ мунны, та вӧсна пукала лыа вылын. Мыйдыра нин, ог тӧд. Менӧ кыскӧ эстчӧ, шор дорас, кустъяс пӧвстас. Но оз позь, и ме терпита.

Коркӧ шорыс визувтӧма дзик миян аул дорті, и ваыс вӧлӧм уна, и йӧзыс вӧлӧм уна жӧ, и ме кодь поснияс ворслӧмаӧсь шор дорас. Кытысь та мында лыаыс воӧма миян аул дорӧ да вештӧма шорсӧ аул дорсьыс? Мыйла?!

Ме кӧсъя шор дорас!..

Ме пукала да ворса лыанас. Друг казялі: веж кустъяс пӧвстысь мыччысьліс морт юр да бӧр воши. Ме лэпті киӧс енэжланьыс: «О, мед мортыс нӧшта на мыччысьлас!»

Менам кевмӧм мӧрччис. Мортыд бара мыччысис, воськов вӧчис мелань. Сылӧн юр вылас чалма, киас плеть. Ме видзӧда синмӧс вештывтӧг. Сійӧ кодлыкӧ довкнитіс юрнас да плетьнас индіс ме вылӧ. Ме видзӧда сы вылӧ. А кодъяскӧ кватитӧны менӧ, кӧрталӧны синмӧс да кыскӧны кытчӧкӧ. Менам куш кокъяслы сэтшӧм лӧсьыд, найӧс гильӧдӧ ыркыд веж турун да небыдика ньӧръялӧны веж кустъяслӧн вожъясыс. Но синва тюрӧ и тюрӧ: меным и страшнӧ, и ӧттшӧтш долыд: ме ловъя йӧз дінын!..

Со син кӧртӧдӧс разисны. Ме аддзи зэв уна гырысь турун зорӧд да еджыд чалмаа кык дядьӧс. Ме повзи наысь, тювкниті-дзебси турун зорӧд саяс. Найӧ чуксалӧны менӧ: «Госпожа, пет! Тэнӧ ас дорас корӧ господин!» — Ме нӧшта ёна повзи, пышйи водзӧ.

...Ачым петі али кутісны, но ме сулала нин кутшӧмкӧ жырйын, видзӧда югъялысь ӧшиньӧ, а сысянь ме вылӧ видзӧдӧ жӧ коскӧдзыс пасьтӧм, сьӧд гырысь синма да мусаник, пушыд вом доръяса нывка. Юбкаыс сылӧн мыйлакӧ менам кодь жӧ, кок под йылӧдзыс, да быттьӧ шонді югӧръясысь кыӧма, мичаа дзирдалӧ. Ме кӧсйи малыштны сылысь юбкасӧ, но киӧй зурасис югыд ӧшиняс. Ме серӧкті, и сійӧ нывкаыс тшӧтш серӧктіс. Гӧгӧрвои: сійӧ нылыс — ме! Ме сэтшӧм мича! Ме тӧда: менӧ ӧні пыртасны эсійӧ ӧдзӧс саяс. Сэні менам господин. Ме аддзылі нин сійӧс. Сійӧ менам батьӧ кодь жӧ сьӧд тошка, но синъясыс абу батьлӧн кодь меліӧсь — горша дзирдалӧны. Сійӧ мелі мекӧд, но синъяссьыс пола. Пока эз на пыртны сы дорӧ, колӧ ӧдйӧджык пышйыны!

Ме котӧрта турун зорӧдъяслань, шонді югӧръясысь кыӧм юбка бӧждорыс конйӧдлӧ менӧ, гартчӧ кок костам, ме уся-чечча-пышъя, пышъя! Менӧ он на кут, ме зорӧдъяс дорын нин! Но кытысь та мында туруныс? И мыйла ставсӧ ӧтув чукӧртӧма? Тайӧ пӧ менам господинлӧн. Мыйла сылы та мындаыс? А ӧд эм кӧ та мында турун зорӧд, эм кӧнкӧ и паськыд видзьяс, веж турун! Ме кӧсъя сэтчӧ, паськыд эрд вылас! Сэні тшук эм и шор! Корсьла и аддза!..

Тайӧ, дерт жӧ, вӧт. Но бӧръя кык вонас сы мындаысь нин петкӧдчыліс. И быд пӧрйӧ пӧшти ӧтмоза. Аслым весиг деливӧ лои. Збыль ӧмӧй, мися, ме коркӧ му вылас овлі нин? Сӧмын кӧнкӧ ылі лунвылын, кӧні пустыняяс, гӧраяс, аулъяс. Та йылысь тай, инкарнация йывсьыс, ыштӧ морт волӧ му вылас овны некымынысь, ӧні уна сёрнитӧны и гижӧны. Но православнӧй вичко та кузя шуӧ, Священнӧй писание-гижӧдын пӧ некӧн абу гарыштлӧма та йылысь. Тайӧ мӧвпсӧ пӧ йӧзлы вежӧрас отсаліс сюйны Создатель-Енмыслӧн медся лёк врагыс, Люцифер-сӧтанаыс, коді нарошнӧ быд пӧлӧс сектаяс ловзьӧдалӧ да на отсӧгӧн лӧж сёрнияс разӧдӧ. Татшӧм сёрниясӧ эскӧмыс пӧ грек.

Колӧкӧ, и грек. Но ме збыль нин чайта вӧтсӧ вемӧсӧн. Збыль, мися, меным коркӧ сэтшӧм окота вӧлі веськавны ыркыдінӧ, веж видзьяс вылӧ да шор дорӧ. И со ӧд!.. Коми муӧ и пышйыссьӧма!

«Молодеч жӧ, Ниночкаӧ! Абу Парижӧ ни Сочиӧ пышйӧмыд! Бӧрйӧмыд медся мича да гажа, медся озыр мусӧ, Коми му, медся муса коми сиктсӧ, Кебра-матушкаӧс!»

Миян Бубйын медся югыд да сӧстӧм ваыс, сы берег пӧлӧн нюжвидзӧны медся веж видзьясыс, медся мича катшасинъясыс, горадзульясыс. А тӧвнас миян Вичко чойын сэтшӧм лӧсьыд иславны! Гегдытӧдзыд исласян да пуртікасян небыд лым пиас. Мӧдан гортад, да гынкӧмыд котшкакылӧ йизьӧма, но сьӧлӧм вылад сэтшӧм долыд!

Керка вевт весьтын трубасьыс труньгӧ тшын, сідзкӧ, — гортын шоныд! И виччысьӧ менӧ сэні пӧсь шыд, пӧсь паччӧр сэрӧг да бабӧлӧн лӧсьыд мойдыс.

Дедӧлӧн керкаыс тӧвъян да гожъян,

Кильчӧыс ӧти, а вевт увтыс кык,

Туй мортӧй, сьӧд войыс татчӧ кӧ суас,

Этайӧ керкаас вӧзйысь дай пыр.

Тшӧкыда бабукӧ усьлывлӧ вӧтӧн,

Кильчӧ пос вылас со шенасьӧ мен,

Нинук пӧ, мыйла нӧ прӧйдитан бокӧд?

Ме тай нӧ тані и коллялі нэм.

Менам горт-позъянӧй, лайкыд люлюӧй

Дедӧлӧн керкаыс тӧвъян да гожъян,

Кильчӧыс ӧти, а вевт увтыс кык,

Туй мортӧй, сьӧд войыс тэнӧ кӧ суис,

Этайӧ керкаас вӧзйысь да пыр.

Миян керка сулалӧ дзик сикт шӧрас, пӧшти орччӧн вичкоыскӧд. Вичкодорӧн и шулісны миянлысь грезднымӧс. Миян керка дорті жӧ прӧйдитӧ и мир туйыс, коді водзті, миян ичӧтдырйи, йитлӧма Коми мусӧ Роч мукӧд. Сэки самолётъясыд да поездъясыд эз на вӧвны миянын, весиг и машинаясыс ветлісны шоча. Меным вӧлі ар нёль-ӧ-вит, кор медводдза автомобиль локтіс сиктӧ. Ӧтчыд видзӧдам бабӧкӧд, сельсӧветлань котӧртӧны йӧз, челядь и верстьӧ, горзӧны: «Автомобиль!»

— Мыйся нин автомобиль? Тшӧтш ветлам, видзӧдлам! — шуӧ бабӧ да кватитӧ менӧ сой пӧлӧд, кыскӧ сьӧрсьыс. Сельсӧвет дорӧ чукӧрмӧмны унаӧн нин. Вомныс и синъясныс паськалӧма йӧзыдлӧн, видзӧдӧны, кыдзи автомобильыд то водзӧ тюрӧбтылас, то бӧрвывтчӧ. А кутшӧмкӧ дядьӧ, жервидзан вома, пукалӧ машина чомъяс да шенасьӧ кинас, видзӧдлӧй пӧ ме кутшӧм! Кӧрт вӧлӧн кужа веськӧдлыны!

Та бӧрын регыд и кутісны ветлыны сикт кузя кӧрт вӧвъясыд. Но туйыс вӧлі сэтшӧм лёк, гуранӧсь. Торъя нин миян Вичко чой вӧлі зыбуч кодь. Сэні пыр буксуйтлісны машинаяс. Кылан да, бара нин челядь горзӧны:

— Вичко чойын нёль «ЗИС»!

Бабӧ кылас горзӧмнысӧ да пыр и лапкерас:

— Но-о, бур юӧр тай... Бара потшӧс ни майӧг оз коль йӧрын.

Сійӧ кадас миян бабӧлӧн медыджыд шог вӧлі — потшӧс. Зато челядьлы радлун: позьӧ весиг машина бӧжас кавшасьлыны да гӧйгыштны грезд помӧдз. Тӧвнас, бушковъяс дырйи, сэтшӧм толаяс пуктас, шоперыс и пассажиръясыс йӧрмыласны быдса вежон кежлӧ. Пока утюг оз кыскыны, он на и мын лым нальксьыд. Угольник-утюг кыскӧмыд миянлы, челядьпиянлы, бара жӧ праздник. Вӧв кызь доддяласны угольникас, кашкӧны-пошкӧны, кыскӧны сьӧкыд угольник, пӧсялӧмаӧсь, ныр розьяссьыс ру петӧ. Пӧсялӧмаӧсь и вӧв вӧтлысьяс, горзӧмыд и матьыд сэні! А миянлы гажа. Угольник бӧрысь кольӧ весалӧм, шыльыд туй, туй бокас чӧлӧй гӧра пушыд лымсьыс артмӧ. Кавшасям лым гӧра йылӧдзыс да быгыльтчам туй вылас. Асьным лым комок кодьӧсь, а горалам гажаа.

Но меным тӧлыс медся ёна кажитчыліс сы вӧсна, мый миян ӧшинь улын пырджык сулавлісны вӧла-доддяяс: шойччылісны Мурашӧ ветлысь-мунысь, груз кыскалысь ямщикъяс. Вӧв ныръяс улын кос турун моздор. Вӧвъяс шморкайтӧны, небыдик ныръяснас корсьӧны чӧскыдджык турун клӧк, мутшкӧны. А пышкай да чавкан чукӧр на дорын сідзи и дзользьӧ, налы тані тшӧтш кынӧмпӧтыд тырмӧ: киссьӧм турун кӧйдысыс.

А гортын, пӧсь самӧвар сайын, пукалӧны ямщикъясыс, кыськӧ Визинысь ли, Чуклӧмысь ли, варовитӧны бабӧкӧд, юасьӧны-висьтасьӧны олӧм-вылӧм йылысь.

Ми пырам лымкульяс кодьӧсь, бабӧ, миян вылӧ индіг, шуас:

— То тай миян бурлакъясыс пырӧны. Меным и юкмӧсӧ вала оз ков мунны, сы мында лым пыртісны. Ок эськӧ тіянӧс тасмаӧн, да некодлы. Пӧрччысьӧй вай...

Бабӧ, бабӧ! Пыр шмоньӧнджык миянкӧд. Кӧть кутшӧм сьӧкыд сылы эз вӧвлы. Кыкысь и аддзылі сылысь синваӧн бӧрдӧм. Кор ГПУ-са кык дядьӧ петкӧдісны батьӧӧс гортысь да кор ме вайи медводдза нажӧтка: квайтымын кык шайт удждон, войся няняӧн детдомын уджалӧмысь. Вӧлӧмкӧ, бӧрдӧны синваӧн ӧткодя курыд шог дырйи и ыджыд радлун дырйи. Горӧн бӧрдӧм ме сылысь эг аддзыв ни кор куліс дедӧ, ни кор гуалім мамӧӧс да миянлысь ичӧтик вокнымӧс — Вовикӧс, ни кор лёк морт ӧбӧдитліс сійӧс ёсь кывйӧн. Дрӧжжитысь льӧбйыс сӧмын и висьталіс — ымзӧмӧн бӧрдӧ лолыс.

Мед жӧ бабуклы мӧдаръюгыдас лоӧ югыд да шоныд, мед жӧ Господьыс примитас сійӧс аслас виноградникӧ, кӧні, дерт, и дедук сійӧс виччысьӧ. Дедӧс дзебиг тай бабӧ кевмыліс, примит пӧ, Енмӧй-Господьӧй, раб божий Иванӧс аслад виноградникӧ. Видзас пӧ и чередитас менам Иванушкоӧ тэнсьыд садтӧ, травитны оз сет ни косьмыны, ваӧн киськалас и ёгсӧ весалас мастер киподнас да зіль вӧраснас...

Со и казьтыштӧма лои ассьым дед-бабӧс. Косаджык артмис, дерт, да кыдзи кужи...

Мамӧ да батьӧ йылысь кузя висьтасьӧмыд оз жӧ артмы. Ме ӧд найӧс зэв этша и аддзывлі, но вежӧрӧ найӧ кольӧмны сэтшӧмӧн, кутшӧм югыд шондіыс, вильыш тӧвруыс, гожся видз вылыс, арся град-муыс. Помнита: мамук вӧлі мичаник чужӧма, югыдлӧз синма, юрыс пыр чатӧрмоз: тайӧ сылӧн сук орӧс юрсисӧ ыджыд зудӧсӧн гартыштӧма балябӧжас, да юрыс быттьӧ бӧрлань мунӧ. Абу ӧд весьшӧрӧ сиктсаяс мамӧ-куим чойӧс шулӧмаӧсь тшапунькаясӧн. Сьывны-йӧктыны мастеричаяс вӧлӧм. Жаль сӧмын, мамӧлысь, кокни коклысь, йӧктӧмсӧ эг бурасӧ аддзыв. Аддзывлі, кыдзи ытшкӧ видз вылын: покосыс сылӧн паськыд, мӧлкйысьӧ-мунӧ медводзас; аддзывлі, кыдзи котралӧны, кыскалӧны зорӧд дорӧ кос турун юръяс; аддзывлі, кыдзи мудзӧм вӧлыскӧд орччӧн восьлалӧ мамӧ, а доддяс кер, либӧ турун, либӧ кӧйдыс мешӧкъяс. Эг аддзыв сылысь йӧктӧмсӧ, но тӧда: сылӧн йӧктыны радейтӧмыс вуджӧма меным. Некор пӧсь сьӧлӧмыд пӧ оз бурмыв сідзи, кыдзи йӧктігӧн, шулӧма мамӧ. И менам сідзи жӧ.

Батьӧ менам шурыд да варов жӧ вӧвлі. Син водзӧ кольӧма кымынкӧ серпас — колӧкӧ, медся шуда здукъясыс менам челядьдырысь.

...Рыт. Ми ичӧтджык чойкӧд пырим исласянінысь. Гегдыссьӧма. Ӧдйӧджык паччӧрӧ. Паччӧр выв тыр разӧдӧма косьтыны сю. Ми арпиян моз сунам шоныд сю пытшкас, лӧсьыдысла ымзам.

Бабӧ лысьтӧма мӧс, кылтын, кылӧ, сысъялӧ йӧвсӧ гырничьясӧ да горӧдлӧ миянлы:

— Энӧ бара-й вильшасьӧ, куйлӧй лӧня, сю тусь мед эз вӧв уськӧдӧма-койӧма!

Мамӧ локтӧма вартанінысь, мыссьӧ ыргӧн мыссян дозйысь да кайтыштлӧ:

— Идйыслӧн йикиыс дӧрӧм пытшкӧдз весиг пырӧма, гильӧдчӧ. Аски, челюдиӧ, ломтылӧй жӧ пывсян, став яй лудӧ.

Ыджыдджык чой пызан сайын, стеклӧа лампа дзик ныр улас кыскӧма, велӧдӧ кывбур: «Сижу за решёткой, в темнице сырой...» Мамӧлысь сёрнисӧ кылӧ да шыасьӧ:

— Аски менӧ пионерӧ кутасны примитны, ме ог эшты.

Мамӧ сылы:

— Пионерыс сы вылӧ и эм, медым быдлаӧ эштыны. Куим чой ломтанныд. Налы исласьны ли мый сӧмын.

Паччӧр вывсянь шыасямӧ и ми:

— Талун сӧмын исласим, а тӧнлун бабӧкӧд лэбулӧ пес пыртлім да чипасӧ тэчим.

— Да ме тай и шуа, ті, мися, менам медся зіль отсасьысьяс, — серӧктыштӧ мамӧ.

Пырис батьӧ, паськӧмсӧ пӧрччанмоз и юалӧ:

— Ужнӧданныд он? Вомӧ талун нинӧм на эг сюйлы. Сенӧпунктын лунтыр ноксим. Таво кӧрымнас миян бура позьӧ вӧдитчыны. Чукӧрмис тырмымӧн. Колмогорскӧй мӧсъясӧс шуим вайны душ дас, — батьӧ пӧрччысьӧма нин, сук сьӧд юрсисӧ кабырнас шыльӧдіг, сибӧдчӧ нин урок велӧдысь чой дорӧ, лапкӧ сылы кисӧ пельпом вылас, шыасьӧ: — Но мый, грамотей, меным отсалан задача решитны? Даснан мӧссӧ кӧ ньӧбны, тырмас колхозлӧн выныс...

Мамӧ сибӧдчӧ жӧ на дорӧ, сывйыштӧ батьӧс да меліа шуӧ:

— Вунӧдлы здук кежлӧ кӧть мӧсъяс йывсьыд да турун йывсьыд. Видзӧдлы нывкаыслысь тетрадьсӧ! Пять пуктӧмаӧсь!

Бабӧ, пызандӧраӧн киас, сэтчӧ жӧ локтӧ:

— Вешйылӧ вайӧ, пызандӧрасӧ павга. Ужнайтӧй. Шыд чугун менам кыскӧма нин пачысь. Ичмоньӧ, тэ няньтӧ шӧрав унджык, паччӧрысь лэччасны изкиясыс, лунтыр жӧ сёйлытӧмӧсь.

Кыкысь чукӧстӧм оз ков, — ми пызан сайынӧсь нин. Бабӧ вайӧ ыджыд бекарын шыд: у-у, дукыс кутшӧм чӧскыд! Медічӧтным медзіля панясьӧ, но оз шыдсӧ паняв, яйсӧджык куталӧ.

— Тэ кык тор сразу босьтін, — шуа ме ичӧтиклы.

— Куимыс эз шед да, — вочавидзӧ меным чоюк да азыма няклясьӧ, тшыг понпи быттьӧ.

Ставӧн серӧктам, сійӧ дузгысьӧ. Бабӧ сэки сывйыштлӧ ичӧтикнымӧс, окыштӧ да шуӧ:

— Сёй, зарни шонді тэ миян, сёй, абу жаль, быдмы ыджыдджыка! Содта шыдсӧ и яйсӧ нӧшта. Но яйсӧ босьтлӧны сӧмын шыд панялӧм бӧрын, кор батьыд паньнас бекар дорышас тотшнитас, сетас тӧдны — позьӧ пӧ и яй кутавны.

— Шыдыс паньысь киссьӧ да, — норасьыштӧ нывка.

Бабӧлы, буракӧ, юрас кучкӧ югыд мӧвп, вачкучкысьӧ да горӧдӧ:

— О, дитяӧ, мыйла нӧ ме тэныд ог чӧвт торъя бекарӧ? Карсаясыс пӧ вед ставныс торъя бекарысь сёйӧны! Погоди, ме тэныд торйӧн жӧ вая!

Батьӧ серӧктӧ ӧні баб вылӧ нин, зэв шмонь гӧлӧсӧн шуӧ:

— Ставным, гырысь и посни, грамотаӧ велӧдчамӧ. Бабныд, видзӧда да, дзик нин роч кутіс лоны-а. Велалам и культурнӧя сёйны, быдӧн торъя тӧрелкаысь. Регыд лэччыла карӧ, сэки и вая тӧрелкаястӧ.

— Меным тӧрелкаыд оз ков, ме пӧті нин, — ичӧтикным чеччӧ пызан сайысь, мунӧ вежӧс сайӧ да петкӧдӧ сэтысь балалайка, мыччӧ батьӧлы. — На, ворс, ме йӧктыны нин кӧсъя!

— Но, тайӧ, кык кусӧктӧ сразу сёйис да, йӧктыны нин кӧсйӧ! — бабӧ бара на кутыштлӧ нывкаӧс, малыштӧ юрсӧ да тшӧктӧ батьӧлы. — Ворсышты и эм. Важӧн нин эн гажӧдлы челядьсӧ. Мед йӧктыштасны да сьыласны.

Регыд миян гажа ужынным пӧри чӧлӧй концертӧ. Бурпӧт куим чой чеччалім-йӧктім, мамӧ да бабӧ весиг сувтлісны йӧктыны и. Батьӧ триньӧдӧ балалайканас, «о-оп!» на горӧдыштлас и. Ышмылім дзикӧдз. А сэсся сьылімӧ. Бабӧ паччӧр вылӧ нин кайис шойччыны, да сэтысянь кайтыштліс сӧмын:

— А кырлӧсын моз и сьыланныд!

Сьылімӧ нин менсьым да ыджыдджык чойлысь «Буря мглоютӧ», мамӧлысь радейтана «Югыд кодзувсӧ», батьӧлысь «Хазбулат удалойсӧ», а миянлы век этша. Ичӧтикным вӧзйӧ:

— «Ме думайті гӧтрасьнытӧ», бапко, сьыв.

Ме асламсянь содта:

— «Стенька Разинтӧ» эгӧ на сьылӧй!

Ыджыдджык чой ассьыс жӧ вӧзйыны кутіс и:

— «Сижу за решёткойсӧ» позьӧ кывбур моз лыддьыны и сьывны. Ми школаын сьылім нин. Вай сійӧс сьылам.

— Кывъяссӧ ме ог тӧд да, — пыксьыштӧ батьӧ.

Ме пыр жӧ сюйся сэтчӧ:

— Ме тӧда, ме тӧда!

— Но, ті кӧ тӧданныд... Кык чой и сьылыштӧ, ми кывзам, — шуӧ батьӧ.

Чоюкӧ мыйлакӧ менӧ петкӧдӧ джодж шӧрӧ, ачыс сувтӧ мекӧд орччӧн да шеновтӧ кинас:

— Раз, два, три!

Ме сы бӧрысь вӧча, кыдзи и чойӧ. Сійӧ ме вылӧ дӧзмис:

— Ме ӧд учительницаыс! «Раз, два, трисӧ» тэ эн шу, сьыв сӧмын!

— Да, да, — батьӧ отсыштӧ ыджыдджык чойлы. — Мед сійӧ учительницанас лоӧ. А тэ — ученица. Мӧд во ӧд тэ школаас мунан жӧ.

— Муна, регыд муна школаӧ! — йӧктӧм и сьылӧм ӧтпырйӧ менам артмис, да мекӧд тшӧтш кутіс чеччавны и мӧд сьылысьыд. А батьӧ триньӧдны кутіс балалайканас да топйӧдлыны кокнас. Видзӧда да, мамӧ нин ичӧтиккӧд тшӧтш вачкерлӧны ки пыдӧсъяснас.

Пӧлутоннӧвӧй артисткаяс

Ме радейтлі зонпосникӧдджык ворсны. Нывкаяс пиысь ӧтнас Горинова Нина менам пӧдруга вӧвлі.

Асывнас чечча да муртса и мысся да сёйышта, ӧдзӧс мӧдарлань нин утьӧбтыны дась. Бабӧ аддзӧ тайӧс да вӧзйӧ меным:

— Чоюктӧ босьт тшӧтш, да петӧ, инӧ, ӧшинь улад ворсыштӧй.

— Ме батьӧ дорӧ первой ветла колхоз правленньӧас, да вӧлись, — ӧдзӧсӧд петігӧн нин сета бабӧлы воча кыв. Но батьӧ дорӧ пырала кӧ — пырала, а ог кӧ и ог. Кор кӧть тай ог пыр, некор абу места вылас. Щӧтӧводыс сӧмын сэні, муркнитыштас тшӧті мольнас гольӧдчанмоз:

— Второй бригадаӧ муніс, либӧ — ытшкысьяс дінӧ, либӧ — скӧтнӧй дворӧ.

Но и мед ветлӧ. А ме Нинаясӧ пырала.

Правленньӧ керкаыс Нинаяслӧн жӧ. Сӧмын сылӧн аслас кильчӧ. Нинаяслӧн кильчӧыс мӧдар бокас. Найӧӧ пыртӧдз ӧшиняс горӧдла:

— Нина-а, пет мекӧд ворсны-ы!

Некод кӧ оз шыась, веськӧдча найӧ кильчӧлань. На ордын меным и кажитчӧ, и оз ёна кажитчы. Бабыс Ниналӧн — мыйлакӧ сійӧс ставӧн тьӧтушӧн шуӧны — абу менам бабӧ кодь мелі да варов, пырджык чӧв олӧ. Коминас эськӧ кужӧ, но роч вӧвлӧма, кыськӧ Устюгысь. Колӧкӧ, и поп ныв на. Пыр тай мича оборкиа сатин паськӧма-а, абу миян грездса тьӧтӧяс моз дӧра сарапана. Зато дедыс Ниналӧн зэв мелі сёрниа. Сійӧ пырджык вежӧс саяс, кокӧн вурсян «Зингер» дорас, пукалӧ. Синъясас ӧчки, пельпомас ӧшалӧ аршын-сантиметра. Сы дорӧ ми пыравлім, кор тьӧтушыс петас сараяс либӧ ӧшинь улас. Могным миян пырджык дзайгыны дедыслысь, мед судзӧдлас кӧрт сундуксьыс тьӧтушыслысь господскӧй шляпаяссӧ. Кык шляпа тьӧтушлӧн, буракӧ, нывдырсяыс на. Ӧтиыс еджыд вӧвлӧма, рудӧдӧма нин, мӧдыс сьӧд. Но кыкнанныс бархатнӧй бантикаӧсь да черань вез кодь сеткааӧсь.

— Артисткаасьны бара кӧсъянныд? — серӧктӧ дедыс да чеччӧ места вывсьыс, восьтӧ сундуксӧ, мыччӧ миянлы шляпаястӧ, а то и юрам миянлы пуктас да видзӧдӧ, код шляпаыс кодлыджык лӧсялӧ. Сэсся шуас: — Со, зеркалӧ водзас вежнясьыштӧй.

Налӧн стенас узорӧн вундалӧм юра кузь зеркалӧ, чусмыштӧм нин. Но сы водзын вежнясьыштны зэв лӧсьыд, асьтӧ ставнас аддзан. Здук-мӧд вежнясян, дай дышӧдӧ. Окота йӧз дорас ошйысьыштны. Татшӧм шляпаяснад позьӧ артистъяс моз выступайтны, йӧктыштны и сьылыштны, кывбур лыддьыны и.

— Дедӧ, ми сарайӧ петам, ворсыштам, — вӧзйысям дедыслысь.

— Валяйте! — шуӧ сійӧ. — Пӧлутоннӧвӧй артисткаяс ті... Штӧбы... бабыдлы эн вузалӧй, пинявны менӧ кутас, тӧдлас кӧ...

— О-ог!

Ми босьтам дедыслысь машина ящиксьыс кымынкӧ тыртӧм сунис тюрик да петам вежӧс сайсьыс. Тюрикъяс миянлы колӧны джуджыд каблук пыдди. Кӧртавлам кӧвйӧн либӧ резинаӧн коклябӧрӧ, и со нин ми збыль артисткаяс: шляпааӧсь, джуджыд бӧраӧсь. Посни челядь кӧ матынӧсь, найӧс чуксалам амбар дор ласта вылӧ да концерт налы петкӧдлам, а то и пошта вылӧ пыралам либӧ сельпо кантораӧ. Поштаыд мый, ӧтнас пырджык поштальонша пукалӧ, а сельпоад морт куим-нёльыд пыр эм. Вот налы зілям! Миян вылӧ оз дӧзмыны, оз вӧтлыны, кӧть ӧбедӧдз сьыв да йӧкты. Рӧдня вед Ниналӧн главнӧй щӧтӧводыс. Найӧ миянӧс и туся кампетӧн на гӧститӧдасны. Но кампетнад он пӧт... Ветлам миянӧ, да бабӧ вердас мыйӧнкӧ. Картупеля сӧчӧныд да шомйӧлыд век нин эм.

— Бабӧ, ми сельпо кантораын концерт петкӧдлім! Миянлы кампет сетісны! — потшӧс вуджигмоз и горзам, ошйысям бабӧлы артисталӧмнад.

Бабӧ кильчӧ вылын сулалӧ, а сэні, лабичас, кодкӧ пукалысь. Бабӧ шыасьӧ сы дорӧ:

— Тонӧсь нӧшта артистъяс воӧны!

Ми вуджам потшӧс, каям кильчӧ вылӧ. Пукалысьыс, вӧлӧмакӧ, карса гӧстя, бабӧлӧн вежанылыс, артистка Татьяна Пунегова. Сыкӧд ми чолӧмасям, сійӧ видзӧдӧ миян вылӧ да шмонитӧ:

— Артисткаяс кодьӧсь и эмӧсь тай! Мый нӧ юр выланыд? Кысь татшӧм шляпаяссӧ аддзинныд? Йӧктыштӧй, инӧсь, меным! А чӧвлы, ме мудзи пукалӧмсьыс, тшӧтш тіянкӧд йӧктышта! — сэсся бабӧлы шуӧ: — Воасны жӧ вед сэсся абъячойчиыс... Ме, вежань, верӧс сайӧ петі, артист сайӧ жӧ. Абъячояс сійӧ пӧ делам муніс, а ме кык вой нин гортын, Выльгрездын, узи-олі...

— Но-о, — кайтӧ бабӧ вежанывсӧ кывзанмоз да лэччӧ кильчӧ поскӧд, мунӧ лук градъяс дорӧ. Сэтысянь юӧртӧ: — Ырӧш менам эм зэв чӧскыд, лук турунсӧ крӧшитам, рудзӧг шӧрӧмӧн панясьыштам, дай йӧктыссясджык! Вердышта тіянӧс, сэсся нин сёрнитыштам, вежанылӧ.

— Ладнӧ, вежань, сёрнитыштам. А ӧні пока ме этыйяскӧд... Мекӧд йӧктыштанныд он? — карса артисткаыд юалӧ кӧть миянлысь, вочакывсӧ оз и виччысь, бырснитӧмӧн сувтӧ кильчӧ лабич вылӧ, шуӧ миянлы: — Ті первой видзӧдӧ, кыдзи ме кута йӧктыны, а сэсся и ті...

Та бӧрын дзик пыр босьтчӧ сьывны да ворсны кинас и кокнас, синъяснас и вомнас: «Мы матрёшки, две круглёшки, мы в деревне родились. И на славу удались! Щёчки пухленькие, сами кругленькие! Хорошо! Хорошо! До чего же хорошо! За-а-ме-чатель-но! — Гӧгӧрвоинныд? Ноко, давай мекӧд ӧтув. Заводитім!»

Миян Нинакӧд мый артмис да мый эз да, вомысь ызбыльтӧ серамным, синмысь би киньяс чеччалӧны, сэтшӧма радлам. Велӧдысь и миянӧс ошкыштіс. Но пӧ, бобӧяс, молодчинаяс! Зэв тай ті кывзысьысьӧсь дай мастерӧсь. Быть тіянлы ковмас артиставны!

— А миянӧс Абъячояс артиставнысӧ, инӧ, босьтасны?

— Мыйла нӧ оз босьтны, быдмыштанныд да тадзи кӧ кутанныд старайтчыны.

Сійӧ миян син водзын ми кодь жӧ нывка быттьӧ друг лои. Миян моз жӧ вом дорас чунь помсӧ вайӧдыштлас, кинас юрсисӧ лӧсьӧдыштас, кокнас педзыштас.

— А тэ збыль артистка? Абъячойса жӧ?! — шензьӧмысла менам пӧдругалӧн вом дорыс польӧпилӧн моз жӧ чушкысьӧма.

— Карса ме, карса. Абу абъячойса, — сералӧ ми вылын бабӧлӧн вежанылыс, да сэтшӧм гораа, вак-вакӧн серӧктіс, кор менам пӧдругаӧй кайтыштіс:

— Мун, карса кӧ! Абу кӧ абъячойса.

Бӧрнас миян вылын дыр на смекайтчис менам ыджыдджык чой пӧдругаясыскӧд. Да пӧ, кысь нин Татьяныдлы абъячойскӧйыс, абу ӧд тіян моз пӧлутоннӧвӧй артистка. Карса дай сӧмын.

Миянлы ӧд сэки, сиктса посниясыдлы, абъячойса театр, сылӧн артистъясыс кажитчылісны медся-медсяяснас. А Татьяна кӧ карса артистка, сідзкӧ, сійӧ абу на высшӧй класс, ӧнія ног кӧ, — абу супер.

Но кор лэччи ме Сыктывкарӧ педучилищеын велӧдчыны да муні драмтеатрӧ (а петкӧдлісны буретш Гольдонилысь «Слуга двух господ», и ворсысьяснас главнӧй роляс буретш да Татьяна гозъя и вӧліны — Татьяна Пунегова да Николай Дьяконов), ме гӧгӧрвои: тайӧ кыкӧныс — артистъяс! Супер! Сідзи найӧ ворсісны, сідзи лэбалісны, ӧнӧдз син водзынӧсь. Асьныс абуӧсь нин, а син водзын быттьӧ век ловъяӧсь.

Эз артмы налӧн ӧтув олӧмыс, дай Татьяна водз эновтліс сценасӧ, но менам кольӧма медся бур казьтылӧм.

Тайӧ темаыс оз ло тыр (менам висьтасьӧмын сӧмын, дерт), ог кӧ казьтышт, кыдзи ми Горинова Нина пӧдругакӧд веськалім сыктывкарса драмтеатрӧ да сдайтім экзамен, театральнӧй студияӧ медым веськавны. Тайӧ вӧлі 1944 во помас, ноябрын кымын. Ме велӧдчи нин педучилищеын. Воис общежитиеӧ Нина пӧдругаӧй, чуркйӧдлӧ меным, ошйысьӧ, со пӧ ме пӧлучиті вызов, корӧны театральнӧй студияӧ велӧдчыны. Талун пӧ приёмнӧй экзамен, ветлам тшӧтш. Дас нёль арӧсыд нӧ мый... Челядь — челядь и эм, ылавнытӧ абу и сьӧкыд. Ме кыпмуні дзик пыр. Муна, мися, ветла тэкӧд!

Локтімӧ драмтеатрӧ... Миянысь кындзи нӧшта морт вит-ӧ-квайт ныв-зон. Экзаменъяссӧ примитӧны: ворсны кужӧм — Дьяконов да Ермолин, кыввор, кывбур лыддьӧм — Дьяконовлӧн мӧд гӧтырыс... Ритмика да музыкальнӧй слух — кодкӧ тӧдтӧм, музучилищеысь, буракӧ.

Сійӧ серпассӧ, кыдзи муніс экзаменыс, мыйджык тшӧктылісны петкӧдлыны да сёрнитны, ме зэв подробнӧя гижлі «Куим вожа тополь» гижӧдын... Медым нин помӧдз стӧчмӧдны, восьта ассьым секретӧс — Сандрушкалысь образсӧ ме гижи Нина вылысь.

Нина Горинова ӧні абу нин ловъя, югыдін да шоныдін сылы, но, чайта, оз лӧгась, вӧчи кӧ сійӧс литературнӧй геройӧн. Олӧмыс сылӧн сідз артмис, эз удайтчыв сылы ворсны театр сцена вылын. А ловнас пыр вӧлі артистка.

Но примитлісны ӧд миянӧс, примитлісны, сдайтім экзаменсӧ. Сӧмын миянлы, кык Ниналы, шуисны: ті пӧ зэв на томӧсь, миянлы онӧ на лӧсялӧй. Мунӧ пӧ музыкальнӧй училищеӧ, лыддьӧй, тіянӧс сэтчӧ примитӧма. А помаланныд пӧ училищесӧ, сэки ковманныд миянлы ёна. Ӧд войнаыс кӧ регыд помасяс, и культура кыпӧдысьыс сэки унджык ковмас.

Жар гожӧм

Сійӧ гожӧмыс вӧлі сэтшӧм жар. Ми, поснияс, Буб дорынӧсь лунтыр: купайтчам, чышъянӧн арпиянӧс кыям. Аттӧ, и гӧпъясыс косьмыны кутісны! А вичко жыннян бара нин бонгӧ, чуксалӧ войтырӧс пӧжар вылӧ. Ми весиг кыйӧм арпиянтӧ ог удитӧй босьтны, тӧвзям грездлань. Вӧрыс, тыдалӧ, бара сотчӧ. Мамӧяс Визиндорын ытшкӧны, сотчасны кӧ?! Вичко чой паныд кашкамӧ-каямӧ. А кӧлӧкӧльнясянь век бонгӧны.

Грездсӧ быттӧ чышкыштӧмаӧсь, некӧн некод оз тыдав. Сэтшӧм шуштӧм и страшнӧ. Шондіыс мыйлакӧ чусыд и. Гортӧ, ӧдйӧджык гортӧ, бабӧ дорӧ. Но гортын ни бабук, ни ичӧтик чоюк абуӧсь. Нӧшта шуштӧм лои.

Петі бӧр кильчӧ помӧ. Видзӧда да, сусед жытник дорын менам чоюкӧ чикрасьӧ коньӧр моз, а бокынджык кык пӧрысь пӧч пернапасасьӧны — кевмӧны, буракӧ. Ме чукӧсті чойӧс:

— Машук, тэ мый сэні вӧчан? Кӧні бабукным?

Чой пыдди вочакывсӧ сетӧ ӧти пӧчыс — Петьӧ гӧгӧнь:

— Батьыдкӧд тшӧтш пӧжаритны Поп ёль дорӧ гӧнитіс. Лок, дитя, татчӧ, ми дорӧ... Грездыд ӧд сотчас! Тшыныс со тані нин! Богородича-матушка «Неопалимаяыс» кӧ эськӧ... Да кысь сійӧс босьтан? Вичкосьыд став енъяссӧ нин ушумгайтісны да. О, Господи!..

— Чӧл, Марья, лӧнь вай, челядьсӧ повзьӧдан, — торкӧ Марья пӧчлысь лыддьӧдлӧмсӧ Ӧдя пӧч, босьтӧ киӧдыс ичӧтик чойӧс да чуксалӧ менӧ дінас. — Лок, бобукӧ. Час, Ваньчо локтас да мойдтӧ зарни чери йывсьыд бара на висьталас.

Мойдтӧ гарыштісны, да ме лӧньышті: сулала нин быттьӧ саридз дорын, чуксала зарни чериӧс, а паныд быттьӧ юсь — Царевна-лебедь. Тешкодь, кутшӧм ыджыд вын мойдыслӧн вӧлӧма! Вуні став полӧмӧй. Кватиті ичӧтик чойӧс сой пӧлӧдыс да давай резны грезд шӧрлань. А сэні зонпосниыс душ дас, вошӧм ыжъяс моз баръялӧны. На пӧвстын и Зӧтин Микоко да Колёгов Ваня. Найӧ ыджыдӧсь нин, ШКМ-ын велӧдчӧны. Повтӧг и командуйтӧны поснияс вылад.

— Айдате, кӧлӧкӧльняӧ кайламӧ! — вӧзйӧ Ваня. — Ме тӧда, кыті позьӧ пырны.

— Айда-а! — челядьыдлы тайӧ и колӧ. Ваня бӧрся гузь котӧртӧны.

Вичко ӧдзӧс дорӧ воӧм бӧрын Ваня шамыртӧ миянӧс чоюккӧд шошаясӧд да бергӧдӧ асланьыс мышкӧн:

— Ті, чавканъяс, кытчӧ? Сэні борда шыръяс, ӧдйӧ нямасны ті воксӧ.

— Ме ыджыд нин, — горза сылы воча, да медым мынтӧдчыны сы кабырысь, варс курчча сойсӧ.

— Ой! — лёкысь горӧдӧ сійӧ, тойыштӧ менӧ дінсьыс, сэсся грӧзитчыштӧ: — Кӧсъян кӧ, мун кай! Ме тэнӧ кӧлӧкӧльня вывсяньыс шыбита!

— Он шыбит, он! — дэльӧдӧмпырысь нин горза сылы да вартӧда вичко ӧдзӧслань, кытчӧ пырисны нин мукӧдыс.

Менам чоюкӧ да сылӧн пӧдругаыс, Тоня, сулалӧны, ӧбидитчӧмаӧсь, чушкӧдӧмны парнысӧ. Ваня, кылӧ, найӧс бурӧдӧ нин:

— Ті сулыштӧй тані, эстчӧ кӧлӧкӧльня вылас видзӧдӧй. Ми сысянь тіянлы гулю колькъяс кутам шыбайтны. Ті куталӧй, да смотри, мед оз жугавны!

Кык ичӧтик колины ортсӧ, а ми кашкам-каям нин кутшӧмкӧ кузь пос кузя, мӧда-мӧд бердӧ шашаритчӧмӧн: нинӧм ӧд оз тыдав, сьӧд пемыд. Поскыс то кежлӧ шуйгавыв, то веськыдвыв, кок улын шарӧдчӧны кутшӧмкӧ кабала листъяс. Ваня, юрнуӧдысьным, горӧдлас:

— Ставныд вӧтчанныд? — либӧ: — Перилӧ тані, кутчысьӧй!

А Микоко (сійӧ эз и вӧв ёна тыр сюськодь) горӧдлӧ:

— Ми быттьӧ озыр буржуйяс! Кок улын тырыс деньга! Лэччигад верманныд ӧктыны моздор тырныд. Но сёровно та вылӧ лавкасьыд нем нин оз сетны. Тайӧ — керенкаяс. Митюшов купечьяс чӧжлӧмаӧсь, да Октябрьскӧй революция мырддьӧма...

— Миянлы тайӧс школаын эз на висьтавлыны, — сетӧ кодкӧ кыв пемыдас.

Микоко сійӧс вомалӧ:

— Тэныд нӧ коді висьталас? Треттёй классад куим во нин пукалан да.

— А тэ он? Тэ куим восӧ пукалан!

Эз кӧ пемыд вӧв да дзескыд, тшук эськӧ тыш лыбис. А миян, на бӧрысь вӧтчысьясыдлӧн, кокъяс тіралӧны нин, мудзим, кашкам, мукӧд пос вылас и сконйыштчылан, и вильдылан. Но со нин кӧнкӧ вылын енъюгыдыс тыдыштліс. Ставнымлӧн ӧтырышъя чилӧстӧм артмис. Мӧда-мӧдӧс тэрмӧдлӧмӧн уськӧдчимӧ югыдланьыд.

И со ми кӧлӧкӧльняынӧсь. Синъяс читкыраӧсь, вомъяс паськалӧмаӧсь, югыдыс вачкӧ синъясӧ, тӧлыс пӧльтӧ вомъясӧ, малалӧ чужӧмтӧ, летӧ юрситӧ. А лов выланым сэтшӧм лӧсьыд! Горзӧ кодкӧ пытшкӧсад:

— Тайӧ — ми! Ми кайим та вылнаас! Миянлы ставыс тыдалӧ!

Кор ловным неуна лӧньыштіс, вӧлись заводитім дзӧръявны-видзӧдны и ас ног донъявны кок улысь джодж плакаяссӧ, юр весьтысь ыджыд жыннянсӧ, кодлысь ыджыд кӧрт кывсӧ домалӧма кыз гезйӧн пу столб бердӧ. Кӧлӧкӧлыс, и столбыс, и джоджыс — ставнас кай сітӧн тырӧма, но кӧлӧкӧльня пытшкӧс миянӧс оз ёна ыштӧд. Ловным кыскӧ ывлавылас. Тасянь гӧгӧрпӧв ставыс ылӧдз тыдалӧ! Сикт-грезд, и Буб ю, и Касьвыв видзьяс, и сиктнымӧс кытшалысь вӧрыс. Вӧр гӧгӧрпӧв, вӧр!

— Сэзь поводдя дырйи пӧ Чукаб и Визин тайӧ кӧлӧкӧльня вывсяньыс тыдалӧ, — шыасьӧ миян экскурсоводным, Ваня.

Кодкӧ сылы отсалӧ:

— Звӧн шыыс Визинӧдз жӧ кывлӧма!

— А миян пӧчӧ шуӧ: жыннян шыыс пӧ став бубусӧ вӧтлӧ дай юрыд бурдӧ...

Ми кывзам и ог кывзӧй сёрнитысьясӧс, ми смекайтам гӧгӧрпӧв, оз-ӧ кӧнкӧ тыдав сотчысь вӧрыс. Но би некысь ог аддзӧй, тшыныс вӧсньыдик шӧвк кӧсынка моз сӧмын ёль шор весьтын вералыштӧ.

— Кусӧдісны нин ӧнӧдзтӧ! — збодера кайтыштӧ Микоко. Микоко тайӧ здукас кажитчис меным зэв шаньӧн, и окота вӧлі сылы эскыны. А сійӧ нӧшта гораа равӧстӧ: — Видзӧдлӧ! Видзӧдлӧ! Вӧрсьыс мӧсъяс петісны мир туй вылас!

— А миян Сюрань сэн жӧ?

— А миян...

— А миян...

Челядь быдӧн кӧсйӧ тасянь аддзыны ассьыс мӧссӧ. А ме друг тӧд вылӧ уськӧді ичӧт чоюкӧс, вуджи мӧдарбок ӧшиняс: сэнӧсь-ӧ? Сулалӧны-ӧ?

Сэнӧсь, сэнӧсь! Сулалӧны, чатӧрвидзӧны! Гулю кольк шыбитӧм виччысьӧны! Ойя да... Аддзӧны оз бара-й менӧ-а? Шенасьыштны кӧть. Некутшӧм гулю кольк тані абу, сітыс сӧмын. Но кӧнӧсь нӧ, инӧ, гулюясыс? Котӧрта Ваня дорӧ:

— А гулю кольктӧ кытысь босьтам?

Ваня вунӧдӧма нин та йылысь, ме вылӧ видзӧдлӧ тыртӧм места вылӧ моз да сетӧ команда:

— Ушумгайтчыны тась колӧ... Сельсӧветсянь кӧ аддзыласны!.. Марш ме бӧрся...

Ми лэччам нин посъяс кузя увлань. Лэччынытӧ, вӧлӧмкӧ, абу жӧ кокни, ӧтторъя кокыд вильсмунлӧ, а пемыдыс нӧшта сук быттьӧ лоӧма. Юрӧ волӧ мӧвп: «Деньгасӧ кок улысь судзӧдны кӧ, ичӧтикыдлы, гашкӧ, и сетасны лавкаысь кампетсӧ».

Но Ваня тэрмӧдлӧ:

— Таті эн кольччӧй ме дорысь! Ӧти плака вывті ковмас вуджны! Смотри, эн усьӧй! Ёна кутчысьӧй перилӧас! Регыд нин югыд лоӧ. Вичко пытшкас тайӧ поскыс нуӧ, ывлаас петтӧдз нӧшта пытшкас пыралам. Талун сэні стрӧитчысьясыс, пӧди, абуӧсь, некод нем оз шу. Кино петкӧдланін сэні лоӧ. Спектакъяс кутасны петкӧдлыны и. Ми зарни чери йылысь дасьтам жӧ. Пушкиныслӧн вед юбилей таво...

Кымын улӧ лэччам, сымын Ваня варовмӧ, а миянлы сійӧ кажитчӧ зэв нин ыджыдӧн, учитель кодь жӧ.

Перилӧа постӧ вуджӧм бӧрын ми регыд и веськалім вичко мӧд судтаас, ыджыдкодь залӧ. Ӧшиньястіыс шонді югӧрыс ызбыль пырӧ. Стенъясас ӧткымынлаын ӧшалӧны на вежыньтчӧм рамаа енъяс да чегӧм борда ижекерубимъяс. Торпыригыс налӧн и джоджас зэв уна, джодж бусыс югнитлӧ зарни дзирдӧн. Ми кӧсъям залтіыс кытшов вӧчны, корсьлыны зарни борда ижекерубим фигураяссӧ, но Ваня шенасьӧ кинас:

— Танітӧ мый! Тані нем абу! Локтӧ, увдорас лэччам.

Улыс судтаас некутшӧм ёг нин абу. Стружки лӧсасъяс сӧмын валяйтчӧны. Кык дядьӧ, чераӧсь, камӧдчӧны, лӧсьӧдӧны скамьяяс.

— Тані видзӧдысьясыс кутасны пукавны, а эстӧн лоӧ подмостки! Цирк сэні кутасны петкӧдлыны, — кушенчаа кинас шенасиг, варова висьталӧ миянлы ӧти дядьӧыс.

Мӧдыс, дӧзмӧм чужӧма, вӧтлӧ-тэрмӧдлӧ миянӧс:

— Мый чӧртсӧ шляйтчанныд, мешайтчанныд. Весасьӧй! Исполком нащальникыс кӧ суас тіянӧс татысь!..

Абу на окота, но быть кывзысь. Люзьгам-петам ывлаас. А сэні век шондіа, югыд. Но чоюклӧн дукыс абу. Пышйӧма! Ме — гортӧ. А кильчӧ помын бабӧ мыссьӧдӧ батьӧс, кӧшӧн киськалӧ соддзас васӧ. Батьӧ ыкайтӧ, кор бабӧ ыркыдсӧ шолькнитлӧ сылы сьыліас.

— Но, пӧжаритысь, став сасӧ мыським! Господь мед видзас сэсся татшӧм пакӧсьсьыс. И кутшӧм таво во? Пакӧсь вылӧ пакӧсь козьналӧ...

Тӧдіс кӧ бабӧ сэки, мый нӧшта тайӧ воыс козьналас!

Тайӧ гожӧмсӧ кӧ лои казьтыштӧма, быть вӧзйысьӧ нӧшта ӧти серпас: вичко жыннян лэдзӧм. Миянӧс, видзӧдысьястӧ, вичко дорӧ матӧ сибӧдчыны эз лэдзны. Посни челядь да пӧчӧяс сулалам сусед потшӧс сайӧ йӧршитчӧмӧн да лов шы кутӧмӧн виччысям, кор нин усяс жынняныс. Ми кывзам, кыдзи уна мужичӧй гӧлӧс горзӧ: «Раз, два, три! Раз-два-три!» Но жыннян, буракӧ, оз сетчы, оз кӧсйы эновтны ассьыс местасӧ. Быд «раз-два» бӧрын кылӧ матькӧм да сьӧласьӧм шы. Миян пӧчӧяс ӧтторъя чӧвтӧны пернапас да мыйкӧ вашкӧдӧны вомгоруланыс. Петьӧ гӧгӧнь пӧч сулалӧ пидзӧсчаньӧн да помся копыртлӧ юрсӧ му бердӧдзыс. Поснияс нинӧм на оз гӧгӧрвоны, чуньнас пӧчӧ вылӧ индігтыр, тильк серӧктыштлӧны. Но кор жынняныс гыпкысис муас да кок увным ставнас сыркмунліс, повзьӧмлаыс ставӧн чилӧстісны да пондісны чеччалӧмӧн бӧрдны. Пӧчӧяс, доршасян синванысӧ чышкаланмоз, лӧньӧдӧны посниясӧс да ӧтторъя чӧвтӧны пернапас.

Миян сусед Ванько дядьлӧн Ёгор зятьыс, зэв ыджыд чин, кӧнкӧ карын ГПУ-ын пӧ уджалӧ, тэрыб восьласӧн локтіс ми дорӧ:

— Му пытшкас кык метра пыднаӧ, зонмӧ, пырӧма!.. — сэсся пондіс дивитны юрбитысь пӧчӧястӧ: — Йӧй бабаяс, копрасянныд! Мый вӧчсьӧ — ставыс бур вылӧ! Клуб восьтам, кино кутанныд видзӧдны...

Сійӧ ичӧтдырся серпассӧ тӧд вылӧ уськӧда, да быд пӧрйӧ окота лолӧ вензьыны накӧд, коді чайтіс, ыштӧ мый вӧчсьӧ — ставыс бур вылӧ. А бур вылӧ-ӧ? Мыйӧн мешайтіс налы кӧлӧкӧльняыс? Вӧлі кӧ сэні жынняныс, ӧні, гашкӧ, кодкӧ кайис сэтчӧ да лэптіс звӧн: «Сотчамӧ! Сотчамӧ!»

Ӧні некодлы нин абу гусятор, сиктас кымын верстьӧ — и зонъяс, и нывъяс — сотчисны вина юӧм помысь. Кымын пӧрысь пӧч да кагаа ань войсӧ коллявлӧны ывлавылын.

Гашкӧ, сэки сійӧ йӧзыслы колӧ вӧлі тӧд вылас кутны и мӧд шусьӧг: лыян кӧ пищальысь кольӧм луныдлы, аскиа луныс лыяс воча пушкаысь.

Тайӧс сэки эз думыштлыны. И со, бырӧны, гежӧдмӧны грездъяс, сиктъяс.

Школа

— Ура! Ме муна школаӧ! Школа менам, кӧні велӧдчӧны первой да второй классъяс, орчча — сусед керкаын. Но ме ог асланым йӧрсянь вудж, да нӧшта и потшӧс вомӧн, медым пырны школаад, кӧть сідзсӧ и матынджык, а пета мир туй вылӧ да кытшов вӧчӧмӧн локта школаӧ. Киын тыртӧм тетрадь да ыджыдджык чойсянь кольӧм «Букварыс». «Букварь» костас сюйыштӧма бура ёсьтӧм карандаш. Быд паныдасьысьлы петкӧдла донаторъяссӧ: «Ме школаӧ муна, со — тетрадь и нига босьті!»

Вои ме школа кильчӧ помӧ, кӧні кымынкӧ нывка да зонка жӧйялӧны нин, а видзӧда да, потшӧс дорын бабӧ сулалӧ, кыйӧдӧ, кыдзи ме пыра школа пытшкас. Ме сувті кильчӧ помас: пырнысӧ, вӧлӧмкӧ, ог и лысьт.

— Пыр, — шуӧ бабӧ да вуджӧ потшӧссӧ, кайӧ мекӧд кильчӧ вылас.

Пырим. Учительница, Павла Евграфовна, быттьӧ миянӧс и виччысьӧма, паныд воськовтӧ:

— Но, Татьян тьӧтка, таво мӧдӧс нин ваян?

— Вая, вая, примитанныд он сэсся, — варова шыасьӧ бабӧ. — Кӧкъямысыс эськӧ абу на, но лыддьысьны и гижны нин кужӧ.

— Тӧда: кужӧ. Тайӧс кӧть ыджыд чойыскӧд треттей классӧ нин пуксьӧд. Но ӧд ичӧт на зэв, примитӧмсьыс менӧ мыжгыны вермасны.

— Мыжгас кодкӧ... Тэныд ӧд мед велалісны-а... Босьт, акань, босьт. Матайтча вед ме тайӧн. Абъячойӧ артиставны пышйыны нин кӧсйӧ...

Учительница нюммуныштӧ меным да шуӧ:

— Мед, инӧ, талун кольччылас, директорыслысь юавла...

Пуксьӧдіс менӧ сійӧ аслас пызан водзӧ, медводдза парта саяс. Мекӧд орччӧн менам кодь жӧ ичӧтик да сэтшӧм муса, сьӧд синма, чолкаӧн шырӧм юрсиа зонка, Пельмегов Александр Семановчи грездысь. Сылӧн сэтшӧм вежӧра видзӧдласыс и гӧлӧсыс мелі. Меным сійӧ первой лунсяньыс жӧ кажитчис, а сэсся сытӧгыс и овны эг кут вермыны. Школа орчча керкаын, звӧнок сетігас кӧть пет гортсьыд, он сёрмы урок вылад, но ме пета гортысь водзсьыс-водз, медым мусук Ӧльӧкӧс паныдавны кильчӧ помас да сюйыштны вомас ки пыдӧс вылысь мампасся тусь, кодӧс тӧрытсянь нин видза Ӧльӧклы. Тусьыс сывны нин кутӧма, лясӧма кабырӧ дыр видзӧмсьыс... Со и сійӧ. Ме ки пӧлӧдыс кутӧмӧн пырта муса зонмӧс классӧ, пуксьӧда парта сайӧ, малышта юрӧдыс да сюя вомас кампет тусьтӧ. Сійӧ видзӧдлӧ ме вылӧ сэтшӧм мелі синмӧн, сэсся шуӧ: — А ме тэныд кӧнтусь вайи. Тӧнлун мамӧяс пыш шырзисны, а ме кабырӧн тэчи зептӧ, — дӧра сумкасьыс, тетрадьяс пӧвстсьыс, перйӧ рузумторйӧ гартыштӧм ёкмыль, мыччӧ меным.

— Кӧнтусь! Ме сэтшӧма радейта кӧнтусьтӧ! — ме малала рузум пытшсьыс тусьяссӧ, зіля разьны кӧртӧдсӧ.

Быдлунъя радлунӧй, быдлунъя тӧждлунӧй кыссис алӧй лента моз тӧвся каникулӧдз.

Кутшӧм кыпыд да гажа чеччи ме сійӧ выльвося асывнас. Помся кыккокйыв чеччыштла да сьыла лым чиръяслысь сьыланкывсӧ. Талун ӧд школаын ёлка! Ӧлюкӧ воас ёлка вылас. Кымын лун нин ме сійӧс эг аддзыв. Каникул заводитчӧмсянь. Но Ӧлюк менам эз лок ни ёлка вылӧ, ни каникул помас школаӧ.

«Кӧні тэ? Мыйла он лок? Менам сэтшӧма гажӧй бырӧма тэысь!»

Эз лок менам Ӧлюкӧ ни аскинас, ни аскомысьнас, и некор пӧ сэсся оз лок. Павла Евграфовна висьталіс, кувсьӧма пӧ мамыс кага вайигӧн да Ӧльӧӧс ичӧтджык чойыскӧд нуӧмаӧсь карӧ, детдомӧ.

«Ӧль-ӧӧ-ӧ!» — бӧрді ме курыд синваӧн да скӧрысь чужъялі кокӧн, тувкӧді гырддзаӧн Кинев Борисӧс, кодӧс учительница медбӧръя парта сайсьыс вайӧдіс ме дорӧ.

Коньӧрӧ Борисӧ! Сійӧ ӧд зэв жӧ муса вӧлі...

Ӧні ме вӧлись гӧгӧрвои, тайӧ вӧвлӧмторсӧ гижигӧн: бур жӧ педагог вӧвлӧма менам учительницаӧй. Сійӧ, буракӧ, кутіс вежӧртны, мый керсьӧ тайӧ кык кага костас, менам да Борис костын. Миритчытӧм война! Ӧтчыд сэсся и шуӧ:

— Талун ми вайӧ вӧчамӧй санитарнӧй лун. Пелькӧдыштам класс: чышкам буссӧ партаяс и ӧшинь вылысь, и джодж ваӧн нуӧдыштам. А сэсся ті верманныд пуксьыны коді кодкӧд кӧсйӧ.

Челядь ыззисны. Ӧти горзӧ: «Ме Валякӧд!» Мӧд чуксалӧ дінас Гришаӧс; коймӧд вуджӧ бӧръя парта саяс. Борис менам сэтчӧ жӧ довгис, но кодкӧ пуксьӧма нин.

Сулалӧ Борис нинӧм шыавтӧг. Эг пуксьы и ме аслам местаӧ...

Учительница шыасьӧ Борис дорӧ:

— Кинев, тэныд мӧй оз кажитчы водзас пукавны? Бӧр тай нӧ сэтчӧ мунін? — Кинев шы оз сет, сулалӧ-зуйвидзӧ, а учительница ме дорӧ нин шыасьӧ: — А тэ мый он пуксьы? Али бӧръя парта саяс жӧ кӧсъян?

Менам нюжаліс льӧбйӧй, тайкӧ ог бӧрддзы, ньӧжйӧник нурбыльта:

— Ме тані кӧсъя пукавны. Киневыскӧд. Ог сэсся некор кут сійӧс чеплявны.

— Он, дерт. Этатшӧм ыджыд да шань нывкаыс нӧ вильшасьлӧ да тышкасьлӧ? Пуксьы. Борисыс со локтӧ жӧ. Лок, Борис, лок.

Павла Евграфовналӧн сэтшӧм мелі гӧлӧсыс, дай нӧшта малыштӧ менӧ мышкуӧд, а Борисӧс юрӧдыс:

— Борис миян зэв жӧ шань! Ті, челядьӧ, ставныд сэтшӧм вежӧраӧсь да шаньӧсь! Сы мында нин ми выльторсӧ школаын тӧдмалімӧ! Унджык шыпассӧ нин тӧданныд и. Регыд ми кутам велӧдчыны мичаа гижны. Чернилаӧн да збыльнӧй перӧ-ручкаӧн... Ассьыныд нимнытӧ велаланныд гижны. Нинук миян и овсӧ сяммӧ пасйыны. Борисӧс велӧдас и... Сідз ӧд, Нинук?

Ак тэ, сӧтанник

Челядьдыр шулӧмаӧсь медся шуда кадӧн, гашкӧ, ёнджыкасӧ сы вӧсна, мый сэки ӧдйӧ вунӧ сьӧлӧм дойыд. Тувсов зэр тай кӧтӧдлас му подсӧ, а муртса кобас, видзӧдан да — шупалӧма нин кок улыд. Тадз жӧ и челядьнад. Регыд и менам вуніс мусаник Ӧльӧксан понда шогсьӧмӧй. Кутіс кыскыны дзик мӧд морт дорӧ нин. Петас кӧть оз серамыд, а ме садь быртӧдз любитчи учитель Михаил Васильевич Скрипов вылӧ. Ӧні ловъя ли абу нин-а? Сизимдасӧд воясӧ уджавліс Совминын, религия вопросъяс решайтанінын.

Ёна жӧ визув да шань вӧвлі том учительыс. Гашкӧ, татшӧмӧн и колӧ лоны учительлы посниясыдкӧд. Кыдзи тринькнитас перемена вылӧ звӧнок, ми гузьгӧдам нин калидорас, сэні-ӧ Михаил Васильевичыс? Гашкӧ, чуксалӧ нин челядьӧс ворсны либӧ йӧктыны.

— Ноко, давай зіля кутчысьӧй параясӧн! — регыд и кылам сылысь визув гӧлӧссӧ. — Нывкаяс, босьтӧй зонкаясӧс, сувтӧй кытшӧ.

Унаысь тшӧктӧм миянлы оз и ков, параясӧн сулаламӧ нин. А сійӧ босьтчӧ сьывны: «Ты, сестрёнка, ручку дай, руку дай, ручку дай. Танцевать с тобой давай, ох, давай! Ах, давай!» — лӧсьыдика туп-топкерас, ми сы бӧрся: кокъясӧн топкерам, киясӧн ворсам, асьным горалам: «Раз и два! Раз и два!»

А ворсан сьыланыс водзӧ висьталӧ, мый колӧ керны: «И туда, и сюда, повернёмся вкруг себя!»

Куч-качмунлам ӧтарвыв, мӧдарвыв доровтчылам, сэсся тай шурк бергӧдчам ас гӧгӧрным. Та бӧрын параяс вежсьӧны, и гажа йӧктӧм кыссьӧ водзӧ.

А менам сьӧлӧм нин чеччалӧ, синмӧс ог вештыв учитель вылысь: кор нин шуд усьӧ сыкӧд ворсӧдчыштны, сылысь нюмсӧ кыйны, сылы нюмдыны, сы гӧгӧр бергалыштны.

А чужис ӧд ме пытшкын кыпъялӧмыс ӧти татшӧм танец дырйи, кор сійӧ вильыша босьтіс менӧ кыкнан киӧд да бергӧдіс ас гӧгӧрыс, а менам, кокньыдикыдлӧн, кокъяс абу муасӧсь, а сынӧдтіыс лэбӧны. Сувтӧдіс сэсся менӧ кок йылӧ да шуис:

— Со и шонді ми тэкӧд, Нинук, петкӧдлімӧ! Ичӧтик да гӧн кодь кокньыдик тэ. Лӧсьыда йӧктан и. Молодеч!

Уна тай оз и ков кагалы радейтчӧм вылад, медтыкӧ мелі кыв шуасны-а.

Но, вӧлӧмкӧ, любитчыны позьӧ унаысь.

Эз на помась ме пытшкын кыпъялӧм да учительӧн нимкодясьӧм, бара на выль радейтантор аддзи. Ӧні нин киномеханик Паша вӧсна сьӧлӧмӧй кутіс косьмыны. Ӧтчыд, урокъяс бӧрын, зонпосни кутісны сёрнитны, выль кино пӧ вайӧмаӧсь, «Джульбарс», челядьлы пӧ кутасны петкӧдлыны изба-читальняын. Коді кӧсйӧ видзӧдны, мед аски сьӧрсьыс сьӧм ваяс.

Кори кӧ, эськӧ сьӧмтӧ гортын сетісны, вит ура ли, дас ура ли сэки билетыс и сулаліс да. Но вунӧма корнысӧ. Аскинас школа бӧрын унаӧн мӧдісны кино вылад. И ме тшӧтш накӧд. А ме кодь билеттӧмыс унаӧн жӧ вӧлӧмаӧсь. Киноыс заводитчис нин, а ми век ог эновтӧй изба-читальнялысь посводзсӧ. Жӧйялам, вильшасям, ӧдзӧсас чужъялам. Раз-мӧдысь билет вузалысь тьӧтыс петаліс нин миян дорӧ, ӧлӧдіс вильшасьӧмсьыд, но ми ог и думайтӧй разӧдчыны. Бӧрти ачыс нин Паша киномеханикыс петіс.

— Но, мый, ребята, дыр на кутанныд торкавны?

— Лэдзан кӧ, ог кутӧ торкавны! — шуа ме, зонпосни пӧвстас ӧтнам нывка. Гӧлӧсӧй менам сэтшӧм вӧсньыдик да рам, но ас думысь тшӧктана.

— Но, мыйся нӧ шырпи сэні? Тшӧтш кӧсйӧ кино видзӧдны дай? — воськов вӧчӧ Паша киномеханикыд да дзоргӧ ме вылӧ.

Ме тшӧтш сы вылӧ дзорга. Друг сійӧ паськыда серӧктӧ да шеновтӧ:

— А ну, пока ме бур, пырӧй ӧдйӧнджык! Да мед вӧлі лӧня пукалӧма!

Калькалӧм ӧдзӧссӧ мышвывсьыс сійӧ паськыда ван восьтіс, и ми ватагаӧн пырим пемыд пытшкас да кыдз горӧдам: «Ура!»

Эз жӧ тай вӧтлыны сэсся некодӧс-а. Помӧдзыс лӧня видзӧдімӧ. А меным та бӧрын медся муса, медся радейтана мортнас лои Кино Павел. Кымынысь урокъяс бӧрын котӧртлі изба-читальня дорӧ, ог-ӧ аддзыв Павелсӧ, эз-ӧ бара выль кино вайны? Но мыйкӧ чӧв-лӧнь, абу вайӧмны кинотӧ ни ачыс некӧн оз тыдав.

И друг ӧтчыд лавка дорын аддзи сійӧс: пырӧ лавкаас! Ме ставнам югзи, вомӧй вашвидзӧ, дзорга сы вылӧ, а сійӧ менӧ быттьӧ оз и казяв, пырис лавкаад дай, ӧдзӧсыс сы бӧрся клопмунлі. «Виччысьла, петігас быть аддзас!» — думайта ме да сійӧс виччысянмоз ворса туй выв изторъясӧн да лыанас.

«Петӧ, петӧ, со сылӧн и серамыс кылӧ!»

Петіс менам мусукӧй эз ӧтнас, а нывкӧд кутчысьӧмӧн, сельпо щӧтӧвод Валякӧд. Синмасьӧны, сералӧны, кывтісны дзик ме дорті. Тайӧс нӧ позьӧ терпитны?! Ме изторсӧ кватиті кок улысь, налы бӧрсяньныс чилги, лыасӧ бара жӧ кояла налань. А кутшӧм кывъясӧн сӧмын эг пиняв щӧтӧводшасӧ: «Кыз сітан! Пӧла кок! Чорпа пинь! Кузь льӧб!..»

Меным мышкуӧ кодкӧ вачкӧбтіс. Кыла бабӧлысь гӧлӧссӧ:

— Со ӧд, сё сӧтанаыс! Эстӧн нывкаяс пӧлъя дзепысь сэтшӧм гажаа ворсӧны. А тайӧ... Зонпосниысь вильыш! Мыйла нӧ бур йӧзыслы лыасӧ коян? Сӧтанник тэ!

Ме дузгыси. Бабӧысь яндзим лои... Сылы вочакыв пыдди али аслым моз ропкӧда:

— Ог кут некор сылӧн кино вылӧ ветлыны. Ёна тай!

Праздникыс вӧлі гажа

Октябрьскӧй праздник кежлӧ выль клуб вичкоын лои дась. Ӧти сайысь шуисны пасйыны кык ыджыд юбилей — Сӧветъяслы кызь во да Александр Сергеевич Пушкинлы кулан лунсяньыс сё во тырӧм.

Выль клубад сымда йӧз чукӧрмис! Воӧмаӧсь не сӧмын вичкодорса, но и боки грездъясысь. Залыс ставнас тыр, зонпосни весиг джоджас пукалӧны. Вӧлі зэв гажа. Главнӧйыс, он гӧгӧрво: коді артист, а коді видзӧдысь. Муртса здук кежлӧ сцена вылыс тыртӧммас, залас бара и заводитӧны сьывны. Ставӧн сьылӧны. Лысьтан ӧмӧй шуны, ыштӧ залас джынйыс пукалӧ пемыд, неграмотнӧй войтыр! Ставӧн тӧдӧны сьыланлысь кывъяссӧ и глассӧ. Сьылӧны комиӧн и рочӧн. Пушкинлысь кывбуръяссӧ сьылӧны! «Буря мглою...» бӧрын «Сквозь волнистые туманы...» нин юргӧ, сэсся «Сижу за решёткой в темнице сырой...». Кодкӧ со и комиӧн «Бушков лёкысь лымсӧ гартӧ...» заводитіс. Бара жӧ ыпмуні залыс, бара сьылӧны. И коми кывнас тшӧтш тӧдӧны! Кодкӧ, небось, и вуджӧдлӧма лӧсьыда, дай коркӧ велӧдлӧмаӧсь кывъяссӧ!

Сцена вылас кутшӧмкӧ дядьӧ петіс да дивитыштіс весиг сьылысьястӧ, став песьнясӧ пӧ тай нӧ Пушкинлысь сьыланныд. Ноко, революционнӧйсӧ горӧдлам! И ачыс заводитіс сьывны «Смело, товарищи, в ногу». Залыс дружнӧя жӧ отсаліс. Тайӧ сьыланкывсӧ и комиӧн тшӧтш сьылісны — «Смелджыка, ёртъясӧй, олӧй». «Ылын-ылын роч Кавказын» нӧшта комиӧн сьылісны, но тайӧ сьыланкывъяссӧ, революционнӧйяссӧ, эз ставныс тӧдны да этшаджыкӧн сьылісны, эзджык дружнӧя.

Думыштан ӧні, да он и куж шуны, мыйла сэки йӧзыс Пушкиныслысь сэтшӧм матӧ сьӧлӧм бердас примитісны. Гашкӧ, ас вежӧр тӧдтӧгыс, интуитивнӧя, саймовтлісны асьнысӧ полӧмысь, ӧд быдласянь кутіс кывсьыны народлӧн врагъяс йылысь, накӧд тыш йылысь.

Выль клубад миянкӧд, челядькӧд, петаліс и мамӧ. Батьӧ эз вӧв гортын, сійӧс кызь вося юбилейтӧ пасйыны корлісны карӧ. Мамӧ эз радейтлы, да и некор вӧлі клубъястіыд ветлыны, но тарыт сійӧ сэтшӧм кыпыд вӧлі, кыским сійӧс клубас да. Мамӧлӧн сійӧ рытся серамыс менам вежӧрӧ лясіс пыр кежлӧ.

Школаын велӧдысьяс да гырысьджык классъясын велӧдчысьяс дасьтӧмаӧсь не сӧмын кывбур-сьыланкывъяс. Зарни чери йылысь спектакль петкӧдлісны. Кор баруня-сударыня дворянкаыс кабыртчис аслас пӧльлы гежӧдіник тошкас да тошкыс уси, коли баруняыдлӧн кабырас, став залыс ыз-ызӧн серӧктіс. Тшӧтш и ми мамӧкӧд пӧттӧдз сералімӧ. Сӧмын кык лов, буракӧ, сійӧ здукас шӧйӧвошӧмаӧсь вӧліны: тоштӧг кольӧм старик гозъяыс. Стариксӧ Колегов Ваня и ворсіс, миян, поснияслӧн, кӧлӧкӧльня йылӧ нуӧдлысь экскурсоводным.

Кӧть уськӧдчы сцена вылас да жалитышт сійӧс, сэтшӧма сылӧн падмунӧма вӧлі чужӧмыс. Но кор мӧдісны сценасӧ занавеснас тупйыны, сійӧ друг ловзис быттьӧ, уськӧдчис занавес водзас да збоя сувтӧмӧн кутіс таркӧдны-лыддьыны кывбур. Коді тэчлӧма кывбурсӧ, ачыс али ёртъясыскӧд ӧтвылысь?

Лышкыд жӧ тэ, Октябр праздник!

Этатшӧм вайин тэ гаж!

Збыльысь ӧд, быдӧнлы тӧдса,

Олӧмыс абу нин важ!

Кызь во тай талун со пасъям,

Сьыламӧ... Збой сьыланкыв...

Бӧръя кывъяссӧ Ваня ньӧжмыда нин лыддис, а сэсся и ланьтіс да шуыштіс:

— А-а... Вуні эсся... Водзӧсӧ эгӧ на удитӧй тэчны.

Ваня копыртчыліс залыслы да тэрыба сетчис бӧрвыв. Занавес тупйысис. Залын лӧнь лоліс. Чӧвлунсӧ торкис гӧрӧктӧм шы да кутшӧмкӧ дядьӧлӧн гӧлӧс:

— Нарошнӧ вӧчисны! Артистъясыд кужӧны серамтӧ петкӧдлыны! Гы-гы-гы-ы! Тошсӧ ӧд нетшыштіс.

А мамӧ, кыла да, миянлы вашкӧдӧ:

— То ӧд, дитяяс, аддзылінныд, Ваняыс кутшӧм молодеч! Здук кежлӧ сӧмын падмыліс, ӧдйӧ аддзис петан туйсӧ.

Сэсся и тӧд, ми вок ичӧт мортыс, кодлы эскыны: мамӧлы ли дядьӧыслы. Дядьӧыс, гашкӧ, кӧсйис, мед гажыс да серамыс дырджык юргас да.

Бӧрас тай тайӧ праздниксӧ во кык на гаралісны грездын-а.

И гымыштіс гым...

Праздник бӧрын пӧ овлӧ пӧкмелля. Кымын уна гажӧдчан, сымын пӧкмелляыс сьӧкыд. Збыль, гажӧдчӧма лои бура. Грездын сӧмын и сёрни вӧлі праздник рытъя концерт йывсьыд. А водзын ӧд колхоз праздник на. Быд ар урожай идралӧмтӧ пасйывлісны. Тайӧ лун-войнас меным и нӧшта ыджыд радлун батьӧ вайис карсьыс.

Ми сійӧ луннас эг велӧдчӧй, гаж ради арся каникулъяс вӧліны, куим лун. Бабӧ да ми чойяскӧд сарайын шырзим шабді. Дерт, бабӧлы ыджыдджык чой отсасис, ми ичӧтнымкӧд ворсім, кос турун пӧвстас дзебсясим да «ку-ку» горзім. Менам пондіс горш косьмыны да пыри керкаӧ ва юны. Пыри, а батьӧ гортын! Воӧма карсьыс! Ме уськӧдчи сылы сывтыръяс. Сійӧ бур паськӧма на, абу на удитӧма вежсьыныыс. Батьӧ пыр новлӧдліс сьӧрсьыс пельпом вылас кучик киса, полевӧй сумкалань муныштӧ. Сэтчӧ позьӧ и колана кабала-документъястӧ пуктыны, и пажынтортӧ, туйӧ кӧ мӧдан.

Сійӧ пӧрччис кисасӧ, мыччис меным:

— Ноко, видлы, мый ме тэныд вайи!

Ме пукси паччӧр пос вылӧ, медым гуливайтчыштны сумка пытшкас. Но мыйӧн восьті, дзик пыр аддзи: медвылысас и вӧлӧма газетӧ гартыштӧм тубрасторйыд. Газетыс ӧтилаті косяссьыштӧма, да сэні тыдалӧ мыйкӧ гӧрд.

— Батьӧ, этайӧ? — юала тубрассӧ перъянмоз.

Бать пӧрччысьӧма нин, сибӧдчис ме дорӧ, босьтіс тубрастӧ да разис гартӧдсӧ. Киас сылӧн быттьӧ би ӧзйис: гӧрд шӧлкысь пионерскӧй галстук да пилотка сяма гӧрд шапка. Шапкасӧ батьӧ пуктіс меным юр вылӧ:

— Козин тэныд карса пионеръяссянь. Испанскӧй пионеръяслӧн татшӧм гӧрд шапкаыс. Кужан лыддьыны, мый гижӧма?

Да, збыль, мыйкӧ тэчӧма зарни сунисӧн, но шыпасъясыс меным абу тӧдсаӧсь.

— «Но пасаран!» сэтчӧ гижӧма, — шуӧ батьӧ да содтӧ: — Роч вылӧ кӧ вуджӧдан, лоӧ: «Не пройдут!», а комиӧн кӧ — «Он на босьт!», «Ог сетчӧй!» либӧ. Ме ӧд тіянлы висьтавлі нин: Испанияын мунӧ война, чорыд тыш фашист Франкокӧд. Менам бур друг доброволечӧн муніс Испанияас, ӧні, пӧди, воюйтӧ жӧ фашистъяскӧд...

Ме кывза батьӧӧс, а аслым оз терпитсьы, окота ӧдйӧджык лыйыштны сарайӧ бабӧ да чоюкъяс дорӧ, ошйысьны козиннад.

— Менам гӧрд галстук! Гӧрд галстук да испанскӧй пионеръяслӧн шапка! — горза нин посводзӧд сарайлань котӧртіг. — Батьыд локтіс! Со мый вайис...

— Но, локтіс? — шыасьӧ бабӧ да тэрмӧдлыштӧ чоюкъясӧс. — Пырамӧ, челюди. Пачӧ картупеля селянка сюйлі, сёйыштанныд батьыдкӧд ӧтвылысь...

Пыримӧ гортӧ да югыдінас малалам-видлалам, мӧда-мӧдлы юр выланым пуктылам шапкатӧ, зілям лыддьыны тӧдтӧм букваяссӧ. А бабӧ эськӧ и шыасьӧ батьӧ дорӧ, да гӧлӧсыс быттьӧкӧ и абу радлана:

— Дыр тай нӧ праздничайтанныд карад?

— Дыр и лои, мамукӧ, — вочакыв сетӧ батьӧ да кыпыдджыка содтӧ: — Но эг прӧста сідз кадсӧ колляв! Карас гырысь начальство дорас лои пыралӧма, и районӧ на войколӧн сувтлі, РИК-ӧ пыралі дай, сэн на сутки манитчи. Ачыд ӧд тӧдан, таво гожӧмбыд пӧжаритімӧ, кӧрымтӧ эгӧ вермӧ тырмымӧн заптыны. Юрӧй нин висьӧ, ог тӧд, мый керны?

«Да, пиук... да, пиук», — кайтӧ бабӧ, и тӧдчӧ: сылы шог жӧ.

Но миянлы, куим чойлы, налӧн шогсьӧмыд тшаква. Миян ыджыд радлун. Батьӧ тайӧс гӧгӧрвоӧ да бара на сибӧдчӧ миян дорӧ, нюмвидзӧ нин:

— Но мый, пионеръяс? Кажитчис карса козиныс? Часлы, нӧшта мыйкӧ тіянлы сета... Документъяс пытшкӧ пуктылі, мед оз косясь ли чукрась... — кучик кисаас недыр лукйысьӧм бӧрын батьӧ кыскӧ да мыччӧ миянлы кабала лист: — Карса пионеръясыс жӧ тайӧс сетісны. Испанскӧй челядьлӧн сьыланкыв.

— И сьывны позьӧ? — бара радлам ми да тшӧктам медыджыд чойӧс лыддьыны гижӧдсӧ.

Чоюк лыддьӧ:

Мать поёт, баюкая сынишку,

Песню без начала и конца.

Три недели, три недели с лишком

Никаких известий от отца.

Стали реки мутными от крови,

Спит малыш под песню и стрельбу.

У его отца таки же брови

На высоком, загорелом лбу.

Тайӧ сьыланкывсӧ бӧрнас ми частӧ сьывлімӧ батьӧс казьтылігтыр. А кор немечьяскӧд нин муніс война да батьсянь эз кутны воны письмӧясыс, вуджӧдлім рочсьыс комиӧ. Сӧмын бӧръя кык строчкасӧ ас ногджык вӧчим, да «мамӧ» кывсӧ вежимӧ «бабӧ» вылӧ. Со тадзи лои коминас:

Бабӧ сьылӧ кага потан дорын,

Сьыланкывлӧн абу пом ни дор.

Куим тӧлысь, куим тӧлысь чӧж нин

Батьсянь абу весиг юӧртор.

Юяс, шоръяс гудырмисны вирысь,

Коймӧд во нин ыпйӧ война би.

Коді тӧдас, сійӧ война биас

Кымын мамлӧн сотчис муса пи.

Чепӧсйӧма тай лои водзӧ, ковмас бӧр на кослыны.

Рытнас, татшӧм радлун бӧрад, унмовссьӧма чорыда. Ми, куим чой, узьлімӧ джоджын идзас перина вылын. Вӧтын моз тай кылі жӧ ӧдзӧс воссьӧм-пӧдлыштчӧмъяс, кок шыяс. Садьми ымзан шыысь да мамӧ гӧлӧсысь:

— Господи, карточкасӧ кӧть кольӧй!

Керка ӧдзӧс ван восьса, кутшӧмкӧ кык дядьӧ тойлалӧны ӧдзӧслань батьӧс. Ӧтиыслӧн сапӧг пыдӧсас лясӧма мыйкӧ еджыдтор. Мамӧ уськӧдчис на бӧрся, да пока ӧдзӧсыс эз пӧдлась, удитіс нетшыштны лясӧмторсӧ...

Тайӧ вӧлі батьлӧн фото. Куш ӧти тайӧ фотоыс и коли семьялӧн уна лыда карточкаясысь. Мукӧдыс рудов пӧимӧн куйлісны ичӧт пач подйын.

Сійӧ жӧ войнас нуӧмаӧсь и Зӧтин Васька дядьӧс — бригадирӧс, дякӧн Ӧльӧксан дядьӧс — завхозӧс да Ладимер дядь гозъяӧс. Гӧтырыс вӧлі скӧтничаӧн, а Ладимер дядь дворын стӧрӧжаліс.

Мукӧдсӧ судитлісны кызь во кежлӧ. Батьӧӧс — лыйлыны.

Миян весьтӧ пуксис сьӧд вӧй.

Миян му вылӧ сьӧд вой

Пуксис ме ог тӧд нин корсянь.

Войнас йӧзыс сьӧд жӧ, тась

Весьшӧрӧ тай йӧзӧс корсям...

И. Куратов

Ми эгӧ тӧдӧй, ловъя-ӧ батьным. Но со Рӧштво рытӧ дзоркнитліс шонді. Пыраліс кутшӧмкӧ дядьӧ, шусис Чӧтдінысь. Колис ичӧтик кабалатор, батьӧсянь юӧр. Ловъя! Ловъя! Лӧкчимлагын пӧ.

Мӧд юӧр во мысти кымын воліс, бара жӧ сійӧ дядьӧыс вайліс. Нуӧны пӧ финскӧй война вылӧ.

Регыд и коймӧд юӧр воис, сургуч печата. Восьтытӧдзыс тайкӧ садьнымӧс ог воштӧй, но восьтім да лыддим... Вот сэки и ме аддзылі бабӧлысь синва кисьтӧмсӧ. Рад синва тайӧ вӧлі. Пакетыс Москвасянь, Калининсянь, Всесоюзнӧй старостасянь. Помилован! (Бӧрынджык тӧдмалім: батьӧс мездыны корӧма Испанияын воюйтысь другыс. Нӧшта сёрӧнджык кывсьыліс, сійӧс асьсӧ пуксьӧдлӧмаӧсь жӧ). Но — батьным ловъя! Дыр на ковмис виччысьны асьсӧ, и сійӧ луныс воис, воис!

Лунтыр кыліс гажа жыннян шы

Кӧкӧ кӧк, и долыд сьӧлӧм вылын,

Бара локтіс тувсов гажа кад.

Кӧкӧ кӧк, но мыйлакӧ тай бара

Сьӧлӧм пытшкын лои быттьӧ ад.

Кӧк пӧ оз и вӧчлы аслыс позсӧ,

Кодкӧ ордӧ коляс кольксӧ дай!

Мукӧд ай-мам тӧждысьӧны гозйӧн,

А тэ, мамук, ӧтнад мырсян тай...

Збыль, кӧнкӧ ойдӧм Визин ю сайын кӧкис кӧк.

Тулыс. Быд во тулыснас миянӧс, челядюловсӧ, ыстывлісны Визиндорӧ видзьяс весавны лӧп-ёгысь — тувсов валысь вильшасян колясъяссӧ. Миян видзьяс Визин ю пӧлӧныс верст куим кыссьӧны. Видз вылыс абу на удитӧма дзикӧдзсӧ шупавны, кӧнсюрӧ ва гӧпъяс на эмӧсь. Мукӧд гӧптас, видзӧдан да, арпиян да и корошӧй ыджыд чери йӧрмӧма. Ми пырджык найӧс мездывлім, но, дерт, и жаритмӧныд на сюрліс. Татшӧм гӧпъяс дорасджык и лӧп-ёгыс уна, кос увъясыс да потш помъясыс, а то и чӧлӧй пу йывнас и вужнас. Ми — коді чери кыйӧ, коді лӧп-ёгсӧ чукӧрӧ кыскалӧ. Сотны эськӧ дзик пыр, да ульыд оз на и ӧзйы. Зато сирыс видзпӧлӧнса козъясас... Лӧсьыда ӧд дзужгӧ-сотчӧ! Удит сӧмын биыслысь мырддьыны да вомад сюйны. Няклясям бурпӧт дай гортсаяслы на гӧснеч вылӧ зептӧ тэчам. А коз йывсяньыс коляозйыс сідзи и чуксалӧ: ме дорӧ пӧ, ме дорӧ кавшасьлӧй! А уна корӧм-чуксалӧм миянлы оз и ков. Со кодъяскӧ кыкӧн коз йыласӧсь нин, шыбайтӧны миянлы сярвидзан коляоз тыра росъяссӧ. Ми чунялам тусьяссӧ, апъям вомӧ. Чӧскыдыс! Юмолыс! Гажаыс!.. Юлӧн ва веркӧсыс быгыльтчӧ, тольскӧдчӧ, дзирдыштлӧ. Кӧнкӧ чукӧстчылӧ кӧк... А меным лунтыр нин кылӧ гажа жыннян шы. Кытысь нӧ татшӧм шыыс? Миян вичко кӧлӧкӧльня важӧн абу, лэдзлісны батьӧс нуӧм бӧрын регыд. Визинсяньыс кӧ кылӧ-а? Медбӧрын шыася ёртъяс дорӧ, мися, Визинас, буракӧ, вичкосӧ абу косялӧмаӧсь, жыннян шы тай кыськӧ кылӧ?..

Ёна и сералісны ме вылын зонпосниыс. Тэ пӧ, буракӧ, вывті уна сирсӧ няклялін, пельтӧ тшыкӧдмӧн. Коляозсӧ пӧ позьӧ и няклявтӧгыс ньылавны, — быдӧн меным мыччӧ гӧрд тусьясӧн сярвидзысь коз пу лап.

Со нин и шондіыс вӧртасланьыс сетчыштіс, гортӧ мунны кад. Видзьяс вывсянь мир туйӧдз верст кык, колӧкӧ, и унджык на. Мудзим сэтшӧма, муртса нин и лешкам-мунам туй кузяыс. Кыв весиг дыш шуны, непӧштӧ вильшасьны да шмонитны. Но Поп ёль дорӧ кор воим да грездным кутіс нин тыдавны, кодкӧ збоймис, гораа миянлы вӧзйис:

— Вайӧ таті котӧртам! Эстысь, поконик гуяссьыс, ортъясыс вермасны кутны миянӧс! Найӧ пӧ шонді лэччигас петалӧны да кыйӧны челядьтӧ.

Ми серавны горӧныс ог нин вермӧ, пӧлӧс нюм сӧмын и артмӧ: бабыслысь йӧй висьталӧмсӧ миянлы мойдӧ! Некутшӧм орт абу! Но кодкӧ друг чилӧктӧ:

— То ортыс, то! Гу вылас пукалӧ!

Тайӧ Тетьӧ Витя сэтшӧм сюсь синмаыс, индӧ водз чуньнас туйбокса шойналань.

Но ӧд оз кӧ вӧтчы сійӧ миян бӧрся-а, дай абу на ывлаыс пемыд. Со и мӧсъяс на туй бокас йирсьӧны...

Ме видзӧда, да миян дедӧ гу вылын сійӧ пукалӧ. Тӧда ӧд дедӧлысь гусӧ, дзик туй дорас. Май праздник водзвылын на кайлімӧ бабӧкӧд да чойяскӧд, Радовнича лунӧ.

Ме сюсьджыка понді видзӧдны: коді, мися, лысьтӧма дедӧлӧн гу вылас пуксьыны? А пукалысьыд со и чеччис... Тшук миянӧс аддзис да. «Батьӧ кӧ тайӧ-а? Батьӧ тайӧ, батьӧ!» — чеччышті туйбокса канава вомӧныс да дедӧ гулань, горза: «Батьӧ-ӧ!»

Но кор дзик матӧ сы дорӧ вои, повзи, тан сувті: «Тайӧ абу батьӧ! Кутшӧмкӧ тошка дядь, дай мышку саяс ноптор».

— Нинук, гӧрд галстука пионеркаӧ менам! — шыасьӧ дядьӧыс, и гӧлӧсыс лоӧ тӧдса. — Повзин тай нӧ. Тайӧ ме, бапоыд! Локта со, да дедыд гу вылӧ кежалі...

Бара пельясын кутіс кывны жыннян шы: небыдик, йӧлӧгаа. А син водзын абу батьӧ, а аслам ныр-вомӧй, — сэтшӧм долыда да мичаа нюмвидзӧ ставнас.

— Нинук!.. — бара кыла батьӧлысь гӧлӧссӧ...

Стӧч кык тӧлысь мысти, тані жӧ, дедӧ гу дорын, ми семьяӧн прӧщайтчим батькӧд. Пансис ыджыд война...

...Ёль пос сайсянь кылӧны война вылӧ мунысьяслӧн да найӧс колльӧдысьяслӧн гӧлӧсъяс, бӧрдӧм, сьылӧм шы: «...Нас ещё судьбы безвестные ждут!»

А дедӧ гу дорын бабӧ да мамӧ пернапасӧн бласлӧвитӧны батьӧс кузь туйӧ да медсьӧкыд удж вылас — мездыны вӧрӧгысь ас му да видзны асьсӧ.

А ӧшинь сайын чивӧдчисны кайпиян

Кутшӧм гажаа пансис тайӧ луныс: асывсянь лыньгӧ шонді, ӧшиньяс восьсаӧсь, ывласянь ыркнитыштлӧ небыдик тӧвру, пырӧны ловъя шыяс. Кылӧ, котсӧ чипан, кӧнкӧ ылын Петрӧван сьылӧ «кикируллю». Ӧшинь курич сайӧ поздысьӧм пышкайяс чивӧдчӧны-дзользьӧны: чукӧрнас жбыркнитласны-лэбыштласны кытчӧкӧ да бӧр позъяс воӧны. А ӧти ичӧтик пышкай ылалӧма, буракӧ, жбыр пырис керкаӧ, чивзӧ-лэбалӧ. Ми ичӧтик чойкӧд тшӧтш чилзам да лэбалам раднымла, зілям кутны ичӧтиктӧ. Но он на тай лэбалысьтӧ кут. Юр весьтаным, нянь сёр вылӧ пуксис да сэні шойччӧ. Бабӧ ыджыдджык чойкӧд лэччисны картаӧ мӧс лысьтыны, абуӧсь. А ваймысь пачын, кылӧ, мыйкӧ чушакылӧ-пӧжсьӧ.

Вежӧс сайын мамӧ: дыр нин висьӧ, пӧшти оз чеччыв. Слабиник, небыдик гӧлӧсӧн шыасьӧ:

— Мый нӧ лоис, сідз чиктыланныд?

— Кай пырис, кай! То, нянь сёр вылын пукалӧ! — вочавидзам ми да бара уськӧдчам чеччавны, кӧсъям кутны кайпитӧ.

Воссис вежӧс сай ӧдзӧс... Петіс мамӧ: омӧлик, слабиник, но гажакодь гӧлӧсӧн на и шуӧ:

— Тіянлы, бобукъяс, гажа, да меным тшӧтш окота лои гажӧдчыштыны.

Пырисны йӧв пӧдӧнчаӧн бабӧ да чоюк. Баблӧн синмыс паськалӧма, оз эскы, ыштӧ мамӧ кок йылас:

— Чеччин? Слава богу! Бурдан сэсся, инӧсь.

— Талун тай мыйкӧ кокньӧдыштіс, — кайтыштӧ мамӧ.

А кайпиыд тайӧ кадас сёр джаджсьыд жбыркнитіс бара, кытшов вӧчис керка жыр гӧгӧр. Кыськӧ и кань сэні лои, дерт, шоныд йӧлӧн чӧсмасьыштны лэччис паччӧр вылысь ли ывласьыс бабӧяскӧд пырис. Ой, сюся ӧд кай вылад уськӧдчис! Чеччалӧ, котралӧ, вот-вот тшапкас. Миянлы серам да гаж, нюмвидзӧ и мамӧ. А бабӧ зэв жугыль чужӧма. Пӧрысь мортыд, буракӧ, тӧдӧма нин: абу бур водзӧ лэбачлӧн керкаӧ пырӧмыс... Но он ӧд висьтав! Кыв шутӧг мунӧ восьса ӧшинь дорӧ, паськыдджыка калькӧдӧ ӧшиньсӧ:

— Вӧльнӧй птича тайӧ, мед петас-жбыръялас. Кыстурлы и шыръясыс на эмӧсь.

Кайпиыд быттьӧ тайӧс и виччысьӧма, лэбыштіс восьса ӧшиняд да кытчӧкӧ сынӧдас и сылі. Ми, куим чой, сулалам ӧшинь дорын, видзӧдам ывлаас, югыд енэжас.

— Тонӧ, тонӧ! — индам мӧда-мӧд вежмӧн сэтчӧ, кӧні кымынкӧ кайпи и збыль жбыръялӧны. Ичӧтик чоюкным друг шыасьӧ мамӧ дорӧ:

— А сійӧ эстчаньӧ саридз саяс, Ен дорас лэбзис?

— Да, дитя, да, сэтчӧ! Сэні некод сійӧс оз кут ни оз ӧбидит, — вочакыв сетӧ мамӧ да друг шатовмунлӧ. — Мыйкӧ юрӧй дурмис.

Нуӧдім мамӧӧс вежӧс сай крӧватяс, водтӧдім. Тӧдӧма кӧ, мый медбӧръяысь! Нуръясьыштӧм бӧрын ми, куим чой — кыпыдӧсь, гажаӧсь — мунім колхоз му вылӧ йӧн нетшкыны.

— Мамным чеччыліс... бурдас сэсся! — радлам-сёрнитам ас костын.

Пажын кад на эз вӧв, видзӧдам, му вомӧныс миян дорӧ котӧртӧ суседка, Марья тьӧтка, шенасьӧ кинас:

— Локтӧ, бобукъяс, локтӧ, гортаныд мунам! Мамыд...

Мамӧӧс суим ловйӧн на. Удитіс миянлы шуны:

— Ме кула, да батьыд мед усяс жӧ война вылас. Ёна радейтлім ӧта-мӧдӧс, да сылы зэв курыд лоӧ, кывлас кӧ...

Водзӧсӧ шуны эз нин тырмы выныс. Но ми гӧгӧрвоим сылысь кӧсйӧмсӧ. Ымӧстӧмӧн куимнанным юалам:

— А ми нӧ кыдзи?

Миян дорын сулалысь бабӧ да Марья тьӧтка кузя ышловзисны, да кодыскӧ и шуис миянлы вочакывсӧ:

— Енмыс отсалас...

Керка пытшкын пуксис сэтшӧм чӧв-лӧнь.

А ӧшинь сайын чивӧдчисны пышкайяс.

Яблочко, яблочко...

— У-у-к, кутшӧма ывлаыс кӧдздӧдӧма!

Ме видзӧда гыӧрзьӧм ӧшинь пыр ывлаас, но нинӧм оз тыдав. Босьтча пӧлявны да чунь помӧн туйдчӧдны розь. Сыліс гыӧрыс, артмис вит кӧпейка ыджда кымын розь. Видзӧда розьӧдыд: миян кильчӧлань локтӧны куим дядьӧ, карса паськӧмаӧсь. Горза бабӧлы:

— Бабӧ, бабӧ! Миянӧ дядьӧяс локтӧны!

— Мед локтасны, абу ӧд пыравтӧм керка, — вочавидзӧ бабӧ пачводзын ноксянмозыс.

Гӧлӧс сертиыс гӧгӧрвоа: бабӧлы любӧ, кодкӧ пырӧ на да. Бӧръя кадас ӧд ямщикъяс сӧмын вой коллявны сувтлісны миянӧ. Медым лун шӧра лунӧ, да нӧшта и карса паськӧмаяс...

Бабӧ тадз шуис да, ме гӧсьтъястӧ паныдавны порог дорӧ и уськӧдчи: кӧмтӧм, гегдӧм кока сулала, виччыся налысь пырӧм. Воссис ӧдзӧс, мыччыліс юрсӧ тешкодь — ныр улас кык визь быттьӧ — сьӧд уска том дядьӧ, а сэсся порог вомӧн воськовтіг сідз тангис кымӧссӧ ляпкыд ӧдзӧс куричад... Ме — серавны! Семдала-серала. Ичӧт мортыдлы тай йӧзлӧн пикӧ воӧмыд серам. Но дядьӧыд эз дӧзмы, воськовтіс-пырис да босьтіс ки вылас, качӧдліс пӧтӧлӧк бердӧдз да серамбанӧн горӧдчис:

— О, как встречают нас наши читатели!

Сы бӧрысь пырисны нӧшта кык дядьӧ, сувтісны порог дорӧ: нюмвидзӧны, видзӧдӧны миян вылӧ. А уска дядьӧыд лэдзис менӧ джоджӧ, юалӧ:

— А тэ кутшӧмкӧ кывбур тӧдан?

— Ме-е? Да ме зэв уна кывбур тӧда, кӧсъян кӧ, комиӧн и рочӧн висьтала!

Радӧйла, мый ме дорӧ тадзи шыасисны, менӧ, ичӧтик нывкаӧс, морт туйӧ пуктісны, ме сэтшӧма варовми да збойми! Вӧзъя дядьыдлы:

— «Яблочко» рочӧн кужа! Лыддя? — и пыр жӧ заводита лыддьыны: «Яблочко, яблочко, соку спелого полно...»

Лыддя-тэрмася, кывъяссӧ тэрмасьӧмӧйла ньылала, мед нин сӧмын дядьӧыд помӧдзыс кывзас.

Но сійӧ друг торкӧ менӧ:

— Но, брат... Стихи не так читают. Вытяни руку, и представь, что у тебя на ладони яблоко! Круглое, румяное! И читай неспеша, ясно каждое слово произноси... — и ачыс заводитӧ лыддьыны. Тэрмасьтӧг, лӧсьыда. Кор помаліс, шуӧ: — А теперь я тебе прочту своё стихотворение, только-только написал. Ты самая первая его услышишь! «Анна-ванна, наш отряд хочет видеть поросят...»

Ме нин дузгысьлі, шогӧ усьлі, но кор «поросят» йывсьыд кутіс лыддьыны уска дядьӧыс, бара гажми, тилькнитла-серӧктыштала, сэтшӧм долыд, сэсся котӧрта бабӧлы воча:

— Меным эсійӧ дядьӧыс «порсьяс» йылысь кывбур лыддис!

— Но-о, — кайтыштӧ бабӧ да, партукас кияссӧ чышканмоз, шыасьӧ гӧсьтъяс дорад рочӧн нисьӧ комиӧн.

Но ӧти дядьӧ, тэрыб, збой гӧлӧса, бабӧлы шуӧ:

— Сёрнит комиӧн. Ме гӧгӧрвоа. Ме коми морт жӧ. Тайяскӧд локтім...

Меным абу нин интереснӧ: мед, колӧкӧ, ас костаныс бабӧкӧд сёрнитасны. Ӧдйӧджык сюя кокӧ ыджыд гын сапӧг да тювӧда-пета сарайӧ ошйысьны. Сэні менам ыджыдджык чойӧ суседка Марья тьӧткакӧд зуалӧны шабді кудель. Сэтшӧм ӧдйӧ котӧрті посводзті, а сарай пос кайигӧн сконйыштчи, дойді пидзӧс гӧгыльӧс. Мурза-ойза, малала доймӧминсӧ да горза чойлы: «...а ме сылы «Яблочко». А сійӧ меным — «Анна-ванна!»

Чой кӧнкӧ абу, пышйӧма, буракӧ. Марья тьӧтка ӧтнас пукалӧ восьса сарай ӧдзӧс дорын, пес чурка вылын, пидзӧс вылас павгыштӧма дӧра сулӧк, киас летӧ шабді зудӧссӧ. Ме вылӧ оз и видзӧдлы, шыасьӧ:

— Кутшӧм Аннаӧс гаралан? Миян Аннакӧд, дашкӧ, сёрнитчисны да... Пышйис тай кытчӧкӧ чикулайка чойыд...

Марья тьӧтка эз нинӧм и гӧгӧрво менам ошйысьӧмысь. Но сійӧ кывъясысь тӧдмалі: чойӧ пышйӧма Марья тьӧткаясӧ, Анна пӧдруга дорас. Найӧ, пӧди, сэнӧсь. И ме на дорӧ котӧрта! Кыдзи нӧ, татшӧмтор лои да, он ошйысьышт.

Реза нин, ыджыд гын сапӧга, лым тола вомӧныс Марья тьӧткаясӧ...

Рытнас клубын, вӧвлӧм вичкоас, сы мында йӧз чукӧрмис, ми вок посниыслы и местаыс скамьяяс вылас эз тырмы. Сцена водзас, джоджас пукалам, чатӧртчӧмӧн дзоргам сценалань да кывзам, кыдзи мича паськӧма карса дядьӧяс повтӧг, збоя, лӧсьыда сёрнитӧны да висьталӧны кывбуръяс. Ми тӧдам нин: тайяс гырысь писательяс, локтӧмаӧсь Москваысь пасйыны сё во тырӧм миян сиктысь петлӧм коми гижысьлы, Иван Куратовлы. Ме кывза сцена вылын сёрнитысьяссӧ, шензя, кутшӧм мичаа, мися, сёрнитӧны, кутшӧм лӧсьыд кывбуръяс лыддьӧны! Да ӧд и миян Куратов дядьыс тшӧтш кывбур гижысь вӧлӧма! Буракӧ, ёна шань да тӧлка жӧ, Москвасянь кӧ весиг со локтӧмаӧсь сылысь чужан лунсӧ пасйыны! Интереснӧ, кӧні сылӧн керкаыс вӧвлі? Кӧні овліс? Вичкодорын али Куратщинаын? Куратщинаыс ӧд чӧлӧй грезд, сэні пӧ ставныс Куратовъяс олӧны! Аски жӧ котӧртлам Гетьӧ Еленъяскӧд да Зӧтин Нинаяскӧд сэтчӧ, Куратщинаас. Гашкӧ, и керкасӧ на аддзылам. Абу ӧд и ылын сэтчӧдз. Чой горулыс котӧртан да Буб юсӧ вуджан дай...

Рытывбыд ме дядьӧястӧ кывзанмоз мечтайті, а гортӧ локті, да войбыд узьны ог вермы, лӧсьӧда кывбур. Ассьым. Мый аддзылі да кывлі, сійӧс и сукті аслам кывбурӧ, рифмаяссӧ корси и, мед мичаджык лоӧ кывбурӧй.

Шондісянь жӧ тай панассӧ босьтсьылӧма. Ӧнӧдз на помнита:

Ньӧжйӧникӧн шонді заводитіс петны,

Ассьыс югӧръяссӧ муртса кутіс сетны,

Садьмӧма нин бабӧ, ломтӧ, кылӧ, пач,

Пескӧн гользӧм шыыс сьыланкыв кодь нач.

Чеччис, кылӧ, дедӧ, корсьӧ шоныд пась,

Паськӧма нин мамӧ, гортысь петны дась.

«Пета, — шуӧ дедӧ, — поткӧдлышта пес»,

А мамӧлы мыйлакӧ ковмӧма кузь гез.

Визиндорӧ, гашкӧ, турун вайны кайӧ...

Кывбурлӧн помыс оз тыдав, чӧлӧй поэма артмӧма сэки. Водзыс кӧ артмыштӧма, то бӧрас мый и гижсьӧма, ачым ог тӧд, ун пыр нин, буракӧ, вӧтасигтыр гижсьӧма-тэчсьӧма. Меным аслым сьӧлӧм вылын долыд: со ӧд, мися, мыйкӧ и артмыштӧма, но медым кодлыкӧ петкӧдлыны, весигтӧ и чойяслы, эг жӧ лысьтлы. Серамвыв на лэптасны либӧ дэльӧдны кутасны. Ог бара-й йӧзӧд! Чистописание тетрадь костӧ гижӧд листъяссӧ пукті да дыркодь гусьӧн новлӧдлі, а сэсся кытчӧкӧ и вошӧма. Уси, колӧкӧ, тетрадь пытшсьыд джоджӧ, да бабӧ ёг туйӧ чышкыштіс дай. Бумага ёгыс ӧд сэки миян мыйсюрӧ вӧвлі, серпасасьлім и чикыш чачаяс вӧчлімӧ да.

Сёрӧнджык нин тӧдмалі, кодъяс ми ордӧ пыралісны да кодъяслы ме «Яблочкосӧ» лыдди. Литература велӧдысь, миянын патеруйтысь Мария Борисовна висьтавліс: кузь, вӧсни тушааыс пӧ Сергей Михалков, зэв нималана гижысь, Москваысь. И мӧд роч дядьӧыс пӧ Москваысь жӧ, и зэв нималана, Фёдор Панферов. Ме пӧ ӧні буретш и лыддя сылысь «Бруски» книгасӧ. Аттӧ пӧ лӧсьыд, быдмыштан да тшӧтш лыддян. А коймӧдыс пӧ Сыктывкарысь, коми гижысь Фёдор Щербаков.

Мария Борисовна нӧшта лыддьӧдліс мукӧд гӧсьтлысь овъяссӧ, но ме вунӧді нин, Илья Сельвинскийӧс сӧмын казьтыштны верма. Меным медся любӧ вӧлі, дерт жӧ, сійӧ, коді менӧ велӧдіс кывбур лыддьыны — Сергей Михалковыс. Кӧть, веськыда шуа, меным эз кажитчы сылӧн ускыс. Абу ус, а кутшӧмкӧ вӧсни бедьторъяс быттьӧ ныр улас. Дай ачыс зэв вӧсньыдик да кузь. Но гӧлӧсыс зэв ёна кажитчис. Быттьӧ и мыкталыштӧ, и оз, быттьӧ и сибдыштӧм гӧлӧсыс, но гора. Татшӧм серпас коли ичӧтик нывкалӧн син водзӧ.

Бӧрынджык сійӧс, государственнӧй гимн тэчысьӧс, челядьлы гижысьӧс, дыр кад сӧветскӧй гижысь котырӧн веськӧдлысьӧс, ме аддзывлі киножурналъясын, телевизор пыр — сійӧ дзик нин эз вӧв сэтшӧм, кутшӧмӧн аддзывлі томдырйиыс, но менам паметьын ӧтувтчӧма и томдырсяыс, и бӧръя кадсяыс. Ми ӧд мӧдысь на сыкӧд, син на синмыс, аддзысьлімӧ. Вӧлі тайӧ 1980 воӧ... Уджалі сэки литературнӧй консультантӧн Коми гижысьяс котырын. Менӧ сӧмын на примитісны гижысь котырас. Менам начальникӧ, Геннадий Юшков, ӧтчыд шуис: дасьтысь пӧ, ветлан Москваӧ, колӧ босьтны выльӧн примитӧм том коми гижысьяслы писательскӧй билетъяс. Аслыд пӧ пӧлучитан и, колӧкӧ, правлениеас уджалысь гырысь писательясыс на личнӧ чолӧмаласны.

Ыстӧны да, мый и не ветлыны Москваад. Аддзыла кӧть, мися, ӧти сайысь гырысь писательяссӧ. Вои Москваӧ, «Россия» гостиницаын, Кремль дорас тай коді, узи. Аскинас муні Воровскӧй нима улича вылӧ, пыри канцелярияас, юаси-висьтаси. Найӧ шуӧны, ковмас пӧ виччысьлыны минут кызь, миян пӧ некод на абу, дас час кежлӧ сӧмын воасны. Пет пӧ да гуляйтышт, колӧк, либӧ буфетын кофе юышт.

Збыль ӧд, кымын и ӧдзӧс, быдлаӧ гижӧма «Секретарь Правления СП СССР» и овсӧ пасйӧма, но став ӧдзӧсыс пӧдса.

— Эта дыра узьӧны! — ропкӧдча ме да лэчча пӧдвалас, буфетӧ, медым збыльысь кофенас, писательскӧйнас, чӧсмасьыштны.

Сэні кымынкӧ тыртӧм пызан, некод кофеӧн чӧсмасьысь абу. Буфет прилавок саяс сулалӧ абу нин ёна том, тшап да мича нывбаба, ме вылӧ видзӧдлӧ кыськӧ веськалӧм ёгтор вылӧ моз. Дерт жӧ: москвичка! Найӧ пыр и аддзӧны провинциалкатӧ. Но меным веськодь, кофенас кӧ гӧститӧдас и. Медтыкӧ талун билетъяссӧ судзӧдны-а. Босьті кофе чашка, пукси пызан сайӧ. Пырис сійӧ!.. Ӧні ёна нин олӧма дядьӧ, дзор юрсиа, тшӧгыштӧм. Он нин шу вӧсньыднад да кузьнад. Синмад шыбитчана сідзсӧ: костюма, пинжак кизьяссӧ разялӧма. Ме вылӧ видзӧдліс, сибӧдчис буфет прилавок дорас, ньӧбис кофе чашка, пуктіс чашкасӧ менам пызан вылӧ, шыасис:

— Что-то не признаю...

Менӧ ачыс мутиыс кӧ гильӧдыштіс-а? Ог сяммы дай ог лысьт татшӧм ыджыд мортъяскӧд сёрнитнытӧ, но ас тӧдлытӧг быттьӧ и артмис, серӧкті да вильыша и шуи воча:

— А я признаю-у!

— Ка-ак?..

Сійӧ видзӧдӧ ме вылӧ сэтшӧм шмонь да юалана синъясӧн, пӧдикӧ, эсійӧ буфетчица мозыс жӧ думайтӧ, кутшӧм арся гут пӧ бара-й миян гижысьяс керкаӧ веськалӧма-а? Но тӧднысӧ окотитӧмыс, буракӧ, велӧдіс сійӧс, пуксис меным паныда улӧс вылӧ, чурснитіс ичӧтика кофесӧ, бара сувтӧдіс ме вылӧ синъяссӧ, — говори пӧ. Кӧсйи эськӧ сійӧ кывбурсянь и заводитны да, «Поросятам спать пора, позже приходитесяньыс», но тшӧкмуні, друг да чайтас — критикуйта сылысь аппаратсӧ, дыр узьысь секретаръяссӧ. Дас часыс, тӧда, эм нин, а найӧ век на абуӧсь. Миянын тай нӧ ӧкмыс кежлӧ воам правлениеӧ да квайт часӧдз быть пукалам. А тані, Москваад... Да, ладнӧ... Висьтавны заводиті налысь волӧмсӧ миянӧ, Комиӧ, 1940 вося тӧвнас ми ордӧ пыралӧмнысӧ, «Яблочко» лыддьӧмнысӧ, юр тангӧмсӧ дерт жӧ и. А сійӧ сералӧ. «Погоди, погоди» — шуыштас, «Что-то припоминаю» — горӧдлас, кутчысьлӧ кинас аслыс кымӧсӧ, шевкнитлӧ кисӧ буфетчицаланьыс да горӧдлӧ: «Разлюбезная, вы слышите? О, какой я был в молодости!» И сэтшӧм кокниа да кыпыда сералӧ.

Буфетчицалӧн звӧнитіс телефоныс. Сійӧ босьтіс трубкасӧ, кывзыштіс да трубкасӧ пуктытӧг и шыасис менам сёрни ёртыд дорӧ:

— Правительственная машина у крыльца, просили поторопиться.

Менӧ шензьӧдіс, ми коддьӧмыс кӧ, дерт, тэрмыштчим эськӧ, тур-тар и, колӧкӧ, уськӧдчим. А сійӧ быттьӧ эз и кывлы, лабутнӧя юис кофесӧ, чышкаліс вом дорсӧ и чунь помсӧ да вӧлись чеччис улӧс вывсьыс, улӧссӧ вештанмоз шуис: «Надо идти...» Петігас гогнитыштліс юрнас меным и буфетчицаыслы: «Аддзысьлам на!»

А буфетчицалӧн кывйыс, буракӧ, гилялӧ нин, ыджыд гӧсьттӧ синнас колльӧданмоз, кайтыштӧ:

— Батюшка сегодня в прекрасном настроении, даже пиджак расстёгнут.

Вежыньтліс вомсӧ, еджыд кокошникаа юрнас дзӧрӧдыштіс.

Ме сӧмын лэптыштлі пельпомъясӧс. Мый татчӧ шуан...

Рытнас, Сыктывкарӧ нуысь самолётӧ пуксьыны куті да, аддзи Геннадий Юшковӧс, миян гижысьясӧн юралысьӧс. Тшӧтш пуксьӧ.

— Но, тэ тай нӧ тані жӧ! — шензьышті ме.

Сійӧ вочавидзӧ:

— Корлісны. Бӧра-водза волі.

А ме думышті: но, мися, гижысьяслысь Ыджыд председательсӧ тэрмасьӧмӧн Кремльӧ корисны, а миянлысь Сыктывкарсянь Москваӧдз. Мый нин выльторсӧ висьталӧны-а?

Нинӧм сэтшӧмсӧ эз. Гижны тшӧктӧны. Олӧмсӧ веськыда, пӧръясьтӧг гижны.

Сӧветскӧй Союзса герой

Ог помнит, 1943 али 1944 вося тӧв вӧлі. Ми пемыдгорулалім нин.

Пырис миянӧ колхозса выль предным, Гришко Иван дядь, — ранитчылӧма, неважӧн война вылысь локтіс. Пызан вылӧ пуктіс кык ичӧтик тубрастор да йӧв штоп, шыасис бабӧ дорӧ:

— Татьян тьӧтка, тэ медся бур кандидат. Герой, пӧнимаешь ли, вой улӧ татчӧ веськалӧма. Узьтӧд. Бура примит...

Бабӧ повзискодь:

— Господи... Герой... Миянӧ...

— Но да, — бабӧӧс лӧньӧдӧ председательным. — Кӧнкӧ пӧ Усть-Куломын, вӧр участокын геройыслӧн мамыс олӧ... Эвакуированнӧй... Пӧнимайтан?.. Сэтчӧ мунӧ. Занулльӧсянь кӧшӧв доддьӧн вайӧмаӧсь... Мед тавой ті ордын узяс. Асывки мӧдӧдам водзӧ.

— Мед эськӧ узяс да... — кайтыштӧ бабӧ. — Миянын ӧд ямщикъясджык узьлӧны да...

— Нинӧм. Тэ кужан... — пӧперегалӧ бабӧӧс предыд да индӧ пызан вылӧ: — То ме мыйсюрӧ вайышті-а... Блин пӧжав. Ме муна, вайӧда...

Тэрмасьӧмӧн и петіс Иван дядь ӧдзӧс мӧдарӧ. Бабӧ вошӧма кодь здук вӧлі на, а сэсся шыасис миян дорӧ, куим чой дорӧ:

— А шу, челюдиӧ, туй мортыс ӧд туй морт и эм. Герой кӧть абу, вевт увтӧ сьӧрсьыд он новлӧдлы. Ті вайӧ, инӧ, самӧвар пуктӧ, а ме ичӧт пач ломтышта, шоныд мед сылы узьнысӧ лоӧ.

Муртса на пачыд ӧддзис, ургыны кутіс, герой гӧсьтыд, кылӧ, воӧ нин. Сельсӧветса ӧти дядьӧ да миян предным и пыртісны, отсалісны пӧрччысьны, бабӧкӧд да миянкӧд, нывкаяскӧд, тӧдмӧдісны, сэсся бур вой сиисны дай мунісны. А геройыд абу ӧтдорасьысь ни ыджыдӧ пуксьысь вӧлӧма. Абу нин ёна том, визув сьӧд синма, тшӧгыштӧмкодь кынӧма да чотан кока. Пукалӧ пызан дор лабичын, визув синъяснас гӧгӧрпӧв дзӧръялӧ да варовитӧ бабӧкӧд. Бабӧджык миянсянь и варовитӧ, роч нисьӧ комиӧн висьталӧ ичӧт пач водзын ноксянмозыс.

— Час, дорогой сынок, щай кипит! Пӧсь блин сварим, ужынать будем.

Мӧдыс бура гӧгӧрвоӧ, гогйӧдлӧ юрнас, «а-а»-кайтӧ. А бабӧлы окота унджык сёрнитны, оз ӧд частӧ сы дорӧ геройясыд волыны. Быдтор окота тӧдны: мый нин сэтчаньын керсьӧ да кор нин и войнаыс помасяс; ачыс кытысь-мый; чотіктӧ со, да кокъясыс, пӧди, ёнгӧны; эвакуированнӧй мамсӧ видлыны став сьӧлӧмнас, кӧнкӧ, тэрмасьӧ...

Кор самӧвар воис пызан вылӧ да пӧсь блин лои дась, бабӧ дзикӧдз смелмис да и юалӧ, а юалӧмсӧ ылысянькодь и заводитӧ:

— Много кочу спрашивать, да грек дорожного человека манить, может, спать кочешь? А одно коть скажи, видел, поди, немца-то, какой он? Человек жӧ ведь, наверно? А ведь разговаривают люди-то: лютует крепко, детей да стариков обижает и...

Ми, куим чой, паччӧр вылынӧсь: лэччыныыс бабӧ эз тшӧкты, да огӧ и лысьтӧй. Кывзам бабӧлысь рочасьӧмсӧ да тільк серӧктыштлам. Дзик нин бабӧ миян роч лоны кутіс, тшӧкыда ӧд рочьясыд миянын узьлӧны, да велалӧма коркӧ. А геройыд нюмдыштлӧ ӧтторъя сылы, гӧгӧрвоис бабӧлысь юалӧмсӧ, вочакыв сетӧ збодера. Геройыд герой и эм, тадзи и колӧ вочакывтӧ сетны! Нюмдыштӧ, шуӧ:

— Понятен мне твой вопрос, мамаша. Очень лютует, это точно. Только ведь мы за все их злодеяния полностью отплатим. Не зря наш советский народ поёт: «Пусть ярость благородная вскипает как волна-а-а...» — геройыд миян и сьывны нин горӧдіс.

— Герой кӧть, а абу и ыджыдӧ пуксьысь. Прамӧй морт, тыдалӧ, — вашкӧдӧ меным ыджыдджык чойӧ.

Ме сылы воча:

— Эз кӧ прамӧй морт вӧв, кутшӧм сійӧ герой.

Сиктад ӧд кыдзи: кывлӧмаӧсь кӧ, мый кодкӧ война вылысь воӧма, быть нин чукӧртчӧны, юасьӧны да висьтасьӧны. Сідз жӧ и миян лои. Кывлӧмаӧсь, небось, герой йывсьыд. Шӧтісны керка тыр тьӧтӧяс, челядь, кымынкӧ пӧльӧ. Кодсюрӧ татшӧм гӧсьтыдлы и гӧснечтор на вайыштӧмаӧсь, пуӧм кольк ли, пӧжалӧм печенча ли, стӧканын нӧктор на и. Гӧститӧдӧны геройтӧ да юасьӧны, юасьӧны, юасьӧны... Сійӧ помся висьталӧ:

— О, миян партизанскӧй отрядын... Поездтӧ взрывайтам, под откос лэдзалам... Полицайӧс гусьӧник укокошитам. Видзӧдан да, фрицыд и пышйӧ нин! Мездам ӧти сикт, мӧдӧс... Велалісны миян зонъяс воюйтнытӧ! И нывбабаяс тшӧтш... Зоя Космодемьянская йывсьыс кывлінныд? Героиня!..

Кывзамӧ вом паськӧдӧмӧн. Дерт жӧ, самӧй война би пытшсьыс со петӧма! Збойджыкъяс и асьныс нин юасьӧны. Ванько дядь миян медся збой, зятьыс сылӧн карын, ГПУ-ын, уджалӧ. Нинӧмысь тай оз и пов: мыйысь нӧ пӧ тэныд геройсӧ сетісны? Висьтав пӧ, колхозничаясыслы геройскӧй примерсӧ петкӧдлы!

— Героя-то? О, это было дело! — нӧшта на варовмӧ миян гӧсьтыд. Но сетіс гӧгӧрвоны, мый война эм война, да нӧшта и партизанскӧй, и быдтор юӧртны оз пӧ и позь. Сэсся вом доръяснас чуп-чопкерӧм бӧрын ышловзьыштӧ да содтӧ: — Ранитчылі ме сэки ёна, братцы. Палялі госпитальын, еджыд халата нывъяс меным нюмъялӧны — ловзин пӧ, милок.

А мужичӧй мортыдлы мича нылыд — медся бур лекарство! Не кӧ налӧн небыдик киясыс, ме эськӧ ӧні эг тані, а адын гуляйті! Уна грек лов вылӧ босьті, унаӧс лои виӧма. Но ӧд найӧ фрицъяс, сідзи налы и колӧ! Ӧти кывйӧн: бурді. Чота сӧмын. Но регыд бӧр муна фронт вылӧ. Сӧмын мамӧс аддзӧдла. Татчӧ, Комиад, эвакуируйтӧмаӧсь. Ленинградысь ме, сэн овлі водзті. А Комиад некор эг волы. Тіян Коми муыд зэв паськыд — видзӧдалі карта серти. Кӧсйи Ухтаӧдз поездӧн локны, но ёртъяс шуисны, бурджык пӧ таті веськыда мунны, Сыктывкар пыр. А зря ме найӧс кывзі, — туйяс тані абуӧсь, лымйӧн тырӧмаӧсь... Пока мамӧ дорӧ локта, дженьыдик отпускӧй коляс. Ті онӧ вермӧй висьтавны, сэтысянь, Усть-Куломсяньыс, верма ог веськыдасӧ петны Ухтаас, поезд станцияас? Мамӧс бы син пыр нуӧді, и ӧдйӧджык бӧр фронт вылӧ. Поезднад ог сёрмы...

Аслас майшасьӧмӧн нин юксьӧ геройыд, дӧжналӧ туйяс йылысь. Дерт, война ӧд, и лэдзӧмаӧсь мортсӧ абу гуляйтны, а мамсӧ видлыны. Миян тьӧтӧяс да дедукъяс рад эськӧ и отсавны бур сӧветнад, да сійӧ местаясас некод на абу волӧма. Кодкӧ тай шуыштіс жӧ сэсся, ӧні пӧ ӧд геологъясыд ёна ветлӧны да, гашкӧ, и отсаласны кӧрт туй вылад петны.

Геройыд со нюмъёвтӧ нин: збыль пӧ, огӧ жӧ вошӧй ас му вылын! Пасьвартам пӧ немечтӧ да быть нӧшта вола Коми муад, ветла быд пельӧсӧ. Интереснӧй мича местаяс, и йӧзыс со... Аттьӧ пӧ тіянлы, менӧ тадз примитанныд да.

Дыр на эськӧ войтырыс герой дорад варовитісны, да бӧрти бабӧ вӧтлыны нин кутіс суседъястӧ. Вой шӧр нин пӧ, да мунӧ сэсся гортаныд, сетӧй мортыслы шойччыштны, асывки ӧд бара сылы туйӧ.

— А збыль ӧд, Татьяна. Мунам сэсся, мунам!

Вой шӧр гӧгӧрыс и разӧдчисны. Эг сэсся и тӧдлы, паччӧрӧ унмовссьӧма. Садьми мӧд асывнас: брӧд пӧсявсьӧма, ывлаыс югыд нин, а керкаын некод абу. Чойяс нӧ, мися, кӧнӧсь? А бабӧ? А геройыс? Мунӧма кӧ нин-а! Кӧсйим ӧд сійӧс колльӧдыштны! Узьсьӧма тай! Чойяс, колӧкӧ, ас кадӧ садьмӧмны да колльӧдчӧны-а...

Видзӧда да, джоджын ичӧтджык чой кӧлачӧ кусыньтчӧмӧн узьӧ. Пач трачкакылӧ-ломтысьӧ. Сідзкӧ, бабӧ гортын. Лэччи паччӧрысь, матӧдчи мыссян доз дорӧ... Пырис бабӧ да пач вом дорын кутіс кисӧ шонтыны. Менӧ коркӧ сэсся казяліс, шыасис скӧркодь гӧлӧсӧн:

— Но, муніс геройыд! Мед нӧбаласны сійӧс! Гнедкоӧс, медся бӧръя вӧвсӧ, доддялісны. А Визиндорысь турун вайтӧм... Корадодь сылы да...

— Бабӧ, тэ нӧ мый? Геройыслы вӧвтӧ да додьтӧ жалитан?

Бабӧ шеновтчыштӧ кинас:

— Тэ тай нӧ Ванько сусед кодь жӧ. Сійӧ менӧ сельсӧветӧ явитны кӧсйӧ-а, мыйла пӧ герой йывсьыс сідз сёрнитан. А кыдзи нӧ сы йылысь колӧ? Герой кӧть абу... Наперво, абу прамӧй морт-а.

Бабӧлӧн горалӧмысь садьмис ичӧтджык чой, тэрыба эновтіс вольпасьсӧ, уськӧдчис бабӧ дорӧ, сывъяліс сійӧс, ымӧстіс:

— Менӧ сійӧ вины кӧсйис... Войбыд вӧтӧн сыысь пышъялі. Петшӧр пӧвстті быттьӧ пышъя, а яй сотчӧ, сэтшӧма петшӧралӧ...

Бабӧ шлёпкӧ сылы куш кокчӧръяс, тойыштӧкодь ас дінсьыс, стрӧга горӧдӧ:

— Этшаджык быдлаӧ ныртӧ сюй! Мый лешакысла войнас шӧйтан?! Сы дінӧ вежӧс саяс мыйла пыран?!

— Ме кӧсйи сылысь медальяссӧ видлыны. Джек юр вылын кительыс ӧшалӧ, а ме сӧмын малышті, сійӧ тай кыдзи горӧдіс «Шурик!» ли «Сюрук!» ли да кыскис пӧдушка увсьыс пистолетсӧ. Ме аддзылі... Тэ, бабӧ, эн сійӧс дорйы, эн! Скӧр сійӧ, лёк дядьӧ...

Чоюкӧ аслас горӧдӧмысь виньдіс, пондіс кызны да чашйыны-гыжъявны яйсӧ.

Бабӧ лэптыштліс сылысь дӧрӧм подолсӧ да акнитіс: став яйыд пӧ тай нӧ гӧрд! Письти-ляті висьӧмыс кӧ нин тэнӧ босьтӧма-а? Недыр пӧлялыштіс-малалыштіс чоюклысь мышкусӧ да кокчӧръяссӧ, сэсся йӧткыштіс дінсьыс, збодера шуис:

— Мун, мыссьы кӧдзыд ванас, прӧйдитас. Пӧсявлін, да сыысь, пӧдикӧ... Талун ӧд школаад онӧ мунӧй. Ветланныд мекӧд тшӧтш складӧ, веялкасӧ бергӧдлыштанныд тшӧтш. Завхоз шуис, кӧйдыссӧ пӧ дасьтам тулыс кежлас, а мый кольӧ, юклыштам. Вот сэки ме тіянлы сэтшӧм пушыд кӧвдум пӧжала! — бабӧ, пыр на стрӧг чужӧма, татчӧ нюмдыштліс да содтіс: — А ӧні мыссьыштӧй да сёйыштам. Геройыдлы блин пӧжавлі, да кольыштӧма...

Бабӧ мудер, кӧлӧб да блин йывсьыд нарошнӧ сёрнисӧ паніс, мед ми ылалам дай чоюкным лӧняс гыжъясьӧмсьыс. Да и мед сэсся вунӧдам герой йывсьыс.

Но другӧн ӧмӧй вунас? Миянлы, челядьыдлы, дыр кежлӧ ошйысян сёрни наперво вӧлі-а: кыдзи нӧ, ачыс Сӧветскӧй Союзса герой миян сиктӧ воліс! Миянын узис! А бабӧ, видзӧдам да, зумыш дай скӧр гӧлӧса миянкӧд. Татшӧмыс сыкӧд оз частӧ овлы. Быттьӧ мыйкӧ дойдӧ сійӧс. Но мый? Юалам, да сӧмын ышловзьыштӧ:

— А войнаыслӧн помыс абу да...

А вӧлӧмкӧ, Ванько дядь, миян сусед, повзьӧдӧма, — висьтала кӧ пӧ геройтӧ видӧмысь, тэнӧ кутузкаӧ пуксьӧдасны. Ванькоыс сэтшӧм, пыр грӧзитчӧ кодӧскӧ пуксьӧдны. Аслас киыс пыр дзӧрӧ, быттьӧ петук юр кералӧма. Гоньялӧ-ветлӧ керкаысь керкаӧ, корсьӧ, оз-ӧ кодкӧ самӧкур румка мыччы.

Коньӧрӧй бабӧӧй, миян вӧсна полӧма: пуксьӧдісны кӧ ӧд, ми, нывкаяс, ас кежаным колимӧ... Вежон чӧж виччысьӧма кутузкаӧ пуксьӧдӧм. Но регыд лыбис сёрни, геройыд пӧ шпиён вӧлӧма! «Чӧлӧ нинӧм абусӧ сёрнитны», — шуліс бабӧ вашкӧдчысь тьӧтӧяслы, а найӧ: — «Абу, нинӧм абу! Сельӧ тьӧтка налог мынтыны сельсӧветӧ пыралӧма, да сэні сёрнисӧ кывлӧма».

— Збыль кӧ вед, сельсӧветсяньыс и висьталасны.

— Висьталасны тэд!.. Ачыс Сельӧыс и юалӧма, да крапкӧмаӧсь, мынтысин кӧ пӧ, мун, тэтӧг разберитчасны!

Сідзи сёрнитыштісны, дай сёрниӧн и коли. Збыль ли, лӧж ли, — код сэсся тӧдас. И сытӧг шог-маетаыс уна вӧлі — муніс война, коліс быдтор ас кадӧ вӧчны. Уджын кияс оз тырмыны, а сэні нӧшта и похоронка кодлыкӧ воӧма, и тшыг кынӧма челядь бӧрдӧны.

Ветлысь-мунысьыд тай быдсямаыс овлӧ, он вермы быдӧнӧс тӧд вылад кутны да гаравны.

Батьлӧн козин

Сэки, батьӧс колльӧдігӧн, и думыштлыны эг кужӧ, ыштӧ пыр кежлӧ торъялам. Эгӧ тӧдӧ, да весиг и ачыс мамӧ эз тӧд, мый сы пытшкын овмӧдчӧма нин выль олӧм. Чужис сійӧ тулысъявылыс, кор сьӧд ракаяс буретш воалісны.

— Бласлӧ Кристос... Чавканъясыс шоныд муяссьыс миянлы козин вайисны! Нывъяс, видзӧдлӧй жӧ вокныд вылӧ! Батьыс кодь паськыд ныра! Мый нӧ нимсӧ пуктамӧ? Мамыд тай Вовикӧн ыдждӧдліс нин-а...

Бабӧ кутӧ моздорас рузумӧ гартыштӧм ладинечӧс, ачыс качнитчыштлӧ быд кыв шуигӧн, тшӧтш и вомыс шешмунлӧ:

— Кӧлена нуӧдысь ӧд! Миянлы, чиг нывбабалы, мужикулов... Батьыдлы сідзи и гижӧй, бобӧяс, мужик пӧ, дзик тэ кодь!

А ӧти мужиктӧ, да эгӧ и кужӧй видзны, куим арӧс тыртӧдз воштім. Кыдз кӧть кӧрит асьтӧ. Мый ми вермим вӧчны, куим нывкаыс да пӧрысь пӧчыс? Мамӧс гортысь эг аддзылӧй-а. Пыр сортӧвӧйын да сплав вылын. Гожӧм шӧрнас кӧ гортӧ лэдзласны, бара жӧ узьлӧмӧн страдуйтӧ Визиндорын. Пывсьыны сӧмын и волас. Батьӧ кӧть война вылын нин вӧлі, «народлӧн враг гӧтыр» печатыс сы вылын пыр на ӧшаліс. Кага тшыглы кулӧ, турун няньыд сылы абу сёян. Мӧснымӧс кыдзкӧ-мыйкӧ тӧвйӧдім, а тулыснас вӧля вылӧ лэдзим да ош косявліс. Тӧвнас кӧинъяс матайтлісны, гожӧмнас ошъяс. Тӧдӧны тай и найӧ — мужикуловыс, кыйсьысьыс, грездӧ эз коль, дзикӧдз вельмисны.

Ичӧтик Вовикӧс дзебиг мамӧ ни бабӧ гӧлӧсӧн эз омлявны-бӧрдны. Шогысла эз кӧ нин и вермыны бӧрднысӧ-а. Мамӧ сӧмын сыркмуныштавліс. А бабӧ ышлолалӧмӧн кайтіс, аскӧдыс Енмыскӧд сёрнитіс:

— Рӧститчыліс тай кӧйдысыс кӧлена нуӧдысьыслӧн, да, Господьӧ, мырддин тай нӧ! Али лёк йӧзыс олӧмсӧ му вылас сэтшӧмӧс вӧчисны, кытчӧ и ачыс Енмыс оз лэдз ладинечыслы кольччыны?

Пиыслӧн кулӧм йывсьыс кывліс ли эз батьӧ, ог и тӧдӧ. Медбӧръя письмӧас тай эз на нинӧм гарав-а. Збодеркодь письмӧ и воліс. Ленинград гӧгӧрысь кытш пӧ лои орӧдӧма! Ми, колӧкӧ, регыд пӧ эновтамӧ жӧ Ладогасӧ, мӧдам водзӧ, рытыввылӧ.

Мый сэсся водзӧыс сыкӧд вӧлі, ог и тӧдӧй, эз сэсся письмӧыс волы да. Визинысь тай ӧти дядьӧ, война помасьӧм бӧрас нин, висьтавліс, ӧтлаын флотас, Ладога вылас, вӧлӧмаӧсь да: десант пӧ миян вӧлі, берегас кутім чеччыны, машинаяс нин миянӧс виччысисны, кузовас унаӧн нин кайӧмны вӧлі, — друг лыйсьӧм шыяс. Кымынӧнкӧ пӧ дзик пыр и лездісны, пуксьытӧдзныс на. Засадаӧ пӧ веськалімӧ. Ме пӧ ранитчылі жӧ сэксӧ, но ловйӧн тай со коли...

А батьным усьӧма, сійӧ дядьӧыс аддзылӧма...

Тешкодь ли абу, а ми, Крещенньӧ войӧ гадайтчиг, аддзылім сійӧ серпассӧ. Мамӧ и вӧзйис гадайтчынысӧ. Сотлам пӧ бумага да видзӧдлам, мый вуджӧрыс петкӧдлас. Петкӧдліс: машина вылын морт сулалӧ, сэсся пӧри. Сэки, дерт, эг и кужлӧй думыштны, мый буретш сійӧ здуксӧ аддзам. Дай, сідз кӧ шуны, гадайтчимӧсӧ прӧста сідз, кадсӧ колльӧдӧм ради. Эг жӧ эскӧй некутшӧм вештуйтчӧм-гадайтчӧмлы...

Збыльсӧ-ӧ гадайтчӧмыс висьталӧ, ӧнӧдз ог куж шуны стӧча. Стӧча сӧмын верма шуны: меным гадайтчӧмыс мустӧм, абу сьӧлӧм серти. Да некодлы ог и сӧветуйт гадайтчыны, весиг и прӧста кад коллялӧм понда. Мыйла татшӧм кывкӧртӧдас вои, ачым ог тӧд. Гашкӧ, сы вӧсна, мый мамӧлы сэки сотӧм кабала вуджӧрыс петкӧдліс горт. А меным — машина да туй. Гадайтӧмыс збыльмис: мамӧ кулі, а ме пышйи карӧ.

Разі-пели лои миян дружнӧй семьяным! Бабукӧ, миян бабукӧ, ӧтнас коли медічӧт чойкӧд. Тайӧ нӧ лӧсялӧ морт олӧмыслы да морт кӧсйӧмыслы? И гадайтчӧм водзвыв висьталӧ тайӧс! Мортыс оз ӧмӧй радлыны чуж? Мыйла, сідз кӧ нин, лёксӧ водзвыв чуксавны? Быть кӧ лоны колӧ — лоас и сідз. Мыйла водзвыв сы йылысь думайтны, сьӧлӧмтӧ дойдавны. Ме чайта: гадайтчӧмыд — медся лёк удж.

Емва берег

Воддза висьтас карӧ пышйӧм йылысь лои гарыштӧма. Мамӧ кулӧм бӧрын пышйи и эм. 1944 вося арнас вои карӧ, пыри педучилищеӧ велӧдчыны.

Но сыӧдз менам олӧмын нӧшта ӧти кадколаст вӧлі, кодӧс оз позь вунӧдны. Менам сикӧтш кӧлышкаын сійӧ молльыс синмад ёна жӧ шыбитчӧ. Но сы йылысь аслам «Бобӧнянь кӧр» повесьтын унакодь нин висьтавлі, да ог и выльысяв. Педучилищеас куим во коллялӧм йылысь уна жӧ казьтылӧма лои: «Моздор тыр пес», «Вошті вӧлӧс», «Пуд сов», «Нянь корка», «Хрусталь тупли», «Андел-кранитель» — со нин кымынлаын висьтасьӧма тай, йӧзӧдлісны и «Коми му» газетын, и «Войвыв кодзув» журналын.

Медбӧръя висьтас, «Андел-кранителяс», гижлі, ыштӧ педучилище лои помалӧма да муна уджавны Сереговӧ, челядьӧс бурдӧдан санаторийӧ.

Воис кад и Сереговсӧ казьтыштны, ӧд сэні ме абу нин прӧстӧй нывка-студентка, а воспитательница Нина Никитична. Дай сэні ме лои аньӧн, верӧс сайӧ петі.

Серегов — мича сикт, зэв гажаинӧ пуксьӧма, Емва берег бокышас. Стрӧйбаясыс ордйысьӧмӧн быттьӧ кайӧны крут гӧра йылас, а колӧкӧ, ю дорас зільӧны лэччыны, медым купайтчыштны югыд ваас. Курортыслӧн гырысь короминаясыс тай дзик берег дорас-а. Сов заводыс и. Тані оз овлы гажтӧм. Но менам уджаланінӧй, санаторийыс, бокынджык, ю катыдыс верст-мӧд колӧ на вӧр пыр мунны Кошкиӧдзыс (Кось сикт). Кошкиыс зэв жӧ гажаинӧ пуксьӧма. Да и йӧзыс зэв варовӧсь да шаньӧсь, коми войтыр. Сереговас рочӧсь-а... Налӧн ӧткымын кыв сыктывса дорысь мӧдпӧлӧсджык вежӧртаса. Менӧ, выльӧн воӧм морттӧ, унаысь весьӧпӧртлісны... Коркӧ ӧтчыд, льӧм пу дорын лэбачьясӧн нимкодясиг, горӧдсис менам:

— Ой, кайясыс со жбыръялӧны, кутшӧм гажаа дзользьӧны!

Ме вылӧ кыдзи видзӧдліс кӧзяйкаӧй! А сылӧн питорйыс кок нырнас чужйыштіс лыасӧ мелань да ропкӧдчӧмӧн шуис:

— Воспитательница шусьӧ... Понъясьӧ!..

Та бӧрын зіли этшаджык сёрнитны сиктсаяскӧд. Да веськыда кӧ шуны, накӧд сёрни вылӧ менам кадыс эз и тырмыв ёнасӧ. Пырджык удж вылын, челядькӧд. Кӧть патераад эн волы: сэні пыр гажа. Санаторий стрӧйбаыс сулалӧ дзик Емва кыр йылас. Сэтысянь, чайтсьӧ, став мирыс тыдалӧ: юыс, мӧдар берегас Политовка грезд, сы сайын мир туй, коді нуӧдӧ Княжпогостӧ... Сэті лун и вой жуӧны машинаяс. А туй саяс — помтӧм-дортӧм парма.

Кӧзяйка унаысь дӧжнавліс Кылтовса кутшӧмкӧ манастыр йылысь: и местаыс пӧ сэні мича, и вичкоыс дивӧ кодь вӧвлі, и мыйта нянь да быдкутшӧм пуктассӧ быдтывлісны манашкаяс. «Рӧзӧритісны, — ышловзьӧмӧн шуліс сійӧ да вуджӧдліс видзӧдлассӧ санаторийкӧд орччӧн зымвидзысь часовня вылӧ: — А этайӧс кранитам, эг пызьйӧй. Нэм сы дорӧ йӧзыс чукӧртчылісны, и ӧні на кыскӧ».

Збыль ӧд, гожся рытъясӧ, удж вывсьыныс воасны да, оз сӧмын том йӧз, но и олӧмаыс — пӧчӧяс, пӧльӧяс — быть чукӧртчылӧны. Томджыкъяс кадрильын бергалӧны, а олӧмаяс крут берег йылас сулыштасны, мӧда-мӧдыскӧд варовитыштасны. Меным ёна воис сьӧлӧм вылӧ налӧн оласногыс. И ми нывъяскӧд на дорӧ петыштлім жӧ да кадриль йӧктім. А петавліс кӧ йӧз дорас санаторий завыс, Василий Иванович, да паськӧдліс кӧ баянсӧ, войпуксьыс артмыліс прамӧй праздник. Ок и сярӧдліс сійӧ быдпӧлӧс танецсӧ и сьылансӧ! Василий Иванович водзті военнӧйӧн вӧлӧма: покодка сертиыс тӧдчӧ, дай корсюрӧ военнӧй паськӧмсӧ на пасьтавліс. А шусьӧ ачыс Кебраысь жӧ, Расчойын пӧ чужлӧма-быдмылӧма.

— Татчӧ кӧсъя вужъясьны, — шуліс сійӧ. — Челядьыдкӧд ноксьыны ёна кажитчӧ. Да и гӧтырӧй татчӧс, Сереговсьыс...

Татшӧм завнад санаторийсалы зэв гажа. Ставӧн: и воспитательницаяс, и медсестра, и няняяс, и прачкаяс — том нывъяс. Пӧрысьмыныс пӧ оз удитны — пышйӧдӧны жӧникъяс ю сайӧ... Тадзсӧ шуысьыс вӧлі Педӧровна, пусьысь-пӧжасьысьным, дзик ӧти олӧма нывбаба миян коллективын. Волӧма татчӧ война кадас на, ачыс Лӧзымысь, Сыктыв вожысь жӧ. А кыдзи татчӧ веськалӧма, некор эз гаравлы. Шмоньпырысь ас йывсьыс тай шуліс: «Ме ӧд поводнӧй жук! Быд тшельті визъялі и быд пу кост лэбавлі». Гӧгӧрво сэсся сійӧс. Мем тай кажитчӧ, кӧнкӧ лагеръясын пукавлӧма-а. Мыйла нӧ эськӧ кулитіс да пинявліс власьтсӧ? Сійӧ пӧ вед, сӧветскӧй власьтыд, медсюсь гуськульыс, шулӧ вӧлі. Библияысь пӧ Енмыслысь велӧдӧмсӧ аслыс капвӧчис, моральнӧй кодекс Ен кыв подув вылын вӧчис-лӧсьӧдіс, а ачыс Енсьыс бергӧдчис дай йӧзсӧ ӧтдортіс Ен дорсьыс.

Ме эськӧ сылысь шуасьӧмъяссӧ бура эг и гӧгӧрволы дай и пыдди эг пуктыв, но кӧзяйкаӧй дзик пыр вӧлі сы сёрни дорӧ сюртчас да рытывбыдъясӧн варовитасны. А ме, ог кӧ пет код дорӧ кӧ нывъяс дорӧ, на дорын жӧ пукала да «ришельеӧн» вышивайтчыны велӧдча. Педӧровнаыс жӧ и ышӧдіс, узоръяссӧ да еджыд каленкор сетіс и. Ми ӧд сыкӧд ӧти кӧзяйка дорын патеруйтім: сійӧ вежӧс сайын узьліс-оліс, а ме кӧзяйкаыскӧд ӧти вежӧсын. Ныв крӧватяс и узьлі. Нылыс тӧв пуксьӧмсяньыс сортовитны вӧрӧ мунліс-а. Педӧровна дорын ме эг вермыв унмовсьны, ныргорӧн шкоргӧ да. Табак дук сы дорысь ӧвтӧ и. Кыдзи нӧ ӧти жырйын сыкӧд верман унмовсьны. А сідзсӧ лӧсявлімӧ. Юкны миянлы вӧлі нинӧм. Ӧти семья моз и олімӧ ставӧн: патерантъяс и ачыс кӧзяйкаыс ныв-пиыскӧд.

Первойсӧ мем тані, Кошкиас, олӧмыс зэв ёна кажитчис: удж вылын челядькӧд гажа, нывъёртъяскӧд корсюрӧ Сереговас ветлім, курортникъяскӧд танцуйтлімӧ. Но регыд гӧгӧрвои: тайӧ меным этша. Пыр тшӧкыдджыка куті петны Емва берегас да крут кыр йывсяньыс видзӧдны эстчаньӧ, помтӧм-дортӧм лӧз вӧр саяс. Кӧнкӧ сэні, мися, менам Кебра-матушкаӧй, горт-позйӧй, бабӧ и чоюкъяс. Сэні меным некор эз вӧв дзескыд да гажтӧм. Пет сӧмын керкасьыд: орччӧн и лавка, и вичко клубыд, и библиотека, и школа. А тані почтаыс весиг абу. Газет-письмӧяс вайӧны Сереговсяньыс, лавкаын вузасьысь гозъя кор ветласны тӧварла. Первой вежонъяссӧ найӧ меным зэв тшӧкыда вайлісны письмӧястӧ. Сӧмын на пыра лавкаас няньла ли сакарла, гӧтырыс нюмъялӧ нин меным:

— Нолтӧ, йӧктышт, тотшӧд кокнад! Кутшӧмкӧ Николай Ухтасянь гижӧ!

Ме зіля тотшӧда кокӧн.

А нывъяс кӧ либӧ Педӧровна мекӧд, чӧлӧй концерт артмыліс. Тшӧтш йӧктылісны. А Педӧровна и «Ой, полным-полна коробочка...» сьылыштас. Но татшӧм радлуныс регыд помасис. Ноябрьскӧй праздникӧдз сӧмын кыссис. Сэсся коли Выль во, Гӧрд Армия праздник, регыд март кӧкъямысӧд лун, Нывбаба праздник, а Ухтасянь некутшӧм юӧр. Гашкӧ, мися, нефтешахтаас пӧдіс да? Гижліс тай, экспериментальнӧй участокӧ пӧ индӧмаӧсь удж вылас. А колӧкӧ, мӧд нылӧс аддзис... Карад ӧд нылыд уна, дай не ме кодьӧсь. Ме-ед... Ме мый верми ачымӧс такӧді да эг эскы лолӧн ни вежӧрӧн, ыштӧ Николайӧ вермис татшӧм ногӧн дойдны менӧ.

Збыль ӧд, абу ылӧдлӧма сьӧлӧмӧй. Нывбаба праздник рытӧ ми нывъяскӧд мичаа вӧччим да мӧдім Сереговӧ: шуам, клубас гажӧдчыштам дай пыралам тӧдса ныв дорӧ. Медсестра сійӧ, курортас уджалӧ. Корис зэв ёна, сур пӧ вӧча сэк кежлӧ дай зонъясӧс чукӧста.

Кыпъялам, мунам Сереговӧ сур юны да зонъясӧс видзӧдлыны. Лымйыс чарӧмакодь нин вӧлі, да муртса петімӧ Серегов кушас, веськыда и мӧдім сиктса клубланьыс. А чукыль вӧчысь туй вывтіыс кодкӧ том морт буретш да Кошкилань восьлалӧ. Тэрыба, тэрмасьӧ быттьӧ.

— Ой, нывъяс, сувтыштлӧй! Тонӧ... Тайӧ Николай тшук! Восьласыс сылӧн!

— Да... Мун сэтысь...

— Сійӧ, сійӧ!

Ме сы дорӧ веськыда котӧртны.

— Коль-ка-а! — горза.

Сійӧ тшӧтш меным паныд уськӧдчис. Чарӧмыс абу на зумыд, тувччӧ и вӧйласьӧ, а ме кокни да ог вӧй, лэба сыланьӧ.

— Тэ кытчӧ? Кытысь усин? — юала, падмӧм синъясӧн видзӧда сы вылӧ.

— Тэ дорӧ. Эн мӧй виччысь? — шуӧ сійӧ да нюмыс вошӧ чужӧм вывсьыс.

— Водзті виччыси, а ӧні...

— Гӧгӧрвоа... А ме, йӧйыд, тэрмася...

Нывъяс ылысянь видзӧдӧны миян вылӧ, кыдзи ми ӧта-мӧдӧс дивитам да вежӧгтам, ог весиг кутчысьлӧй ни окасьӧй. Медбӧрын найӧ сибӧдчисны, гажа шмоньӧн да серамӧн горзӧны:

— Окыштчӧй но! Да ёна пемдытӧдзыс мунӧй гортын мусукасьӧй...

Пока эг вунӧд, висьтышта, мыйла эз кутны воны Николайсянь письмӧясыс. Вӧлӧмкӧ, миян кӧзяйкалӧн пиыс, коді велӧдчис Сереговас дасӧд классын да сэні и оліс унджык кадсӧ тьӧтка дорас, босьталӧ меным адресуйтӧм письмӧястӧ почта вывсьыс: сійӧ пӧ миян патерантка, ачым пӧ и нуа сылы.

Бур кӧть, висьтасис да пӧкаитчис, кор нин ме лои Николайлы гӧтырӧн да дасьтысим петны туйӧ, Ухтаӧ. Йӧюкыд!.. Кӧсйи пӧ ме тэ вылӧ гӧтрасьны, да сійӧн письмӧяссӧ сайӧдалі.

Со ӧд... Детинушкаыс, вӧлӧмкӧ, любитчӧма ме вылӧ. Любовыс тай и сэтшӧмӧн овлӧ. Ме сэки серӧкті сӧмын, эг дӧзмы ни пиняв зонкасӧ. Мыйла?.. Ме ӧд шуда! Ми сӧмын на воим Сереговысь, сэні, сельсӧветас, гижсим!

Бӧрас нин, кор поезд нуис миянӧс Ухтаӧ, нар вылас куйлігӧн думыштчылі та йылысь, да эз кӧ, мися, ачыс Николай кежав ме дорӧ, Кошкиас, олӧмӧй дзик мӧд туйвежті вермис мунны. Вӧлі ӧд весиг дум пышйыны гортӧ. Ӧтитор сӧмын и видзис татшӧм воськовсьыс — полӧм. Судитасны, во тыртӧдз кӧ эновтан индӧм уджалан местатӧ. Чойӧс ӧд во джын пукӧдісны Човйын, Печораӧ эз мун да...

А со, ми тӧвзям поездӧн Ухтаӧ. Сэні сӧлам самолётӧ и лэбам сэтчӧ, кӧні паськыд парма, кӧні джуджыд из мылькъяс да визув шоръяс, кӧні сӧмын ошъяс да тар койтъяс, кӧні палаткаясын олӧны геологъяс, Николайлӧн ёртъясыс. Сэні и ме кута овны!

Ярегаса нефтешахтасьыс Николайӧс вуджӧдӧмаӧсь геологоразведочнӧй кантораӧ, арсяньыс нин пӧ геологъяскӧд пармаын. Ыстылӧмаӧсь удж могъяснас Сыктывкарӧ, со и кежовтлӧма пӧпуттьӧ Кошкиас. Мед и шуда паса лоӧ сылӧн кежалӧмыс! Мед ми нэм кежлӧ ӧтувтчим да олӧмным лючки артмас! Тайӧс и кольӧ сӧмын кевмыны верӧс саяд. Сэтшӧмӧн нин менам чужлысьӧма: пыр кытчӧкӧ тэрмася, унджык кӧсъя аддзывны да тӧдмавны... Самолётӧн лэбалӧм пондаыс, гашкӧ, и тэрмаси Кошкисӧ эновтны, кӧть и тӧді: гозйӧн олӧм вылӧ абу на дась, челядь руа на. Но шуласны тай: водз чеччӧмысь да водз гӧтрасьӧмысь оз ков каитчыны. Ме мӧда зільны, мед Николай, мусукӧй менам, некор эз каитчы ме вылӧ гӧтрасьӧмысь.

Емвасянь Изьва йылӧ

Татшӧм юрним пукті, да энӧ кӧть чайтӧй, мый Изьва ю йылас геологъяс дорӧ и веськалі. Мед эг!.. Ми воклы сэтчаньӧ туйыс, вӧлӧмкӧ, тупкыса на. Ухтаса кантораас пыр и шуисны: ковмас пӧ, ичмоньӧ, тэныд вежон-мӧд гостиницаын олыштны. Кыдзи гостиницаын?! Вӧлӧмкӧ, пока ми гӧтрасим да локтім, Сыктывкарсянь гырысь начальство ыстӧма телеграмма — топӧдчыштны да сэсся тупйыны уджъяс. Сэтчаньын, выліас, тӧдӧныджык, мый вӧчны. Корсьӧма, аддзӧма, печать сайӧ, — и «до особого распоряжения», кыдз шуласны.

Колӧ кӧ и, колӧ. Абу ас вӧляыд. Меным позис и гостиницаын олыштны, но сэні тошсялӧм дядьӧяс оз сетны том ичмоньлы лолыштны: ӧти локтӧ кутшӧмкӧ ылі партияысь, мӧд мунӧ. Нылыд налы шоча аддзывлантор. Мудер каньяс моз ниртчӧны: «Мамзель, тэ кутшӧм партияысь татчӧ веськалін? Кытчӧ мӧдан? Айда мекӧд! О, миян сэн!..»

И пондасны ошйысьны! Кутчысь сӧмын, мед оз сюйны ыджыд нопъяс да лэбӧдны кутшӧмкӧ из гӧра дорӧ либӧ нималысь шор ковтысӧ.

Тайӧс верӧс тӧдӧ нин:

— Мекӧд кӧ оз позь мунны, мед олас карса гостиницаас. Асланымӧ ог лэдз!

— Позьӧ и сэтчӧ, ӧти броньтӧ аддзам.

И со ме карса гостиницаын. Верӧс муніс парма чуркъяс, да кор и воас. А меным кыдзи нем вӧчтӧгыс кадсӧ коллявны тӧдтӧминас да тӧдтӧм йӧзыскӧд? Карса гостиницаад ӧтка том нылыдлы ылавнытӧ, вӧлӧмкӧ, зэв и кокни. Татшӧм карад, кӧні сымда том йӧз да студент, кӧні ветлысь-мунысьыс пыр эм, том нывлы ставӧн — ухажоръяс.

Нёль луна-воя коллялі гостиницаад, дай шуа аслым: «Чӧрту, тані он и тӧдлы, мӧдысь петан верӧс сайӧ! Ветла карас, корсьла тӧдсаясӧс. Миян сиктысь, тӧда, тані олӧны Кичигинъяс, том гозъя. На ордӧ и вӧзйыся».

Аддзи ӧд. Рытнас нин на ордӧ вуджи патеруйтны. Чиб ю берегас налӧн баракыс, ӧти ичӧтик жыртор: «Кӧні кыкӧн, сэні и коймӧдлы места сюрас. Тӧрам!»

Верӧсӧйлӧн экспедиция уджыс эштӧма, дас витӧд луннас воис. Менӧ лун джынсӧ корсьӧма. Повзьылі нин пӧ, Кошкиас кӧ нин, мися, бӧр пышйис-а. Кошкиӧ? Татысь, этатшӧм гажа карсьыс?! Саша, пӧдругалӧн верӧсыс, велӧдчӧ бӧръя во горнӧй техникумас. Медым ме ог гажтӧмтчы, бара и нуӧдлас миянӧс техникумас: то концерт, то танцы.

— Дырджык кӧ эн лок, кутшӧмкӧ танцор сайӧ эськӧ мӧдысь петі! Ой, радейта танцуйтнытӧ! — шмонита, медым не норасьны, Николайлӧн морӧс бердӧ ляскысьӧмӧн.

— Да ладнӧ... — кутшӧмкӧ тулуп сяма паськӧм вывсьыс шыбитанмоз кайтыштӧ дона мусукӧй, дыр виччысянторйӧй, да сывйыштӧ менӧ. — Вай окышсям, мед Саняыс видзӧдӧ кӧ. Гажӧй быри сідзи! Вои пыр кежлӧ. Экспедиция тупкисны. Ме — вӧльнӧй птица!

Окасьӧм-аддзысьӧм бӧрад ми вӧльнӧй птицаыдкӧд думайтны да гадайтны кутім, водзӧ мый керны да аски-аскомысьсӧ кытчӧджык воштысьны тайӧ дзескыдик патерасьыс.

— Бӧр аслам шахтаӧ кута вӧзйысьны. Аски жӧ Ухткомбинатас пыралам, — ньӧти падъявтӧг да бурыслы эскӧмӧн кайтӧ менам верӧсӧй.

Верӧсыд пӧ аньыдлы дорвидзӧг и из потшӧд, шулӧны йӧзыс. А збыль ӧд... Маитчытӧг войсӧ и коллялім да аскинас Ухткомбинатас мунім.

Кадръяснас ноксьысь кык нывбаба миянлы ёнакодь на и радлісны: «Колӧ, колӧ бур специалист-горняк Асфальтитӧвӧй рудникӧ! И детсадас воспитательница колӧ... Оформитам? Онӧ кутӧй каитчыны? Со, тулыс локтӧ, гожӧмнас сэні — рай! Изьва берег. Позьӧ и купайтчыны, и чери кыйны мыйта кӧсъян». Сьӧлӧмсяньныс ышӧдӧны миянӧс.

— Да ладнӧ... Кутам лыддьыны, тайӧ — приказ! — вочакыв сетӧ верӧсӧй да радпырысь кутыштлӧ менӧ. — Ветлам, видзӧдлам, мыйся черияс Изьва юас кульмӧны!..

А нывбабаяс миянӧс велӧдӧны нин, кыдзиджык Асфальтитӧвӧяс веськавны.

— Талун кӧ кӧсъянныд мунны, са вӧчан заводӧдз миян комбинатса машинаӧн верманныд мунны. Сэсся пӧпутнӧйӧн. Верманныд и аски асывнас, Нижньӧй Одесӧ ветлысь автобусӧн.

— Талун гуляйтыштам на карас, аски тыдовтчас... — Комбинатысь ми петам зэв дӧвӧленӧсь да кыпыдӧсь. Ми колам, миянӧс виччысьӧны! Весигтӧ и райын!

Карын кӧсйим гуляйтыштны, а артмис мӧд ног. Сӧмын петімӧ комбинат кильчӧ помас, аддзим грузӧвик. Шоперыс сёрнитіс кутшӧмкӧ дядьӧкӧд.

— Талун, инӧ, Асфальтитӧвӧйӧ? — юаліс мӧдыс.

— Да! Калорифер пӧ тай сэтчӧ колӧ нуны. Грузита, и айда...

Ме тӧрмӧшиті верӧсӧс, кылан, мися, но сійӧ вӧчис нин воськов сёрнитысьяслань.

— Асфальтитӧвӧйӧ? Нуа, мыйла ог ну, — кыпыда вочавидзис шоперыс.

Найӧ мыйкӧ нӧшта на сёрнитыштісны, но бурасӧ эг гӧгӧрво.

— Мунам, — юӧртіс верӧсӧй да тэрмӧдлыштіс: — Пыралам техникумас, студентыскӧд прӧщайтчыны, сэсся мыйкӧ козин ньӧбам пӧдругаыдлы. Машинасӧ пондам виччысьны на ордын. Сідзи сёрнитчим.

Урчитӧм кад кежлӧ машина воис. Шоперыс нюмвидзӧ:

— Ну, готовы?

— Мудзтӧдз нин виччысим, — вочавидзам сылы.

— Сідзкӧ, залезай в кузов, кӧзяин! Багажыд нӧ... Ой-ой-ой, сундукыс кутшӧм! — паськыда серӧктіс шоперыд да ас тӧдлытӧгыс и вуджис рочасьӧмсянь коми шмоньӧ: — Ичмоньыдлӧн приданнӧйыс, эзысь-зарниыс, кӧнкӧ, сэтӧн!

— Панер чемоданад нӧ уна-ӧ тэчан эзысь-зарнитӧ? — меным окота лои шмонь вылас шмоньӧн жӧ вочавидзны, но водзӧсӧ норасьӧм быттьӧ артмис: мися, миян весиг панер чемоданыс эз вӧв, да со — бабӧлысь сундуксӧ мырдди.

Шоперыд бара серӧктыштіс:

— Сійӧ тай и шуа: миян коми аньяслӧн приданнӧйыс сундук тыр! Ме дорӧ невестаӧй татшӧм сундукӧн жӧ воис. Ме ӧд неважӧн на жӧ гӧтраси... Некор вӧлі — воюйтімӧ. А гӧтыр менам Латшысь. Эм сэтшӧм сикт, Асфальтитӧвӧй рудник дорад матын. Тӧдмаланныд, кутанныд кӧ сэн овны. Рудниксаыд радейтӧны кӧр яй да кӧч яй... Но, мӧдім? Ичмонь, кабинаас сӧв!

И со ми туйынӧсь. Ме ӧшинь пырыс дзӧръяла, видзӧда выль местаяссӧ. Шоперыс ӧдсӧ весиг чинтыштлӧ са вӧчан завод водзын, сэсся и туй веськыдланьыс на видзӧдлыны тшӧктӧ: Усть-Ухта пӧ эстӧн, ыджыд сикт.

А ме виччыся Асфальтитӧвӧй рудник. Кор нин, мися, воамӧ? А воим, да ас синлы ог эскы.

— Тані сӧмын кык барак да? — шуа шопернымлы.

— А тэ дворечьяс чайтін аддзыны? — сійӧ серӧктӧ, сэсся лӧньӧдӧ. — Посёлокыс со — водзын на.

Тракт вывсянь кежим шуйгавыв, жургам посёлокӧдыс нин: кымынкӧ гырысь барак, эмӧсь и лӧсьыдик, тшупӧм керкаяс. А со ӧграда пытшкын лӧсьыдик ыджыд керка.

— Тайӧ тэнад детсадйыд, — индӧ шоперным, да дӧвӧля содтӧ: — Тані кӧзяйкаыс Надежда. Верӧсыс — журналист Матвеев. Гашкӧ, кывлін? Югыд да шоныд йӧз гознанныс...

Миян туй помасис. Туй пӧперегыс — шуйгавыв и веськыдвыв — вылітіыс сутшкасьысь проволокаӧн везйӧдлӧм джуджыд потшӧс — зона. Пыран-петаніныс весиг оз и тыдав. Неылын сарай сяма стрӧйба — магазин. Сэтчӧ пырӧ-петӧ йӧз. Со и ставыс.

— А Изьва юыс кӧні? — менам юалӧмӧй бара эз ло ас кадӧ.

Шопер восьтіс ӧдзӧссӧ, чеччыштіс муас да зумыда сулалӧмӧн нин вочавидзис:

— Сійӧ узьӧ на лым улын, но регыд садьмас. Зона сайтіыс и визувтӧ.

Менам том верӧсӧй ок ӧд тэрыб, шопер дорад жӧ нин. Колӧкӧ, кузолад дзикӧдз гегдіс. Йӧжгылясьыштіс, дзоркнитліс мелань да вильыша синмаліс:

— Воим, чеччы!

— Воим тай... Вайин кытчӧкӧ... — ропкӧдчыштны окота, а аслам серамӧй ызбыльӧн петіс: комбинатсаыс ӧд райӧн шуисны тайӧ гусӧ.

А шоперным миян сьӧлӧмсяньыс висьталӧ:

— Ӧні ме ог и сӧветуйт канторааныд пырны. Дай сэні, пӧжалуй, некод нин и абу. Аски асывсяньыс... А узьнытӧ инда Жора гозъя дорӧ. Со налӧн керканыс. Жораыс, эськӧ, кыдзи шулӧны, загадочнӧй тип, но Аннаыс Латшысь, гӧтырлӧн пӧдруга. Да со сійӧ! — шопер индіс лавкасянь петысь нывбаба вылӧ да горӧдіс: — Аня, чолӧм! Сибӧдчыв!

Колошиа гынкӧма, пупайкаа, кӧч ку шапкаа, миян дорӧ матыстчис лӧсьыдик ныр-вома том ань, морӧс бердас топӧдӧм нянь чӧлпана, нюмвидзигтыр шыасис шопер дораным:

— Мый нӧ чукӧстін?

Мӧдыс вачкучкысис да индіс первой верӧс вылӧ, сэсся ме вылӧ, да шешмунӧмӧн шуис:

— Этатшӧм мича зонсӧ да нывкасӧ аддзылін-ӧ кыськӧ? Тэныд нарошнӧ вайи Ухтаысь. Лэдз патераад... Войсӧ кӧть узьны.

— Мед локтӧны, — нывбаба синмаліс миянӧс, сэсся шопернымлы быттьӧ норасьыштіс, висьталіс верӧс йывсьыс:

— Жора асывсяньыс пукалӧ, карандаш йирӧ, кроссвордӧн юрсӧ жуглӧ. Менӧ нин тшӧтш пиняліс, йӧй комячка пӧ, тайӧс весиг он тӧд! Карлӧн ним пӧ артмӧма пемӧсысь да лэбачысь. Ме сьӧвзи дай лавкаӧ со няньла волі... — нывбаба бара видзӧдліс менам верӧс вылӧ да шеноввӧчис кинас: — Айдате, мунамӧ! Жора рад лоӧ!

Сійӧ вӧчис воськов, быттьӧкӧ дась нин и котӧртны миян водзын.

Шоперыс верӧслы тшӧктіс:

— Мун сыкӧд, мун. Ми машинанад тіянӧс ордъям на.

Ми и збыль наысь водзджык Жораяс кильчӧ помад воим. Машина шы улас, кӧнкӧ, паныд петіс ӧчкиа, киас газетӧ дядьӧ. Газетнас шенасиг горӧдіс:

— У-у да! Кутшӧм гӧсьт!

Пока менам шопер да кӧзяиныс чолӧмасисны, кӧзяйкаыс да верӧсӧй кильчӧ помас воисны. Аннаыс кыпыда шыасис:

— Кильчӧ вылынӧсь тай нӧ век на? Пырӧй керкаас. Жора, самӧвартӧ пукты! — кӧзяйкалӧн гӧлӧсыс абу гора, небыдик, но дзик пыр ставлы лои гӧгӧрвоана, коді тані юрнуӧдысьыс.

Вой коллявны пырим, а тулыс-гожӧмсӧ на ордын и ковмис коллявны. Сёр арнас сӧмын вуджим казеннӧй патераад. Позьӧ кӧ тадзи шуны сарай сяма ыджыд жыр, кӧні дзик ӧти ичӧтик ӧшинь, мый понда пыр пемыд. Но сы пыдди шоныд. Джодж шӧрас сулалысь ыджыд пачыс пӧшти пыр ломтысьӧ. Кодлы да мыйла лэптылӧмаӧсь татшӧм стрӧйбасӧ, он гӧгӧрво, но, кыдз шуасны, лои юр сюянін миянлы, дай миянысь кындзи оліс нӧшта ӧти нывбаба, Лена нима. Лӧнь гӧлӧса, ар нелямына нывбаба. Ми сійӧс пӧшти эг и аддзывлӧй. Рытнас удж вылысь воам, сійӧ мунӧма нин казармаясӧ пач ломтыны, асывнас локтӧ — ми мунам удж вылӧ. Зэв и лӧсьыд: мӧда-мӧдлы ньӧти ог дӧзмӧдчӧй.

Но кутіс кывсьыны: Лена дорӧ пӧ луннас волӧ уна кавалер. Кыдзкӧ абу лӧсьыд, но мый нӧ вермим сылы шуны? Олӧ сідз, кыдз кӧсйӧ. Сійӧ, колӧкӧ, гӧгӧрвоӧ мыжсӧ да сійӧн и тэрмасьӧмӧн мунӧ удж вылас, кыдзи ме явитча гортӧ. Шуас: «Пачтӧ ломті», дай петас. Менам сьӧлӧм вылын абу лӧсьыд, киӧ некутшӧм удж оз пыр. Жора гозъя ордын олігӧн и лыддьысьны пуксьывлі, и вышивайтчыны. Сэки зэв моднӧ вӧлі вышивайтчӧмыс. Посёлокса нывбабаяс тайӧн и гажӧдлісны ловнысӧ, мича дзоридзьяс татчӧс еджыд лым кодь дӧра вылӧ овмӧдалӧмнас. Ме важӧн нин «Ласточкино гнездо» панлі, да помавныс ог вермы весиг. Непӧштӧ киӧ книга босьтны. Пукта плита вылӧ яя шыд пуны, лӧдсала пачсӧ да ӧдзӧссӧ пӧдлавтӧг коля, видзӧда би вылас. Тӧд вылӧ уськӧдла ичӧтдырӧс: кыдзи чойяскӧд ломтысьысь пач водзас тадзи жӧ пукавлім, кывзывлім бабӧлысь мойдчӧмсӧ, чӧсмасьлім пӧжалӧм картупельӧн. Но вежӧрӧй регыд чеччыштӧ бӧр татчӧ, тайӧ би дорас, и став лолӧн виччыся верӧсӧс. Мый сы дыра оз лок? Ывлаас сьӧд вой нин, кӧть эськӧ часі петкӧдлӧ квайт час рыт. Локтас ӧд разнарядка бӧрын сӧмын... Со, кылӧ, локтӧ, коксӧ пыркӧдӧ кильчӧ помын. Ме уськӧдча паныд: сійӧ йи сюръя кодь, ставнас гыӧра.

— Ӧдйӧ пӧрччысь! Пач ломтысьӧ! Преник ньӧби... Чай кутам юны, — бергала сы гӧгӧр, помся варовита, кепысьяссӧ, шарфсӧ ӧшла плита весьтӧ косьтыны.

Сійӧ, пӧрччысьӧма нин, кияснас вачӧдӧ да вильыш зонка моз кыскыштӧ менӧ ас дінас, гӧлӧсыс кыпыд да шмонь.

Ме ляса сы дорӧ, яйыс сылӧн шоныд, сӧмын киясыс мышку вывті кӧдзыд лапаа каньпи моз котралӧны, а вашкигас пель бокӧд, пель йылӧд гильӧдыштӧ:

— Кыстур кодь тэ шоныд, — сійӧ окыштӧ менӧ да пондӧ висьтавны пӧль йывсьыс. — Дедӧ миян вильшасьӧмтӧ оз вӧлі радейт. А каньтӧ ёна радейтліс: Енмыслӧн пӧ вед тайӧ медрадейтана жывӧтина, сійӧс пӧ оз позь йӧткыштны ни чужйыны, малыштны пӧ сӧмын позьӧ...

Ме гӧгӧрвоа: тайӧ висьталӧмнас сійӧ тӧдчӧдӧ ёна радейтӧмсӧ. Но ӧд чутӧдчышттӧгыд да вильшасьышттӧгыд кутшӧм ми, инӧ, том гозъя. Ышмылам дзикӧдз. Но пач вылын пусьысь чӧскыд шыд дук гильӧдӧ ныр розьнымӧс. Лэдзӧ менӧ мусукӧй сывтырсьыс:

— Мыйкӧ зэв чӧскыдӧс пуан да! Вай ужнайтыштам!

Эг удитӧ помӧдз ужнайтны, кружкаясын пӧсь чай руасьӧ на, ӧшиньӧ тур-таркерисны да нывбаба гӧлӧс чермунтӧдз повзьӧдіс:

— Ой, мездӧй! Виӧны!

Ми звирк чеччим пызан сайысь. Верӧслы шуа:

— Тайӧ Люба, сылӧн гӧлӧсыс. Пет да кильчӧтӧ восьты.

Верӧс петіс, а ме джодж шӧрын дрӧжжита-сулала. Пырис Люба — юбка-ковта кежсьыс, кӧмкот пӧла, юрсиыс лёзь, ачыс ставнас сыркъялӧ.

Коля сійӧс пуксьӧдіс пызан сайӧ, такӧдӧ, мыччӧ чай кружка:

— Гыньыкты пӧсь чайсӧ, лӧньӧдчышт.

Ме сюя сылы кокас верӧслысь носкисӧ, ропкӧдча:

— Бара нӧйтіс? И мый терпитан, он пышйы сы дорысь? Лёк, мисьтӧм чужӧма кыргыз... Этатшӧм мича нылӧс...

Абу киргиз Толикыс, а казах, — синвасӧ чышканмоз пӧперегалӧ менӧ кортӧм гӧстяыд.

Ме тайкӧ и ныр вылӧ ог сун. Со, мися, сійӧс жӧ жалитӧны, а ачыс... Дорйӧ на! Мый эськӧ татчӧ шуан? Ме босьтчи серавны. Но, мися, тэнад Толик! Аршын пасьта мышкыс, куньтыра синъясыс, скӧрмас да, пурт йыв кодь ёсьӧсь. Кодкӧ рытӧ на мездысьны петалімӧ Ленакӧд. Тарыт со бара...

Гарыштан кӧ тай лёк мутитӧ — быттьӧ тані и вӧлӧма! Лёк тӧв ныр моз пырис, ӧдзӧснымӧс весиг лючки эз пӧдлав. Гыма чард да и сӧмын: майка кежсьыс, сук сьӧд юрсиыс гынмӧм шапка моз юр вылас пукалӧ, синъяссӧ тупйӧма, а сӧнӧд кияссӧ сідзи зэлӧдӧма — дась керка путкыльтны. Но эз ӧд гымышт ни чардышт. Арся кымӧр моз ляпмунлі му бердас да зэрмис — уси пидзӧсчаньӧн да бӧрддзис:

— Любонька... Тэ тані? Повзьӧді? Эг кӧсйы... Прӧстит. Петам гортӧ...

Верӧсӧй менам али ачыс повзьӧма, али миянӧс дорйыны думӧн, руалан чай кружканас тай и чеччис воча, но эз вевъяв мыйкӧ шуны либӧ воськов вӧчны гӧстяным миян, Люба, ырӧстӧмӧн бӧрддзис жӧ да уськӧдчис верӧсланьыс, ляскысис сы бердӧ да, сук сьӧд юрсисӧ малалігтыр, мыйкӧ вашкӧдіс.

Быттьӧ гадь поті, кузя ышловзьӧм менам артмис, повзьылӧмӧй ортсӧ петіс, буракӧ, но вӧрзьыны либӧ мыйкӧ шуны эг на вермы. Верӧслӧн гӧлӧсыс пальӧдіс ставнымӧс:

— Джоджыс миян кӧдзыд, кынманныд. Бурджык, пуксьӧй да чайсӧ юӧй.

Гозъя чеччисны — быттьӧ и бӧрдӧны, и нюмъялӧны. Сывйыштчисны.

— Но, миритчинныд, — шуис верӧсӧй да сулаланмозыс и дзирснитіс кружкасьыс кӧдзалӧм чайсӧ, сэсся пуктіс кружкасӧ, рочалӧмӧн шыасис повзьӧдчысь дорад: — Миян славнӧй охрана, в лице охранника Султанкова, решитіс миянӧс спектакӧн гажӧдыштны. Значит, бей своих, чтобы чужие боялись! Так, что ли?

Бӧръя кывъяссӧ шуигӧн верӧсӧй быттьӧ и серӧктыштіс, но шуӧмасӧ лои лӧсявтӧм гозъялы укӧраӧн.

Любаыс нырнас вирскигтыр тупйис синсӧ, а мӧдыс зэв меліа, сьӧлӧмсяньыс шуис:

— Товарищ инженер, нинӧм ог вермы аскӧд вӧчны, сэтшӧм нин ме морт... — и ланьтіс, а Любаыс содтіс верӧсыс пыдди: — Вежӧгтӧ... Мыйла пӧ кага он вай?..

— Ваян тіянлы кага, этадзи повзьӧдланныд да! — шыаси ме. Гӧлӧсӧй, буракӧ, зэв скӧр лолі сійӧ здукас, кортӧм гозъяыс тай сэсся, прӧща коригтыр, тэрмасисны петны-а.

Ме дыр на мыйкӧ ропкӧдчи кынӧм бердӧ кияс ляскӧмӧн. Сэки тӧді нин: ме пытшкӧ овмӧдчис выль морт, со тай — мукӧддырйиыс вукӧдны кутлас либӧ мыйкӧ шоматор окота овлӧ. Талун на садикын ас тӧдлытӧг кватиті пӧварикалысь пызан вывсьыс томат-паста банка да пышйӧді аслам кабинетӧ. Фросяыс сэсся, кылӧ, гараліс-корсис банкасӧ: «Да куда же вино дэлось?»

Эг ӧд и шыась, кытчӧдз банкаыс эз рекмы. Юр яндзимыд! А нӧшта шуся детсадйын уджалысьӧн! Воспитательницаӧн!

Сідзсӧ ме ӧні заведующӧй. Ми воӧм бӧрын регыд завыс семьянас муніс Ухтаӧ, менӧ и индісны сы местаӧ. Ӧти сайысь гырысьджык челядь дорын воспитательницаала. Занятиеяс нуӧда: мойдчам, книгаяс лыддям, рисуйтчам, и ывлаӧ гуляйтны петыштлам. Верма ачымӧс ошкыштны — ме корӧм серти вежоннас кыкысь миян садикын музыка пыртісны. Лагпунктса начальник дорас лои ветлыны, медым зонасьыс кутшӧмкӧ музыкантӧс садикӧ вичмӧдасны. Шуӧны тай, джын заключённӧйыс пӧ артист да музыкант.

Начальникыс неважӧн выль воис. Воддзаыс вӧлі том да зэв тшап, а тайӧ олӧма дядьӧ, капитан чина. Ме вылӧ сюся видзӧдліс:

— Челядь дінӧ коран? А тӧдан, кодъяс найӧ?

— Народнӧй врагъяс пӧ тай, — воча шуа сылы, а син водзын батьӧй: балалайкаа, «Югыд кодзув» сьылӧ.

— Вот то-то! — лэптыштлӧ чуньсӧ капитаныд.

— Но миянлы ӧд, посниясыслы, абу врагъяс! Волас час кежлӧ, ворсыштас, ми сьылыштам-йӧктыштам, и ставыс.

— И ставыс?

— Но, да. Вермас и сійӧ сьылыштны. Патриотическӧй воспитаниеыс ӧд сьыланкыв пырыс медбура мӧрччӧ.

Ме, буракӧ, сэтшӧм нин патриоткаӧн кажитчи капитаныдлы, сійӧ друг шпыньмуніс да малыштіс менсьым киӧс, шуис:

— Ладнӧ, девочка! Уджалӧй! Патриотическӧй воспитаниеыд збыль зэв коланатор.

Ме радӧйла енэжас качи кӧ-а, ог и помнит, кыдзи начальник дорсьыд петі.

Виччысьны ковмис на мыйтакӧ. Но со ӧтчыд садикӧ воис ачыс капитаныд, а сыкӧд кутшӧмкӧ дядьӧ, дженьыдика шырӧм тошка, лӧнь, мелі синма. Юрас лӧсьыдик шапка, и пальтоыс лючки жӧ, а чехолын — баян ли, гармонь ли.

«О, тайӧ музыкантыд, буракӧ? Абу кӧ нин зонасьыс-а? Мича паськӧма тай», — думыштсис менам налы паныд воськовтігӧн. Капитаныд чургӧдіс кисӧ, здоровайтчис да шуис:

— Со тіянлы и музыкант. Фёдор Григорьевич. Любите и уважайте. Эска, кажитчас, — довкнитіс юрнас Фёдор Григорьевичыслы да пуксис улӧс вылӧ.

Унаысь тшӧктӧм эз ков: Фёдор Григорьевич пӧрччысис, перйис чехол пытшсьыс аккордеон — ставнас югъялӧ эзысьӧн. Капитан чӧв оліс, а музыкантыд шыасис ме дорӧ:

— Инструментӧс татчӧ и коля. Кута волывлыны вежоннас кыкысь. А ӧні эськӧ кӧсйи тӧдмавны, кутшӧмджык тіян программаныд, мыйджык колӧ ворсны, аккомпанируйтны ли?

Ме, виччысьтӧгыд да, родышті, но, чайта, вочакывсӧ стӧча жӧ сетӧма лои: мися, программаыд миян, дерт, эм, но нотаяс... Абуӧсь. Ӧти кывйӧн кӧ — челядь мед нор и кыпыд мелодия кывзӧны да мед и маршируйтыштны, и йӧктыны вӧлі мый улӧ.

Музыкантыд лапкерліс синнас да нюмдіс: «гӧгӧрвоана» пӧ.

И со, Гӧрд Армия лунсӧ ми челядькӧд пасйим нин гажа сьылӧм-йӧктӧмӧн, салдатъяс моз маршируйтім и. Музыкантнад садикын кык пӧв гажа лои дай ай-мамъяслы ёна кажитчис. А меным радлуныс! Ӧні весиг рытнас, садикса челядьӧс колльӧдӧм бӧрын, ог тэрмась пемыд гу кодь патераӧ, а муна зона дорӧ. Колӧкӧ, мися, и верӧсӧс сэн паныдала. Ӧтув и пыралам лавкаас, ньӧбам мыйкӧ чӧскыдтор. Суседка Лена, пӧди, пачсӧ ломтіс-а, яя шыд — тӧрытъя пуӧмыс — эм, а чернослив ли кос яблӧг ньӧбам дай компот на пуам.

Мукӧддырйиыс водзджык ли, сёрджык ли лоӧ зона дорас локтӧмыс, да некымынысь нин аддзылі, кыдзи смена помасьӧм бӧрас рудниксянь зоналань локтӧны йӧз: ыджыд колонна. Кузь сьӧд нигыль быттьӧ кысйӧ еджыд лым вывтіыс, налӧн ышлолалӧмыс весиг ме дорӧдз кылӧ... Бара усьлӧ тӧд вылӧ батьӧй... Сійӧ кӧть воюйтіс нин, уси сэні, война вылас, а меным век кажитчӧ: колоннаас кыссьӧ и сійӧ. Народлӧн враг. Господи... Татшӧм здукъясӧ ме ӧдӧбӧн мӧдӧдча гортлань. Быд тувччӧм кучкӧ кынӧмӧ, и ичӧтик ловъя лов ме пытшкын вӧрзьыштлӧ да чужйыштчӧ: и сылы оз кажитчы тайӧс аддзылӧмыс. Лӧньыштны колӧ, восьлавны ньӧжйӧник да думайтны мыйкӧ бурӧс. А мый нӧ бурыс? Кыдзи нӧ! Регыд выль патераӧ вуджам! Выль керка лэптӧны миянлы вылӧ! Керкаыс пӧ ӧти судта лоӧ, но быд олысьлӧн аслас кильчӧ. Вот сэки овмӧдчам! Кага чужас.

— Колька, тэ кодӧс кӧсъян? Нывка ли зонка?

— Кӧть коді, мед тэнад кодь жӧ муса вӧлі-а, — серӧктывліс верӧсӧй.

— Ме тэныд нывка дай зонка вая! — збодера и кӧсйыся сылы.

А сійӧ нюмдыштӧ сӧмын. Тешкодь, но верӧсӧй менам вильыш Колькаысь збыль пондіс пӧрны Николайӧ. Лабутнӧя сёрнитӧ... Ог кӧ ачым вильшалышт, сійӧ водзті моз оз и думайт кокниасьны: оз нин воддза моз чепӧльтышт, и окасьны оз сюйсьы. Абу, буракӧ, кокни да кыпыд эсыйяскӧд, ружйӧ улын кӧ нуӧны-вайӧны удж вылас.

Мукӧддырйи ньӧжйӧ восьлалысьтӧ, менӧ, и суӧдас верӧсӧй, либӧ кодкӧ суседкаяс. Накӧд эг радейтлы ӧтув восьлавны, Султанбеков гозъя йылысь пыр юасьлісны да: суседкаыд пӧ век на казакыскӧд понма-канясьӧны? Ме, мися, ог тӧд, — шуа дай. А верӧс кӧ вӧтӧдас, варовма, тэрмася ошйысьыштны: муззанятие, мися, талун вӧлі, гажӧдчимӧ. Фёдор Григорьевич, мися, сьыліс миянлы, садикса уджалысьяслы, «Черные очи» да «Гори, гори, моя звезда». Висьталігмозыс ачым нин нюркйӧдла лӧсьыд мелодиясӧ. Верӧсӧй окотитӧ жӧ юксьыны аслас выльторъясӧн.

— А шойччан лунӧ менӧ ёртъяс нуӧдӧны йи увсьыс чери кыйны!

— Ми жӧ Латшӧ мӧдімӧ Жора гозъякӧд! — тӧд вылӧ усьӧ Анякӧд кодкӧлунся сёрниным.

Верӧсӧй лӧньыштӧ, вежыньтлӧ вомсӧ, но сэсся кыпыда нин шуӧ:

— Да, ладнӧ, думыштлам. Сэтчӧдз кык лун на. Давай ӧні, эн кӧ мудз, ветлам выль керканымӧс видзӧдлыны! Вевттьӧны пӧ нин!

— Ветлам, инӧ! Май кежлӧ, шуӧны тай, дась лоӧ! — чиктыла ме. — Май кежлӧ дась лоӧ! Май праздниксӧ асланым керкаын нин пасъям!

Менам олӧмын Май праздникыс йитчӧма кык серпаскӧд: ӧтиыс — восьлалам гӧрд флагӧн демонстрация дырйи, горзам: «Ура!»; мӧдыс — ойдӧм тувсов шор, булькъян ваа, быгыльтчӧ-тэрмасьӧ Изьва юлань, гыясыс ворсӧдчӧны шонді югӧръяскӧд. Пидзӧсӧдзныс ваын, бадь кустъяс пожъялӧны ва визулас вожъяссӧ, гычасьӧны вильыш тувсов тӧвру йылын. Шор берегыс абу на удитӧма вежӧдны, му подйыс пычмунлӧ кок улад. Ме восьлала кильчӧлань. Кильчӧ ӧдзӧсыс, перилӧыс, посъясыс — свежӧй стружитӧм дӧскаясысь, еджвидзӧны да, кажитчӧ, быттьӧ еджыд мраморысь. Абу на удитӧмаӧсь красканас мавтны. Еджыд пос тшупӧдъясӧд кая кильчӧ вылас, пыра еджыд ӧдзӧс саяс. Сэні паськыд ӧшинь, шондіыс сы пыр швачкӧ. Лӧсьыдика тэчӧм да белитӧм пач вылын кык алюминь тасьті да кык пань: заключённӧйяссянь пӧ миянлы новоселье вылӧ козин. Восьса ӧдзӧсті тыдалӧ мӧд, пытшкӧс жыр. Сэні сӧмын на мастерскӧйысь вайӧм, краситтӧм на жӧ, мича узорӧн вундалӧм юра крӧвать да пызан.

Тайӧ менам выль патераӧй. Ме сулала восьса ӧдзӧс водзас, любуйтча.

Пырӧны кык дядьӧ, тешкодь колпак-шапкааӧсь, кианыс — краска тыра ведра да щӧткаяс. Найӧ меным нюмъялӧны:

— Должно быть, хозяюшка? Через неделю можете справлять новоселье! Краска высохнет за два дня, — юӧртӧны найӧ да видзӧдлӧны польдчӧм кынӧм вылӧ.

Ме прӧщайтча накӧд да тэрмася петны. Шор дорын бара на сулалышта, — сьӧлӧмӧй радысла йӧктӧ да шор визулыскӧд сьылӧ олӧмыслы, тулысыслы гимн.

Ме сэсся некор эг кыв ачымӧс сэтшӧм шудаӧн, кыдзи сійӧ тулыснас: выль патера ставнас югъялӧ свежӧй краскаысь, лун и вой ӧшиньӧд пырӧ шонді, лун и вой ӧдзӧс сайын сьылӧ шор.

Рытъяснас, удж бӧрын, ми верӧскӧд вӧлі пуксям кильчӧ пос вылӧ и кывзам шорыслысь сьылӧмсӧ, а сэсся и асьным сьывны босьтчам. Верӧсӧй сьывнытӧ ёна радейтӧ, школаын велӧдчигӧн сійӧ и вӧвлі миян пӧвстын медся артистнас. Сереговас, кор воис корасьнытӧ, век вӧлі сьылӧ: «В рубашке нарядной, к своей ненаглядной, пришёл объясниться хороший дружок...» Тані сьывліс ассьыс медся-медсясӧ: «Мы вдвоём, поздний час, входит в комнату молчание...»

А кильчӧ помад, сёр рытӧ кӧ, сьыланыс торъя нин сьӧлӧм бердад лясысь. Ме кывза мусалысь гӧлӧссӧ да радпырысь пасъя: тайӧ мортыс меным нэм чӧж кежлӧ ёрт да дорвидзӧг, такӧд оз ков повны некодысь и нинӧмысь.

Рытпомъясӧ ӧшинь улӧ сійӧ вӧчис йӧртор, гудйис неыджыд град, пуктіс картупель, град помас сэсся садитім шор дорысь вайӧм мича коръяса да дзоридзьяса быдмӧгъяс: ичӧтиклы чужигкежлас чачӧ. Жора гозъя миянлы новоселье дырйиыд козьналісны дозмӧр бордъяс да пашкыр бӧжсӧ; Султанбеков гозъя — ыж куысь шоныд коврик, крӧвать дорӧ зэв лӧсьыда ладмис. Менам уджвывсаяс: кодлӧн мый эм — коді чашка, коді блюд. Сэки ӧд зэв на гӧля олімӧ, но бур кыв вылӧ некод эз скупитчы.

Юнь помас верӧслы гортсяньыс воис письмӧ: дедыд пӧ висьмис, гашкӧ, и кулас, волы пӧ лун-мӧд кежлӧ кӧть, прӧщайтчынытӧ.

Ме шуа: «Ветлы». — А сійӧ полӧ менӧ ӧтнамӧс кольны. — «Мекӧд нинӧм оз ло! — шуа сылы. — Менам весиг со и кынӧм оз на ёна тӧдчы!»

Менӧ со и нӧшта на коралӧны мӧд удж вылӧ: секретнӧй часьтысь пӧ инспекторшаыс мунӧ отпускӧ, колӧ вежысь, декретӧ петтӧдзыд пӧ сійӧ бӧр локтас. Ӧткажитчыны — весьшӧрӧ. Тэ пӧ посёлокын ӧтнад комсомолкаыс, дӧверитны сэсся некодлы ог вермӧй.

Вежон ыджыд да почётнӧй удж вылад вӧлі. Чукӧстісны ӧтчыд начальник дорас, а сэні том морт — мича костюма, галстука — тӧдчӧ, абу татчӧс. Сійӧ и шыасьӧ ме дорӧ, нимӧн да овнаӧн ыдждӧдлӧ. Кӧні пӧ верӧсыд? Мед немедленно явитчас Ухткомбинатӧ... Иностраннӧй делӧяс кузя министерстволы колӧны пӧ йӧз, суйӧр сайын уджавны. Ме повзи, синъяс паськалісны... Мися, сійӧ абу, муніс сиктӧ дедсӧ видлыны.

— Тӧдам. Ми сетім нин телеграмма. Талун-аски воас. И тэ дасьтысь мунны.

«Кыдзи мунны? А выль патераӧй? Картупель градйӧй? Визув шорыс? Ме некытчӧ ог мун! Меным и тані лӧсьыд!» — ме тайӧс ог шу, а сӧмын мӧвпала думысь.

Но тӧдтӧм дядьӧыд, буракӧ, ставсӧ гӧгӧрвоӧ и кылӧ. Инмӧдчыштлӧ менам платтьӧӧ да нюмсерӧн шуӧ:

— А сэні татшӧм платтьӧтӧ он кут новлыны.

А ӧні кытчӧ, кутшӧм ю дорӧ?

Чуксасьӧ паровоз, поткӧдӧ веж парма весьтысь сынӧдсӧ. Поезд йӧз тыра вагонъясӧн котӧртӧ лунвывлань. Котӧрӧн жӧ быттьӧ, бӧрӧ кольӧны пушкыр козъяс, кыддза расъяс, пожӧма ягъяс, кӧрт туй станцияяс вылын сьӧкыда пошкысь из шом тыра составъяс.

Аддзысьлытӧдз, Коми муӧй!

Поезд уйӧ нин роч каръяс да сиктъяс пӧлӧн. Сэсся Москва, ыджыд Рӧдиналӧн сьӧлӧмыс.

Ме Москваад водзті вӧвлі нин. Педучилище помалӧм бӧрын бурджыка велӧдчысьясӧс нулісны экскурсияӧн. Веськыда шуны, сэки ме унджык кывлі и аддзылі ӧнія дорысь. Краснӧй площадь, Третьяковка, Ленин нима библиотека, Шереметьевъяслӧн двореч. Тайӧ разыс со пукала гостиница номерын да видзӧда ӧшиньӧ. Ӧшинь пырыс тыдалӧ футбол стадион. Футбол радейтысьяс эськӧ шуисны, везитӧма пӧ мортыслы. А меным футболыд — эм кӧть абу. Прӧста, нинӧм вӧчныс да, видзӧда. Кӧрт туй вокзалсянь и вайисны миянӧс Ленинград шоссевывса «Советская» гостиницаӧ. Менӧ колисны, а верӧсӧс сійӧ жӧ машинанас бӧр нуисны министерствоас, документъяс да мый да лӧсьӧдны. Куим жыръя номерӧ коли ӧтнам.

Бархат занавесъяс, хрусталь дозмукъяс, стенас — картинаяс. Позьӧ дикмыны. Менӧсӧ нӧ нин мыйла татчӧ? Поездсьыс став пассажирыс номерас тӧрас.

Тешкодя жӧ олӧмад овлӧ. Сэки миянӧс, педучилищеса нывкаясӧс, овмӧдісны кутшӧмкӧ школаӧ. Кузь туяд мудзӧм бӧрын водны нин вӧлі дасьтысямӧ, кодкӧ ӧшинь пырыс аддзӧма Кремльыдлысь башняяссӧ. Ми чайтім, дзик матын, да уськӧдчим ывлаас Кремльтӧ видзӧдлыны. А петім, дай вошим. Милиция отсӧгӧн сӧмын узьлан-оланіннымӧс аддзим... А ӧні петны кытчӧкӧ меным оз и позь: друг верӧс воас, а ме абу. Мунігас ӧд стрӧга шуисны, эн пӧ пет некытчӧ, локтам да магазинӧ ветлам. Вот и пукала, виччыся найӧс. Найӧс, шуа. Найӧыс — менам верӧс да Вася Скрипов, верӧслӧн ёртыс, Поёлысь, ӧтлаын помалӧмаӧсь горнӧй техникум, и ӧні мунӧны загранкомандировкаӧ. Нӧшта миянкӧд машинаас вӧлі эсійӧ мича костюма том мортыд, министерствоса представительыд, кодӧс ме аддзылі Асфальтитӧвӧй рудникас на.

Ӧти сайысь лоӧ нин висьтавны Москваӧ, Ярославскӧй вокзалас, воӧм бӧрын артмӧм тешкодьторсӧ. Муртса удитім чеччыны поездсьыс, кыськӧ пыр и мыччысис сійӧ, представительыд. Миянкӧд поездас вӧлӧма али тасянь нин встречайтӧ. Сійӧ тай-а. Нюмдыштӧма. Видзӧдӧ ме вылӧ, а верӧслы шуӧ:

— Николай Михайлович! Ме жӧ шулі, мися, некутшӧм кӧлуй оз ков босьтны. А тіян... Чӧлӧй сундук!

Коньӧрӧй али майбырӧй, менам сундукӧй! Ставлы синмас пырӧ!

Менам серамӧй петӧ, а верӧс яндысьыштіс, ме вылӧ вештіс мыжсӧ:

— Со тай нӧ, кӧзяйкаыс...

Ме татчӧ збойми, мезді верӧсӧс:

— Да, куш киӧн кутам мунны кытчӧкӧ му мӧдар помас!

Верӧсӧй тшӧкмунліс, татшӧм гораа сёрнита да, а том мортыд гажаа серӧктіс, синмаліс менӧ:

— Гӧгӧрвоа ставсӧ, но... Оз ковмы тіянлы сэні татчӧсыс нинӧм! — шуис быд кыв тӧдчӧдӧмӧн, сэсся сундуктӧ малыштіс. — Босьтӧй, мый колӧ тіянлы, документъяс ли фотояс, эм кӧ, а ӧстальнӧйсӧ — прӧстыня, носки, гач... мый эм, козьналӧй сундукнас и весь со эсійӧ носильщикыслы.

Тшолкнитӧ водз чуньяснас, и миян дорӧ тэрыба локтӧ носильщик:

— Тіянлы кытчӧ? Дзик пыр нуа!

— Козьналам! Босьт, колӧкӧ, аслыд.

Носильщиклӧн ӧзйӧны синъясыс:

— Шутитанныд?

— Ог, ог. Босьт! — шуӧ верӧс.

Носильщикыд зэв делӧвӧя пуктӧ менсьым сундукӧс аслас тележка вылӧ, тэрыба вешйӧ ми дорысь. Со и йӧз чукӧрас саяліс, а ме горза сылы комиӧн, менам бабӧ моз:

— Штӧбы! Мед эз вӧв шыбитӧма! Музейӧ, бурджык, сдайт!

Прамӧй кӧлуй менам сэні эз и вӧв. Сундукыс жаль. Сійӧс музеяс сдайтны шуа... Мужичӧйяс серӧктісны.

— Вот так-то... — менӧ ошкыштӧмӧн шыасис татчӧ представительыд, а сэсся тэрмӧдліс: — Ну, ребята, пошли! Машина миянӧс виччысьӧ.

Сёр пажын бӧрын нин локтіс верӧсӧй, шуӧ:

— Нёль час кежлӧ воас машина. Ӧбедайтыштам, сэсся ньӧбасьны ветлам, — ышмалӧмӧн менам ныр водзӧ вайӧдліс кутшӧмкӧ кабала. — Со, ордер сетісны. Мый пӧ кӧсъянныд, сійӧс и ньӧбӧй.

— Нинӧм ог кӧсйы, — веськодьпырысь и шуа верӧслы. — Ме вылӧ ӧні кӧть мый пасьтӧд.

Но нуръясьӧм бӧрын (нуръясянторсӧ кнопка личкыштӧм бӧрын и вайисны номерӧдз) окотапырысь на и тёвксьӧді магазинад да ньӧби медся мича платтьӧсӧ, лавкаса нывъясыс и бӧрйисны кынӧм серти. Верӧслы ботинки да дӧрӧм ньӧбим, меным нӧшта тупли да ыджыд, пушыд кынь ку воротник.

Вузасьысь нывъясыс тёльӧдчисны:

— Европаса дамаяс пӧ ёна радейтӧны новлыны татшӧм воротниксӧ.

Ме ачымӧс кыла вӧтын моз да ас вылын быттьӧкӧ и серала: аддзӧмныд, мися, дамаӧс. Нывъяс оз нюмдыштны весиг, зэв вежавидзан чужӧмаӧсь: думсьыныс вӧччӧдӧны менӧ. Ӧти на пиысь быттьӧ и велӧдыштны менӧ кӧсйис:

— Только тот умеет добиваться желаемого, кто умеет хотеть.

Мый тайӧн кӧсйис шуны москвичкаыс, ог тӧд, но ме тайӧстӧ тӧда ичӧтиксянь на: кӧсйытӧгыд ачыс нинӧм оз ло. А кынь ку воротниксӧ гарышті нӧшта и сы вӧсна, мый сійӧ и ӧні на, нэм джын кольӧм бӧрын, меным служитӧ. Кужлӧмаӧсь водзті звер кутӧ вӧчны миянын. Эз потлась ни гӧныс оз киссьы, рӧмыс сӧмын чусмыштіс да сьылі гӧгӧр вурысыс резьдіс кытъяскӧ.

Бара чуксасьӧ паровоз. Экспресс вуджӧ роч да белорусскӧй муяс вомӧн. Син водзын — уна гӧлӧса выль стрӧйбаяс: ловзьӧ-кыптӧ война бипурысь мездысьӧм му. Со и пограничнӧй кар — Брест. Вокзалыс гызьӧ: ветлысь-мунысьыд и тані тырмӧ.

Кузя, сьӧлӧм чепӧльтмӧн чукӧстчӧ паровоз: воис кад янсӧдчыны чужан мукӧд.

Ичӧтик Буг ю. Граница лои вуджӧма. Нӧшта тыдовтчыліс шондіӧн югдӧдӧм пограничнӧй столб: нёль шыпас — СССР — дыр на вераліс син водзын.

А поезд гӧгыльтчис нин йӧз му вывті.

Польша. Син водзӧд кывтіс ӧтсяма серпас: нянь муяс пӧвстӧ вошӧм ичӧтик хуторъяс, ӧтка керкаяс, быттьӧ великанъяслӧн шапкаяс; пушкырвидзысь дуб пуяс да крестасьлысь туйвежъяс. И сэтшӧм чӧв-лӧнь гӧгӧр!

Поезд тӧвзис рытыввывлань, быттьӧ вӧтчис дзебсьысь шонді бӧрсяыс. Но эз вӧтӧд. Шонді сунгысис енэжтас саяс, и гӧгӧр ставыс вӧйи сук пемыдӧ. Войнас лӧня узьысь Польша колльӧдіс миянӧс, рытыввылӧ мунысьясӧс, гырысь каръяслӧн сярвидзысь бияснас. А югдысь асылыс суис нин ыджыд, стеклӧ купола кӧрт туй вокзалын — Франкфуртын.

Ми да Скрипов Васяысь кындзи, тайӧ жӧ поезднас Ухтасьыс локтісны и мукӧд — Костя Лиханов, Борис Шахов да Гриша Шешуков. Миянлы юӧртісны: главнӧй кантораыс пӧ миян Зигмарын. Зигмарыс — Карл-Марксштадтлӧн юкӧн, сэтчӧ колӧ мунны автобусӧн. Автобус пӧ регыд локтас, энӧ разӧдчӧй. Сійӧс виччысянмоз ме шмониті: но, мися, коми зонъяс, шахтёр-багатыръяс, ӧні сэсся путкыльтанныд нин неметчинаыслысь став му пытшкӧссӧ!

Костя, медся визулыс, баквалитчӧ:

— Ковмас кӧ, путкыльтам! Абу тай ӧтнанымӧсь! Со мыйтӧмӧн чукӧрмимӧ! Уралысь и Сибырысь, Украинаысь и Комиысь.

Збыль, шӧтіс автобус тыр специалист: ставӧн томӧсь, кыпыдӧсь, шмонитӧны. Меысь кындзи, нӧшта ӧти нывбаба вӧлі. Сёрнитчим. Ми пӧ Филипповъяс, Саткаысьӧсь — Челябинск бокын сійӧ карыс. А вужйыс пӧ миян кыськӧ тіянысь, Комисьыд жӧ. Но дивӧ, кӧні сӧмын миян комиясыд абуӧсь! Ӧд и менам дядь, Павел, Челябинскас жӧ олӧ! Москваас, МИД-ас, верӧс висьталӧ, кутшӧмкӧ чиновник Куратов пӧ эм и. Кыв-мӧд шуӧмаӧсь ӧта-мӧдыслы, вужъяссӧ Комиысь жӧ висьталӧма да. Колӧкӧ, и Альберт воча воккӧд аддзысьламӧ, тані жӧ ӧд служитӧ сійӧ, Потсдамсянь письмӧяс гижліс.

Тайӧ мӧвпъясыс и ылӧдісны менӧ жугыльтчӧмысь. Автобусад меным сьӧкыд лои лолавны, вукӧдныкодь быттьӧ кутліс весиг. Збодермӧдчышті, ӧшиняс куті видзӧдны. Мися, джын Германиясӧ прӧйдитам да, вукӧдӧмнад нинӧм ог и аддзыв.

Автобус тӧвзьӧ. А туйыс! Веськыд, шыльыд, жӧч лист кодь... Ӧтарӧ-мӧдарӧ нёль нырӧн лэбысь автомашинаяс, мотоциклъяс.

Германия! Неважӧн на тайӧ кывсьыс пемдылісны синъяс, ки чабыртчыліс кулакӧ, а ӧні... Шензя да любуйтча этатшӧм туйнас: «Небось, вӧчлӧмаӧсь!..» А туй пӧлӧныс ӧта-мӧдсӧ вежӧны выльысь-выль серпасъяс: со нывка котралӧ межа вывті, ӧктӧ дзоридзьяс; сэн жӧ орччӧн гырысьяс вундӧны мутор, суслонъяс радӧн-радӧн гизьвидзӧны; пара вӧла кыскӧ яблӧг тыра арба. Вӧвъясыс! Сы гырсяӧсь, ёнӧсь; лэбӧны велосипед вылын том йӧз, кыскӧны сьӧрсьыс гӧрд помидор тыра кӧрзинаяс.

А со кӧнкӧ ылын тшынасьӧ заводлӧн трубаыс. Сиктса лӧнь пейзаж вежсьӧ дзескыд уличаяса ыджыд карӧн — сылӧн помыс оз тыдав, карыс ставнас вевттьысьӧма быттьӧ тшынӧн ли, руӧн ли, весиг шондіыс чусыдӧн кажитчӧ. Карл-Марксштадт пӧ тай. Воддза нимыс — Хемниц.

— Зигмарад регыд и воимӧ. Эсытшӧм туй вывтіыд... Ыджыд-ӧ и Германия? Куим пельӧ нӧшта юкӧма да! — кылӧ, шмонитӧны зонъяс.

Миянӧс виччысьӧмаӧсь нин: дыр манитчытӧг став выль воысьсӧ «Висмут» предприятиелӧн объектъясӧ разӧдісны. Ми чайтім, ухтасаяс ӧтилаӧ веськаламӧ... Разі-пели торйӧдісны. Колӧкӧ, водзӧсӧ ог и кутӧ аддзысьлыны. Разнӧй каръясӧ тай веськалімӧ-а.

Саксония — Шварценберг

Тайӧ неыджыд карыс нималӧ мир пасьтала. 1918 воын тані лӧсьӧдлӧмаӧсь Сӧвет власьт, Россияын моз жӧ. Кутчысьӧма власьтыс недыр, но славаыс кольӧма ӧнӧдз.

Карыс абу ёна ыджыд, но сэтшӧм гажа местаӧ пуксьӧма. Нёль судта ыджыд керкаыс, кӧні олӧны рочьяс, увтасінын. Карыс быттьӧ ӧдӧбтчӧма пӧката гӧра йывланьыс. Гӧра чуркъяс моз — амфитеатр. Корджык сійӧс из пытшкас керавлӧмаӧсь, некод оз куж стӧча висьтавны, колӧкӧ пӧ и кык тысяча во сайын.

Миян ӧшиньсянь тӧдчӧ: шуйгаладорас увтасін, колӧкӧ, и ю либӧ шор визувтӧ. А сы сайын тыдалӧ джуджыд из гӧра, гӧра йылас чурвидзӧ шпильяса замок: быттьӧ кисьтӧмаӧсь зарниысь либӧ ыргӧнысь, шонді югӧръяс улас сідз дзирдыштлӧ. Он кӧсйы, да синмыд ачыс аддзӧ. Сійӧ гӧра саяс пӧ Чехословакия нин. Менӧ эськӧ матысса увтасыс ас дінас кыскӧмӧн кыскӧ... Сэтшӧма пӧжӧ лун-мӧд нин, кӧть ваннаысь эн и петав. Увтасінас, колӧкӧ, ю, позьӧ и купайтчыштны. Но меным нӧ, ыджыд кынӧмаыслы, позьӧ та йылысь думайтны... Сӧмын магазинӧ петыштла. Миян керка помын и вузасянінъясыс. Сёян-юан и кӧм-паськӧм, быдтор эм. Тайӧ пӧ миянлы вылӧ, немецъяслӧн лавкаясӧ пӧ мунны оз позь. Но смелджыкъяс, кывсис, ветлӧны. Мый нӧ сыын лёкыс? Олам тані, да став мирсьыс огӧ жӧ дзебсьӧй. Ме эськӧ ветлі жӧ. Али кывзысьны колӧ? Оз, дерт, позь йӧз муад асныравны. Покасӧ быть тадзи ов: верӧсӧй лунтыр удж вылын, сёр рытнас сӧмын волӧ.

— Но, мый? — юася ме.

Сійӧ висьтасьӧ, гӧлӧсыс кыпыд, меным унджык кывйыс тӧдтӧм: штрек, выработка, оберштайгер. Но тӧдчӧ: сылӧн ставыс лючки, велалӧма нин выль местаад. Шахтаыд ӧд, Комиын кӧть Неметчинаын, ӧткодь — му гыркын. Но, колӧ чайтны, сэні абу кокни: кокни удж вылӧ мырдӧн-сорӧн да татшӧма тэрмасьӧмӧн оз вайлыны. Бура эськӧ видзӧны да, ов да уджав сӧмын, ставыс дась: бур патера, и тӧварыд кутшӧм колӧ. Сьӧм тырмымӧн и. Гажтӧмджык, но нинӧм, регыд ставыскӧд тӧдмася... Рекмыны первой ӧчередь колӧ-а. Кадыс, буракӧ, воӧ нин.

А воис дзик виччысьтӧг, самӧй лӧсявтӧм лунас да кадас.

Фестивальлӧн козин

Тайӧ лун-войнас Германиялӧн юркарыс, Берлин, юраліс став мир пасьтаысь чукӧртчӧм том йӧз гӧлӧсъясӧн: «Мир! Дружба! Фройндшафт!» ІІ Всемирнӧй фестивальлӧн лов шыыс лэбаліс и миян кар весьтын. Быдлаын ӧшалысь афишаяс юӧртісны, фестивальвывса участникъяс пӧ карса амфитеатрын петкӧдласны концерт. Ми верӧскӧд тшӧтш дасьтысим ветлыны, но сійӧ майшасьӧмӧн некымынысь юаліс:

— Гашкӧ, ог мунӧй?

— Кыдзи ог? Мунам бара-й! Кор на нӧшта татшӧмсӧ аддзылан!?

Венӧдз волім, но медбӧрын верӧсӧй сетчис.

— Час, юасьла... Ог жӧ ӧд подӧн мунӧй сэтчӧдз?

Машина кыськӧ корсьӧма. Вӧлі дас час асыв, кор воим места вылас. Но сынӧдас юраліс нин кыпыд гор, а машинаа да пода войтыр туысь ва моз воисны и воисны амфитеатрлань.

Локтіс и оркестр — роч салдатъяс. Лэдзалісны грузӧвикысь гырысь ыргӧн трубаяс, барабанъяс, пондісны меститчыны. Ми на дорӧ матӧджык писькӧдчим. Менам пукаланінсянь тыдаліс, кыдзи музыкантъяс пӧлялӧны трубаас, лӧсьӧдчӧны ворсны. Грымӧбтіс музыка, паськыд бордъя лэбач моз шлывкнитіс гыалысь йӧз чукӧр весьттіыс, разаліс быд пельӧсӧ, чуксаліс быттьӧ: ӧтувтчӧй, кодлы дона мир да дружба! Ызгысь шумыс пондіс лясны мулань. Кӧнсюрӧ босьтчисны сьылыштавны, а сэсся пӧсь сьыланкыв пӧжар моз шымыртіс ставсӧ: кажитчис, сьылӧ ставыс гӧгӧрпӧв: и тайӧ из скалаясыс, и ылын тыдалысь завод трубаясыс, да весиг и ачыс шондіыс енэжыскӧд ӧтвыв: «Дружба! Фройндшафт!» Менам мышкуті прӧйдитіс шоныд йирмӧг.

Оркестр лӧнис. Пышкай чукӧр моз эстрада вылӧ петісны немецкӧй пионеръяс, кытчӧ судзисны, койисны дзоридзьяс. На бӧрысь петіс роч салдат, шыасис йӧз дорӧ: «Свободнӧй немецкӧй мувывса войтыр! Став му шар вылысь чукӧртчӧм вокъяс тіянкӧд ӧтвылысь шуӧны: «Ми ог кӧсйӧ война! Кывзы миянӧс, мир! Вӧльнӧй тӧвру, разӧд миянлысь сьыланкыв!»

Мича нывка салдатыдлысь кывъяссӧ гӧгӧрвоӧдіс немеч кыв вылын. И тайӧ здукас, кывтысь юсьяс моз, сцена вылӧ петіс «Берёзкалӧн» хоровод. А менам син водзӧ, чӧртыс тӧдӧ, мыйла, сувтіс серпас, быттьӧ ме, ичӧтик нывка, паччӧр вылын кывза ыджыдджык чойлысь мойдӧмсӧ: «Кыдз тай пӧльыштас Иван-удал зон аслас пӧлянӧ! Ловзьӧ став вӧр-ваыс, кӧчьяс чеччалӧны, пуяс копрӧдлӧны юрнысӧ, Шонді-мамыс нюмъялӧ. А юсь кодь мича ныв...»

Хороводлы вичмисны сэтшӧм аплодисментъяс, быттьӧ гыаліс вой море, шутьляліс вой тӧв. Палялі аслам казьтылӧмъясысь гора гӧлӧсъяс вӧсна: «Русланд, Дойчланд, Дружба!»

Морелӧн гызьӧмыс нӧшта на содіс, кор петіс сцена вылӧ Галина Уланова. Но «Умирающая лебедь» балетлӧн мыла шыыс ӧти здукӧн лӧньӧдіс ызган шумсӧ. Лои сэтшӧм чӧв-лӧнь, кыліс, буракӧ, весиг танцорлӧн кок чунь йылас ветлан шыыс. «Уланова! Прима! Schӧn!» — кыліс мыш сайын вашкӧдчӧм.

Тшӧкыда нимкодясям ывлавыв мичлунӧн, нӧшта ёнджыка — морт ки помысь вӧчӧмторъясӧн. Но ачыс мортыс, сылӧн лолыс да вир-яйыс!.. Со и Китайысь жонглёръяс быдсяма чудесасӧ петкӧдлӧны.

Но менӧ друг кодкӧ быттьӧ вӧрзьӧдіс места вылысь: ёнтыштіс кынӧмӧс, юрӧ дзиньгис. Лӧньӧдны ачымӧс видлі, но кынӧм бара кутіс орйӧдлыны. Корси кималасӧн верӧслысь кисӧ, пукті кынӧм вылӧ.

Сійӧ повзьыштіс:

— Тэ нӧ мый?

— Петны кӧ кӧсйӧ-а, — шуа сылы да топӧда верӧслысь кисӧ.

— Дак мый пукалам? Петам! — вӧзйӧ верӧсӧй.

— Эг на ставсӧ видзӧдӧ да, — шуа сылы, а ачым бара кыла кынӧм нюкыртӧмӧс.

Тайӧ разас крепыдджыка нин чужйыштчис. Збыль кӧ вӧзйысьӧ-а? «Донаӧй менам, мусаникӧй, виччысьлы, эн пессьы!» — кевма думысь аслам кагалы. А верӧс чеччис нин пуклӧс вывсьыс, гӧгӧрпӧв гунь-гонькерис. Сэсся тшапкис менӧ киӧд да пондіс кыскыны петанінлань.

— Эсійӧяс дорӧ шыасям, роч салдатъяс дорас, — вашкӧ меным верӧс да тэрмӧдлӧ.

Миян гӧгӧр пукалысьяс — коді чӧла, коді шензьӧмӧн — лэптылӧны ми вылӧ синъяссӧ, коді на и дӧзмӧм петкӧдлӧ. Бур кӧть, эг пыдын вӧлӧй да регыд салдатъяс дорад веськалім.

Капитан да кык салдат миянлы паныд: капитаныс кисӧ юр дорас вайыштліс, чесьт пӧ имею да мый пӧ шӧйтанныд, оз пукавсьы, — быттьӧ кӧсйӧ шуны, а верӧс нин висьтасьӧ ме вылӧ индӧмӧн.

Зэв мичаа серӧктіс капитаныд:

— А-а, поздравляйта! Фестивальыд со кутшӧм козин тіянлы дасьтӧма! Тэрмӧдлӧ? — орччӧн сулалысь салдатлы довкнитӧ юрнас да шуӧ: — Госпитальӧ!

Ми вӧтчамӧ салдат бӧрсяыс. Сійӧ юковтӧ ассьыныс стройсӧ, и ми «газик» дорынӧсь:

— Пуксьӧй. Дзик пыр лэбӧда!

— Кытчӧ?

— Госпитальӧ, Зигмарӧ.

Со нин тӧвзям. Быттьӧ личӧдыштліс. Весиг неуна жаль лои, мый эновтімӧ концертсӧ. Кӧсъя горӧн каитчыштыны, да кыла: бара кынӧмын заводитчис бунт. Салдатыд вӧтлӧ машинасӧ да кадысь кадӧ бергӧдчылӧмӧн видзӧдлывлӧ миян вылӧ.

Со и сувтіс. Госпитальлӧн ӧграда. Салдат саяліс ворота саяс. Регыд мысти еджыд халата кык ань петісны миянлы воча.

— Окышты гӧтыртӧ да си миянлы бура чужтыны, — шуӧ ӧти нывбабаыс верӧслы да мынтӧдӧ сылысь кисӧ менам дорысь.

Бара ставыс гудыртчис син водзын.

— Пызан вылӧ! — шуӧ мича чужӧма нывбаба-доктор да нюмдӧ меным. — Ставыс лоӧ бур.

А час мысти кымын, ойзӧм-маитчӧмысь рудзмунӧм, кылі акушерка-немкалысь гӧлӧссӧ:

— Метхен!

«Нывка! Мед и нывка! Мучитчӧмӧй помасис!»

Синъяс куньсисны, и ме быттьӧ вӧйи кытчӧкӧ небыдінӧ. Вӧтася... быттьӧ верӧскӧд парфюмернӧй магазинынӧсь: «Со «Эллада» духи. Ньӧбам?» — вӧзйӧ верӧсӧй. «Бурджык, «Краснӧй Москва», — шуа ме. — Ой, кутшӧм чӧскыд дукыс!» Духи доз гольс уси киысь, чӧскыд дукыс веськыда пӧдтӧ. Садьми. Палата тыр чӧскыд дук. А юр весьтын, тумбочка вылын, ыджыд дзоридз нӧб.

Кагаӧн киас сулалӧ восьса ӧдзӧсын нянечка, нюмъялӧ:

— Роч фрау, ті дыр узинныд, садьмӧй. Верӧсыд со дзоридз ыстӧма. А тіянлы кад кагатӧ вердны, — пуктӧ мекӧд орччӧн еджыд рузум пиӧ гартыштӧм тубрас да шуӧ: — Шӧӧн фройлен!

Ичӧтик ёкмыльтор, гӧрд чужӧма, куньса синма, чупкӧдчан вома — тайӧ миян ныв! Менам да Колялӧн радлун! У, кыдзи ичӧтик вомнас нёньӧс корсьӧ! Кынӧмыс сюмалӧма!

Куим лун чӧж тайӧ радлуннас и олімӧ. Вежон помас шуисны лэдзны гортӧ, но... Нёльӧд луннас ме ачымӧс куті кывны зэв лёка. Мерайтісны температура, да сестраыс весиг чужӧм вылас вежсис: нелямын градус температура пӧ! Дзик пыр врачыс, мича роч аньыд, локтіс — повзьӧма. Мыйысь та ыджда жарыс, неважӧн на ставыс лючки вӧлі да?

Чукӧстӧмаӧсь кыськӧ докторсӧ, пӧрысь немечӧс. Сійӧ ньӧжйӧник, тэрмасьтӧг видлаліс менӧ да шуӧ:

— Некутшӧм пенициллин оз ков. Роч фрау здорова. Но морӧсас йӧлыс зэв уна чукӧрмӧма. Колӧ лысьтысян аппарат.

Вайисны. Искусственнӧй кага вом быттьӧ. Збыль, лӧсьыда чушкӧ-сысъялӧ. Рыт кежлас меным кокниджык лои, но аппаратнад ковмис ноксьыны дыр на. Профессорыс аскинас вайис ичӧтджык аппарат: козьнала пӧ. Ме шмонитыштны нин верми, да ачымӧс нимті молочно-тӧварнӧй фермаӧн, а пӧрысь немеч та вылӧ сераліс да окайтіс:

— О, я, я! Роч фрауӧс чужтылӧмаӧсь, медым ассяньыс унджык сетны! Уна кага колӧ чужтыны да вердны тіян йӧлӧн!

Тайӧ пӧрысь докторыс меным казьтыштіс мӧд докторӧс, немечӧс жӧ. Доктор Ол-ля-ляӧс. Сійӧ менӧ мездыліс ичӧтдырйи, а тайӧ со ӧні. Та бӧрын кыдзи верман мустӧмтны да лёкӧдны немечьяссӧ, кӧть эськӧ этатшӧм война лэптылісны да сымда лёк вӧчисны. Ме лолӧн и сьӧлӧмӧн кылі: прӧстӧй немечлӧн фашизмкӧд нинӧм ӧткодьыс абу.

Тайӧ мӧвпыс меын ёнджыка и ёнджыка сӧвмис. Пӧшти квайт во лои олӧма Германияас, да лои тӧдмалӧма унатор. Немечьяс ёна радейтӧны сӧстӧмлун. Налысь ёгтӧ он аддзы кильчӧ помсьыс ни ӧшинь увсьыс. А вӧрсьыс весигтӧ лыссӧ чышкӧны да нуӧны вузавны. Зэв уджачӧсь, видзчысьысьӧсь и видзысьӧсь — нажӧткатӧ оз пусь-пасьвӧчны ӧти здукӧн. Налӧн нинӧм оз шыбитсьы, нинӧм оз туплясь. Асьныс шуткасорӧн шуӧны ас йывсьыныс: ми кужам куйӧдысь кампет вӧчны... И сетӧм кывтӧ зільӧны кутны.

А паныдасьлӧны кӧ лёк йӧз, сэтшӧмъясыс эмӧсь и миянын, и мукӧд народ пӧвстын.

Выль волӧн и юӧръясыс выльӧсь

Выль 1952 во пасйим мӧд карын нин. Велалыштлім быттьӧкӧ Шварценбергас, да кытчӧкӧ мӧдлаӧ мунны эз и вӧв окота. Но, кыдз шуасны, абу гортад. Ми ӧд гӧсьтъяс. А гӧсьттӧ кытчӧ да кутшӧм пызан сайӧ чукӧстасны. Ӧткажитчан ӧмӧй? Сэсся ӧд ми — сӧветскӧйяс, кытчӧ Рӧдина чукӧстас.

Вӧлӧмкӧ, ӧти карас рочьяслы дыр овны оз позь, мед оз тӧдмасьны татчӧс войтырыскӧд.

Та вылӧ видзӧдтӧг, выль оланіныс меным кажитчис. Ӧти-кӧ, татчӧ жӧ воӧма миян земляк, поёлса Васька Скрипов. Зэв варов да шмоньлив, сыкӧд он гажтӧмтчы. Рытнас пырӧ сьӧрсьыс шахматӧн да кык сулея сурӧн, пызан вылӧ пуктанмоз, шмонитыштӧ:

— Немеч ногӧн сурыс — бир, а ми дзик пыр вӧчам пир. Нолтӧ, Нина, тшактӧ вай! Ак, шуан: абу? Сідзкӧ, Коля, не зевай!

Кывбур нога артмӧ сылӧн, да ошйысянмоз тапкӧ аслыс морӧсас, босьтӧ сур сулеясӧ, тшолкнитӧмӧн восьтӧ пробкасӧ. Колюкӧ, менам верӧсӧй, моздорас кагаа, матыстчӧ сы дорӧ, сералӧ:

— То ли делӧ холостяклы! Гӧтрасян, да кага колӧ видзны со... Эн на тэрмась суртӧ чушкыны. Ноко, на — каганас пукыштлы, ме Ниналы отсышта.

— Меным? Дӧверяйтан? Да ме тэныд кыкнан дозсӧ коля, ачым ог и видлы! — Васьӧлӧн ӧзйисны синъясыс. Дозсӧ бӧр пуктіс пызан вылӧ да босьтіс ки вылас кагукнымӧс, серамыс ызбыльтӧ. Кагукыд эз и повзьы тӧдтӧм дядьӧсьыд, тшӧтш сылы кутіс нюмъявны да кекӧньяснас малавны Васьӧлысь бандзибсӧ, тшӧка лысӧ. — О, да менсьым, рыжӧйлысь, берин тусьясӧс кутіс лыддьыны! — горӧдіс кага видзысьыд да, гажаа сералігтыр, кутіс ворсӧдчыны ичӧтиккӧд. — Оль-ля-да! Мусаник кутшӧм! Небыдик! Завидьта ме тэныд, Кебыр-шабурлы! Удитӧмыд со... А ме век на быттьӧ общежитиеын студентала. А, чёрт возьми, общежитиеыс пыр син водзын! Ті ӧти жырйын олінныд Борис Шаховкӧд да Сурановкӧд. Суранов лӧнь, мудер зонка, а ті Борискӧд — комсомольскӧй вожакъяс... А сьыланныд!.. Помнитан? «Славим Тебя, о Господи наш! Благослови, жизни нам дай!..» Ёна жӧ гажа миян общежитиеын вӧвлі! Менӧ пыр кыскис тіян жырйӧ. Шахматасянныд, сьыланныд, кывбур тэчанныд нывъяс йылысь...

Верӧсӧй менам торкӧ Васьӧлысь лыддьӧдлӧмсӧ:

— Помнита, дерт, важӧн-ӧ сійӧ вӧлі! Сьывлім и Колумб йылысь: «...дурак, зачем он не открыл на нашей улице пивную?» И «Широка страна моя родная»! Но тэсӧ ӧні мый ради сійӧс тӧд вылад уськӧдін? Аддза: гӧтрасьны жӧ окота лои! Менам кодь гӧтырӧс да нывкаӧс тшӧтш кӧсъян! — верӧс бӧр босьтӧ Васьӧ киысь кагасӧ, серӧктӧмӧн шуӧ: — Уськӧдан ещӧ. Ыззьӧмыд мыйкӧ тарыт!

— Да завидьӧйла и ызйи, — воча кайтыштӧ гӧсьтным. — Ті со куимӧн нин, а ме век ӧтнам. Гӧтрася! Гожӧмнас отпускӧ ветла дай вая Розаӧс татчӧ! Невеста менам эм, Роза, миян грездысь жӧ. А нӧшта ыззьыныс помка эм, кык юӧр тіянлы вайи. — Васьӧлӧн гӧлӧсыс вежсьыштӧ, лӧньджык лоӧ: — Шешуков Гришаӧс талун аддзылі шахтнӧй управлениеысь. Мыйлакӧ тшӧтш волӧма. Вӧлӧмкӧ, неылын сійӧ миянсянь олӧ. Оз гажтӧмтчы, гӧтрасьӧма!

Ме ырсмуні:

— Немка вылӧ?

Васьӧ сералӧ:

— Мыйла немка вылӧ? Миянкӧд и роч нывъяс уджалӧны. Горнӧй инженерша вылӧ. Зэв пӧ мича да авъя, Гриша ошйысис. А нӧшта мӧд юӧрсӧ Гришасянь и кылі: Шахов Борис пӧ доймӧма, мотоцикӧн усьӧма, да бӧр гортӧ, Союзӧ, мӧдӧдӧмаӧсь бурдӧдчыны. Гашкӧ, сэсся оз и лок татчӧ.

— Ёна доймӧма? — ӧтырышъяӧн и артмис гознаннымлӧн юалӧмыс.

Васьӧлӧн вочакывйыс эз ёна жугыльӧ уськӧд. Абу пӧ ёна, да, гашкӧ, сылы и бурджык вылӧ на... Миянӧс ӧд тані код тӧдас на мый виччысьӧ.

— Но, вайӧ та йылысь огӧ кутӧ. Водзвыв нинӧм тунавны да гадайтны! Вай, Нинук, ужнӧдышт мыйӧнкӧ, да петалам гуляйтны ывлаас. Лым ӧд усьӧ, лым! Кӧдздӧдыштӧма! Так что олам, вокъяс!

— Эх, как бы дожить бы, до свадьбы-женитьбы... — сьылыштӧ та вылӧ Васьӧ да долыда ышловзьӧ.

Но и рыжӧй Васька! Со ӧд кутшӧм! Чутыс вӧрзьӧма гӧтрасьны, дай став!

Усьӧма лым

Усьӧ лым. Медводдза лымйыд дона жӧ! Мыйта радлун вайӧ! Менам весиг гажӧй бырӧма. Миянын, пӧдикӧ, толаяс нин пӧльтіс, а тані пыр на зэрис. Тані, изйӧн вольсалӧм уличьяс вылад, эськӧ и абу няйт гураныд, да век жӧ мустӧм помся васӧд руыс. И со — ыркнитыштӧма, сизим градусӧдз пӧ войнас лэччывлӧ. Луннас шонді мыччысяс, лымйыс сылӧ, небыдик лоӧ, лясалӧ кок бӧжад и кӧляска гӧгыльясӧ. Но ме быд лун ывлаӧ петкӧда нывкаӧс, и гӧгыльтчам киндергартэнлань. Челядьлӧн парк сійӧ лоӧ. Миян керканым, рочьяслӧн оланіныс, эськӧ аслас парк пытшкын и эм, но паськыд площадьыс, кытчӧ чукӧртчылӧны лыммачасьны кар пасьталаысь войтыр, миян кильчӧ помсянь вель ылын. Тані йӧзыс сідзи велалӧмаӧсь, оз миян зонкаяс моз кӧні веськалӧ вильшасьны да шыбласьны лым мачнас, — мунӧны паркӧ. Воан, а сэні! Ни и ляк, пӧрысь и том! А гажыс! Коді кокнас сӧніксӧ тальӧ, коді босьтӧма лымсӧ китырӧн да исалӧ, коді, «Віttе!» горзігтыр, кодлыкӧ шыбитӧ нин мачсӧ! Шум и серам. Ме сувтӧда кӧляскаӧс, тшӧтш босьта кабырӧ лымсӧ, вӧча неыджыд шарик да мычча нылуклы:

— Ноко, босьт кекӧняд. Тайӧ лым мач. Мӧд во тӧв ачыд нин кутан лыммачасьны.

Видзӧда, ме дорӧ локтӧ мича дзор тошка пӧрысь пӧль, а сы бӧрысь тапикасьӧ-вӧтчӧ шешвидзысь вома нывка. Быттьӧ ичӧтик Снегурочка: еджыд шапкаа, еджыд пелеринаа, пальтоыс гӧрд, а кокас бара жӧ еджыд боті.

— Лизи, Лизи! — чуксалӧ нывкатӧ дедыс. — Лок ме дорӧ, вай то этайӧ тётяыскӧд да прелестнӧй кагаыскӧд здоровайтчам!

Пӧльыд чуксалӧ нывкасӧ да нюмъялӧ меным, а ме, невежаыд, дзик падми, букышӧн видзӧда сы вылӧ. «Коді тайӧ мекӧд кӧсйӧ здоровайтчыны? Рочӧн сёрнитӧ! Гашкӧ, шпион да?»

— Сударыня, извенитӧй... Ме сэтшӧм рад, лымйыс усис да... Позьӧ тіянкӧд сёрнитыштны? Чолӧмала тіянӧс праздникӧн. Аски ӧд Рӧштво! И со... Лым! Россиясянь козин!.. Радлуныс!..

Ме век падвидза, кыв ог сет. Сійӧ нюмдыштӧ:

— Ах, извенитӧй, ме эг представитчы! Ме роч жӧ, овӧй Плотников. Петербургын чужлі, нёль арӧсӧдз сэн олі. Помнита весиг, даддьӧн лым вывтіыс исласи. Нянечка менӧ оз лэдз, а ме пуртікася лым пиас. А ӧні... Тані со кымын во нин...

Ме ӧд сӧветскӧй патриотка, бурасӧ ог и кывзы сійӧс, крапкӧмӧн и шуа:

— Белогвардеец, небось.

Сійӧ лап-лапкерис синнас, кыдзкӧ курыда нюмдыштіс:

— Белогвардеец? О, да!.. Белӧй эмигрант... Ме чайта, сударыня, эг ёна тіянӧс дӧзмӧд, Рӧштвоӧн чолӧмалі да. Миянлы кад мунны гортӧ. Лизи кынмыны вермас. Лизи, шу тётяыслы «Аддзысьлытӧдз!» — Пӧльӧ босьтіс нывкасӧ киӧдыс, пондіс бокӧ кыскыны: — Мунам, кагаӧ, мунам. Тэ кынман.

Снегурочка кодь нывка нетшкысьӧ дед кисьыс, миянлань бергӧдчӧмӧн шенасьӧ ичӧтик кекӧньяснас, мыйкӧ лопочитӧ-шуӧ то дедыслы, то миянлань бергӧдчыштлӧмӧн. Ме гӧгӧрвои: дойді пӧльӧсӧ. Меным лои яндзим, позис кӧ — му пырыс эськӧ муні: дзик йӧй и чорыд сьӧлӧма морт! Менам бабӧ эськӧ тадзитӧ эз вӧч! «Но, а шпион кӧ сійӧ? — бара вирдыштлӧ юрын. — Код тӧдас ӧд?.. Москваын миянӧс предупредитісны... Орччӧн пӧ Американскӧй зона. Но тайяс... Ичӧтик нывкаыс... Кыдзи сійӧ котӧртіс миян дорӧ, ичӧтик вомыс шешвидзис... О, Господи! Чукӧста? А ог кӧ... Ог кӧ, кула!»

Кватиті кок улысь топалыштӧм лымсӧ, ӧдйӧ тапыльті ки пыдӧс вылын и шыбиті налань.

— Лизи-и! С Рождеством Вас! С Рождеством!

Ме эг аддзыв, найӧ кылісны-ӧ, бергӧдчылісны-ӧ, кватайті кок улысь лымсӧ да прамӧя туплявтӧг и шыблалі гӧгӧрпӧв «Рождество» кывсӧ горалӧмӧн. Чайта: татшӧм зэлавлӧмсӧ да лов личалӧмсӧ менсьым некод эз и казяв. Ӧд гӧгӧр горзісны да лыммачасисны йӧзыс. Киндергартэн праздничайтіс лым праздник. Сідзкӧ, и ми, эня-ныла. Нывка менам тшӧтш ыззьӧма, гораа ыкайтӧ да зільӧ чеччыштны кӧляскасьыс. Сійӧ ӧд ыджыд нин, регыд во джын тырӧ. Да, да, ыджыд нин. И кутшӧм муса да визув! «Но и ворс сыкӧд, нимкодясь, мый быд нинӧм абусьыс тадзи чегъялан ловтӧ», — зіля такӧдны ачымӧс.

Миян выль суседъяс

Помӧдз личалі да такалышті сӧмын сэк, кор аддзи ме дорӧ воысь кык роч нывбабаӧс. Ӧтиыс том ань, меным тӧдтӧм, водзас йӧткӧ кӧляска. Мӧдыс шавксьӧдӧ сыкӧд орччӧн да гораа мыйкӧ висьталӧ. Сьӧд котикӧвӧй пась морӧсыс ван восьса, сьыліас шарпыс лэбны кӧсйӧ, еджыд флаг моз дӧлалӧ морӧс весьтас. Тайӧ миян орчча патераысь суседка Ася. Сылы ар нелямын, но томмӧдчӧ да мичмӧдчӧ. И зэв збой. Москвичкаӧн шусьӧ, да асьсӧ лыддьӧ элитаӧн, гора гӧлӧснас вермас любӧй дорӧ шыасьны: «Эй, тэ!» Кодкӧ лунӧ на и пыраліс ми ордӧ:

— Аддза, выль суседъяс, мися, пырала, тӧдмася! — пыригкостаыс и заводитіс горавны. Сы вылын зэв гырысь дзоридзьяса шӧвк халат, юрсиыс лязьвидзӧ. Халат пӧланас павтырасигтыр сійӧ извеняйтчӧ: — Сӧмын на чеччи, эг удит весиг вом дорӧс краситны. Но ӧд ми — суседъяс, онӧ дивитӧй. — Та бӧрын сійӧ кытшов вӧчӧ видзӧдласнас миянлысь патера пытшкӧснымӧс да юмбыртлӧ вомсӧ: — Обыкновеннӧй казённӧй оланін!

«О Господи, коді нӧ тайӧ татшӧмыс? Меным тай нӧ кажитчӧ: райын ола! Этатшӧм югъялысь джодж, ӧшинь пасьта мича тюль занавес, диван, буфет! А талы оз кажитчы!» — ассьым патераӧс доръянмоз шуа сылы:

— А ме татшӧмсӧ водзті и вӧтӧн эг аддзыв.

Сійӧ ме вылӧ сідзи видзӧдліс:

— Союзас ті кӧні олінныд? Кытысь локтінныд?

— Ухтаысь, — вочавидза.

— Ухта? Ог тӧд. Кӧнкӧ Сибырын?

— Коми пармаын, — шуа ме.

Сійӧ нюммуныштӧ да шуӧ:

— Тӧдчӧ: провинциалка. Но платтьӧтӧ бӧрйӧмыд со вкусом, кыдз шуласны, губа не дура.

Ме вылын буретш сійӧ крепдешинӧвӧй платтьӧыс вӧлі, Москваад ньӧблӧмыс, бӧрйылісны кык москвичкаыс менам ыджыд кынӧм вылӧ. Ӧні платтьӧсӧ шыркнитышті коскӧд вӧсньыдик еджыд тасмаӧн, кодӧс ньӧблі Шварценбергын, кага вайӧм бӧрын. Кӧсйи эськӧ выль суседкаыдлы тайӧс и шуны, ыштӧ москвичка-нывъясыс, колӧ чайтны, мича паськӧм кузяыс абу жӧ йӧйӧсь, да эг сэсся. Шуышті сӧмын:

— Кутшӧм эм.

Суседкаӧй кутіс гогйӧдлыны юрнас да кайтны:

— Ну да, ну да. Но тэ эн шогсьы, ме тэнӧ велӧда! Тэ лоан сэтшӧм пряник! — сійӧ тайӧс шуигӧн сідзи чупнитӧ вом дорнас да краситӧм гыжъя кисӧ вом дорсяньыс сы вылна лэбӧдлӧ, менам серамӧй петіс: но, мися, и артистка дорӧ веськалі. А миян гӧлӧсъясысь мӧд жыръяс нывкаӧй менам садьмӧма, чирӧктіс, гӧлӧссӧ сетіс. Ме уськӧдчи сы дорӧ, выль суседка ме бӧрся. — Ойя да, прелесть! Кага тіян! Нывка! Жемчужинка! Красотулечка! Нимыс? Валентина! Да менам жӧ верӧслӧн Валентин нимыс! Вот совпадение! Но, позьӧ тайӧ анделсӧ киӧ босьтлыны? К чертям Валентинъяссӧ! Менам сійӧ кыз бурня кодь и сутшкасьысь тошка, некор сылы весиг бритчыны. Шахта, шахта... Шахтаыс сылӧн невеста и гӧтыр. Обер-р-штайгерӧн тані сійӧс нимтӧны. Водзті тай инженер вӧвлі-а... Но, лок ме ордӧ, андел, лок тётя Ася моздорӧ! — тайӧ нин кага дорӧ суседкаыд менам шыасьӧ. Кага менам кияснас вартчӧ и вартчӧ сы дорӧ, чиктылӧ гораа, вомыс шешкысьӧма. — Да ачыс со вӧзйысьӧ!

Меным любӧ, мый кагаӧй менам йӧзсьыс оз ӧтдорась, оз бӧрддзы, а со — вартчӧ сы дорӧ.

— Босьтлы, кутышт, кӧсъян кӧ, — шуа ме.

Сійӧ кватитӧ да заводитӧ окавны кагалысь куш кокъяссӧ, кынӧмсӧ, кекӧньяссӧ. Кага, буракӧ, гилялӧ, да гораа чирӧстӧ и чиктылӧ. Медбӧрын кыкнанныс лӧньӧны. Ася ляскӧ кагаӧс морӧс бердас, шыасьӧ ме дорӧ:

— Ӧнӧдз пыр на завидьтылі став нывбабаыслы, кодлӧн эм татшӧм муса кагаыс. А ӧні... — сійӧ друг тільк серӧктіс да сэтшӧм кыпыд гӧлӧсӧн юӧртіс: — Верӧслы нин весиг висьталі... Нӧбася ме! Тані ваыс, буракӧ, лӧсяліс! Тэ представляйтан! Нӧбася! Вылын кык тӧлысь нин абу, и врач дорӧ шыӧдчылі, да шуис, шедӧма пӧ! Меысь шудаыс некод абу! Аски бара ветлам врач дорӧ. Верӧсӧй Зигмарӧ кӧсйӧ нулыны.

Верӧссӧ гарыштіс, да сійӧ быттьӧ тані и вӧлӧма. Гӧлӧсыс кыліс восьса ӧдзӧс сайсянь:

— Ася! Ася, тэ кӧні?! Ме мӧді, дорогая! Кильчӧ помын менӧ машина виччысьӧ!

— У, кыланныд? Оберштайгерӧй менӧ чуксалӧ! Пета, колльӧда. Тэ, анделӧ, мун мамыд ордӧ. Регыд и менам тэ кодьыс лоӧ! Пӧдругаяс лоанныд!

Ася бара на гильӧдӧмӧн окалыштӧ нывкалысь куш кынӧмсӧ да кокъяссӧ, мыччӧ кагаӧс верӧсыслы горзігтыр: «Ме тані! Час, локта!».

Сы бӧрын кык-ӧ-куим лун нин коли, а суседка эз на пырав, ни гӧлӧсыс эз кыв. Ме нин чайті, мися, врач дорӧ мӧдіс да, гашкӧ, водтӧдісны. Но со тай: восьлалӧ кӧляскаа нывбабакӧд орччӧн, мыйкӧ зэв сьӧлӧмсяньыс висьталӧ, чужӧмыс гӧрдӧдӧма, еджыд шарпыс тӧв йылас дӧлалӧ. Дзик орччӧн лоисны, да аддзи: Асялӧн синъясыс гӧрдӧсь, кӧнкӧ, ёна бӧрдӧма.

— Ася! — ме паныд налань воськов вӧчи. И кага со кӧляскаын чилӧдчӧ, сылань жӧ кекӧньяссӧ чургӧдӧ.

Найӧ чолӧмасисны. Кӧляскаа мича том нывбабаыс чӧв оліс, видзӧдіс миян вылӧ и гӧгӧрпӧв, шуыштіс сӧмын лыммачасьысьяс вылӧ индіг: «У-у, кутшӧм тані гажа!» — да бӧр чӧв лӧнис. А Ася вирснитіс нырнас, чышкыштіс вазьӧм синсӧ да нырсӧ, кыпыд гӧлӧсӧн и шуис:

— Ті танӧсь жӧ? Со и кагукӧ, анделӧ, менӧ виччысьӧ! Танӧсь кӧ, и локтӧ мунамӧ автодромӧ да ичӧтик опельяс вылас гыыштамӧ! Ме ёна радейта, кор машинаясыс тангысьӧны мӧда-мӧдыскӧд!

Ми вӧрзим места вылысь, ньӧжйӧник гӧгыльтам кӧляскаясӧс. Мунігмоз кык том мам тӧдмасьыштімӧ, ним-овӧс да мый да удитім юӧртны. Ася варовитігтыр мунӧ миян водзын. Со сійӧ сувтовкерис да индіс кытчӧкӧ пуяс костас:

— А тирӧ кӧ пыраламӧ, том фрауяс? Тонӧ восьса, уджалӧ. Пыралам! Ме медбӧръяысь лыйсьышта. Тані, метитчыныд кӧ кужан, позьӧ сы мында приз-чачӧ нажӧвитны! Ме быд рыт вӧлі верӧсӧс кыска. Миян дас кымын нин чукӧрмӧма аканьыд и кӧчпиыд, и обезьяна эм. А ӧні... Кодлы сійӧ колӧ? Кодлы колӧ?! — варов пӧдруганым миян бара бӧрддзис да, синвасӧ чышкаланмоз, скӧрысь шуис: — Некутшӧм тирӧ, нывъяс, ме ог пыр! Ті менӧ извенитӧй, кольӧ ӧтнамӧс, ме тіянлысь настроениетӧ дзик тшыкӧда. Мунӧ гуляйтӧ, ас костаныд тӧдмасянныд бурджыка. А ме гортӧ муна, верӧс вермас локны ӧбед вылӧ.

— И ми тшӧтш гортӧ мунам. Ӧтув мунамӧ, — миян кыкнаннымлӧн, том мамъяслӧн, ӧтырышъя артмис.

Но Асяӧс миян сьӧлӧм сетны кӧсйӧмыд сӧмын ёнджыка дӧзмӧдіс, скӧрпырысь равӧстіс:

— Ме ог на кӧсйы гортӧ! Ті мунӧй! Ме ӧтнам олыштны кӧсъя. Тані, майбыр, эм кӧні пальӧдчыны! Ме муна шыльыд ворйӧд иславны! Пукся и исковта! Нинӧм оз ков думайтны, сӧмын исковт. Позьӧ весиг куйлӧмӧн!..

Ми Любакӧд, выль тӧдсаӧйкӧд, мӧда-мӧд вылӧ видзӧдлім, лэптыштлім пельпомъясӧн, мӧдім гӧгыльтны кӧляскаяснымӧс водзӧ. Шуны мыйкӧ эг и сяммӧй. Дай мый шуан, мортыслы кӧ тайӧ здукас оз мӧрччы некутшӧм кыв.

Неылӧ муныштӧм бӧрын бергӧдчыштлім на бӧрвыв. Ася век сулаліс места вылас. «Мый нӧ Асяыскӧд лоӧма? Тешкодь сылӧн этшыс да, колӧкӧ, прӧстӧ ыждалӧ? Али збыль шог суис?»

Ас кежын тадз мӧвпалӧм бӧрын Людаыдлысь и юалі. Люда шензьыштіс:

— Тэ он тӧд? Ме чайті, ті важ пӧдругаяс. Тӧрыт врач дорӧ ветлӧмаӧсь гозъя, да врачыс шуӧма, тэныд пӧ дыр нюжмасьтӧг колӧ вӧчны операция. Ӧдйӧ быдмысь киста пӧ тэнад маткаын. Бурджык пӧ гортад, Москваад, кӧ мунан операциясӧ вӧчны.

Менам паськавліс вомӧй. Оз, инӧ, нӧбась, а киста! Кодкӧ лунӧ на кутшӧм кыпыд вӧлі аньыс! Но и но... Он жӧ мортыд тӧд, мый аски лоӧ. Ася меным сэтшӧм жаль лои. Но жалитӧмнад тай он отсав. Жаль лоліс и сылӧн верӧсыс.

Аски рытнас миянӧ вӧзйысис кодкӧ. Ме котӧрті ӧдзӧс восьтыны. Ӧдзӧс сайын сулаліс неыджыд тушаа мужичӧй: тшӧгыштӧм кынӧма, еджыд дӧрӧма, галстука. Югыд визьяса галстукыс морӧс вылас кажитчис дзик ковтӧмӧн. Сылӧн сэтшӧм рам синъяс, и гӧлӧсыс жугылькодь:

— Ася менам муніс, талун лэбис Москваӧ. Меным зэв гажтӧм лои. Позьӧ кӧ, ме тіянын пукалышта.

— Кыдз оз позь? Суседъяс ӧд! — ме паськыдджыка восьті ӧдзӧсӧс да чукӧстчи: — Миколай, кылан, тэ дорӧ гӧсьт локтӧ!

— Коді нӧ? Скрипов, пӧди, — моздорас кагаӧн петіс ми дорӧ верӧсӧй да шай-паймунлі весиг: — Валентин Максимович! Главнӧй инженер! Лок, лок! Ми буретш ужнайтам. Нуръясьыштам да сэсся шахматасьыштны позьӧ. Скрипов кӧсйис волыны и.

— Дерт жӧ, дерт жӧ, — жырйӧ пыранмоз кайтіс миян выль суседным.

Валентин Максимович зэв и шань да тӧлкӧвӧй мужик вӧлӧма. Велалім сы дорӧ, ёртасьны кутім. Ас йывсьыс сійӧ висьтасис, дыр пӧ Донбасса шахтаясын уджалі, сэсся Москваӧ Главкас вуджӧдісны. Но ӧти во пӧ сэні и уджалі... Менӧ пӧ, производственниктӧ, сідз дӧзмӧдіс чиновничайтӧмыс, вӧзйыси татчӧ. Тані коймӧд во. Вын пӧ эм на, позис эськӧ нӧшта на восӧ кӧть олыштны, да Асяӧс со ковмис гортӧ мӧдӧдны. Кыдз бара пӧ сэні менам капризуляӧй-а? Бӧръя кадас ышмыштліс, мукӧддырйи весиг дӧзмымӧн лолі. А муніс, дай гажтӧмтча со.

— Да кыдзи нӧ он гажтӧмтчы? — сы сёрниӧ тшӧтш суитчывлі ме. — Асяыд тэнад сэтшӧм варов да сибыд...

Сійӧ кияссӧ шамралыштіс, збодермӧм гӧлӧсӧн нин шуӧ:

— Да, Ася менам сэтшӧм, оз вош некытчӧ. И операциятӧ терпитас. А вот кагасӧ эз и вермыв вайны. Да ладнӧ, — сійӧ медбӧрын шеновтӧ кинас, видзӧдлӧ ме вылӧ да верӧс вылӧ, кайтыштӧ: — А вот тіянлы завидьта! Этатшӧм нывка тіян!

Кагакӧд недыр ворсӧдчыштӧм да кӧза-кӧзаасьӧм бӧрын вӧзйӧ миянлы:

— Висьталыштӧй, бурджык, Коми му йывсьыныд. Ме ылӧсас сӧмын тӧдышта войвывса из шом да мусир озырлунъяс йылысь.

Ми висьтасям. Ми помтӧг вермам ошйысьны асланым Коми муӧн да торъя нин Асфальтитӧвӧй рудникӧн. Сэні ми збыль шудаӧсь вӧлімӧ. Серамсорӧн весиг гарыштім ӧти лоӧмтор йылысь... Миян мунан лун-войӧ нин зонаас вӧлі кыськӧ вайӧмаӧсь уркаясӧс. Найӧ абу политическӧйясыд. Пыр и венӧ воӧмны, тыш лэптӧмны. Сідз бушйысьӧмаӧсь — бараксӧ ставнас разьӧмны! Кер на кер абу кольӧма!

— Боевӧйӧсь миян сэні, — сераліс верӧсӧй висьтасигас. — Плантӧ век вевтыртам вӧлі...

Со ӧд! Ас мутӧ бур кывйӧн казьтыштан да, гажыд на бырлӧ. Тані, Германияад, эськӧ и зэв лӧсьыд: и поводдяыд шоныд, и быдтор тырмӧ, а вот абу ас гортад.

Ок, нывкаӧ, менам вир войтӧ

Тайӧ карас вит тӧлысь чӧж олӧмысь менам вежӧрӧ кольӧма суседка Ася гозъя, киндергартэнын быдпӧлӧс ворсӧм-пальӧдчӧмъясыс да нӧшта кык ичӧтик лоӧмтор... Ӧти лоӧмтор бӧрас ме весиг куті эскыны: морт олӧмад чудесаыс збыль овлӧ.

...Дженьыдик тӧлыс лым шлякышъяснас важӧн кольӧма. Первой май дырйиыд тані он нин куж шуны, век на тулыс али гожӧм нин. Ставыс вежӧдӧ, ыпъялӧ-дзордзалӧ. Май пасйыны ми дасьтысим свердловчанка Люба ордын. Налӧн ичӧт кага да медым сійӧн не новлӧдчыны, найӧын и шуим пукалыштны. Менам Валюшкаӧ май праздник кежлад кок йылӧ нин сувтіс-а, тапикасьӧ.

Праздник вечерняас ме дасьті гладитан кӧлуй. Нылӧй джоджын, ковёр вылын ворсӧ, ме утюжитча. Друг мыйкӧ мекӧд кутіс керсьыны. Ме быттьӧкӧ тюра-тюра кытчӧкӧ пемыд дзескыд трубаті, да сэтшӧм ӧдйӧ! Повзи садьтӧг. Но вежӧрӧн гӧгӧрвои на: ме кузя котӧртӧ электрическӧй ток. Ме мый верма зіля шыбитны утюгсӧ киысь, сійӧ тшапкысьӧма, оз усь. Ме равза лёкгоршӧн, вартӧдла джодж кузя. Мыйла ог вежӧрт шнурсӧ нетшыштны розеткасьыс? Повзьӧмӧйла, буракӧ, вежӧрӧй торксьӧма. И нывка весьӧпӧрӧма жӧ. Чилзӧ, кекӧньяссӧ чургӧдӧ, ме дорӧ варгыльтӧ:

— Ма-ма-а!

Ме сылы воча:

— Не подходи! Тэнӧ тшӧтш чушкас электричествоыс!

А кагаыд нӧ кысь гӧгӧрвоас, ыштӧ оз ков мамыс дорӧ сибӧдчыны?

Регыд ме эг кут аддзыны ни кагаӧс, ни керка пытшкӧссӧ. Ме тюра-тюра водзӧ юрӧн кутшӧмкӧ пемыд да дзескыд труба кузя. И помыс сійӧ трубаыслӧн абу. Медбӧрын вошті садьӧс али мый, меным зэв нин лӧсьыд лои. Кывта ва веркӧсті, ваыс лӧсталӧ. Сэсся куті кывны кыськӧ ва пытшсьыс кага бӧрдӧм. Менам морӧсысь ыпнитӧмӧн петіс зэв кузь ышлов. Палялі. Куйла гатш джоджын, ме вылын пӧперега куйлӧ нывка, зырым и дуль ӧтлаасьӧма коньӧрлӧн, сыркъялӧмӧн бӧрдӧ да вартчӧ ки-кокнас. Ставсӧ аддза, но ог вермы вӧрзьыны, медым такӧдыштны сійӧс.

Дыр-ӧ сідз куйлім эня-ныла, ог тӧд. Локтіс верӧсӧй удж вывсьыс, аддзис миянӧс джоджсьыд, да повзис, дерт, кӧнкӧ.

— Тэ мый? Мыйла кагаыс бӧрдӧ? — сійӧ босьтіс каганымӧс ки вылас.

Ме мырдысьӧн пукси. Ме бокын утюгыд куйлӧ, кузь шнурыс змей моз нюжвидзӧ джоджын. Розеткасьыс вилкаыс мынӧма. Менам котралігӧн нетшыштсис али кыдзи? Колӧкӧ, нывкаыд ме дорӧ уськӧдчис, да, шнур вомӧныс воськовтіг, вермис нетшыштны. Тадзи кӧ ӧд, нывкаӧй и мездіс менӧ! О, донаӧй менам! Вир войтӧй!.. Ёна ӧд сэки повзьылі. Ас вӧсна и кага вӧсна. Но, слава Богу, кыдз шуласны, лючки-ладнӧ ставыс коли.

Бӧрыннас сёрнитісны: зэв ыджыд напряжение пӧ сетлӧмаӧсь сетяс. Но менымсӧ нӧ сійӧ сёрниыд мый. Утюгсӧ тай наперво шыбиті-а: бара на, мися, коркӧ повзьӧдас. Сы бӧрын, утюжитчыны кӧ, шуам, кӧсъя, киӧ пасьтавлі кыз кушенча. Олӧмыс велӧдас, — шулӧны тай. А сідзи и эм.

Олӧмыс велӧдас

Бурджыка кӧ быттьӧ думыштлыны, утюг чушкӧмыд ичӧтик лоӧмтор и вӧлі. Но сы бӧрын ме ёна верстямми. Менам юрын быд пӧрйӧ кутіс чужны юалӧм: мыйла? Вӧлӧмакӧ, менӧ ӧнӧдз век майшӧдлӧ эсійӧ роч дзор тошка пӧльӧыскӧд аддзысьлӧмыс. Ме гӧгӧрвои: ме пытшкын мунӧ сӧвесьт да полӧм костын чорыд тыш. Ачымӧс шуа воспитательницаӧн, а ӧтдорті пӧрысь мортӧс! А сійӧ сы дыра нин олӧ тані, немечьяс пӧвстас, да абу вунӧдӧма роч кывсӧ, зільӧ и ичӧтик правнучкаыскӧд рочӧн сёрнитны. Важ роч обычайяссӧ абу вунӧдӧма ни. Ме дорӧ вежавидзӧмӧн шыасис, Рӧштвоӧн чолӧмаліс. А ме... Но ӧд татчӧс йӧзыскӧд йитӧд кутӧмысь вермисны меным сетны 24 час, янӧдӧмӧн бӧр гортӧ ыстыны, Сӧветскӧй Союзӧ. И мыйла йӧз костас тадзи артмӧ? И меным-ӧ сы вылӧ вочакывсӧ сетны? Ме зэв на том, зэв на этша тӧда. Дай колӧ-ӧ ставсӧ тӧдны? Мед Енмыс ӧтнас тӧдас дай. Но а мый сійӧ Енмыс? Колӧкӧ, сӧвесьтыд и эм Енмыс да. Суседным тай миян, Валентин Максимович, тӧлка морт, сӧвесьт йывсьыс да Ен йывсьыс со кыдзи шуӧ-а: «Енмыс кӧ мортыслы сӧвесьтсӧ абу сетлӧма — он ньӧб». Валентин Максимович абу ёна варов, но шуас кӧ мыйкӧ — вежӧрад пыр и лясас. Кодкӧ рытӧ тай, верӧскӧд да Вася Скриповкӧд шахматасигас, сёрни лэптіс: мортыд пӧ чужан, да кӧсъян овны кӧин моз, ас вӧлясьыд, мед некод оз тальӧд ас кок туяс. Кӧсъян лэбавны варыш моз, либӧнӧсь кӧть нин пышкай моз. А кватитчан да — быдӧн тэӧн веськӧдлӧны да индалӧны.

Тӧдчӧ: мыйкӧ сійӧс ёна дзескӧдӧ. Дерт, главнӧй инженер ӧд. Колӧкӧ, и уджыс оз мун кыдз колӧ. И гӧтырыс со торксис. Да ӧд быдӧнлӧн кутшӧмкӧ тӧжд эм. Но медым тадзи шуны... — быдӧн веськӧдлӧны пӧ да индалӧны. Быдӧн велӧдысь, — шулывласны тай. Ме весиг кыськӧ лыддьылі: «Некод тэныд абу друг, некод тэныд абу враг, но быдӧн велӧдысь». Велӧдысьыд мый тэныд лов пытшкад сяммас пӧльыштны, сійӧс и аслыд воча нажӧвитан, муслун да пыдди пуктӧм али мустӧмтӧм да лёк кевмӧм. Мукӧдыскӧд эськӧ со воясӧн ӧтлаын ноксян, а веськодь овлӧ. Ме и ачым, пӧдикӧ, веськодь суседъяслы да татчӧс йӧзыслы. Да и эсійӧ роч пӧльыслы. Но мыйлакӧ тай сійӧс вунӧдны ог вермы.

Мыйӧн шондӧдыштіс, бара понді быд лун петкӧдны кагаӧс ывлавылас. Ми ӧд, посни челядя роч нывбабаясыд, сӧмын и тӧдім: верӧснымӧс удж вывсьыс виччысьны да кагаӧс гуляйтны петкӧдлыны. Мунны ылӧ оз ков, пет кильчӧ помад да гӧгыльт кӧляскатӧ, варовит пӧдругаясыдкӧд. Нывбабаыдлӧн пыр эм, мый сёрнитны. Тошка пӧльыс, буракӧ, тані жӧ, неылын олӧ, быд лун мыччысьлӧны ичӧтик Лизиыскӧд. Мукӧддырйи миян дорӧ сувтласны, чолӧмасясны, сёрнитыштасны.

Миян нывбабаяс, вӧлӧмкӧ, ставсӧ нин пӧль йывсьыд тӧдӧны. Ме вылын весиг сералыштісны, кор гарышті пӧльӧкӧд медводдза аддзысьлӧмсӧ.

— Чӧв, — шуӧны, — кутшӧм сійӧ шпион! Чужан мусӧ воштӧм коньӧр морт. Доктор вӧвлӧма. Гӧтрасьлӧма миян роч посол ныв вылӧ. Октябрьскӧй революция суӧма найӧс Польшаын. Россияӧ локны пырсӧ абу лысьтӧмаӧсь, Германияӧ мунӧмны. Сэні сылӧн чойыс олӧма, да сы дорӧ. Комын саяс во тані. Гӧтырыс да нылыс война каднас бомбёжка улӧ веськаласны. Куш кыкӧн внучкаыскӧд пӧльыд и кольӧма. Ичӧтик Лизиыс правнучка нин. Сыкӧд со тай и гуляйтӧны. Ичӧтик Лизилӧн батьыс пӧ военнӧй моряк, да зэв шоча гортас овлӧ-а, гӧсьт моз сӧмын и волӧ. Абу жӧ немеч, кодкӧ литовеч ли код ли. Пӧльыс, тыдалӧ, семьяас кӧзяин пыддиыс. Кага видзысь пыдди и...

Воддза луннас пӧльыд ошйысьӧма, внучкаӧй пӧ больничаын. Козьналӧма пиӧс, Лизилы ичӧтик вокӧс.

И со ӧти лунӧ ми эня-ныла петім гуляйтны. Нывка кӧляскаас эз и пуксьы, кутчысис бӧждорӧ да лятсьӧдӧ мекӧд орччӧн. Люба пӧдругаӧй со пукалӧ нин миян радейтана скамья вылын. А сы дорын кӧляскаа сулалӧ и миян роч пӧльным. Ме шенасьышті киӧн, а Люба горзӧ:

— Лок ӧдйӧджык, лок! Видзӧдлы, коді ми дорӧ локтіс! Лизилӧн вокыс! Пӧлюкыс гуляйтны петкӧдӧма!

— Петкӧді. Мамыс колис мекӧд да, — шыасьӧ и пӧльыд, да норасьыштӧ: — Бӧрдӧ пыр. Со, бара чезӧдчыны пондіс.

Ми сибӧдчим на дорӧ, чолӧмасим да тшӧтш копыртчим бӧрдысь кага весьтад. Нывка кавшасьӧ: «Ляля, ляля», — горзӧ. А кагаыд и збыль чегсьӧмӧн бӧрдӧ.

— Уліыс кӧтасис, гашкӧ, — шуӧ Люба.

— Колӧкӧ, кӧтасис. Но пыр бӧрдӧ. Кага оз вермы пыр бӧрдны, — пӧльӧ шӧйӧвошӧма, и ачыс дась бӧрдны.

— А абу тшӧтя кагаыд? — шуа ме да видзӧдла пӧльӧлы синмас.

— Сійӧ мый? — юалӧ менсьым Люба.

Пӧльӧ баргысьӧма, юалан синмӧн жӧ видзӧдӧ ме вылӧ.

— Бабӧ миян шуліс: чегсьӧмӧн кӧ пӧ бӧрдӧ кагаыд...

Пӧльыд эз сет меным водзӧсӧ висьтавны, тапнитіс аслыс кымӧсас, горӧдчис:

— Ак, но ме и доктор! Щетина? Да, да, помнита! Великӧй Устюгын... Надо ветошку льняную... Сейчас припомню... — пӧльӧ куньса синмӧн сулалӧ вель дыр, дзор тошсӧ малыштӧ, кӧляска вугъяс кутчысьлӧ, гычнитӧ кагасӧ. Уськӧдіс, буракӧ, тӧд вылас, горӧдіс: — Материнским молоком и кислой закваской!

Ме сы бӧрысь, попугай быттьӧ, ас ног комиӧн кайта:

— Да, рокӧсӧн ветӧшсӧ кӧтӧдны, мам йӧвнас да...

Люба гычнитлӧ ассьыс и пӧльӧлысь кӧляскаяссӧ, серӧктӧ:

— Древньӧй знакаръясыд! Эн бӧрд, ичӧтик немеч зонка, лечитасны дзик пыр! Вӧтласны тэнсьыд тшӧтьтӧ!

— Эн серав, — шуа ме Любалы, — миян збыль тадзи вӧчлӧны.

— Да ме ог и серав, — лыйыштӧ менӧ вильыш видзӧдласнас Люба да водзӧ сералӧ.

А пӧльӧ зэв збыльысь кӧсйысьӧ:

— Видлам миянлысь муса зонкаӧс бурдӧдны. Внучкаӧс, Мария-Вильгельминаӧс, тшӧкта пробуйтлыны! Менам эм важ роч лечебник прӧстӧй бабскӧй рецептъясӧн!

— Но, вот и видлӧй, — шуам ми Любакӧд ӧтвылысь.

— Мыйла нӧ ог? Мыйла ог? Ме быдтор вылӧ дась этайӧ зонка пондаыс! Да лӧнь нин, ичӧтикӧ, — копыртчыштлӧ пӧльыд кага весьтас, кыз чунь помнас малыштӧ кагалысь бӧрдӧмысла гӧрдӧдӧм ичӧтик чужӧмсӧ, тэрмӧдчӧ: — Дамаяс, ті извенитӧ, ме муна, нуӧда тайӧс гортӧ. Роч томиник мамлы аттьӧ шуа рецепт казьтыштӧмсьыс. — Сійӧ бергӧдчыштлӧ мелань, инмӧдчылӧ пельпомӧ: — Тэ славнӧй роч нывка. Аттьӧ... Аддзысьлытӧдз, роч нывъяс!

Пӧльӧ лэптыштлӧ юрчук вывсьыс кепка сяма еджыд шапкасӧ да йӧткыштӧ кӧляскасӧ. Кагаыс, кылӧ, кузяла бӧрдӧ.

Ми Любакӧд видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ чӧв-лӧнь. Мый татчӧ шуан? Пӧльыс жаль. Шань морт...

Со ӧд кыдз овлӧ! Мукӧддырйи зурасян дзик тӧдтӧм морткӧд, и вӧрзьӧдан сьӧлӧмтӧ. А мукӧдыскӧд вояс орччӧн олан, да быттьӧкӧ и веськодь. Меным нӧ, шуам, мый сійӧ старикыс? Но и мый, роч кӧ? Но и мый, пӧрысь кӧ? Но и мый, челядьсӧ кӧ радейтӧ? Быдӧн ассьыд радейтан. А думайтсьӧ, дай ставыс. Оз-ӧ, мися, внучкаыс ӧбижайт стариктӧ? Абу-ӧ сы пельпом вылӧ лэдзӧма челядь понда тӧждлунсӧ? Кывзас оз дедсӧ, эскас-ӧ кутшӧмкӧ тшӧть йылысь? «Пӧльӧ, тэ выжывмӧмыд? — шуас дай. — Аслад доисторическӧй методӧн кӧсъян бурдӧдны кагасӧ!»

А пӧльӧ кык лун нин оз мыччысьлы киндергартэнӧ. Ни ӧтнасӧн, ни Лизикӧд, ни кӧляскаӧн. Висьмис кӧ-а? Пӧрысь ӧд нин.

Коймӧд луннас аддзим. Лизиыскӧд мунӧны бассейнӧ купайтчыны.

— Кагатӧ мамыскӧд колимӧ, — юӧртӧ сійӧ. — Мария-Вильгельмина виччысьӧ моряк-верӧссӧ. Зятьным кӧсйӧ локны писӧ видлыны.

— А кыдзи кагаыд? — юасям ми.

— Нинӧм эз артмы. Больничаӧ ковмас нуны.

Аскинас бара мунӧны нывкаыскӧд. Лизи ылысянь котӧртӧ миянлань да горзӧ:

— А братику уже хорошо!

И дедыс вашвидзӧ:

— Дас сизим ичӧтик сьӧд чут-жельтор! Рузумыс чажмунӧмӧн шедіс кага мышкусьыс! — сійӧ миян дорӧ дзик матӧ сибӧдчис да паськӧдліс кияссӧ: — Представляйтанныд, лечебникас гижӧма: ичӧтикнас кӧ он перйы тшӧтинасӧ, быдмыштас, да чирейӧн либӧ зӧлӧтуха-псориазӧн петас.

— Да-а? — ми тшӧтш Любакӧд шензям.

Пӧльӧ босьтӧ нин внучкасӧ киӧдыс:

— Лизи, ветлам, купайтчам! А ті, дамочкаяс, мыйла бассейнас он ветлӧй? Поводдяыс ӧд со кутшӧм жар пондіс лоны.

Ми шенасям налы да горзам:

— Ми ветлам, ветлам бӧрынджык! Верӧсъяс воасны, да накӧд!

А збыль, мыйла и не купайтчыштны! Гожӧм ӧд.

Гожӧм. Регыд во тырас, кыдзи ми танӧсь, йӧз муынӧсь. Тані лӧсьыд, но гортад век жӧ кыскӧ. Гажӧй нин бырӧма. Быд лун лыддя, мыйта коли отпускӧдз. Но ӧти лунӧ верӧс воис удж вывсьыс да юӧртіс:

— Дасьтысь, мӧдлаӧ вуджӧдӧны.

— А отпускыд?

— Виччысьлас.

Квайт воӧн ми вежлім кӧкъямыс места, но татшӧминас ӧтчыд и веськавлім! Быттьӧ Асфальтитӧвӧйӧ выльысь воим. Ӧткодявныс эськӧ и грек, нинӧм ӧткодьыс. Но сідз жӧ шор визувтӧ миян керка бокті. Шорыс сыв кык пасьта, ваыс визув, сӧдз. Берег пӧлӧныс керка дас: кык судта, кирпичысь ли, изйысь ли, абу миянын моз пуысь. Гӧгӧр садъяс. Шор пӧлӧныс эстӧнджык кутшӧмкӧ стрӧйбаяс, посньыдикӧсь, уна тыдалӧ. Гидъяс да сарайяс, буракӧ. Шорыс визувтӧ увтасінті, сы ӧтар и мӧдар бокын мылькъяс. Немеч грезд дінӧ веськалімӧ.

Миян керканым кык судта жӧ. Ми кындзи, тайӧ керкаас олісны и том зонъяс, ми кодь жӧ специалистъяс. Найӧ гӧтыртӧмӧсь на, да ми ичӧтик нывкакӧд налы быттьӧ му вороп. Рытнас удж вывсьыс воасны да менам нылукӧн мырддьысьӧны: лэччӧдласны шор дорӧ мыссьыны, дзоридз вотны. Кодкӧ вотӧма гӧрд сэтӧр, кодкӧ аддзӧма дикӧй ӧмидз. Кодкӧ шорсӧ вуджлӧмны да мыльк йылас кайлӧмны. Сэні пӧ помтӧм муяс: и морков, и свекла, и капуста. Вӧлӧмкӧ, тані немечьясыдлӧн ичӧтик колхоз кодь, ӧтув вӧдитӧны видз-му. Нывкалы немечыс сетӧма нетшыштны морков. Кодӧс пӧ кӧсъян, нетшышт да сёй. Нетшыштӧма ӧд, зэв ыджыдӧс. Зонъяс сералісны, мыськытӧгыс пӧ и вомас босьтӧ, оз весиг вермы виччысьны шор дорас воӧмсӧ. Ӧні пӧ пыр кутас сэтчӧ котӧртны морков гусявны, мамаша пӧ, видзӧд сюсьджыка нывка бӧрсяыд.

Ми нывкакӧд шор дорасджык и шӧйтлімӧ, но сэтчӧ, мыльк йылас, кайны эг лысьтлӧ. Ӧти-кӧ, абу лӧсьыд: нывка ӧд и збыль морковтӧ вермас нетшыштны юасьтӧг. А мӧд-кӧ, висьталӧны: сійӧ мыльк саяс пӧ американскӧй зона нин. Америкаыдкӧд сэки кӧдзыд война нин вӧлі, повзьӧдлісны быдсяма ногыс, — кагатӧ пӧ вермасны гусявны, пышйӧдны сэтчӧ. Быть сэсся пов да видзчысь. Ас керка дорысь ылӧ эг и лысьтлӧ мунны. Миянлы и горт дорын вӧлі гажа: шор, веж ласта, дзоридзьяс... Мый нӧшта колӧ! Ме сэки весиг и сьыланкыв лӧсьӧдлі, да сьывлім эня-ныла:

Талун бара луныс лои мича,

Асывсяньыс сьылӧ колипкай:

Чив-ли, чив-ли, чик-чик-чик-чик,

Чив-ли, чив-ли, чик-чик-чик-чик,

Ӧшинь улын сьылӧ колипкай.

Ичӧтиккӧд котӧртлам видз вылӧ,

Горадзульсӧ ӧктам кабыр тыр.

Гора-гора-горадзульсӧ,

Гора-гора-горадзульсӧ,

Ковмас кӧ, ми ӧктам моздор тыр...

Удж бӧрас зонъяс миян тшӧкыда ветлісны Гераӧ. Сэні, карас, рудниклӧн правление, клуб, библиотека. Ми ветлім жӧ кыкысь кино видзӧдны. «Сказание о земле Сибирской» да «Анна на шее» видзӧдім.

А ӧтчыд верӧсӧй да зонъяс локтісны ыззьӧмаӧсь. Нинук, дасьтысь пӧ, аски рыт мунамӧ автобусӧн Гераӧ, пасъям сэні шахтёръяслысь лун, а сэсся час войын пуксянныд поездӧ либӧ самолётӧ, и гортад, отпускӧ, тӧвзьӧй!

Отпускӧ?! Радыс менам! Гортӧ вола, пӧди, бабӧс аддзыла, чойясӧс! Пув да тшак вотны вӧрӧ кайла!

Ышмӧмвывсьыд ме сійӧ шахтёр праздник рытнад ёна и йӧкті «Саратовские переборы» пластинка да баян шы улӧ. Верӧсӧй ӧні нин, кулан лунъясас, тӧд вылас вӧлі уськӧдӧма сійӧ лунсӧ. Кобзон радио пыр сьылӧ: «Как молоды мы были, как молоды мы были, как молоды мы были, как верили в себя...», а верӧсӧй ас ногыс комиӧн: «А кутшӧм томӧсь вӧлім, а кутшӧм томӧсь вӧлім, олімӧ да вылім, йӧктімӧ да сьывлім...»

— А сэки тэ... Фиалко Федякӧд... ставнымӧс шензьӧдінныд. Федя быттьӧ тӧдӧма: медбӧръя лун-вой олӧ...

— Да, — воча кайта ме верӧслы, — визув детина Федяыд вӧлі, миян отпускӧ ветлігкоста пӧгибнитӧма. А кыдзи отпускалім! Помнитан, кыдзи?

— Помнита, ме ставсӧ помнита, — шуӧ верӧсӧй да быттьӧ пӧкаитчыштӧ, содтӧ: — Ме сэки сёысь ачымӧс ёри, мися, абу и колӧма вӧрзьыны отпускас. Ар ӧд, туяс тэнӧ да нывкаӧс мучиті.

Да, збыль, сэки туяс уна грекӧвӧйтчӧмыс лои. Сыктывкарӧ кык суткиӧн и воимӧ Германиясянь, а Сыктывкарсянь Кебраӧдз кык сутки жӧ ковмис нырсьыны. Зэрӧма, да туйясыс нильзьӧмаӧсь, рокӧ пӧрӧмны. Ми пуксим Абъячойӧ мунысь грузовикӧ. Кык грузовик кутшӧмкӧ ящикъяс Абъячояс нуӧны. Зэв эськӧ и ладаӧсь шоперъясыс, да туйыс! Ӧтторъя сибдам да буксуйтам. Сэки ӧд туйыс сиктъяс пыр на мунліс. Ыб прӧйдитігӧн куимысь буксуйтім. Межадорын бара. Визинӧ воигӧн час гӧгӧр ноксисны зонъяс. А Чукаиб вӧлӧк вуджӧм бӧрын и нӧшта на лёк туйыс лои. Ыджыд руд шорӧ сибдімӧ, да буксуйтігас машинаыс муртса эз быгыльтчы канаваас. Ме кагаӧн кабинаас пукала, верӧсӧй, занульеса кутшӧмкӧ зонкӧд, выліас. Тӧкӧтьӧ кӧ, и шорас челісны. Пасибӧ на колӧ шуны: некод эз доймы. А машинаяс водзӧ мунны эз вермыны. Верст куим-нёль Кебраӧдз коли. Гырддзаыд матын, да он курччы.

— Мунам подӧн, — вӧзйӧ верӧсӧй.

— Мунӧ, мунӧ, тані кагатӧ дзикӧдз кынтанныд, — тшӧктӧны и шоперъясыд. — Ми ӧд татысь код тӧдас кор мынам.

Кӧлуй миян кык чемодан тыр, сумкаторйын пажын да мый да кагалы. Нӧшта ньӧбим карысь зэв ыджыд арбуз. Да и кагатӧ кыскыны колӧ. Ӧти чемодансӧ колимӧ машинаас. Ваясны ӧд коркӧ. Мӧдсӧ верӧс босьтіс киас, каганымӧс сы мышкӧ кӧшельӧдім, а ме арбуз да сумка босьті. Том зонмыд кольччис шоперъяслы отсасьны.

Ми мунам, лоям няйтсӧ. А ёна рӧмыд нин. Мыетшкӧ мунім, да воимӧ сиктӧ — дзурс пемыд нин вӧлі. А нӧшта сиктӧ воигӧн нин гыма зэрӧн зэрмис. Ызгӧмӧн киссьӧ ваыс ми вылӧ. Кага чилӧктлӧ, ме кашка-вӧтча верӧс бӧрся, ӧтторъя ёрччыштла. Югнитлас кор чардбиыс, сэки сӧмын тыдыштлӧ вӧльнӧй светыс. Бабӧ кильчӧ помӧ воим да бур здук лов вежим, вӧлись игӧдчыны пондім.

Бабӧ, кылӧ, петіс кильчӧ восьтыны, юасьӧ-горалӧ ӧдзӧс сайсяньыс:

— Абу ӧмӧй киноыд? Бӧр тай нӧ локтан.

— Тайӧ, ба, ми! Ми локтам! Нинаыд! — ме чуксася.

— Кристос, аминь! — сӧмын и артмис сылӧн, кор кыліс менсьым гӧлӧсӧс.

Пырим керкаӧ да пыртім аскӧдным, гашкӧ, пуд ва! Ми вылысь ваыс сідзи и тюргӧ джоджӧ. Колӧ кагаӧс пӧрччӧдны, бурӧдны-шонтыны, аслыным пӧрччыны вылысь ва паськӧм. Бабӧ нин котралӧ ӧтилаӧ да мӧдлаӧ, мыччӧ кос чышкӧд, ӧшлӧ ва паськӧмнымӧс пач бокӧ, малышталӧ каганымӧс да сэк жӧ варова висьтасьӧ-юасьӧ.

Кор нин лӧньыштім, вежим ва паськӧм, бабӧ видзӧдліс нывбаба ковтаӧн вӧччӧм том зять вылас, нюмдіс да кайтыштіс:

— Но и ладнӧ, вежсинныд дак. Воинныд, сідзкӧ. Кӧтасьыштінныд тай-а... Нинӧм, абу сёймоньяс. Зато татшӧм зэр бӧрад тшак петас!..

Тшак. Гашкӧ, куш тшак вӧснаыс и то быть колі волыны миянлы тайӧ отпускас. Збыль, сы мында тшак сійӧ воас петӧма! Ме водзті та мындасӧ эг на аддзыв. Окайтны да акайтны, шензьыны да нимкодясьны, вӧлӧмкӧ, позьӧ не сӧмын йӧз муын, но и асланым Коми пармаын.

Германияын ме акайті да нимкодяси найӧ туйяс вылӧ. Но ӧд туйыд морт ки помысь вӧчӧмтор. Гашкӧ, и ми коркӧ сэтшӧм туйяссӧ тані вӧчам. А гажа ягыс, тӧрелка пасьта еджыд ельдӧгъяснас тшем кисьтӧмаыс! Кытысь нӧ нӧшта татшӧм дивӧсӧ да озырлунсӧ аддзылан?!

Лун куим шойччӧм бӧрын и шорйылса вежань пондіс нуӧдны миянӧс вӧрӧ тшак вотны. Шугрӧм туй вылӧ пӧ окота ветлыны, да ӧтнам ог лысьты. Ті, гӧсьтъяс, он-ӧ пӧ мекӧд тшӧтш ветлӧ? Видзӧдлам, тшакыс сэтчӧ петіс эз. Да и пувйыс пӧ ӧнӧдз кисьмис нин, кӧнкӧ. Тшакыс кӧ оз сюр, пувсӧ пӧ и вотам.

— Ветлам, дерт, мыйла нӧ ог! — ми гознанным пыр и ыпмунімӧ. Пестер-наберушка дасьтім, нывкаӧс бабыскӧд колим, мӧдім вежанькӧд Шугрӧм туй вылӧ.

Пока видзьяс да муяс, кустъяс да логъяс, верст кык-куимтӧ сідз восьлалім, эг туй бокъяссьыс тшактӧ корсьӧй, прӧста любуйтчим зарниӧ вӧччӧм пуяснас, ӧшалысь гӧрд пелысь розъяснас. Вежань бӧрысь вӧтчам да сьылам-керам ас лӧсьӧдӧм сьыланкывнымӧс.

Ар локтіс, ар! Зарни коръяса ар!

Ыркыд тӧвруыс бандзибӧс нюлӧ!

Векни трӧпкаыс кытчӧкӧ тюрӧдӧ-нуӧ,

Сьӧлӧм морӧсын радысла варкйӧмӧн пуӧ!

Вӧрыс зарнисӧ кок улӧ койӧ.

Мый нӧ вашкӧдан, кыдз пуӧ, чойӧ?

Пасьтӧг кольӧмысь полан да бӧрдан-ӧ?

Бурджык, сьыв, пока шоныд, тэ кылан-ӧ?

Муртса яг вылӧ петім, вежань друг пондіс лапйӧдлыны кинас да горзыны:

— Видзӧдлӧ! Видзӧдлӧ!

Ми верӧскӧд сувтовкерим:

— Мый нӧ, вежань?

Сійӧ индӧ кытчӧкӧ ягас, пожӧмъясланьыс, да водзӧ горалӧ:

— Тайӧ нӧ мый?! Тайӧ нӧ бур ли лёк водзӧ?

— Бур водзӧ! Бур водзӧ! — прӧста ылӧсас горза ме вежаньлы, ог и видзӧд муас, яг вылас. А видзӧдлі, да друг тшӧкмуні, синлы ог эскы. Ягыс ставнас еджыд, абу яла нитшсьыс, а тӧрелка пасьта, рысь кодь еджыд ельдӧгъясысь. — Миколай, Миколай! Аддзан?

Сійӧ лӧньӧм лолӧн матыстчӧ ме да вежань дорӧ, пӧрччӧ вывсьыс пестерсӧ, лэдзӧ муас да зэв паськыда нюмдӧ:

— Но, вот, ӧтчукӧрысь и позьӧ пестертӧ тыртны!

Верӧсӧй пуксьӧ му вылас ыджыд пожӧм пу бокӧ, судзӧдчӧмӧн нетшыштӧ медматысса еджыд тӧрелкасӧ, вайӧдлӧ вом дорас и ныр дорас, видзӧдӧ и исалӧ. Сэсся перйӧ гач зепсьыс перӧчиннӧй пуртсӧ да вундӧ подсӧ вужнас нетшыштӧм муыскӧд.

— Вужнас тай нӧ нетшыштін! — дивитышті ме верӧсӧс.

А сійӧ бара серӧктіс да шуӧ:

— Вужсӧ да мусӧ нуа Германияӧ, сэні садита.

— Йӧюк, тшакыс вед рӧдмӧ спораясӧн.

— Тӧда, велӧдлім. Но и мицелийнас тшӧтш рӧдмас.

— А нуам и эм, — ме тшӧтш понді серавны. — Сӧмын соласӧ нуам, туисӧ пуктам да. Гӧститӧдам ёртъясӧс. Немечьяссӧ, гашкӧ, оз и ков да. Кажитчас ельдӧгыд, да бара войнаӧн уськӧдчасны.

Вежань кывзӧ миянлысь шмонь сёрнинымӧс да падмыштӧмӧн юалӧ:

— Но, мый нӧ эсся, вотам ог ельдӧгсӧ? Жаль и вӧрзьӧдны этатшӧм дивӧсӧ. Сплӧш кисьтӧма да!

— Сійӧ ӧд и эм: воим татчӧ, да сэсся бӧр мун ягтіыс шӧйттӧг. Абу интереснӧ.

Вежань икӧстыштӧ:

— Но-о, шӧйтны кӧ окота, эм эськӧ кӧні шӧйтныс да. Со эстчӧ керӧсланьыс позьӧ ветлыны, пувсӧ видзӧдлыны.

Верӧс менам дзик пыр чеччӧ пукаланінсьыс, шуӧ:

— А мый, ветлам! Сӧмын ӧд пувйыс кӧ сэні та мында жӧ, кыдзи кутам гортӧ лэччӧдны?

— Вӧлӧн волам, — шуӧ вежань да вӧрзьӧ места вывсьыс. — Ветлам, инӧ, збыль, видзӧдлам. Сёймӧн кӧть пувсӧ вотам, сэсся нин тшаксӧ.

— Вежаньӧ, тэ кыдзи шуан, сідзи и вӧчам, — гознанным сӧглас сетім да мӧдім вежань бӧрся.

Восьлалам, а кок улын ельдӧгъясыс быттьӧ горзӧны:

— Ті кытчӧ!? А миянӧс мыйла колянныд?!

Ок, мортӧ, горшыд тай паськыд!

Эг и ылӧдз мунӧ, керӧс увланьыс сетчыштім дай воим пувъяинад. Пувйыс пӧрӧм пуяс пӧлӧн да мыр бокъясас сӧпыльвидзӧмӧн ӧшалӧ. Вотныс татшӧмтӧ кокни, лысьты сӧмын. Час кымынӧн наберушкаяснымӧс и тыртім. Ми вежанькӧд, нывбабаясыд, дасьӧсь нин пувтӧ и пестеръясӧ вотны, да верӧсӧй паныд сувтіс. А ельдӧгсӧ нӧ пӧ кытчӧ? Ковмис сетчыны. Эновтім пувтӧ, бӧр ельдӧг дорӧ мӧдім. Тыртім пестер дай наберушкаяс тшакнад, а пувсӧ — ме улыс дӧрӧм пӧрччи, да сэтчӧ кисьтімӧ. Вежань абу йӧй, запас мешӧчик босьтӧма, сэтчӧ ассьыс пувсӧ кисьтіс, пестер вомас домаліс.

Бӧр гортӧ мӧдім. Ӧдва восьлалам, сы мында ас вылӧ сӧвтімӧ. Но норасьны некод вылӧ. Вӧрзигас нӧшта и шмонитыштім на асланым горшлун кузя, кывбур регыдикӧн тэчам да восьлалам. А сэсся... Пемдігас нин гортӧ воим, унаысь шойччыны ковмис. Шойччигъясӧ бара на ельдӧгыд тӧд вылӧ усьлӧ...

Гулыд ягас, гажа ягас,

Ельдӧг петӧм мыйта!

Гулыд ягті, гажа ягті,

Минут дас и шӧйтім.

Миян пестер лои тырыс,

Да и наберушка.

Ягас коли нӧшта уна,

Кытчӧ найӧс воштан?

Том зонъясӧ, ельдӧгъясӧ,

Прӧща тілысь корам!

Энӧ гажтӧмтчӧй да шогсьӧй,

Нӧшта на ми волам.

Кӧсйысьныд лӧсьыд, но на дорӧ волӧм менам сэсся эз и ло. Нывкаӧй висьмис, да сыкӧд отпуск коляссӧ пукавны лои... Верӧсӧй ветлывліс. Пув-тшактӧ уна лои заптӧма тӧв кежлас и менам бабӧлӧн, и верӧс ай-мамлӧн. Ми ӧд отпуск чӧжыс то ӧтилаас олыштам, то мӧдлаас. Энька-айкаӧ менам бабӧ кодьӧсь жӧ, бурӧсь да меліӧсь.

Мунігӧн ми сьӧрысь босьтім и пувсӧ, и тшаксӧ гӧснеч пыдди. Москваын Ася гозъя ордӧ сувтлім, налы колим и, мед чӧсмасясны карсаыд. Налы ӧд, окотасьыд, меддона гӧснеч на пув-тшакыд.

Бара лэччысь шонді бӧрся

Бара тӧвзьӧ поезд Рытыввывлань. Отпуск помасис. Ӧні ми мунам ог нин кытчӧкӧ сьӧдас, а гортӧ моз нин. Миянӧс сэні виччысьӧны, ми сэні колам. Но такӧд ӧттшӧтш кӧнкӧ лов пытшкын олӧ тӧжд да гӧгӧрвотӧм полӧм. Кыдзи сэні олӧмыс артмас? Ӧд войнаыс кӧть важӧн помасьліс, му вылас абу лӧнь, ӧнӧдз тойласьӧны да зыртласьӧны. Неважӧн на друг да ёрт, Америка, со повзьӧдчӧ выль ӧружиеӧн, водороднӧй бомбаӧн. Гуся, кӧнкӧ пыдын мунысь чорыд тыш миян странаяс костын.

Но тайӧ тышыс муніс миянысь гусьӧн. Прӧстӧй йӧзыс нинӧм эз тӧдны ни гӧгӧрвоны. 1952 во помсӧ да 1953 восӧ, весиг и Сталин кулӧм вылӧ видзӧдтӧг, ми, роч специалистъяс, олім немечьяс пӧвстын зэв лӧня.

Ми, вит роч семья, тайӧ разыс веськалім овны зэв лӧнь неыджыд карӧ. Ме эськӧ шуи: абу кар, а ыджыд немеч сикт. Сы вӧсна мый миян керка сулаліс дзик кар помас. Ӧшинь ув ӧграда сайӧ петан да, — шыльквидзӧ паськыд эрд, тележнӧй туй сӧмын сэтчӧ нуӧ. Сійӧ эрдсӧ он шу ни вӧрӧн, ни виддзӧн. Шочиника быдмӧны дикӧй ӧмидз да кӧччӧла оз кустъяс (ежевика). Мукӧд кустас сы мында тусьыс ӧшалӧ, а некод оз вот. Немечьяслы и ас садъяс быдмысь яблӧг-грушаыс да вишня-черешняыс тырмӧ, дай налӧн кӧччӧлаыс абу ёна пыдди пуктана. Налы колӧ йӧз муясын быдтӧм апельсин, банан, кокос. Сэтшӧм тай мортыд, йӧз пирӧг сылы чӧскыдджыкӧн чайтсьӧ.

А меным и зэв ёна кажитчӧ. Петыштла ӧграда сайӧ, чӧсмася кагакӧд гуляйтігмоз. Мукӧддырйи сюрлӧны и гобъяс, но немечьяс шуӧны: найӧс сёйны оз позь, ядӧвитӧйӧсь. Ми эгӧ и ӧктылӧ.

Ми, аньяс, мӧда-мӧдкӧд вирӧн и яйӧн пондім лӧсявны, да рытъяссӧ семьяясӧн ӧшинь улын и коллявлім. Коді кӧсйӧ, шахматасьӧ да сур чурскӧ, коді кагаыскӧд сад пӧвстас дзепысь ворсӧ. Мужичӧйяслы эм турник. Он кӧ дышӧдчы, позьӧ баскетбольнӧй кӧрзинаӧ мач шыблавны. Поснияс тай асьнысджык ӧтчукӧрӧн радейтӧны неыджыд карусель вылын гӧглясьны-а.

Сійӧ воыс, сэні олӧмыс меным зэв ёна кажитчис. Сэсся ӧд и каганым абу нин пузчужӧм, позьӧ сьӧрсьыд босьтны, кытчӧкӧ мунан кӧ, шуам. А ветлім ми вӧльнӧя и карас, и поле вылас. Куим-ӧ-нёльысь нулісны экскурсияӧн мукӧд каръясӧ. Лои аддзылӧма Дрезден да став мир пасьта нималана картиннӧй галерея — Цвингер. Но Рафаэльлӧн «Сикстинскӧй мадоннаыс» ӧнӧдз абу аслас местаын. Сійӧ Ленинградын, ӧнія Санкт-Петербургын. Но нинӧм, аддзылам коркӧ мӧдысьджык. А ӧні и сійӧ тырмымӧн, мый эм. Позьӧ и синтӧ гажӧдыштны, и вежӧртӧ югзьӧдыштны, и ловтӧ пыдзралыштны. Тициан, Эль Греко, Гойя, Веласкес, Рубенс, мукӧд.

Син водзын ӧнӧдз Саксонскӧй Швейцариялӧн мича серпасъяс, эзысь-зарниӧн дзирдалысь сов гӧраӧ артмӧм пещераяс. Но медыджыд казьтылӧм, дерт жӧ, колис Лейпцигӧ, тувсов ярманга вылӧ, ветлӧм. Сэні и лолыд кыпавлӧ, и вежӧрыд югзьылӧ, и аскӧдыс Господьыскӧд окота лолӧ сёрнитыштны. Видзӧдан экспозицияяссӧ да сӧмын акайтан:

— Господи, эта мында озырлун миян му шар вылын! Этатшӧм киподтуя йӧз олӧны! Мыйыс сӧмын на кипод улын оз артмы! Кӧм-паськӧмыд, сёян-юаныд, быдсикас инструментыд и машинаыд — сынӧдті лэбалысьяс, ва увті уялысьяс, му веркӧсті котралысьяс, стӧча кад да места индалысьяс. Медуна йӧзыс Болгария павильонын. Визувтӧ-бузгӧ сэні шор, а шорас — вина! Синтӧ ёрӧны быдмысь розаяс, кӧрыс-дукыс кольмӧдӧ. Кӧсъян — нимкодясь мичлуннас, кӧсъян — кӧлышт ичӧтик стеклӧ кружкаӧн шорсьыс винасӧ да чӧсмась. Кодсюрӧ сідзи и вӧчӧны. На вылӧ видзӧдіг тӧдлытӧгыд чужӧ юрад мӧвп: позьӧ ӧд и тадзи, нимкодясигтыр, гӧститчыны мӧда-мӧдкӧд. А ми помся воюйтам, нерам да пинялам ёрта-ёртӧс, виалам, жуглам да пазъям. Со и кутшӧмкӧ водороднӧй бомба йылысь нин сёрнитӧны.

Татшӧм мӧвпъясыс тані унаысь чужлӧны, но ӧдйӧ жӧ и вунӧдан. Кватитчан да, бара нин мыйӧнкӧ да мыйӧнкӧ нимкодясян.

Вӧлӧмкӧ, тані верман и ас йӧз дорсьыд вошны, и важ тӧдсаяскӧд паныдасьны. Йӧзыс ӧд тырмӧ и мукӧд павильонъясас, не сӧмын болгаралӧн.

Ми, куим суседка, кагаяскӧд регыд и торъялімӧ верӧсъяс дорысь. Найӧс, мужичӧйястӧ, кыскӧ техника да машинаяс дорӧ, — миянӧс, нывбабаясӧс, вӧччанъяс дорӧджык. Асланым роч павильонын, «Роч пушнина» юкӧнын, дзӧръялам, а верӧсъяс кӧнкӧ эстӧнӧсь нин. Тӧдлытӧг менӧ кодкӧ мышладорсянь сывйыштіс кок лядьвейясті. Повзи, бергӧдчи. Видзӧда да, Лизи, ичӧтик правнучкаыс дзор тошка роч пӧльыдлӧн, кодъяскӧд воддза оланінын тшӧкыда паныдасьлімӧ.

— Лизи, нывкаӧ, тэ кыдзи менӧ аддзин? Ті танӧсь жӧ?

— Ми дедӧкӧд, — висьталӧ нывка да кыскӧ менӧ кытчӧкӧ. Ме нывкаӧс коли суседкалы да мӧді Лизи бӧрся. Сэки и пӧльыд миянлань воськов вӧчис. Копыртчылӧмӧн чолӧмасис да вӧлись шыасис:

— Ті танӧсь жӧ?! Ме быд во татчӧ волывла рочьяслысь выставкасӧ видзӧдны. Нинӧм он вӧч, вирӧй кыскӧ. Сударыня, кӧсъя ошйысьыштны. Шыасьлі роч консульствоӧ, да кӧсйисны сетны виза Россияӧ ветлыны. Тэ представляйтан, менам америкаса племянник сэтшӧм ыджыд услуга вӧчӧма роч правительстволы. Россия ӧні зэв вына лои, сылӧн эм водороднӧй бомба! Ме зэв рад...

Медым мыйкӧ шуны, ме гораакодь и ошйысьышті:

— Ми и збыль вынаӧсь! Ми победитім немечьястӧ, — а ачым гусьӧник думайта: «И талы колӧ бомбаяс йылысь сёрнитны. Выжывмӧма».

Ме и рад сы дорысь усйысьны, но сійӧ век мыйкӧ висьталӧ, да абу лӧсьыд дзик пырсӧ пышйыны, да и нывкаыс ме бердӧ кутчысьӧма, кывзӧ тшӧтш дедыслысь сёрнисӧ да нюмдыштлӧ то дедыслы, то меным.

Мездіс верӧсӧй. Сійӧ абу ӧтнас, сыкӧд орччӧн восьлалӧ нюмвидзысь Костя Лиханов. Аддзисны менӧ. Костя шенасьӧ кинас, верӧсӧй горзӧ:

— Нина! Видзӧдлы, кодӧс аддзи!

Ме мынтӧдчи бӧждорӧ кутчысьӧм нывкаысь, окышті сійӧс, инмӧдчылі чужӧмӧн и пӧльыдлы дзор тошкас да, став бурсӧ сиӧмӧн, уськӧдчи верӧс да Костя дорӧ. И менам нывка миян дорӧ жӧ котӧртіс. Сэсся и суседканым, мукӧд нывбабаыс.

Костя, визув да сюсь зон, татчӧ, Лейпцигас, мӧдысь нин воӧма, сідзкӧ, унджык аддзыліс и тӧдӧ. Миянлы шуӧ, ставсӧ пӧ сёровно он удитӧ аддзывны ӧтчыд волӧмӧн, вайӧ пӧ ме тіянӧс медся интереснӧй местаястіыс новлӧдлышта.

Костя бӧрысь ми ставӧн мӧдӧдчим павильонысь павильонӧ, кытчӧдз эг лешмӧй-мудзӧй. Неыджыд закусочнӧйын нуръясьыштӧм бӧрын миянӧс мужичӧйяс бара на эновтлісны. Муніганыс стрӧжитісны, ёна ылӧдзыс пӧ энӧ мунӧй, ми регыд локтам. Ми дышмим нин, да и кагаяс мудзӧмаӧсь, эг и ылӧдчӧй закусочнӧй дорсьыд, сэні, веж пуяс пӧвстас да скамьяяс вылас, шойччим-пукалім да сёрнитім.

Эз дыр и ветлыны верӧсъясным, час кымын бӧрти локтӧны, вомныс пять на шесть, кианыс фотокарточкаясӧн: «Ноко, гӧтыръяс, видзӧдлӧй, геройяс абу ми!»

— Мый нӧ тайӧ? — юала ме верӧслысь, чургӧдӧм фотосӧ босьтанмоз.

Верӧслӧн югзьылӧны синъясыс:

— Он мӧй аддзы?

— Аддза... Кутшӧмкӧ памятник, кисӧ тай вывлань лэптӧма, и видзӧдӧ вывлань жӧ.

— Да чужӧмсӧ видзӧд! — горӧдӧ верӧсӧй. — Тайӧ жӧ ме! «Народъяслӧн битва» вевт вылас сулала да декламируйта комиӧн... Тэ гӧгӧрвоан: ме, кебраса вильыш зон, тані... Стрӧитлӧмаӧсь «Народъяслӧн битва» памятниксӧ Наполеонӧс вермӧм бӧрын!..

Верӧсӧй, видзӧда, ыззьӧма. Аслам серамӧн ме лӧньӧдышті сійӧс. Аддзысьӧмыд тай, мися, герой, этадзи ошйысян. Мый нӧ кӧть декламируйтін? Да кыдзи сэтчӧ веськалінныд? Сітанад эз чужъявны?

— Веськавнытӧ ӧд... — верӧслӧн гӧлӧсыс раммыштіс, но ошйысян руыс абу на ямӧма. — Кутшӧмкӧ посъяс кузя тай кавшасьлімӧ-а. Фотографыс улісянь снимайтіс. Медавлім. Карточкасӧ со ӧти здукӧн вӧчисны и... А декламируйті ассьым медся радейтанаӧс! Комиӧн... «Юяс оз потшавны, нюръяс оз падмӧдны! Ковмас кӧ, му шарсӧ кытшовтам ми! Лэчыд кӧть вой тӧлыс, кӧдзыд зэв лым южыс...»

— Но, но... Молодечьяс, — ошкышті найӧс да юала Костя йылысь. — Сійӧ нӧ кывбур жӧ сяркӧдіс?

— Сійӧ — эз. Сійӧ радейтана сьыланкывсӧ горӧдліс, — серамсорӧн вочавидзис верӧсӧй, абу и дӧзмӧма менам дивитана серам вылад, Костялысь радейтанасӧ на сьылыштіс: «Шондібансӧ лывкйӧдлыштны тані позьӧ али оз? Позьӧ кӧ и — горалышта! Оз кӧ позь, и тупка вом».

Ме вӧлись кватитчи... Костя эз вӧв миян мужичӧйяскӧд.

— А кӧні нӧ сійӧ? — юала.

Верӧс вочавидзӧ:

— Галлеын... Век на абу гӧтрасьӧма Костяным миян... Ухтаӧ пӧ воа да сэн нин гӧтрася...

Миян ёртъяс тэрмасьны жӧ мӧдісны: дзолюкъяс со мудзӧмаӧсь, чирӧдчыны-ыждавны то ӧти кутіс, то мӧд. Пӧдикӧ, и шоперыслӧн нин мылаыс быри миянӧс виччысьӧмысла. Ми мунім неылын сулалысь автобус дорӧ, пуксялім. Эгӧ на удитӧ лӧньны, бӧръя пуклӧс вывсяньыс кыліс сьылӧм шы.

Бӧрдӧ и сьылӧ гитара,

Чунь помӧй котралӧ скач,

Шыладсӧ кыла да нормыла бара,

Быттьӧ ме вичкоын нач.

А-ля-ля-ля дай и,

А-ля-ля-ля дай и,

Быттьӧ ме вичкоын нач...

Тайӧ миян улыс судтаысь сусед Яша, овыс зэв тешкодь — Слеза. Буракӧ, мортыдлӧн лолыс быдторнас тырӧма, да кӧсйис мынтӧдчыны лов пессьӧмсьыс.

Яшалӧн сьыланкывйыс тӧдса, да кодсюрӧ «А-ля-лясӧ» тшӧтш сьылыштісны, но водзӧ паськӧдчыны сэсся некод эз ышты. Туй чӧж пукалім лӧня, быдӧн ас думъясӧ вӧйтчӧмӧн. Мӧда-мӧд бӧрсяыс унмовсисны и миян дзолюкъяс.

Ме видзӧді лӧньӧм ёртъяс вылӧ, верӧс пидзӧс вылын нискысь нывка вылӧ, да тшӧтш нёровтчи верӧслы пельпом бердас. Меным лои сэтшӧм лӧсьыд, сьӧлӧм вылын сэтшӧм лӧнь. Тадзи кӧ эськӧ нэм чӧжыд, кодкӧ пельпом бердӧ юртӧ пуктӧмӧн...

Автобус ӧшинь сайын лэбисны тӧдтӧм каръяс, садъяс, вичкокирхаяслӧн йывъясыс, завод трубаяс. Ставыс тыдаліс ру пыр моз, быттьӧ импрессионистъяслӧн картина вылысь ляскӧма.

Ывлаыс сэсся дзикӧдз рӧмдіс. Нӧшта ӧти лун лои олӧма тайӧ йӧз муас. Тайӧ ичӧтик му вылас...

Выль оланін да выль ёртъяс

Ми бара выль карын. И бара жӧ кар помас, сӧстӧм, югыд улича вылын. Но керкаыс менӧ повзьӧдіс. Кӧрт ӧграда сайын тыдаліс лов вылад личкысь узоръяса пемыд стен. Но кор пырим бронзаӧн мичмӧдӧм воротаӧд да сы сайын паныдаліс миянӧс зэв прӧстӧй паськӧма нывбаба, полӧмӧй быри. Меным кажитчис мыйлакӧ: тайӧ нывбабаыскӧд ми важӧн нин тӧдсаӧсь, а веськалӧма татчӧ кодӧнкӧ кутшӧмкӧ туналӧмӧн. Миян дорӧ сійӧ шыасис рочӧн, кӧть сёрни сертиыс тӧдчис: абу роч.

— Воинныд? О, пшалюйста, пшалюйста! Ме зэв рад! Ме — Анна-Мария. Тіянлы кӧзяйка пыдди лоа. Ола тайӧ жӧ керкаас. Эз кажитчы роч том йӧзлы? Аддза — эз... — сійӧ видзӧдліс ме вылӧ, сэсся чӧвтліс видзӧдлассӧ керкалань да юӧртіс: — Озыр да лёк морт водзті тані овліс. Но тіянӧс... вочаалӧны ёртъяс. Чайта, кажитчас. Пырамӧй.

Ыджыд жырйӧ веськалӧм бӧрын сійӧ шевгӧдліс кияссӧ:

— Со...

Миянлы паныдӧн локтісны йӧз... Да тайӧ жӧ ми асьным! Воча стеныс ставнас зеркалӧа. Джоджыс сӧстӧмысла югъялӧ и. А джодж шӧрас, дона фарфор дозмукын, ыджыд веж быдмӧг — фикус. Сэсся ӧтарӧ и мӧдарӧ ӧдзӧсъяс: ваннаӧ, кухняӧ, терраса вылӧ. Нёльӧд ӧдзӧс саяс пӧ олӧ ачыс фрау Анна-Мария.

Улыс судтасӧ петкӧдлӧм бӧрын кӧзяйкаыд катӧдіс миянӧс вылысас.

— Пшалюйста, бӧрйӧй, овмӧдчӧй кытчӧ окота. Сӧмын этайӧ жыръяс том роч гозъя олӧны, Федя да Люба, — индіс Анна-Мария.

Фрау новлӧдліс миянӧс ӧти жырйысь мӧдӧ. Быд жырйын вӧлі лажмыдик, кокньыдик мебель, сӧстӧм вольпась. Миянлы ёна бӧрйысьны эз и ковмы. Ӧнӧдз пыр на чӧв олысь нывканым эновтіс менсьым киӧс, уськӧдчис лажмыдик вольпася крӧвать вылӧ да пондіс сэн тушмылясьны да чиктывны. Ме эг виччысь татшӧмтортӧ да, яндзим кӧть абу, шутка улӧ и лэдзи: «Со миян коді медся главнӧйыс, ачыс и бӧрйис».

Фрауӧс быттьӧ дзик пыр вежисны.

— О, майн гот! Да меным ӧні кык пӧв гажа лоӧ! Кыдзи нимыд? Кӧсъян, петалам садйӧ? Оз кисьмӧма нин, регыд вишня, яблӧг лоӧ...

Овмӧдчим ми бур мам дорӧ моз. Но велалӧма нин, кыдзи воддза оланінас, сусед аньяскӧд ӧтув кильчӧ помын ноксьыны, челядькӧд ворсны, да тані меным неуна гажтӧм. Верӧс да Федя гозъя мунасны водз асывсянь удж вылас, и лоӧ ыджыд керкаад да паськыд садъяд шыч ни рач. Нывка, видзӧда да, гажтӧмтчӧ и. Фрау Анна-Мария сӧмын и сяммӧ ылӧдыштны гажтӧм русьыс ӧшинь ув садъяс ноксьӧмӧн.

Ӧтчыд ме нывкаӧс фраукӧд коли да петі карас: тӧдмася кӧть, мися, татчӧс местаяснас. Петі ӧграда сайӧ, сэтчӧ-татчӧ гунь-гонькери. Шуйгавылас гӧра тыдалӧ, а сэні войяснас ломавлӧ прожектор. Шуӧны: сэні миян салдатъяс. Веськыдвылас ыджыд карлӧн лов шыыс кылӧ. Сэтчаньӧ и мӧдӧдчи. Улич пӧлӧныс ас керкаяс: еджыдӧсь, кык судтаӧсь, лажмыдик ӧградаяс, веж пуяс. Кылӧны челядь гӧлӧсъяс, вом дор ворсанӧн гинӧдчӧм. Ветлысь-мунысьыс улича вылын этша. Паныдасис олӧма дядьӧ, юрсьыс идзас шляпасӧ лэптыштлӧмӧн, чолӧмасис: «Гутэн таг!» — да ньӧжйӧ муніс водзӧ. Улич мӧдартіыс кыз фрау лошиктӧ — кыскӧ ыджыд сумкаын апельсин. Томиник ныла-зонма, окасигтыр, вуджӧны уличасӧ, тӧвзьӧны велосипедӧн зонкаяс.

Ме тотшсьӧда, тэрмася кар шӧрлань. Дыркодь нин муна. Друг улича помасис, а пӧперегыс сулалӧ кутшӧмкӧ ыджыд, сьӧд стрӧйба: ӧшиньясыс кузьмӧсӧсь, векниӧсь, сьӧд потасъяс быттьӧ стенас. Меным шуштӧм лои... Быттьӧ мойдӧ веськалі, ХІІІ-ХІV нэмӧ. Кӧсйи нин бӧр бергӧдчыны, но кысянькӧ керка пытшкӧссяньыс быттьӧ кыліс роч салдатъяслӧн сьылӧм шы. Юраліс «Катюша». Ме повзьышті, понді дзӧръявны сюсьджыка да аддзи неыджыд гӧгрӧс ворота. Сэтчӧ и веськӧдчи.

Ворота саяс... О, Господи! Паськыд площадь, Карл Маркс плац. Сэні йӧзыс жуӧ. Гырысь и посни магазинъяслӧн ӧшиньяс дзирдалӧны. Ыджыд магазинысь петӧны йӧз, мыйкӧ варовитӧны, сералӧны, ньӧбӧмторъяснас ошйысьӧны: «Дас гут, дас гут! Шӧӧн! Мадэ ин Русланд! Лен, руськи лен!» — ньӧбӧмаӧсь прӧстыня вылӧ еджыд дӧра кык немеч нывбаба да мӧда-мӧд вежмӧныс ошкӧны ньӧбӧмторсӧ. Видзӧда да, ӧти ӧдзӧс весьтӧ гижӧма: «Роч книга». Ме веськӧдчи сэтчӧ. «Ньӧба унджыкӧс, лыддьысьны кута да некор лоӧ гажтӧмтчыны». Ӧдзӧсас зурасимӧ нывбабакӧд.

— О, извенит, тайкӧ ӧдзӧснас эг дойд Тіянӧс, — шыасьӧ нывбабаыд рочӧн. — Вайӧмаӧсь зэв бур книгаяс: Достоевский, Горький, Шолохов. Ме со Симоновлысь кывбура томик ньӧби. Кута лыддьыны да казьтывны...

— Ті роч жӧ? Кӧні ті оланныд? — ме быттьӧ рӧднӧй чойӧс аддзи, тадзи, нинӧм думайттӧг, шыаси сы дорӧ.

Сійӧ серӧктіс, босьтіс менӧ ки пӧлӧд, нуӧдыштіс ӧдзӧс водзсьыс бокӧ:

— Ме Марина Сергеевна. Ола военнӧй городокын, верӧсӧй офицер. А тэ... — сійӧ кыдзкӧ тешкодя видзӧдліс ме вылӧ да ме пыдди висьталіс: — Фрау Мария дорын олан?

— Д-да... А тэ кытысь тӧдан?

Меным и деливӧ, и повзикодь. Миянӧс ӧд ӧлӧдісны, мед тӧдтӧмъяскӧд эгӧ ёна больӧдчӧй. Сійӧ гӧгӧрвоис менсьым шенмунӧмӧс, бара серӧктіс да быттьӧ и дивитыштіс весиг.

— Кӧзяйкаыдлӧн нимыс Анна-Мария. А тэ дзик пыр «да» меным вочавидзин, кӧть ме сійӧс прӧстӧ Марияӧн шуи. Но, да ладнӧ... А меысь эн пов, ме фрау Анна-Марияыдлӧн бур тӧдса. Висьтав сылы привет. Коркӧ быть тіянӧ вола гӧститны. Мем колӧ нӧшта ӧтилаӧ пыравны. Ӧти офицер гӧтырлӧн чужан лун аски, колӧ мыйкӧ козинтор ньӧбны. Аддзысьлытӧдз.

Сійӧ тэрыб восьласӧн мӧдӧдчис воча сулалысь магазинлань, а ме эг и пыр книгатӧ ньӧбны, бӧр гортӧ мӧдӧдчи. Нинӧм ӧтнамлы шӧйтны тӧдтӧм карті, чӧртыс тӧдӧ, кодкӧд нӧшта верма паныдасьны. Тайӧ карыс менӧ медводдза лунсяньыс оз сибӧд.

А повны, вӧлӧмкӧ, сійӧ нывбабасьыс и збыль нинӧмла. Гашкӧ, ачыс на Енмыс инмӧдліс миянӧс.

Гортӧ локтӧм бӧрын дзик пыр и шыаси фрау дорӧ, роч офицер гӧтыр йывсьыд висьталі. Фрау Анна-Мария став ловнас вашмуніс:

— Мари привет ыстіс?! Сійӧ — менам андел-хранитель! Медсьӧкыд здукас паныдасис...

— Кыдзи?

— Да сідз жӧ, кыдзи и тэ... — фрау петаліс терраса вылӧ, кытчӧ водтӧдӧма менсьым нывкаӧс узьны, да сэтысянь водзӧ висьтасис: — Унмовсьӧма оз тусьӧ миян. Ыждалыштіс неуна, да водтӧді. Мед узяс... А ми тэкӧд пырам кухняӧ да чай юанмоз варовитыштам. Ме ӧд абу жӧ татчӧс. О, матка боска! О, майн гот! Ме тай дас вит во нин тані ола! 39-ӧд восянь! Рабыня ме. Вайлісны татчӧ уджавны. Познаньысь ачым...

— Познаньысь? — ачым ог тӧд, мыйла сюйся сылӧн висьтӧ. Буракӧ, ас думысь окота кыпӧдыштны Анна-Мариялысь казьтылана русӧ, ошкыштны сьӧлӧмыслы муса карсӧ. Став сьӧлӧмсянь тай висьтавны куті-а: — Миян поезд Познань пырыс ветлӧ! Сэтшӧм ыджыд кар! Сы мында би тыдалӧ! Поездыс сэті век войнас мунӧ, да пыр шензя сярвидзысь би вылас...

— Да, нылукӧ, да. Миян Познань сэтшӧм!.. Пырам, тані нывкатӧ вермам садьмӧдны.

Чай юанмоз Анна-Мария водзӧ висьтасис ас йывсьыс и Марина Сергеевнакӧд паныдасьлӧм йылысь.

— Миянӧс вайисны Германияӧ фарфор вӧчан заводын уджавны. Кӧзяиныс босьтіс менӧ гортас прислуга пыдди. Гӧтралісны сэсся калека-садовникныскӧд. Вилли менам кок пӧла вӧлі, но бур сьӧлӧма, менӧ жалитліс, и ме сійӧс тшӧтш. Нывка миян чужліс. Польскӧй ним пуктім, Хая, мамлысь нимсӧ.

Татчӧ бара на ме Анна-Мариялысь висьтсӧ торклі. Хаятӧ шуис, да дзик пыр менам паметьӧ воис полячка-нывка, коді оліс война каднас мукӧд полякъяскӧд миян сиктын. Ой, мися, зэв мусаник нывка, менам бур пӧдруга вӧвлі, велӧдліс сійӧ менӧ польскӧй сьыланкыв йӧктӧмсорӧн сьывны!

— О, да... Видзӧдтӧ... — менӧ кывзанмоз лӧня кайтіс Анна-Мария да водзӧ висьталіс нывка йывсьыс. — И менам Хаяӧ зэв жӧ визув нывка вӧвлі. Кык арӧса на, а батьыс бӧрся лунтыр садйын котралӧ. Кӧзяиныс миянӧс, прислугатӧ, эз ёна дзескӧдлы, дай тшӧкыда кытчӧкӧ мунліс завод делӧяс кузяыс. Кӧзяйкаыс эськӧ, ук, змей кодь, да сэки висис нин, ыждавліс ёнджыкасӧ сы дорын ноксьысь фролейн вылын. Но пиыс кӧ, Отто, гортас, — видзчысь став ловъя лолыс! Ыджыд понныс, Черчиль, пыр лӧня куйлӧ ворота водзас, тӧдтӧмтӧ оз лэдз пырны ни петны. Клыкыс сылӧн!.. Но и сійӧ Оттоысь вӧлі полӧ. Плетя, шутьлялӧмӧн котрӧдлӧ понсӧ Отто сад пасьталаыс и карса уличьяс кузя. Некутшӧм управа сылы эз вӧв. Служитӧ ӧд Бухенвальдын, пленнӧйясӧс видзан лагерын. Бухенвальдса лагер йылысь сэки став йӧзыс нин карас тӧдісны, да некод эз лысьтлы паныд сувтны. Том гӧтырыс сӧмын сыысь эз повлы. Юля — актриса. Вайлӧма Отто сійӧс кыськӧ Польшаысь жӧ. Кыкнанным кӧть полячкаяс вӧлім, ме вылӧ сійӧ эз и видзӧдлы, непӧштӧ несйыны. Сылы некор вӧлі ми воккӧд ноксьыны ни верӧссьыс гажтӧмтчыны. Войяснас кӧнкӧ кутитіс-ветліс ас коддьӧмыскӧд, луннас узис, сёйны-юны вольпась вылас нулісны...

Фрау быттьӧ тайӧн висьтсӧ и помаліс, ланьтыштліс недыр. Чеччис пызан сайсьыс, пожйыштіс кран улын чашка-блюднымӧс, бара шы сетіс:

— Висьтасьӧмнад кагатӧ мед ог вунӧдӧй... Терраса вылас петам.

Ми петім. Нывка зэв чӧскыда нискӧ вольпасяс, да медым не садьмӧдны сійӧс, лэччим садъяс. Пуксим фонтандорса лабич вылӧ. Фонтаныс оз уджав, но бронзӧвӧй детинка век на сулалӧ гӧгрӧс блюд шӧрас, ичӧтик писюксӧ чургӧдӧмӧн. Анна-Мария кузя ышловзис, мыйкӧ аслыс вомгорулас вашкӧдыштіс да вӧлись шыасис:

— Юляыд, вӧлӧмкӧ, абу и лёк морт... Чӧвлы, висьтала на сы йылысь. Этайӧ детинсӧ аддзи, да сьӧлӧмӧй гудыртчис. Дитятко менам, дитятко! Висьталі нин тай, Хая менам визув быдмис, батьыс бӧрся пыр вӧлі котралӧ садйӧдыс. Ӧтчыд и Оттоыдлы син улас усьӧ котралысь кагаыд. Понйыслы тшӧктас кутны кагатӧ: тайӧ пӧ лягушонок, купайт сійӧс фонтанас. Понйыд зэв тӧлка вӧлі, каганымӧс радейтіс. Кӧзяиныслысь тшӧктӧмсӧ накӧрень оз кывзы. А батьыс ӧд нывкалӧн сэн жӧ, неылын, кылӧ ставсӧ. Кок пӧвнад пока котӧртас, нывканым пӧ ва пиын нин вартчӧ, а понйыд сійӧс мездыны кӧсйӧ. Оттоыдлы гажыс! Гӧрдлӧмӧн пӧ сералӧ. Виллиӧ менам... Татшӧмсӧ нӧ аддзан, да чӧв овны верман? Кӧстыльнас кӧзяиныдлы и ӧжгӧма. Понйыс пӧ лэптіс нин каганымӧс васьыс, бӧрдӧ, коньӧр, кӧнкӧ ме бокын, но ме пӧ куйла гатшӧн му вылас, вӧрзьыны ог вермы... Отто тальччӧма морӧс вылас да пинь пырыс сӧдзӧдӧмӧн горзӧ: «Мунан мекӧд Бухенвальдӧ! Ильза Кохлӧн ыджыд ошкыс важӧн кӧсйӧ тэнад яйӧн чӧсмасьны!..» Сідзи и вӧчліс миян том кӧзяинным. Нуисны менсьым верӧсӧс, а кытчӧ лоталісны, ӧнӧдз ог тӧд. Гашкӧ, збыль Бухенвальдас ош гуӧ шыбитісны. Война кусӧм бӧрас ветлім Марина Сергеевнакӧд Бухенвальдад, да нинӧм эг и тӧдмалӧй. Сэні нӧ, ад позъяс, верман мыйкӧ тӧдмавны? А нывка, фонтанад купайтчӧм бӧрад да сэтшӧма повзьӧдӧм бӧрад, висьмис да кулі. Кулі нывканым!.. Шойна вылас, нывка гу дорын, и тӧдмасим Марина Сергеевнаыдкӧд.

Фрау, буракӧ, висьтасигас ставсӧ выль пӧв син водзтіыс нуӧдіс. Чепӧсйӧм синвасӧ чышканмоз сэсся серӧктыштіс:

— Сэки ӧд сійӧ прӧстӧ Мари вӧлі, горттӧм-позтӧм немка, корысь сумкаа да кӧмтӧм кока... Ой, нылук, тӧд вылад уськӧдан да... Тешкодь жӧ олӧмыс! Гугсӧ и бансӧ петкӧдлас! Сэки «Гитлер капуттӧ», ыштӧ войнаыс помасис нин, юӧртӧма вӧлі быдлаӧ му шар пасьталаыс. А другӧн ӧмӧй дугӧдан эсытшӧм тыш-косьтӧ. Велалӧмвывсьыд. То ӧтилаын, то мӧдлаын бара кось лыбӧма, лыйсьӧм шы кылӧ. А горттӧм-позтӧм нывбаба бара и паныдасьлас шойнавывса кирха дорын... «Тэ, коньӧрӧ, век шӧйтан», — шуа ӧтчыд сылы. А сійӧ: «Кытчӧ воштысян? Керкаӧс бомбитісны».

Миян кӧзяин гозъя прислугаыскӧд эновтісны оланінсӧ, рытыввылӧ пышйисны. Сэні налӧн татшӧм керкаыс мӧд пӧ эм. Отто кытчӧкӧ воши жӧ, эз и волы гортас. Юля ӧтнас кӧзяин и кӧзяйка. Прислуга пиысь ме ӧтнам. Вола коркӧ вой кежлас, а луннас кыськӧ муяс вылысь кынӧмпӧт корся. Керкаын сёйны нинӧм. Ог тӧд, Юля мый помысь вердчӧ, кутитысь ёртъясыс ӧд разі-пели жӧ лоины. Но Юля олӧ гортысь петавтӧг, верӧссӧ виччысьӧ.

Ӧтчыд бара аддзи коньӧр немкатӧ да вайӧді сьӧрысь кӧзяйка дорӧ. Мися, мед узяс миянын, сылы овныыс некӧн. «Ме вӧсна... Мед кӧть пыр олӧ тані, — веськодьпырысь шуӧ Юля да содтыштӧ: — Всё равно рочьяс ставсӧ босьтасны, вӧтласны миянӧс татысь». — «Рочьясыд оз! — шыасьӧ татчӧ корысь немкаыд. — Найӧ бурӧсь. Со, меным найӧ сетісны чӧвпан джын нянь, сэтшӧм чӧскыд, пӧтӧса. И шуисны: карын пӧ лоӧ комендатура, верман пыравны любӧй кадӧ да висьтавны став сьӧкыдлунъястӧ».

Корысь немка сэтшӧм пӧся дорйӧ рочьясӧс. Сійӧ перйӧ сумкасьыс нянь, торйӧдӧ куим пельӧ да мыччӧ меным и Юлялы. Юля курччыштӧ няньсӧ, мурӧктыштӧ, сэсся, вом дорсӧ нюлігтыр, шыасьӧ няньнад гӧститӧдысь дорӧ: «А тэ он пӧръяв? Найӧ збыль шуисны комендатура йывсьыс? Ме муна на дорӧ, кута корны, мед лэдзасны гортӧ, Польшаӧ. Сэні олӧ мамӧ. Отто менӧ пӧрйӧдліс. Любита пӧ, а ачыс со оз лок...»

Немкаыд Юляӧс пӧперегаліс, кияссӧ вывлань лэптӧмӧн горӧдіс: «О, фролейн! Видзӧдлы, мый керсьӧ! Виччысян, а сійӧ, колӧкӧ, абу нин ловъя. Либӧ рочьяслы пленӧ шедіс, либӧ батьыскӧд рытыввылӧ пышйис».

Юля татчӧ сідз скӧрмис, шыбитіс няньсӧ да равӧстіс: «Тэ, кутшӧмкӧ корысь, лысьтан тадзи шуны менам Отто йылысь! Сійӧ настоящӧй немеч и нацист! Сійӧ некор оз сетчы вины асьсӧ! Ме тӧда, кӧні сійӧ! Найӧ дасьтасны сэтшӧм кулак! Аддзыланныд, кыдзи рочьясыд лэбыштасны татысь! — Юля вачкӧбтіс аслас пидзӧсӧ да бӧрддзис. Сыркъялігтыр шуаліс: — Ме мудзи... Мудзи тайӧ йӧй олӧмсьыс! Ме кӧсъя мамӧ дорӧ...»

Лӧньӧдім кыдзкӧ Юляӧс. Шуам, кӧсъян кӧ мамыд дорӧ, мунан. Комендатураас сӧмын шыась. Либӧ виччысьлы нӧшта мусуктӧ, гашкӧ, кутшӧмкӧ бункерын и дзебсясьӧ. Усьласьлӧны тай со ӧнӧдз...

Аски асывнас немка муніс. Ми Юлякӧд лун шӧрӧдз узим.

Кынӧмъяс сюмалӧны. Колӧ петавны нур корсьны. Юля шуӧ: «Миян пӧдвалын кольӧма зэв уна вина. Нуам рочьяслы, мед найӧ сетасны миянлы нянь».

Ме сылы: «Сійӧ винаыс тэнад, вӧч мый кӧсъян. А ме муна комендатураас. Кывлі, сэні пӧ кутасны сетны карточкаяс сёян-юан вылӧ. Оз сетны тшыглы кувны. Ми йӧз, и найӧ йӧз».

Тайӧ сёрниыс миянӧс матыстіс. Аскинас петім комендатура корсьны.

Фрау Анна-Мария здук-мӧд чӧв оліс, а сэсся нюммуніс да асьсӧ дивитыштіс:

— Мыйла тайӧ ставсӧ тэныд и висьталі. Марина Сергеевна йывсьыд кӧсйи, а гудралі и Юляӧс, и Оттосӧ, и ассьым кагаӧс. А ӧтгудыр сэки ставыс и вӧлі да... Юлякӧд мунім комендатураад, а сэні миян войся гӧстяыд роч салдат паськӧма. Ми Юлякӧд эг и тӧдӧй, дай думайтны эг кужӧй. Бӧрас нин тӧдмалі, кор кӧзяинлысь керкасӧ индісны рочьясӧс овмӧдӧм вылӧ... Юля мунліс Польшаас, роч эшелонын. Ачым сійӧс колльӧді. А Марина Сергеевнакӧд ми лоим бур ёртъясӧн. Нывбаба-салдаткаяс тулыс чӧж олісны тані, миян керкаын, и сійӧ тшӧтш. Со и пӧшти роч нывбабаӧн лои, рочӧн сёрнита. Тіӧдз роч гозъя жӧ олісны, сэсся со Федя да Людмила неважӧн воисны. Шань йӧз, ме найӧс радейта. Федя аккордеон ньӧбӧма, ворсны велӧдчӧ... Ті на со гажсӧ вайинныд и. Керканым весиг ловзис быттьӧ, йӧрыс и. Ов да ов ӧні...

Рытпукъяс

Анна-Мария регыдӧн ас морт кодь лои, да прӧст кадсӧ сыкӧдджык и коллявлімӧ эня-ныла. Фрау сы мында аддзылӧма да тӧдӧ: сыкӧд сёрниыс — зэв бур школа. Корсюрӧ пырыштліс и офицер гӧтырыд, Марина Сергеевна.

— Но, кыдзи оланныд? — пыригмозыс и шыасьӧ миян дорӧ да бытьӧн юалас: — Юлясянь письмӧ эз вӧв? Гажтӧмтчӧ оз нин Оттосьыс? А пасибӧ жӧ, Юляыс сэки миянлы ёна отсаліс... Ме кывлі, Отто пӧ журналистӧн лоӧма. Вайла коркӧ «Берлинен цайтунг». Да, Нина, тэ ачыд верман волыны коркӧ ми ордӧ, пропусксӧ вайи. Та могысь и пыралі. Ме ӧд дасьтыся МГУ-ӧ пырны. Некор меным. Муна. Ауфвидерзейн и глюкауф!

«Глюкауфӧн» жӧ удж вылас муніг и удж вывсянь локтіг приветствуйтӧны миянӧс, горт олысьясӧс, верӧс и Федя да Людмила. Весиг и нывканым, ме дорӧ котӧртіг, горзӧ:

— Мути, мути! Глюкауф! А ме баба Мариякӧд немецкӧй кыв велӧдам! Мути, заген зі, биттэ, ви шпет ист ец?

Менам серамӧй петӧ сы сёрни вылӧ:

— Велӧдчы, велӧдчы. Рӧднӧй кыв ӧд тайӧ тэнад. Тані чужин.

Нывка медъёна радейтліс Федяӧс. Сӧмын воасны найӧ удж вылысь, нывка оз батьыс дорӧ уськӧдчы, оз Люда дорӧ, а Федя дорӧ. Кутчысяс киас да кыскӧ Федяӧс налӧн жырйӧ, индӧ аккордеон вылас, кодӧс Федя неважӧн ньӧбӧма да велӧдчӧ ворсны.

Сылӧн оз на артмы, да пыксьыштӧ:

— Велӧда, быть велӧда тіянлысь йӧктантортӧ, мамыдлысь «Саратовскӧйсӧ». Тӧдан, коркӧ мамыдкӧд кыдзи йӧктім! Папыд весиг вежӧгтыны пондыліс. Да ӧд, Коля? Помнитан «Шахтёр» праздник рыттӧ? — Федя шыасьӧ миян папным дорӧ, ачыс босьтӧ нывкаӧс моздорас да мелуйтӧ.

Верӧс менам босьтӧ сы киысь нывсӧ, шмонитыштӧ:

— Ме вежӧгті? Ме бара-й эг! Ме сэки вальсируйті кутшӧмкӧ зэв мича Людмилакӧд! А татшӧмсӧ ачыд лӧсьӧд да сійӧс любит.

— Оз вай да, — шуӧ Федя, сывйыштӧ дінас сулалысь гӧтырсӧ, вашмунӧ: — Сійӧ мича нылыс ӧд менам Людочка вӧлі. А мыйла оз козьнав меным ичӧтик нывкасӧ, ог тӧд.

— Федечка, нӧрӧвитлы, ме тэныд гоз кага ӧтпырйӧн вая, нылӧс и пиӧс. А ӧні ужнайтыштам, да меным колӧ фотокарточкаяс вӧчны. Проявитель талун ньӧби.

— Со! Сылы фотокарточка меддона. Оз-ӧ шу, сьылышта пӧ, тэ шыладсӧ кут.

— Дӧзмӧдін нин ставнымӧс гинӧдчӧмнад, — Людмила меліа шылькйӧдлӧ том верӧсыслысь юрсисӧ. — Йӧюкӧ, ньӧб нотаяс да велӧдчы. А ӧні лок, вердышта...

Мыйтакӧ кад кольӧм мысти восьса терраса вывсянь кыліс Федялӧн аккордеонсӧ песӧм шы. «Одинокая гармонь» сылӧн пӧшти торксявтӧг нин, кылӧ, артмӧ.

Верӧс менам кывзӧ да вӧзйӧ:

— Петалам, буди, на дорӧ тшӧтш-а. Рытпукыштам.

Людмила да Федя вочаалӧны миянӧс зэв кыпыда.

Фрау Анна-Мария со тшӧтш ывласянь пырӧ, нюмвидзӧ:

— Концерт вӧчлам!

Федялӧн гудӧкасьӧм бӧрся видласьӧмӧн вӧтчӧ миян вит гӧлӧса сьылӧм шы. Нывканым тӧдса кывъяссӧ тшӧтш горӧдлӧ.

Бара вой кежлас лӧньӧма ставыс,

Оз дзурт ӧдзӧс, оз дзулькнит битор,

Сӧмын ывлаас, кӧнкӧ сикт помас,

Ӧтка гудӧклӧн кылыштӧ гор...

Ми сьылам роч сьыланкыв. Тэрмасьтӧг, пӧсь сьӧлӧмсянь. Меным сьӧлӧм вылын долыд. Ӧти киӧн сывъяла нывкаӧс, мӧднас корся верӧслысь кисӧ, пукта аслым кынӧм вылӧ... Сэні чужъясьӧ выль олӧм.

— Пи миян, пи! — вашкӧда верӧслы. — Тайӧ пӧрйӧ пи чужта, ичӧтик коми-немеч зонкаӧс.

Ме паныдасьлі омӧльыслӧн синъяскӧд

Миян луныс пансьыліс квайт час асывсянь. Колӧ чеччыны да мыссьыны, вӧчны зарядка, нуръясьыштны да вевъявны петны ӧграда сайӧ стӧч сизим час кежлӧ: сэні виччысьӧ нин удж вылӧ нуысь машина. Шахтёрскӧй «глюкауф» кывйӧн ме колльӧда верӧсӧс да Федя гозъяӧс ӧграда сайӧ да гортӧ пыртӧдз кежала садйӧ, кӧні фрау Анна-Мария ноксьӧ нин роза кустъяс дорын, весалӧ ёг турунысь оз, кымынкӧ помидор куст, ӧгурцы да патиссон град. Эм сэні и миян градтор, чӧскыд дука турунъясӧн. Ме сійӧ градсӧ медся ёна радейтлі дӧзьӧритны да киськавны, киськаланмозыс и вомад сюйыштан кутшӧмкӧ турун.

И тайӧ разыс босьті ичӧтик лейка да мӧді радейтана градлань. Фрау Мария аддзӧма менӧ, шенасьӧ да горалӧ:

— Бара лейка босьтӧмыд! Кымынысь шулі: ыджыд кынӧмалы оз позь ва ведраӧн да лейкаӧн вӧдитчыны. Град вылас чужтан.

Ме сылы воча серамсорӧн:

— Колӧкӧ, оз и пи ло. Дай абу на чужтан кад. Ме ачымӧс кыла зэв бура.

— Эн шу. Кынӧмыд со лэччӧма нин, и чужӧмыд пемдаммыштіс.

Фрау Мария ставсӧ ӧти здукӧн казявны-донъявны вермӧ, бур психотерапевт кодь. Видзӧдлас ныр-вомад, и висьталӧ нин, мый жугыльтӧ либӧ радлӧдлӧ.

Сійӧ луннас фрау менӧ эз лэдз весиг пӧдвалысь из шом брикет пачка пыртны ни магазинысь прӧдукта ньӧбны. Ӧтнас и муніс. Ме дась пыртӧм брикетнас ломті ваннаысь колонка-пачсӧ, мися, кӧть купайта кагаӧс да сылысь кӧлуйсӧ песлышта.

Менам колонка-пачӧй важӧн ваймис, ва шоналіс. Пӧрччыси да ачым пырыштлі ваннаас, ва яй вылӧ павги халатӧс да кагаӧс пӧрччӧді. Фрау воигкежлӧ, думайта ачым, кыкнанным купайтчам дай мыйяскӧ пожйышта.

Мед пачыс фрау воигкежлӧ оз кӧдзав, ме нӧшта ӧти брикет чӧвті пач вомас. Тайӧ кадас ывласянь пыран ыджыд жыръяд кыліс кутшӧмкӧ шум да гӧлӧсъяс. Ми чайтім, фрау локтіс кодкӧдкӧ... Пасьтӧм нывкаӧй ваннаӧ пырӧм пыдди уськӧдчис котӧртны фраулы воча. Со, мися, кыдзи нывканым фраусӧ радейтӧ, пасьтӧгыс ӧд уськӧдчис. Ме сулала, виччыся нывкаӧс. Сійӧ мыйкӧ дыр оз лок, и фраулӧн гӧлӧсыс оз кыв. Мӧді петан ӧдзӧслань, вильышпозйӧс думысь пиняла. Друг кыліс сэтшӧма чилӧстӧм да нывкаӧй мач моз зурасис меӧ. Шамыртчис ичӧт кекӧньяснас меным пидзӧсӧ. Ме повзьӧмла воськов эг вермы вӧчны, а нывка ымзіс да индаліс кекӧньнас джодж шӧрын сулалысь фикуслань... Сы сайын, восьса терраса ӧдзӧс водзын, сулаліс ыджыд, ён мужичӧй: сьӧд дӧрӧма, трусик кодь дженьыдик кучик гача, юрас фашистскӧй знака пилотка, киас вом дор ворсан. Сійӧ миянӧс быттьӧ оз и аддзы, восьса ӧдзӧс пыр видзӧдӧ ывлаас. Сэсся фикус сайсьыс мыччысис мӧд мужичӧй. Кизьяссӧ разялӧм югыд костюма. Сійӧ ыззьӧма, шенасьӧ да вомгорулас мыйкӧ шуалӧ. Аддзис миянӧс, эня-нылаӧс, да зэв гораа ёрччис: «Доннер веттер!» — и сувтӧдіс синсӧ. Сы синмысь эз ӧти пуля, а чӧлӧй пулемётнӧй ӧчередь резіс миянлань... Тайӧ абу морт син, тайӧ аслас омӧльыслӧн видзӧдлас. Ме тӧді мортсӧ. Тайӧ вӧлі Отто...

Ми коркӧ фрау Анна-Мариякӧд кайлім лӧскас песлалӧм кӧлуй ӧшлыны. Сэтысь, клам чукӧрсьыс, аддзылі зӧлӧтитӧм рамаын мужичӧйлысь да нывбабалысь чужӧмъяссӧ. «Кутшӧм мичаӧсь! Гозъя, буракӧ?» — шыаси сэки фрау дорӧ. Сійӧ тешкодя шеновтіс кинас, люг-легкерис став тушанас, быттьӧ кӧсйис чужйыны рамасӧ. Кайтыштіс тай сэсся неокотапырысь: «Отто. Юляыскӧд. Юля и збыль зэв мича вӧлі». — «Верӧсыс мича жӧ, — шуа ме да, портрет вылас видзӧдіг, содта: — Бугыльыс тай зэв югыд-а».

Фрау сэки и збыль чужйыштіс рамаас. Сійӧ тур-тарӧн уси джоджӧ, увлань чужӧмъясӧн лоины найӧ...

Ӧні ме гӧгӧрвои, кодъяс воӧмаӧсь, да эг вермы весиг вӧрзьыны, непӧштӧ кыв шуны. Оттолӧн видзӧдласыс пӧртмалӧма и менсьым кагаӧс. Нывкаӧй лӧньӧма, лясвидзӧ пидзӧс бердын, а юрсӧ бергӧдӧма налань.

Друг биа бугыляыд зэв мисьтӧма серӧктіс да кисӧ шевгӧдӧмӧн вӧчис миянлань воськов. Ме ог бура тӧд налысь кывсӧ, но ылӧсас гӧгӧрвои, мисьтӧм серамӧн, зывӧк мелі гӧлӧсӧн шыасис:

— О-о! Совьетунионсянь козин! Менам воигкежлӧ прислуга дасьтӧмаӧсь! — та бӧрын сійӧ шыасис терраса ӧдзӧс водзас сулалысь дорӧ: — Али рӧскодуйтам? Кыдз чайтан, Курт?

— Ме дась! Мый шуан, — вочавидзис Куртыд да тэрыба пондіс лукйысьны кучик трусик зептас.

Тайӧ здукас пыран ӧдзӧс сайсянь кыліс фрау Анна-Мариялӧн гӧлӧсыс:

— О, матка боска! Нина, тэ кылан!? Танкъяс улич вылын! ХАО ставнас сотчӧ! Чожа пасьтасьӧй да мунам, роч салдат со миянкӧд...

Кыла фраулысь гӧлӧссӧ, но вежӧрӧй оз на, буракӧ, лад вылӧ во. А терраса ӧдзӧс дорас сулалысьыс кодакӧкості кыскӧма зепсьыс пистолет, кыдз тай шурк бергӧдчис ас гӧгӧрыс, дась гӧгӧрпӧв пуля лэдзны. Мӧдыс «Zum Теufel! Zum Теufel!» горзігтыр уськӧдчис фраулань. Пистолетаыд сы бӧрся. Кыліс лыйӧм шы. Кага менам чилӧстӧмӧн бӧрддзис. Ӧтув зёльмуні террасавывса ӧшинь стеклӧ да мыччысис ружйӧ ствол.

А ёна жӧ юрыд дона вӧлӧма! Тайкӧ вежӧрӧс ог вошты, а ванна жыръяд сямми жӧ бӧрыньтчыны да кагаӧс сьӧрысь кыскыны. Лыйсьӧм шы сэсся ме эг кывлы, а регыд гӧлӧсъяс кылісны. Рочӧн. Ме ставнам сырма, но кагаӧс пасьтӧдны кыдзкӧ тӧлкуйті жӧ. Петны ортсыӧ ог лысьт, сулала нывкаӧс дінӧ топӧдӧмӧн. Недыр мысти ванна ӧдзӧс дзуркнитіс и роч салдат лӧня чукӧстіс:

— Фролейн, гражданка, ті кӧнӧсь? Петӧй. Кутісны эсыйясӧс... Мыйкӧ бинттор ли мый ли колӧ, эстӧн нывбабаыслӧн вир петӧ...

— Кутшӧм вир? Кутшӧм нывбаба?

Друг менам вежӧрӧй быттьӧ садьмис: «Фрау Анна-Мария!» Салдат бӧрысь ме уськӧдчи петан ӧдзӧслань.

Джодж шӧрын красуйтчысь фикус пӧрӧма, муыс пыркмунӧма джодж пасьтаыс. Джоджас пукалӧ фрау Анна-Мария да партук бӧждорнас чышкалӧ чужӧмсӧ.

— Фрау Мария! Мый тэкӧд вӧчӧмны?

— Нинӧм... Чӧвлы, чечча. Кок йылысь уськӧдіс эсійӧ... Эсійӧ Люциферыс. Ме — нинӧм... Чечча... Нывканым нӧ... Ті кыдзи...

А роч салдатыд тэрмӧдлӧ нин миянӧс:

— Мадамъяс, бабонькаяс, меным сетӧма приказ вайӧдны тіянӧс часьтӧ. Тані абу безопаснӧ. Тэрмасьӧй. Некутшӧм кӧлуй оз ков босьтны.

Мый миян вылын вӧлі, сідзи и петім ӧграда сайӧ... Уличас некод оз тыдав. Тані, кар помад, лӧнь, но кысянькӧ кылӧ сирена шы да радио пыр зэв гораа сьылӧм: «Домино, Домино...» Немецкӧй сьыланкыв сэтшӧм эм, но мыйлакӧ сьыланас паныдасьлӧны и роч кывъяс: «Наступает весна для нас...»

Военнӧй городок миянсянь абу и ылын. Гӧра подулас. Керка нёль-ӧ-вит и колӧ мунны. Гарнизонӧ пыранінын сулалӧ танк, ургӧмысла ставнас сыркакылӧ, сідзи моторыс уджалӧ. Сідзкӧ, и гыркас кодкӧ эм. Ковмас кӧ, дзик пыр уркнитас-вӧрзяс. Менӧ вукӧдӧ и став яй сырмӧ. Пропускнӧйын миянӧс паныдалӧны Марина Сергеевна да нӧшта кутшӧмкӧ нывбаба. Босьтӧны моздорас нывкаӧс, миянӧс окавлӧны, лӧньӧдӧны:

— Ловъяӧсь кӧ, ставыс бур лоӧ. Кусӧдасны. Миян войска тані, оз лэдзны выльысь кыпӧдны война.

Куим лун военнӧй городокас и видзисны, пока ставыс эз лӧнь. Но менам сьӧлӧм лӧньныс сідзи эз и вермы... Сійӧ рытнас ни аскинас верӧс да Федя гозъя удж вывсьыс эз воны. Кывсис, рудникас пӧжар пӧ, унаӧн кольӧмаӧсь му улас. А нӧшта и кага чужтан кад воис. Бӧрдан сьӧлӧмӧн и коли нывкаӧс фрау Анна-Мария дорӧ.

Госпитальӧ мунігчӧж паныдасьлісны горно-спасательнӧй машинаяс. Сідзкӧ, пӧжарсӧ абу на кусӧдӧмаӧсь. А верӧсӧй? Мый сыкӧд? Ловъя-ӧ? Орччӧн пукалысь Марина Сергеевна эз сетлы меным шогӧ вӧйтчыны, мыйкӧ пыр висьталіс, юасис. Варовитӧмыс менӧ мыйкӧ мында лӧньӧдіс, кӧть сьӧлӧм дойтӧ другӧн он и пӧдты. Но ӧттшӧтш кӧнкӧ пыдын, лов пытшкын, оліс и надея, да, колӧкӧ, надеяыс и отсаліс сійӧ лунъясӧ дзикӧдз усьӧмысь.

Вӧтӧн уськӧдчыліс бабӧ

— Но, тэнӧ мамыд бласлӧвитлӧма на! — палатаӧ пыригмозыс и шыасис ме дорӧ збойиник, визув медсестра. — Со тэныд записка. Верӧссяньыд!

— Записка? Верӧссянь? — здук кежлӧ син водзын ставыс гудыртчыліс, а сэсся яр шондіӧн ыпмуні радӧйла. — Ловъя! Сійӧ тані? Воӧма питорсӧ видлыны?

— Тані! — вочавидзӧ сестра да мыччӧ ичӧтик кабалатор, ачыс вешйӧ бокӧджык, виччысьӧ быттьӧ мыйкӧ. Ме пондылі лыддьыны, но киподыс абу верӧслӧн, да бӧр чургӧді кабалатортӧ. — Тайӧ абу меным...

— Тэныд, тэныд! Врачным ӧд гижис... Тані, выліас... Витӧд палатаын. Вайисны войнас. Ставныс ловъяӧсь! Бурдасны! Газӧн отравитчӧмны. Чайта, аски сы дорӧ лэдзласны тіянӧс.

Ме ловзьышті, вачӧда киӧн да мычча запискасӧ сестраыдлы:

— На, инӧ, тэ лыддьы горӧн. Ме радӧйла нинӧм ог аддзы, дай тӧдтӧм почеркыс, ог гӧгӧрво.

Сестраыд, запискатӧ босьтӧм пыдди, вильыша сайӧдӧ кияссӧ мыш саяс да серӧктӧ:

— Мый висьталіс, сійӧс и гижӧма. Лыдди ӧд, пӧкаитча. Аски кагаыдкӧд кайланныд выліас.

— Мыйла аски? Ме кӧсъя ӧні! Ӧні кайла, но? — ымӧстӧмӧн нин куті кевмыны-корны.

Сестра шӧйӧвошлі.

— Мый тэкӧд керны? Бӧртиджык, сідзкӧ, врачьясыс мунасны да. Ме тарыт дежурита.

Тайӧ кывъяснас сестра эновтіс палатанымӧс, а ме инӧ ог ӧшйы, кор нин рытыс воас.

Кадыд тай кыдзкӧ-мыйкӧ, да мунӧ. Куим лун нин менам питорлы! И тарыт сійӧ мунас батьыскӧд аддзысьны!

Но сестра накӧрень ӧткажитчис кагаӧс вайӧдны. Аски пӧ сійӧс босьтлан. Менӧ нуӧдіс верӧс палата ӧдзӧс дорӧ, стрӧжитіс: «Эн дыр манитчы...» И колис ас кежысь. Ме дзурс пыри ӧдзӧс саяд...

Палатаас нёльӧнӧсь. Эшкын улысь сӧмын чужӧмъясныс тыдалӧны. Узьӧны кӧ-а, синъясыс тай куньсаӧсь. Но ӧти со пондіс мыйкӧ вомгорулас шуавны, эз гораа, но меным кывмӧн. «Шыкӧдӧ, буракӧ, морттӧ», — думышті, куньса синъяссӧ аддзи да. Но шыкӧдігас ӧд оз кывбур лыддьыны. Тайӧ со Константин Симоновӧс лыддьӧ. Ме буретш неважӧн сылысь «Военная лирика» неыджыд книга ньӧби, да кывъясыс дзик пыр и, тӧдсаяс моз, вежӧрӧ сатшисны.

Пусть горит его дом, а не наш,

Пусть горит нелюдь, он, а не я,

И пускай не жена, а его будет вдовой...

«Коньӧрӧй... Гӧтырсӧ жӧ со гаралӧ, сотчӧмсӧ да, — думайта ме рӧмыдас. — Верӧсӧй нӧ коді?»

Чужӧмыс сэтшӧма ёсьмӧма, эг пыр и тӧд. Дай кымын лун нин бритчывтӧм, гӧнсялӧма. Но кор синъяссӧ восьтіс — сійӧ лои. Колюкӧ менам, сӧмын сійӧ татшӧм сӧстӧм синмыс! Уськӧдчи сы дорӧ, окала.

— Ловъя! Повзьылі ӧд кутшӧма! А миян пи чужис, куим кило... — питӧ гарышті, да ачым бӧрддзи, сэтшӧма нормис сьӧлӧмӧй. Бӧрда, такавны ог вермы.

— Мекӧд нинӧм эз ло. Тырмас. Йӧлыд вошас да пинымӧс нинӧмӧн вердны лоӧ, — такӧдӧ менӧ верӧсӧй да зільӧ мыччӧдны кисӧ эшкын увсьыс. А кыкнан кисӧ зэв кыза бинтуйтӧма. Ме нӧшта ёна бӧрддзи, ог лысьт киас инмӧдчыны.

— Мый нӧ вӧчин?

— Нинӧм, киыдтӧ бурдас, — шуӧ верӧсӧй да содтӧ: — Главнӧйыс, ставӧн ловйӧн колимӧ.

— Но киясыд... Кыдзи нӧ тадзи, видзны эн вермы? — ичӧт кагаӧс моз кута сылысь тӧбӧм кисӧ да кайта-олляла.

Верӧслӧн нюмыс петыштіс:

— Да эн сэтшӧма шогсьы, бурдас. Со ӧд тэ кутшӧм, быд воськов тэныд висьтав. Но... Клетьыс оз уджав. Ме кавшаси трос кузя веркӧсӧдзыс. Ки вылад ӧмӧй видзӧдан? Зато запаснӧй сод аддзи. Петкӧді мукӧдсӧ... Ӧкмыс морта бригада ӧд штольняас уджаліс...

— А Федя да Люда?

— Федяӧс ог тӧд, сійӧ мӧд штрекын уджаліс. Людаыд веркӧсын вермис лоны. А мый керсис веркӧсас!.. Да мый ӧні та йылысь. Тэ вай ас йывсьыд... Нывканым, питорйыд...

Ме гӧгӧрвои: унджык нин лои юасьӧмыс, да мыйла нӧшта дойдавны казьтылӧмнас. Меным окота бара ымӧстыны... Норасьны, норасьны... Но вежӧрӧн и лолӧн гӧгӧрвоа: нинӧмла содтыны дойсӧ. Сылы колӧ тӧдны миян йылысь. Кыдз позьӧ збодера шуа:

— Миян нӧ мый? Багатыр кодь пи чужис, сэтшӧм гора гӧлӧса!

Тайӧ кывъяссӧ быттьӧ и виччысьӧма менӧ татчӧ вайӧдысь сестраыд, пырис палатаас, тэрмӧдлыштіс:

— Но, мамаша, давай окышт верӧстӧ... Спокойнӧй ночи вӧзйы. Пиукыд дӧзмӧма нин, дыр он верд да. Зэв гораа чилӧстлӧ! Пошли, дорогая.

Сестра менӧ кыскӧ ӧдзӧслань. Ме, сы бӧрся вӧтчанмоз, шуала верӧслы:

— Тэ вай бурд ӧдйӧджык, нывканым, пӧди, ёна нин гажтӧмсьӧ. Фрау Анна-Мариякӧд сійӧ, Марина Сергеевна кӧсйис волывны и.

Ме эг удит весиг окыштны верӧсӧс, да ӧдзӧс мӧдарас веськалӧм бӧрын сьӧлӧмӧй бара нормис. Сестра весиг дивитыштіс:

— Вот йӧюкыд, бӧрдан тай нӧ? Ловъяӧсь да! Йӧлыд ӧд вошӧ...

— Оз вош! Менам сійӧ сы мында! Ме ӧд радӧйла! — ме серала и бӧрда ӧтпырйӧ.

Сестра татчӧ повзьыштіс:

— Да тэнад абу-ӧ нин истерика? Лок палатаад лэччам, валерьянка сета.

Истерика? Мый сійӧ сэтшӧмыс? Колӧкӧ, и истерика. Но ме ачым гӧгӧрвои нин: ме пытшкысь петӧ повзьылӧмӧй, петӧ эсійӧ омӧльыслӧн ме пытшкӧ лэдзлӧм пулемёт ӧчередьыс. Петӧ синва сорӧн и серамӧн. Ме серала сійӧ омӧльыслы веськыда синмас: «Тэ менӧ он вермы! Менӧ татчӧ локтігӧн бласлӧвитліс бабӧ! Менам зэв муса пи чужис! Дай нывка эм! Менам верӧсӧй бурдас! Менам зэв бур ёртъяс! Менам зэв вына страна — Совьетунион! Сійӧ оз сет менӧ тэныд вылӧ прислугаавны — миян салдатъяс менӧ мездісны!»

Ог тӧд мыйла, но тайӧ кывъяссӧ молитваӧс моз лыддьӧдлі рытывбыд. Тайӧ рытӧдзыс — кымын узьтӧм вой — сьӧлӧмӧй, вӧлӧмкӧ, сьылӧ ассьыс медся шог сьылансӧ:

Шондіыс важӧн нин лэччис,

Мусукӧй бара эз лок!

Кула ме, кула ме татчӧ,

Он кӧ тэ ме дорӧ лок.

Тайӧ войнас ме дыр жӧ эг вермы унмовсьны, но лолӧй сьыліс мӧд ногӧнджык нин и дзик мӧд кывъяс — бур вылӧ надея кутан кывъяс. А асъявылыс унмовсьлі да аддзылі вӧтӧн бабӧс. Быттьӧ сійӧ веж бадь вожъясысь кыӧ ыджыд кӧрзина да шуӧ, корадодь пӧ вӧча тэнад питорлы. «Тэ тӧдан нин, мый менам пи чужис?» — шензьӧмӧн юала сылысь. «Кыдзи нӧ ог тӧд? — вочавидзӧ сійӧ. — Воигкежланыд колӧ дасьтысьны. Вичко чойӧд иславны мӧдасны...»

Вӧтсӧ помӧдз видзӧдны эз сетны. Садьми. Катіс няняыс. Предродӧвӧйын пӧ тэ кодь жӧ том фрау, схваткаясӧн маитчӧ. Чужтас, да татчӧ пӧ водтӧдам. Тэныд гажаджык лоӧ.

Гажтӧмтчыны меным сійӧ луннас дзик некор вӧлі. Весиг и вӧттӧ вунӧдлі. Бӧрас нин, рытъявылыс, кор выль роженица-суседкаӧй крепыда унмовсис да бара ас кежӧ коли, куті мӧвпавны да гадайтны, мый кӧсйис висьтавны бабукӧ вӧтнас.

Тайӧс мӧвпаліг кагаӧс вайӧны нёньӧдны. Нянечка пуктӧ ме бокӧ еджыд рузумӧ гартыштӧм ичӧтик мортӧс да шуӧ:

— Тавой эз и бӧрд, зэв лӧня узис. Вердыштан, да мед тэ дорын и олас. Батьыс дорӧ мӧданныд да...

— Врачыс кӧ оз ло прӧтив, папа дорӧ ветлам! — ичӧтик гӧрд чужӧмсӧ пиуклысь чунь помӧн малалігтыр сёрнита нянечкаыскӧд и ӧттшӧтш питоркӧд. — Чӧскыда кӧ, шу, узи, сідзкӧ, ыджыда нин и быдми! И папаыд меным шуас: «Молодеч!»

Меным сэтшӧм окота сёрнитны питоркӧд, висьтавны ассьым мӧвпъясӧс, но сійӧ муртса синъяссӧ восьтыштліс, азыма нёнясис да бӧр унмовсис.

Куйлӧ бокын ичӧтик ловъя лов, миян пи, вир войтным.

Узь, дитяӧ, спокойнӧя, быдмы да крепаммы. Быдман, да ло батьыд кодь жӧ ыджыд да шань. Сэк кежлӧ олӧмыс лӧняс да бурмас, оз нин ковмы дедыд моз мунны война вылӧ да сетны олӧмтӧ код тӧдас кодлы. Сэки оз нин батьтӧ моз тшынӧн отравитны да киястӧ калечитны...

Тайӧс шуаліг тӧд вылӧ уськӧді верӧслысь кияссӧ, да бара и сьӧлӧмӧй нормис. Дзикӧдз бӧрддзӧмысь мездіс медсестраыс.

— Нарошнӧ дырджык тэ дорӧ эг пыр, мед, мися, шойччас, свежӧйджык лоӧ, — чолӧмасьӧм бӧрас заводитіс сестраыд менӧ збодермӧдны да дасьтыны верӧскӧд аддзысигкежлӧ.

Йӧюкӧ, томиник на, муртса на верӧс сайӧ петӧма том лейтенант сайӧ. Сылы главнӧйыс — мичлун, мед мичлуннад на кажитчан мусукыдлы. Олӧмад эськӧ абу дзик сідзи, но ме ӧд том на жӧ и меным мичанад окота жӧ лоны. Эг и ӧткажитчы, кор сестраыд вӧзйис помада да духи. Мися, завтракайтам да красита и эм вом дорӧс, духиӧн дукӧдча и. А сестраыс сералӧ: ӧні пӧ давай, ӧні — мичмӧдчы, краситчы да баситчы. Выль халат пӧ тэныд вылӧ вайи и. Мужичӧйыд кӧть и больничнӧй крӧвать вылын, а синъясыс мичтӧ аддзӧны.

— Со ӧд! — серала ме. — Петкӧдлін ӧд серамӧс! Сэтшӧм том, а татшӧм наука нин тӧдан...

— Мед татшӧм серамбана и вӧлін верӧс дорад! — бара на велӧдӧ да ышӧдӧ сестраыд.

«Слушаюсь!» — мися. Мый шуан да он шу татчӧ? Сідзи и эм, сэтшӧмӧн нывбабатӧ Енмыс лӧсьӧдлӧма да.

Верӧс дорӧ дасьтысьӧмыс дырджык лои сы дорын олӧм серти. Ӧти-кӧ, ми сэні эгӧ ас кежынӧсь вӧлӧй, верӧскӧд куйлысь ёртъясыс сыысь кындзи нӧшта куимӧн. А мӧд-кӧ, пузчужӧм кагатӧ видзӧдлӧма сӧмын и лои батьыслӧн, киас босьтны эз вермы дай эз и позь мамыс кындзи некодлы, микроб пӧ вермас кӧвъясьны.

Но батьыс и аддзылӧм вылас зэв рад лои, ёртъясыслы ӧтторъя шуаліс:

— Аддзылінныд! Аддзылінныд, кутшӧм шахтёр чужӧма!

— Ме чужті да, — шыася татчӧ.

— Тэнад кодь жӧ и мича, — шыасьӧ дядьӧыд, коді тӧрыт шыкан мозыс лыддис Константин Симоновӧс.

Завтрак вайисны.

— Кыдз бара кутан панясьны-а? Этатшӧм кинад, — шогӧ уси ме. — Вай кольчча, паньӧда, мед кагасӧ, колӧкӧ, нуасны...

Ог и тэрмась петны верӧс палатаысь, кӧть сестра ёна нин тэрмӧдлӧ.

— Сёян дінад некод на абу кувлӧма, — такӧдӧ менӧ верӧсӧй. — Справитча. Мун, верд кагасӧ.

— Вердам жӧ ӧти китӧмтӧ, миян киясным дзоньӧсь! — шмонитӧ кывбур лыддьысь мортыд.

Сылысь варовлунсӧ, тыдалӧ, казялӧма менам сестричкаӧй, ӧдзӧс сайӧ петӧм бӧрын чиктыліс:

— Аддзылін?

— Мыйсӧ? — ог гӧгӧрво сылысь чиктылӧмсӧ.

Сійӧ серӧктыштӧ:

— Том мортсӧ но, воддза крӧвать вывсьыс. Ті пыринныд, да дзик пыр ловзис. Висьысьясыслы ӧд колӧ кыпыд эмоция. Наукаӧн нин сійӧс докажитӧма. Ловзьӧны миян зонъяс! Вайисны... тэ кӧ аддзылін...

Меным нимкодь, мый сестраыс татшӧм варов, сибыд, зільӧ, кыдзи сяммӧ, бурдӧдны верӧсӧс да зонъяссӧ. Ловзьӧмсӧ ме и ас пытшкысь кыла, но ог на вермы томиник сестричка мозыс чиктывны. Сійӧ гӧгӧрвоӧ тайӧс да быд ног зільӧ такӧдны:

— Да бурдас верӧсыд, эн шогсьы! Тіян этатшӧм муса пи чужис! Меным кӧ эськӧ!..

— Чужас и тэнад, — кайтышта сылы. — Менам тайӧ мӧд нин. Нывка нӧшта эм. Коли тӧдтӧм йӧз дорӧ. Кыдзи бара-й сэні дитюкӧ? Сьӧлӧмӧй сы вӧсна тшӧтш потӧ!

— Да эн шогсьы: лун-мӧд, и выпишитчан. Аддзысянныд. Ичӧтик вок сылы ваян. Ӧні ме тайӧ ичӧтиксӧ нуа детскӧйӧ, а тэ мун шойччышт, завтракайт да. Регыд кыкӧн лоанныд палатаад.

Выль ёртыд век нин бур: лоӧ кодкӧд сёрнитыштны, ловтӧ пальӧдыштны. Но талун менӧ, вӧлӧмкӧ, виччысьӧ сэтшӧм сёрнитысь-пальӧдысьяскӧд аддзысьӧм! Ме тайкӧ садьӧс эг вошты, кор пырис палатаӧ нывкаӧй. Халат пыддиыс еджыд дӧраӧн сійӧс партукӧдӧмны. Быттьӧ еджыд борда анделыс и пырис ме дорӧ да «мама» горӧдіс. А бӧрсьыс Марина Сергеевна.

— Лапушка, мамаыд висьӧ, сійӧс оз на позь окавны ни вӧрӧдны, — шыасис татчӧ медсестра.

Лои нем виччысьтӧмтор. Нывкаӧ чушкӧдіс парсӧ, нетшыштіс кекӧньсӧ да сэтшӧм скӧрысь шеновтчис сестра вылад:

— Это моя мама! Ты иди! — и уськӧдчис ме дорӧ.

Ставӧн серӧктісны. Ме тшӧтш серала и синва чышкала. Кагаыс оз кӧсйы тӧдны мортӧн лӧсьӧдӧм правилӧяссӧ, сійӧ тӧдӧ сӧмын ӧти правилӧ: радейтны мамсӧ. Но ӧд и мортӧн лӧсьӧдӧм правилӧяссӧ колӧ пыдди пуктыны. Ме дась жӧ кватитны нывкаӧс, окавны, окавны помтӧг... Но та пыдди шуа сӧмын:

— Мама ме тэныд, мама, зарни нылӧ! Зэв ёна любита ме тэнӧ! Ноко, пуксьы со татчӧ да висьтась, кыдзи олан. Кывзысян он Марина Сергеевна тётясӧ, фрау Мария мути-мамтӧ?

Ме инда нывкалы улӧс вылӧ, коді сулалӧ тумбочка дорын, ачым пукся крӧвать дорыш вылӧ. Нывка пуксьылӧ, но мыйкӧ мӧвпыштӧ да бӧр чеччӧ, зільӧ кыскыны улӧссӧ мелань матӧджык.

Марина Сергеевналӧн бара серамыс петіс, тэрмасьӧмӧн отсаліс нывкалы пуксьыны:

— Но и нывка миян! Да кыдз оз кывзысь! Быд лун виччысьӧ мамсӧ, батьсӧ да ичӧтик воксӧ. «Мамӧ, мамӧ, лок нин, лок! Вай тэ меным ичӧт вок!» сьылӧ. Вай, зарни тусь, петкӧдлам, кутшӧм козин мамыдлы вайим! — Марина Сергеевна сумочка-редикюльсьыс кыскис тетрадь лист да мыччис нывкалы. Нывкаӧй кокнас и кинас вачӧдӧ радысла, мӧдӧ висьтавны:

— Ме серпасалі Вовикӧс. Тайӧ менам вокӧ. И мамалӧн Вовик вок вӧлӧма, и менам! Мама, кӧні менам ичӧтик вокыс? Вай босьт сійӧс да нуам гортӧ. Ме гортӧ кӧсъя.

Кагаыд кага и эм, мый татчӧ шуан? Шыася кӧ, бара норма, горш дінӧ кутшӧмкӧ ёкмыль лясіс нин. Марина Сергеевна мездӧ менӧ. Сылӧн кыпыд гӧлӧсыс ылӧдӧ нывкаӧс ыждалӧмсьыс:

— А нӧшта кутшӧм гӧснеч ми мамыдлы вайим? — шыасьӧ сійӧ нывка дорӧ да картон кӧрӧбысь лэпталӧ мича пакетикъяс быдсяма чӧскыдторнас.

Нывка чеччис улӧс вывсьыс, ноксьӧ Марина Сергеевнакӧд. Быд пакетӧ ичӧтик чуньнас инмӧдчыштлас:

— Тайӧ кампет, тайӧ яблӧг, тайӧ вишня. Тайӧ фрау Мария нянялӧн чӧскыд турунъясыс.

Медбӧрын Марина Сергеевна лэптіс мича кӧрӧбкаын «Пьяная вишня» шоколад:

— Людасянь тайӧ...

Эз на удит пуктыны тумбочка вылӧ, кватитіс нывканым аслыс кекӧняс да горӧдчис:

— Тайӧс меным сетісны! А ме ӧтиӧс сӧмын сёйи. Мамӧкӧд кӧсъя, воккӧд да!

Медсестра ӧнӧдз пыр на чӧв оліс, сулаліс бокынджык, видзӧдіс миянлысь, мама-нылалысь, аддзысьӧмнымӧс. И друг шыасис:

— И папаыдкӧд тшӧтш.

— Да, и папаыдкӧд... — кайтышті ме, но ог на гӧгӧрво, мый кӧсйӧ сестраыд. А сійӧ, вӧлӧмкӧ, миянӧс торйӧдны нин кӧсйӧ, сэтшӧм ӧдйӧ урчитӧм кадыс коли.

Сестраыд быттьӧ и командуйтӧ нин:

— Вай гӧститӧд мамочкатӧ да сэсся папыд дорӧ ме тэнӧ нуӧдла. Кӧсъян папыд дорӧ?

— А папаыс тані? — чуймӧ нывка, ме вылӧ и Марина Сергеевна вылӧ синсӧ чӧвтлӧ.

— Тані, тані. Сійӧ висьмӧма жӧ. Ӧні тайӧ тётяыскӧд папыд дорӧ и ветлан, а ме шойччышта.

Бур здук на лои нывкаӧс бурӧдны да ылӧдлыны, кытчӧдз сестра эз нуӧд батьыс дорӧ. Ми колим Марина Сергеевнакӧд ас кежӧ.

— Ме тӧді нин, мый верӧсыд госпитальын, — шыасис сійӧ. — Людасянь кывлі. А сылӧн... Тэ, Ниночка, эн повзьы, миян сэні сы мында выльтор, бурыс и лёкыс. Рудникын пӧжарсӧ абу на помӧдз кусӧдӧмны. Специальнӧ Союзысь локтӧма ачыс Молотов, вайлӧмаӧсь шахтаӧдзыс, аддзысьлӧма шахтёръяскӧд. Йӧзсӧ лои спаситӧма, некымынӧн сӧмын ёна сотчалӧмаӧсь, да кыкӧн кувтӧдз. Федяыс Людаыдлӧн... Колӧкӧ, ӧні найӧ самолётынӧсь нин. Люда вӧзйысьӧма гортсӧ колльӧдны Союзӧ, аслас ай-мам дорӧ. Федяыс ӧд детдомса... Да, Люда нӧшта тшӧктіс висьтавны, ог пӧ кӧть вермы ачым чолӧмавны, менӧ пӧ мед лыддясны вежаньӧн выльӧн чужӧм мортыслы. И Федяӧс вежайӧн. Ми пӧ сідз мечтайтлімӧ... Фрау Анна-Мария ыстіс чолӧм, миян гарнизонса нывбабаяс и. Виччысьӧны ставӧн...

Меным быттьӧ ӧжгисны юрӧ: кыла Марина Сергеевналысь гӧлӧссӧ, кывъяссӧ ясыда гӧгӧрвоа, но мыйкӧ шуны ог сяммы — ымӧстыштла да мурӧктыштла сӧмын. Син водзті котралӧны серпасъяс: Федя гозъя да фрау Анна-Мариякӧд ӧтув олан лунъяс... Федя аккордеоннас ворсӧ, ми сьылам сы ворсӧм шы улӧ... Ӧтув ужнайтӧмъяс, фотографируйтчӧм, ӧграда сайӧ найӧс удж вылӧ колльӧдӧм... Ас выйӧ воа омӧль синъяскӧд паныдасьӧмысь... А Марина Сергеевна абу на помалӧма висьтасьӧмсӧ, лэптыштлӧ кисӧ, менӧ кутӧ пельпомъясӧд, быттьӧ пӧрӧмысь кутӧ.

— Энлы на, энлы, кутчысь. А та вылӧ мый шуан? Американскӧй посольство шыасьлӧма миян дорӧ: Отто Грубберт пӧ журналист, и корам лэдзны сійӧс арест улысь. Сійӧ пӧ абу мятежник, а воліс кӧ пӧ видлыны ассьыс горт-позсӧ, тайӧ абу на мыж. Ог тӧд, мый вочавидзасны миян. Но та йылысь эн думайт. Чӧрту! Мый вӧлі лёкыс бӧръя кадас, ставсӧ вунӧд. Тэныд колӧ быдтысьны. Быдтысигад мед юр вежӧрыд сӧстӧм вӧлі. А ӧні ме эновта тэнӧ. Прӧстит, эг бур юӧръясӧн волы да. Нывкатӧ, час, босьта бать дорсьыс. Миянӧс шоперыс, пӧди, виччысьӧ нин.

Тайӧ кывъяснас и петіс. А нянечка вайис нин кагаӧс вердны:

— Локтам, локтам, мамочка! Миян сэтшӧма сюмзис кынӧмным!

Кагаӧс нёньӧдіг ме чошкӧдӧм пеля и вӧлі, оз-ӧ, мися, нывкаӧй бать дорсьыс лэччигӧн кывлысь? Но ӧшиньӧд нин аддзи найӧс: нывка менам Марина Сергеевнакӧд орччӧн лятсьӧдӧ, мыйкӧ зэв варова сёрнитӧны. Петісны нин со ӧграда саяс...

Кутшӧм окота накӧд лэбны! Но кыдзи казьтышті Марина Сергеевналысь висьтасьӧмсӧ, сырмунлі став яйӧн:

— Кытчӧ нӧ лэбны кӧсъя? Сійӧ керкаас, сійӧ патераас! Сэні ӧні некод абу. Ни Люда, ни Федя. Нацист Отто Груббертлӧн лолыс сӧмын, омӧльыслӧн! Дерт, фрау Анна-Мария виччысьӧ! О, Господи!.. Но питорйӧс сэтчӧ?.. Ог кӧсйы, ог!

Бара ӧтгудыр лов пытшкын ставыс. Нетшыштчыны нин кӧсйи куйланінысь, а сэсся думайта — мый нӧ, мися, маитча, верӧсӧй жӧ тані, вылыс судтаас. Сы дорӧ, инӧ, кайла. Этайӧ со, выль роженицатӧ вайисны да, узьӧ-а. Позис эськӧ и сыкӧд кыв-мӧдтӧ шуны да.

Виччысьтӧг пырис докторша, сулалыштіс узьысь дорад да веськӧдчис мелань.

— Мед узяс, ог и вӧрӧд, — шыасис ме дінӧ: — А тэ кыдзи? Гӧсьтъяс пӧ волӧмаӧсь...

— Волісны. Сӧмын на колльӧді ӧшинь пыр.

— Но, и кутшӧм настроениеыд?

— Ой, энӧ сёрнитӧй, доктор. Яйӧ сырмӧ.

— Та вӧсна ог и кӧсйы, медым верӧсъяс да пӧдругаяс волісны тіянӧс видлыны, — вежис гӧлӧссӧ докторша. — Ноко, вай кывза пульстӧ. Жарыс абу?

— Ме вӧсна энӧ тӧждысьӧй, менам ставыс лючки. Сӧмын сьӧлӧм абу местаын. Менам ӧд карас нывка. А сэні... Верӧсӧй ӧд тані, больничаын жӧ...

Доктор видлаліс менӧ гӧгӧрпӧв — удитім юасьны-висьтасьны мыйсюрӧ. Медбӧрын сійӧ шуыштіс:

— Да, ми абу гортынӧсь... И «кӧзяеваыс» лӧньны оз кӧсйыны... Со кыдзи лэптысьлісны!.. Успокоительнӧй тшӧкта сетны. Миянлы, мамъяслы, оз позь нервничайтны.

Выль тӧдсаяс

Мыйӧн докторша петіс, узьысьыд, ёртӧй менам, вӧрӧшитчыштіс:

— Ужас! — вӧсни гӧлӧсӧн горӧдчис сійӧ да лэптыштліс юрсӧ. — Извенит, дорогая, ме эг узь, ме ставсӧ кывлі. Ужас! И тіян керкаӧ фашистъясыс пыралісны?

Менӧ шензьӧдіс челядь сяма гӧлӧсыс да юалӧмыс. Шуткаӧн моз и вочавидзи:

— Эз фашист, а ачыс омӧльыс — Мефистофель.

— Кутшӧм интереснӧ! Ме Гётесӧ лыддьылі жӧ! — бара горӧдчис сійӧ да коксӧ лэдзӧмӧн пуксис крӧвать дорышас, тільыштіс синсӧ.

Гӧлӧс да сёрни сертиыс чайті — зэв на томиник нывка менам выль суседкаыд, а видзӧднысӧ абу нин дас нёль арӧса. Клеёнка шапкаӧн шымыртӧм сьӧд юрси увсьыс видзӧдіс кызіник, польдӧм бандзибъяса нывбаба чужӧм: мыйкӧ висьтавны кӧсйысь чушкӧдӧм вом дор да узянінсьыс муртса воссьӧм синъяс. Куш пельпомъясыс тшӧтш висьталісны ыджыдджык арлыд йылысь. Но водзӧ сёрнисӧ нуӧдіс, да нывка вежӧрыс эз и вежсьыв... Синсӧ бурпӧт тільӧм бӧрын сійӧ ыждалысь кага гӧлӧсӧн друг сетіс сӧвет:

— Повзин кӧ, эн и мун сэтчӧ. Кор, мед мӧдлаӧ вуджӧдасны.

Менӧ весиг дӧзмӧдыштіс сылӧн сӧветыс:

— Позьӧ ӧмӧй? Ми ӧд эг ворсны локтӧ татчӧсӧ.

Сійӧ серӧктыштіс:

— Но и мый?! Арсен дядь дорӧ кӧ шыӧдчан! Сійӧ менам мамӧлӧн вӧвлӧм верӧс. Кӧсъян миян дорӧ вуджны? Миян сэні рочьясыд семья дас олӧ. Ми Жоржиккӧд чӧлӧй керкаӧ ӧтнаным колим. Олісны ӧтияс, да неважӧн мунісны Союзӧ. Вит во тані олӧмаӧсь. А ми неважӧн локтім. Жоржик лабораторияын уджалӧ. Аски ме дорӧ локтас... — верӧссӧ тӧд вылас уськӧдіс суседкаыд, и вунӧдіс сёрнисӧ, бӧр нюжгысьӧмӧн водіс крӧватяс. Недыр чӧв олӧм бӧрын вӧрзьӧдчыліс на, бара шы сетіс: — Тэ представляйтан! Менам сэтшӧма кынӧм кутіс сюмавны!

— Регыд ужын лоӧ, виччысьыштлы, — вӧзйи ме да юалі нимсӧ. Сёрнитам-варовитам, мися, а нимъясӧс мӧда-мӧдлысь ог и тӧдӧ.

— Елена ме. Жоржик Леночкаӧн шуӧ. А кагаӧс кыдзи шуны, представитны ог вермы. Татчӧ колльӧдігӧн мамӧ закажитіс, нывка кӧ пӧ лоӧ, бабыдлысь нимсӧ сет, — тёльӧдчис-висьтасис Еленаыс. — А ме ог кӧсйы бабӧлысь, сійӧ сэтшӧм кыз, бурня кодь!.. Марина? Фу, маринованнӧй арбуз... А мамӧ менам мича! Но тешкодь, Загорскӧдз вичкоӧ ветлӧ. Тэ представляйтан, ме — пионерка, а сійӧ — вичкоӧ!

— А батьыд нӧ? — юала ме Еленалысь.

Сійӧ мудера шпыньмунліс:

— Арсен дядь кӧ-а. Сійӧ менӧ зэв ёна любитӧ да балуйтӧ быд ногыс.

«Тӧдчӧ, балуйтӧны!» — думышті ас кежын, а кывмӧныс Еленалы шуа: — Аски верӧсыд локтас, да нимсӧ ӧтвыв и пуктанныд. Маринаыс зэв лӧсьыд ним, ме серти кӧ.

— Арсен дядькӧд позьӧ сӧветуйтчыштны... — кузя очсыштӧм бӧрын кайтыштіс суседка да лӧнис.

Ме, «позьӧ и сыкӧд» шуыштӧм бӧрын, лӧни жӧ, да ужын вайтӧдз шыавтӧг и куйлім, ас думъясӧ вӧйтчӧмӧн.

Ужын вайисны. Елена татчӧ ловзис, дзик пыр чеччис, раковина дорӧ кисӧ мыськыны ветліс. Но сёян вылас видзӧдліс да, вомсӧ вежыньтӧмӧн, вештіс подноссӧ:

— Мун, тайӧ меным оз ков! Морковнӧй котлетъяс! Нӧшта сэтчӧ нӧк пуктӧмаӧсь. И рысь!

— Кынӧм, шуан, сюмалӧ, а татшӧм сёян бӧрыньтан? — шензьышті ме.

Елена норасьыштіс:

— Мамӧ менӧ пыр жӧ пинялӧ, чездывлан пӧ. А оз кӧ ков?! — сійӧ вирснитіс нырнас, кутчысис кынӧмас: — Ог ӧд ёна сёй, а тонӧ... госыс!

— Кампет, сідзкӧ, ёна сёян, — эг и дивитӧм вылӧ шу, но суседка дузіс, крапкис воча:

— А меным положено! Менам бабӧ потомственнӧй дворянка вӧлӧма!

Татчӧ кӧть дӧзмы, да абу и лӧсьыд кага чужтан керкаын вензьыны либӧ пиньӧ воны. Шмонь вылӧ и лэдзи сылысь кывъяссӧ. Лэпталі тумбочкаысь Марина Сергеевнаӧн вайӧм пакетъяссӧ, вӧзйи суседкалы.

— Елена-Прекраснаяӧ, потомственнӧй дворянкаӧ, он кӧ кут сёйны, нёняд йӧлыс оз ло. Сідзкӧ, нывкаыд бӧрдны кутас. Со меным гӧснеч вайисны: фрукты да мый да. Сёйышты.

— О, вишня! Тайӧс сёйышта! — дзик пыр и нюжӧдчис вишня пакетикланьыд. Но кымынкӧ тусь сёйӧм бӧрын эновтіс: — Меным эськӧ солатор. Селёдка кӧть.

— О, Господи! Мый нӧ нянечкаыслы эн висьтав? Вай кнопкасӧ личкылам, корам сьӧд нянь, мед ёнджыка солаласны дай. Сельдиыд, дерт, налӧн абу-а.

— Давай няньсӧ и корам! — ловзис ыждалысьыд. Сэсся ышловзьыштӧмӧн содтіс: — Аски Жоржик ваяс. Ӧти сайысь и Арсен дядьлы тшӧкта звӧнитлыны...

Дыр кад мысти, нянечка удитіс нин нуны сёян подносъяснымӧс, Елена друг юаліс:

— А сійӧ кӧ нывкалы Марина ним жӧ тшӧктас пуктыны?

— Верӧсыд?

— Арсен дядьыс но. Аски жӧ ми сылы звӧнитлам. Сійӧ ӧд бать менам.

Но и но... Мый эськӧ татчӧ шуан?.. Маринаыс, мися, зэв жӧ лӧсьыд ним, а оз кӧ кажитчы, тэ мам, тэ и бӧрйы.

Елена радлыштіс:

— Збыль ӧд! Тэ молодеч!

— Дерт жӧ, ме молодеч! — кайтышта воча да вылӧ шоныд халат павкнитӧм бӧрын веськӧдча петан ӧдзӧслань.

— Ме пышйыла недыр кежлӧ тэ дорысь. Кайла выліас, верӧсӧс син пыр кӧть нуӧда...

Кутшӧм йӧзкӧд сӧмын он аддзысьлы! Случайнӧ-ӧ? Но Елена да Жоржик гозъякӧд ӧти керкаын ми олім воысь дырджык, кытчӧдз эз вуджӧдны мӧд карӧ.

Георгий, Жоржикыс Еленалӧн, вӧсньыдик, кузь потш кодь, ыджыд ӧчкиа. Воас удж вывсьыс, калидорас и пӧрччас ӧчкисӧ да дыр носӧвикнас чышкалас, сэсся пондас чуксавны гӧтырсӧ:

— Леночка, Лена, ме вои! Кокос ньӧби пӧпуттьӧ.

— Кухняӧ пырт, — кылӧ налӧн жырсянь гӧтырыслӧн гӧлӧс. — Энлы на торкав, тайӧ главасӧ помала. «Сага о Форсайтах»... Зэв ӧд лӧсьыд!

— Да, пӧлинӧ, кӧні миян энциклопедияным, ӧти формулировка стӧчмӧдны колӧ, — бара на калидорсяньыс шыасьӧ верӧсыс.

Елена дзик пыр мыччысьӧ... Кузь сьӧд юрсиыс лёзьгысьӧма, халат кизьясыс разьсьӧмны:

— Извенит, бӧрынджык энциклопедияяснад. Пет, гуляйтышт Маринкакӧд, менам мыйкӧ талун дыш петӧ, юрӧй висьӧ.

— Ладнӧ, — лӧня шуӧ Жоржик. — Кофе чашка сӧмын юышта. А тэ шойччышт, шойччышт, да этшаджык лыддьысь.

Елена бӧр саялӧ жыръяс. Тӧда, сійӧ уськӧдчӧ зеркалӧ, немечьяслысь ньӧбӧм зэв мича трюмо водзӧ — пондӧ мичмӧдчыны. Верӧсыс ӧд воис, а мужичӧй водзӧ колӧ петкӧдчыны пыр завидь петкӧдланаӧн. Тайӧс Елена бура тӧдӧ, а мый Жоржик водзас мыччысьліс халат кежсьыс — тайӧ нинӧм. Висьмывлӧны быдӧн, а висьысьыдлысь уна-ӧ босьтан.

Кагаыс, Маринка, джоджас павгӧм эшкын вылын кымыня, оз бӧрд ни оз радлы — унмыс локтӧ! Юрыс ӧтторъя гоннялӧ — лэптыштлас да бара окалӧ эшкынсӧ. Елена зеркалӧ водзсяньыс видзӧдлывлӧ да нюмъялӧ.

— Маринка, лапушка менам, унмыд локтӧ? Час, папыд петкӧдас гуляйтны, и тэ ывлаас пӧттӧдзыд узян.

А верӧсыс, кылӧ, кухняас пуӧдӧ кофе да сьылышталӧ: «Ярче майского дня, чудный блеск дивных глаз...»

Еленаыд кухня порог дорын нин, паськалӧм дзоридз кодь, крепдешин сарапана, пельпомъясыс кушӧсь, юрас гырысь розаясӧн мичмӧдӧм идзас шляпа.

— Георгий! Тіян лабораторияӧ эз-ӧ мича бабочка пырав ӧшиньӧдыс? Сэтшӧм долыдпырысь сьылышталан!

— Тэныд сьыла, тэныд, дорогая... О, да тэ пасьтасьӧмыд нин! Петам, гуляйтыштам! Пожӧма ягӧдз ветлам. Пожӧм кольсӧ Маринкалы чачӧ вылӧ босьтам!

Пожӧма яг. Тайӧ кыв улас ме гӧгӧрвоа... Да прӧстӧй кывъяснад мӧй висьтавны кужан? Казьтыштан сӧстӧм пожӧма ягсӧ, да кывбур и артмӧ:

Шувгӧны пожӧмъяс, сьылӧны,

Укайтысь нывкалысь гӧлӧссӧ кылӧмны,

Мырпома нюрысь со яг вылӧ петіс,

Шенмунӧм ныр-вомыс нюм

Пыр и сетіс.

Чатӧрӧн видзӧдӧ эстчаньӧ, вылӧ,

Югыдлӧз енэжас, шонді кӧн сылӧ,

Котралысь тӧврулӧн горыс кӧн кылӧ,

Чатӧра пожӧмыс кодкӧд тшӧтш сьылӧ.

Шувгӧны пожӧмъяс, нывкалы долыд,

Тӧдӧ ӧд: пожӧмлӧн радлӧ тшӧтш лолыс...

Тані, немеч му вылад, и пожӧма ягыс дзик мӧд пӧлӧс, абу миян коми яг кодь. Гектар пасьта му вылӧ садитӧм пожӧмъяс нэриникӧсь, шонділаньыс жӧ эськӧ кыпӧдчӧны да. Ставныс ӧткодьӧсь — ӧттшӧтшъяӧсь. На кок улын му подйыс сӧстӧм, нитшкыс кӧні эмышт, а кӧні и абу. Чышкӧны ӧд ягсьыс быд ёгтор. Радейтӧмнысла да гордитчӧмнысла жӧ ӧд тадзсӧ найӧ дӧзьӧритӧны ягсӧ. А мукӧдыс нӧшта и чукӧрмыштӧм ёгсӧ вузалас — кӧпейка нажӧтка кӧть лоӧ. Нӧшта и война бӧрад... Оз жӧ ӧд тыр-бура овны, унджыкыс гӧлиника. Налӧн ӧнӧдз карточнӧй система. Дерт, он ӧткодяв налысь да миянлысь, шуам, комилысь, карточнӧй система кадся олӧмсӧ. Налӧн шоныд пӧшти во гӧгӧр, дай кок ув сёяныд, туруныс, пӧшти пыр эм.

Ме верми тайӧс и не тӧдны. Ми ӧд, пасибӧ, став дась вылас олімӧ: бур патераын, и сёян-юан ньӧбны сьӧмным тырмис. Татчӧс прӧстӧй йӧзыслысь сэкся олӧмсӧ ме тӧдмалі фрау Маргарита-Вильгельминасянь, коді волывліс миянлысь ӧшинь ув чышкыны да керка пытшкӧс мыськавны. Миян дыш Еленалы Вильгельмина зэв на и колана морт лои. Фрау абу ыждалысь: мый тшӧктасны — вӧчас. Варовитӧ рочӧн и, миянлысь олӧм юасьӧ, ассьыс висьтасьӧ. Еленаӧс дивитӧ: мыйла пӧ картупель корсӧ кыза вӧлалан, абу ӧмӧй жаль шыбитнысӧ? «О, менам нинӧм оз шыбитчы! О, ті, рочьяс, некор он и озырмылӧ, тадзи шыбласянныд да», — тшӧкыда шуліс сійӧ.

Елена та вылӧ серӧктывліс да юавліс:

— И кытысь тэ, татшӧм тӧлка да вежӧра аньыс, веськалін? И мыйла тэнад татшӧм кузь нимыд? Кык со весиг. Мыйла кыкыс? Горшасьӧмыдла?

Немка оз дӧзмы, небыдик серамӧн кывзӧ роч фрауӧс да зільӧ вочавидзны:

— О, фрау-мадам, тэ уна книга лыддян, а тайӧс он тӧд! Менам баб шуліс: ӧти нимыс анделыдлы, мӧдыс сӧтанаыслы. Мортыд ӧд кык пӧлӧс вынысь артмӧма, бурысь да лёкысь.

— Вильгельмина, тэ философия кутін меным мойдны. Менам Жоржик кӧ, эськӧ лунтыр тэнӧ кывзас, а меным некор, лавкаӧ колӧ ветлыны, пока Маринка узьӧ. А ме пасьтасьтӧм на...

Фрау Вильгельмина сійӧс пыр и потшыштас:

— Да тэ эн и пасьтась, гуляйт ӧшинь улын кагаыдкӧд. Ме котӧрӧн ветла роч магазинад, вая, мый тшӧктан.

Елена кызӧм тушанас радысла зым чеччыштлас места вылас:

— О, збыль? Аттьӧ! Ме тэныд козьнала вечерньӧй платтьӧӧс, меным дзескыд лоӧма. Эг и пасьтавлы...

Ме вевъялі нин челядькӧд магазинӧ ветлыны, найӧс коли ывлаас: пиным коляскаас узян коли, нывка ворсыштас ӧтнас, пока газ вылӧ пукта шыд пуны, жарита картупель... Ӧти сайысь кывзышта аньяслысь сёрнинысӧ и ачым на сёрни костӧ суитчыла. Но коркӧ колӧ и челядь дорӧ петны. Еленалы шуа:

— Тэ кольччан, да видзӧдлы шыдсӧ, мед оз позь, а ме Маринкатӧ босьта сьӧрысь, вольсала турун вылас эшкын, да мед жӧника-невестаа вальмайтчасны.

Ми ӧти ӧдзӧсӧд и петам фраукӧд да ичӧтик Маринкакӧд. Ӧшинь улын, видзӧда да, коляска сулалӧ, пиным чӧскыда узьӧ, а нывкаӧй некӧн оз тыдав. Господи, кӧні нӧ?! Чуксавны куті: мися, гашкӧ, пуяс саяс дзебсясьӧ либӧ коляс вишня тусьяссӧ ӧктӧ садсьыс. Некӧн оз тыдав. Баръявны куті, дзиръя сайӧ улич вылас петалі... Бӧр кӧ нин магазин дорад пышйис-а? Сэні кагаа мамъяс унаӧн ньӧбасисны. Нӧштаысь горӧдчи:

— Валя! Валечка-а! Кӧні тэ?!

Вӧсньыдик гӧлӧсыс кыліс ӧграда сайсянь, орчча йӧрысь, кӧні олӧны немечьяс.

Сійӧ керка дорсяньыс тшӧкыда кывлӧ челядьлӧн ворсӧм, серам, вом дор ворсанӧн гинӧдчӧм шы. Но йӧзсӧ некор эг аддзылӧ, сы вӧсна мый миянлысь керкаяс торйӧдӧма джуджыд потшӧсӧн — тшем сувтӧдлӧм да мичаа краситӧм-серпасалӧм узора пӧвъясӧн. Коді тайӧс, миян али налӧн думыштӧмаӧсь, медым ми аддзим мӧда-мӧдлысь сӧмын керка сигӧръяс? А челядьыд... Со тай... Ӧти дӧска улыс помӧдыс чегӧмаӧсь, ӧградаас и розь артмӧма. Сійӧ розьӧдыс и аддзи нывкалысь юрсӧ:

— Мама, ме тані, тані! Тані сэтшӧм гажа! М-ма, ме нӧшта ворсышта! — сылӧн юрыс бӧр саяліс.

Ме повзи, бара понді чуксавны. А потшӧс сайын поснияс, кылӧ, чиктылӧны, сьылӧны: «Шӧнефрулинг, ком дох видер...»

Ме розь весьтас копыртчӧмӧн дыр видзӧді, кыдзи кык ичӧтик зонка да менам нывка ворсісны яблӧг пу улын, а ыджыдджык зонка наысь бокын куйліс раскладушка вылын, ворсіс вом дор ворсанӧн. Ӧти кокыс сылӧн бинтуйтӧма да тешкодя чурвидзӧ мӧд кок пидзӧс вылас лэптӧмӧн. Жаль челядьлысь гажсӧ торкны, но мый керан:

— Лок, бобӧ, лок, папыд воас да мый шуас? Вовикным со садьмӧма да бӧрдӧ, ӧтнассӧ тай кольӧмыд.

— Ой, вокӧ садьмӧма! — нывка менам тюрс петіс ӧграда розьӧдыд, уськӧдчис вокыс коляскалань. — Ме сійӧс гычӧдышта! А папа кӧні? Воис нин?

— Эз на, но локтӧ со фрау Вильгельмина тётяыд.

— Локта, локта, ичӧтик фролейн Валечкалы вая мороженӧй! — фрау Вильгельмина пырмунанмозыс мыччӧ нывкалы ичӧтик пластик вор, кытчӧ тэчӧмны чӧсмасянторсӧ, ачыс тэрыба пырӧ керкаӧ Еленалы вылӧ ньӧбасъясӧн.

Ме видзӧда, кыдзи нывка нюлӧ да мурзӧ чӧскыдысла, вом тырнас аттьӧалӧ фрауӧс... Кутшӧм ас кадӧ сійӧ воис мороженӧйнас, кутшӧма мездіс менӧ — нывкаӧс кокньыдика ылӧдӧма лои.

Мый керан, сэтшӧм олӧмыс — челядьлы ӧтув ворсны ог сетӧ, полам ӧта-мӧдысь, потшӧсъяс лӧсьӧдалам. Да сӧмын ӧмӧй тайӧ! Берлинсӧ пӧ стенӧн торйӧдӧмаӧсь... Господи! И мыйла потшсьӧны? Но, шуам, скӧт пырӧмысь миян бабӧ потшӧс вӧсна век тӧждысьліс. А танісӧ да ӧта-мӧдсьыс мыйла? Бабӧ тай эськӧ шулӧ вӧлі да, райын пӧ сӧмын потшӧсыд некодлы оз ков. Шуас жӧ бабӧ! А збыльвылассӧ некутшӧм Ен абу мыжа. Асьным ми сэтшӧмӧсь: вензям, тышкасям, вир кисьтана войнаяс лэптам. Гашкӧ, сӧмын бабӧ миян, фрау Анна-Мария да Еленалӧн Жоржикыс абу сэтшӧмӧсь...

И ачым ог тӧд, мыйла друг Жоржикӧс бабӧкӧд орччӧн сувтӧді. Фрау Марияӧс — да. А Жоржиксӧ?..

Гашкӧ, найӧ и медся шудаӧсь

Видзӧдлы! Кодӧс бабӧкӧд ӧткодялі! Жоржиксӧ Еленалысь!

А мый нӧ, сійӧ и збыль абу мукӧд мужикъяс кодьыс. Святӧй кодь и эм. Нинӧм вылӧ оз дӧзмы, некод вылӧ оз лӧгась. Гашкӧ, коркӧ дыш Елена вылас дӧзмылӧ? Оз бара-й. Лена да Леночка дорогаяӧн и ыдждӧдлӧ.

Ӧтчыд менам верӧсӧй весиг дивитыштіс: но пӧ и небыд нямӧд, воас удж вывсьыс да ачыс аслыс сёян дасьтӧ! Гӧтырыс лунтыр гортас, а жель оз бергӧд. Ме кӧ пӧ, сэтшӧмыдлы эськӧ сітанас чужйи.

— Тэ бара-й чужъян! Деревенскӧй мужик! Георгий — интеллигент! — паныдалі верӧсӧс.

Сійӧ дузіс ме вылӧ.

— Ме, инӧ, мужик! Ме, инӧ, неправ? Ме, гашкӧ, инӧ, лёк тэныд?

— Да лӧнь вай. Тэ бур жӧ. Ті Жоржиккӧд сапӧг параыс и эмӧсь. Мыйла, шуан, Георгийсӧ доръя? Да сы вӧсна, мый сійӧ радейтӧ гӧтырсӧ оз мичлун да зільлун вӧсна, а прӧста радейтӧ дай ставыс! Сэтшӧмыс ӧд ок гежӧда паныдасьлӧ! Тэ нӧшта, гашкӧ...

Менам серамӧй петӧ ас вылӧ: со, мися, кыдзи кужа подлизывайтчыны. Да и верӧс вылӧ петӧ серамӧй. Менам кывъясысь сійӧ ставнас зэлавліс быттьӧ, сэсся став ловнас вашмуніс:

— Но, пасибӧ, менӧ кӧ тшӧтш сэтшӧма донъялан. Гашкӧ, инӧ, ме абу прав. Збыль ӧд, ӧти лов шыӧн олӧны, зык-шум на костысь он кывлы. Георгий некор оз норасьлы ни. Мыйкӧ кӧ ӧд не сідз, шу, норасьліс эськӧ меным, друг мортлы.

— Дерт жӧ. Ми тай, пӧдругаяс, ас костын юксям быдторнас-а, — зіля кивыв сёрнитны.

— Ладнӧ, — шеныштсьӧ верӧсӧй, лабутнӧя кайтӧ: — Ог кут. Тэ ӧд ме дорысь бурджыка семья кост олӧмсӧ гӧгӧрвоан. Менӧ тай со пӧттӧдз ужнӧдін, ӧлӧдін и ошкыштін. Нӧшта кӧ окыштан и. Тарыт ӧд миян ӧчеред клубӧ мунны. Ветлам Георгийкӧд, биллиардасьыштам. А ті аски кино вылӧ ветланныд.

Миян кык семья костын артмис югыд йитӧд дай аслыспӧлӧс олан сям. Верӧсъяс миянтӧг мунӧны клубӧ биллиардӧн ворсны, а ми Еленакӧд да челядькӧд гортӧ кольччам. Кор ми кино вылӧ мунам, верӧсъяс челядькӧд кольччӧны. Но пырджык гортын коллявлім рытъяссӧ. Верӧсъяс шахматасьӧны: мурзӧны да чикрӧдлӧны плешнысӧ, некодыс оз кӧсйы сетчыны, кыкнанныс бур шахматистъяс. Менам верӧсӧй ӧд Ухтаас карса чемпионӧн вӧвлі, техникумас велӧдчигӧн приз весиг сетлісны, Достоевскийлысь кыз книга. Татчӧ, Германияас, вайис аскӧдыс, корсюрӧ восьтывлӧ... Кӧть пӧ и лыддьылі унаысь, кытсюрӧ видзӧдлыны оз мешайт.

Шахматасигъясӧ миян артмывліс чӧлӧй литературнӧй рыт. Пырджык панліс сёрнисӧ Георгий. Мем чайтсьӧ: сійӧ тӧдӧ став мирӧвӧй литературасӧ. Босьтчас декламируйтны.

Открой мне всю правду, не бойся меня,

В награду любого возьмёшь ты коня...

Ми тайӧс тӧдам жӧ, «Вещӧй Олег» йывсьыд... Босьтчам сылы отсавны.

Волхвы не боятся могучих владык,

И княжеский дар им не нужен,

Правдив и свободен их вещий язык,

И с волей небесною дружен...

— Кодъяс нӧ, инӧ, волхвыыс? — менам юалӧма лои. — Наизусьттӧ школаын велӧдлімӧ, а сюрӧсас пырӧдчӧмыс эз вӧв.

Лыбліс менам юалӧм бӧрын чӧлӧй сёрни-дискуссия.

— Енмыскӧд сёрнитӧны, йӧзлы правда висьталӧны... Еретниктун ли мый? — юала-кайта аслым моз.

Шахматасьысьяс быттьӧ оз и кывны юасьӧмӧс, зумыштчӧмны, арталӧны, кытчӧ водзӧ фигураяссӧ вештыны. Пырмунанмозыс Георгий нурбыльтӧ:

— Ӧнія ног кӧ, журналист, буди-а. Либӧ поэт.

Меным окота водзӧ нуӧдны мӧвпсӧ, бара на юалӧм артмис:

— Журналистъясыс ӧмӧй Енмыслы эскӧны? Енмыскӧд вермӧны сёрнитны?

— Коді эскӧ, коді оз, — бара пырмунанмозыс, ме вылӧ видзӧдлытӧг, нурбыльтӧ Георгий: — Чайта, унджыкыс эскӧны. Сӧвесьт серти олӧны и гижӧны. Да ӧд, Николай?

Георгий сысянь отсӧг корӧ, али тӧдны окота верӧслысь видзӧдлассӧ.

— Журналистъясыд... Да. А кыдзи нӧ сӧвесьттӧгыс? — ылӧсас, юалӧмсӧ бура гӧгӧрвотӧг и сетӧ вочакывсӧ верӧсӧй да сьылыштӧ военнӧй корреспондентъяслысь: «От Москвы до Бреста нет такого места...»

Георгий тшӧтш сьылыштӧ: «Где бы не скитались мы в пыли...», — и ланьтӧ да недыр чӧв олыштӧм бӧрын мыйлакӧ видзӧдлӧ мелань: — Медся ёна радейта «Вещӧй Олег» йывсьыс кывбурсӧ. Сымда мӧвп чужтӧ! Тэ тай со, Ниночка, тшӧтш юасьны кутін и. Меным эськӧ историкӧн лоны, Древньӧй Русьсӧ унджык тӧдмавны. Уна-ӧ миян школаясын сы йылысь висьтавлісны? Древньӧй Рим, Греция, Египет — пӧжалуйста. Мифъяс тіянлы и Илиада-Одиссеяяс, а Русь йылысь, Кристос вера примитӧмсянь олӧмсӧ сӧмын неуна тӧдам, — Георгий ышловзьӧ татчӧ: — Историкӧн меным колӧ лоны! А лои... Лунтыр син доймытӧдз микроскопӧ дзорга.

Менам верӧс сійӧс вомалыштӧ:

— Да тэ, Георгий, кудесник жӧ ӧд. Быд ичӧтик чир, молекула и атом аддзан да верман торйӧдны ӧта-мӧдсьыныс.

Георгий татчӧ серӧктіс, шыасис диван вылын куйлысь гӧтыр дорас:

— Лена, дорогая, тэ кылан, мый шуӧ Николай? Ме — кудесник! Да ме... Ме весиг и абу тыр-бур роч мужик. Ме некор эг ветлы вӧрӧ тшак вотны, зонка дырйи эг купайтчыв ни вуграсьлы мукӧд зонъяс мозыс. Ме ог куж пес поткӧдлыны ни бипур ӧзтыны. Ывлавывсӧ, вӧр-васӧ книгаяс серти сӧмын тӧда. Ме тіянлы завидьта. Ті сэтшӧмторъяс висьталанныд Коми му йывсьыныд! Меным сэтшӧм окота лои тіянӧ ветлыны! — Георгий пӧшти горӧдӧ бӧръя кывъяссӧ, сэсся лӧня кайтыштӧ: — Гашкӧ, и удайтчас на. Ми ӧд томӧсь. Да ӧд, Леночка? Ветлам ӧд?

Леночкаыс диван вывсяньыс сетӧ вочакыв:

— Ӧбъязательнӧ, ӧбъязательнӧ, муса Жоржикӧ менам! Тэ сӧмын ӧні Нина да Николай водзын пӧкаитчы. Ми мый шулім на йылысь, комияс йывсьыс? Примитивнӧйӧсь, бӧрӧ кольӧм войтыр. А найӧ со наизусьт и Пушкинӧс, и Некрасовӧс сяркӧдӧны, Достоевскийӧс лыддьӧны!..

Елена чеччӧ диван вывсьыс, руч моз леститчӧ ме дорын, окыштӧ Николайлысь юрсӧ да вӧлись кутчысьӧ аслас верӧс дорӧ. Мӧдыс сывйыштӧ воча, тайкӧ оз пуксьӧд кыз бекъясатӧ пидзӧс вылас, серӧктыштӧ:

— Ме тай и шуа: окота лои сэтчӧ, Комиас, ветлыны. А мый сідз ног думайтлі, прӧща кора Ниналысь да Николайлысь. Да со и ичӧтик Валентина садьмӧма. Лапушка, синсӧ тільӧ. Ми катім тэнӧ? Да, дружокъяс, и миянлы кад узьны, дас кык час лоӧ. Аски бара рыт воас, шахматасьыштам и сёрнитыштам.

Ми разӧдчим асланым жыръясӧ. Меным сэтшӧма кажитчӧны татшӧм рытъя сёрниясыс. Унмовсиг нин, вежӧрӧ воалӧны кывъяс: «Скажи мне, кудесник, любимец богов...»

Паськыд автострада, тэ кытчӧ нуан?

А нинӧм сэтшӧмторйыс эз и ло, не кӧ лыддьыны гортӧ, ас сиктӧ отпускӧ ветлӧмсӧ да воӧм бӧрын выль оланінӧ вуджӧмсӧ. Сиктӧ ветлӧм йылысь кӧ гижны, — ок уна лоӧ, чӧлӧй роман кӧть гиж. Выль оланінным нинӧмӧн жӧ ёна эз торъяв мукӧд немецкӧй каръясысь дай. Шуӧны вӧлі, тайӧ пӧ Тюрингия нин. Миян карным американскӧй зонаын вӧлӧма, да вежӧмаӧсь рочьяскӧд мӧд кар вылӧ. Ми сэтчӧ и веськалім. Тшӧтш и Скрипов Васьӧ гозъя. Васьӧ ставнас, быттьӧ выль кӧрт руба, вашвидзӧ-югвидзӧ. Ӧні сійӧ абу нин ӧтнас, поёлса Розасӧ вайӧма сьӧрсьыс, неважӧн отпускӧ ветлӧма да.

Розалы, том ичмоньлы, коми том нывкалы, тані, дерт, ставыс на тӧдтӧм, тешкодь, интереснӧ. Ме тай, первойысьсӧ воӧм мысти, баръялысь ыж кодь вӧлі-а.

Роза норасис: тані олысь рочьясыс пӧ неважӧн Берлинӧ ветлӧмаӧсь экскурсияӧн, а ми пӧ тӧкӧтьӧ ӧд, ӧти лун, и сёрмим!

— Ой, збыль? Ми ӧд Берлинас эгӧ на жӧ вӧлӧй! — тшӧтш шогӧ уси ме. — Ӧні сэсся ӧдвакӧ нин и удайтчас. Таво ӧд ми медбӧръя во тані олам. Командировканым арнас помасьӧ.

— Но и нывъяс-бабаяс, аддзӧмныд, мыйысь шогсьыны! — сералӧ миян вылын Розалӧн верӧсыс. — Куим пельӧ юкӧм Берлинсьыс нӧ мый аддзыланныд? Улич ӧтар дортіыс, шуам, ми мунам, а мӧдарӧдыс американскӧй салдат кыз ботинкиа кокнас шлопсьӧдӧ... Мӧдысь волам! Кор ставыс нин дзирд да блеск лоӧ Ундерденлинден улич вылас да «над Рейхстагомыс»!

— Тэныд эськӧ пыр шмонитны, — дӧзмӧ сы вылӧ Роза, шмонитӧмӧн кӧсйӧ быттьӧ вачкыны верӧсыслы.

Мӧдыс вильыша ӧтдортчӧ да шуӧ:

— Миянлы зэв на и везитіс, ас кадӧ воим отпусксьыд. Локтан вежонӧ мӧдӧны Веймарӧ. Сэні пӧ Гёте овлӧма, Шиллеркӧд чай юлӧма. Кӧкъямысдас арӧсӧн дас кык арӧса герцогиня вылӧ гӧтрасьлӧма.

— Васьӧ, дугдан он вильшасьныыд? — ми Розакӧд кыкнанным нин шенасям сы вылӧ.

Сійӧ зэв збыльысь кӧсйысьӧ:

— Ог сэсся, ог. Арлыдъяссӧ эг тэч вежӧрӧ, менам ӧд арифметикасьыд пыр ичӧтик тройка вӧвлі. Но Веймарас збыль ветлам. Ме гижси нин. Ставнымӧс, витнаннымӧс, гижӧді. Аддзыланныд адсӧ... Дас кык верст сайын ӧд Веймарсяньыс — Бухенвальд!

— Васюкӧ, тэ миян йылысь, став йылысь думайтан! Лӧсьыд жӧ лоӧ овны!

— Лӧ-ӧ-сьыд...

Челядь сорнад да, пӧшти автобус тыр экскурсантыд чукӧрмис. Розакӧд ми воддза пуклӧс вылас тёпвидзам. Валя нылӧй Роза бердӧ ляскысьӧма, вуджис сы дорӧ да. Верӧсъяс мышкын пукалӧны, кылӧ, мырддьысьӧны Вовикӧн.

— Вай но, ме тшӧтш кутышта. Меным ӧд окота жӧ. Вовик, лок дядяыс ордӧ.

Тайӧ Васьӧ ичӧт каганымӧс ылӧдлӧ. Верӧс сылы, кылӧ, шуӧ:

— Унмовсьны кӧсйӧ. Мед узяс. Бӧрти, садьмас да, сета лунтыр кежлӧ.

Васьӧ, кылӧ, радлыштӧ весиг:

— А мый? Ме верма сыкӧд автобусас и пукавны. Ме волі нин татчӧ ӧтчыд... Карсӧ видзӧдлі и Гётелысь памятниксӧ. А эстчӧ, Бухенвальдас, мед вӧтӧн ог веськав, непӧштӧ вемӧсӧн.

Ме кывза налысь сёрнисӧ, а син водзын мыйлакӧ воддза оланінысь пожӧма ягыс да сы бокті нуӧдысь паськыд автострадаыс, на ногӧн автобан.

Автострада — кӧкъямыс нырӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ жуысь машинаяс. Тайӧ туйсӧ позьӧ аскӧдыс олӧмыскӧд ӧткодявны. Быдӧн ачыс бӧрйӧ, кодарлань да кутшӧм туй визьӧд мунны. Ас думӧн ме муна медшӧр визьӧдыс асыввывлань, гортӧ, Комиӧ, ас сиктӧ — бабӧ дорӧ. Дзик пыр тӧд вылӧ усьӧ сиктса клубным. Вичкоӧ вӧчлӧм клуб сцена вывсянь сьылӧны челядь. Тайӧ выль сьыланкыв, ӧнӧдз некор на эз сьывлыны. Залыс лӧньӧма, и сӧмын челядьлӧн гӧлӧсъясыс вичко жыннян мозыс жӧ чуксалӧны видзӧдысь войтырсӧ:

Люди мира, на минуту встаньте!

Слушайте, слушайте, гремит со всех сторон!

Это раздаётся в Бухенвальде

Колокольный звон! Колокольный звон!

Да, ми — Розакӧд, верӧсъяскӧд, челядькӧд — мунамӧ сэтчӧ, кӧні коркӧ неважӧн на Отто лэдзліс понъяссӧ ловъя йӧз вылӧ; радліс, кор понйыс пурліс кодӧскӧ вирӧдз, а колӧкӧ, и вильӧдліс кувтӧдзыс; кӧні фраулысь верӧссӧ, кок пӧла садовникӧс, шыбитлісны ош гуӧ — чашйӧм вылӧ; кӧні лун и вой тшынасисны крематорийяс да лӧвтіс-ойзіс уна-уна морт лов.

Но кывны кодсянькӧ — тайӧ ӧтик, аддзывны ас синнад — мӧд.

«Едем дас зайне», — гижӧма Бухенвальд ворота весьтӧ, пыранінас. Вежӧртасыс гижӧдыслӧн, коми вылӧ кӧ вуджӧдны, лоӧ татшӧм кымын:

«Быдӧнлы аслыс кыскыны нопсӧ (крестсӧ)».

Морт олӧмын война — медся ыджыд лёк, медся ыджыд пакӧсьт. И быдӧн ми, сійӧ кадся олысьяс, кыским ассьыным нопнымӧс. Сьӧкыда, унаӧн кок йывсьыс усьлісны да эновтлісны таладор югыдсӧ. Но медся мустӧмыс да страшнӧйыс вӧлӧма тані, концлагерас. Коркӧ тані лоӧ музей, миян челядь кутасны видзӧдны экспонатъяссӧ да окайтны. Ӧні кӧть и абу на музей, весиг ачыс экскурсоводыс — ловъя шой, бухенвальдса вӧвлӧм узник, — унатор висьталӧ миянлы. А морт юрсиысь чӧлӧй чукӧръяс мый висьталӧны? Морт юрсиысь кыӧм коврикъясыс мый висьталӧны? Кулак ыдждаӧдз косьтӧм морт юр чашкаяс, кытысь радейтлісны палачьяс чурскыны ликёр да глинтвейн? Лабораторияяс, кӧні йӧймӧдлісны, вӧчлісны роботӧн мортӧс; пинь нетшкан кльӧщияс; син перъялан шылаяс; йӧзӧс сотан пачьяс. Тані вунӧдлан скӧрмылӧмтӧ и повзьӧмтӧ, тані пемдылӧны синъясыд и сувтлӧ вирыд. Сӧмын ӧти ышлов и петӧ пытшкӧссьыд да пессьӧ вежӧрыд: «О, Господи!» Кӧть ставным ми атеистъяс, сӧветскӧй идеологияӧн быдтӧм йӧз, мыйлакӧ ставныс экскурсантъясыс вашкӧны: «О, Господи! Господи!..»

Экскурсия помасис. Бӧрӧ колины страшнӧй стрӧйбаяс да баракъяс. Ми мӧдім петанінлань. Дзолюкъяс миян, быттьӧ повзьӧдӧм пышкай чукӧр, уськӧдчисны ыджыд ворота саяс. Сэні, паськыд да югыд площадка вылас, менам вӧлись петіс кокни ышлов. Окота вӧлі горзыны: «Ми вермим фашизмсӧ! Некор сэсся морт мӧд мортӧс оз йӧрт сутшкасьысь сутуга сайӧ, оз сот пачьясын...»

Но мыш сайсянь пыр на быттьӧ кыліс пон увтчӧм, скӧр гӧлӧсъяс да ойзӧм. Став тайӧ шыяссӧ вевдіс сьылӧм шы — нацистъяслӧн радейтана сьылысь Лили Марленлӧн гӧлӧсыс гора, кыпыд, ышӧдысь: «Дойчен кнабен, гутэн таг! Шӧнен кнабен ан, цвай, драй! Ха-ха-ха! Хи-хи-хи!» Сьылысьлӧн серам да сапӧгъясӧн клопакылӧм. Тӧдлытӧг и бергӧдчыссис. Вӧтчӧны кӧ нин-а?

А челядь котӧртӧны нин автобуслань. Со сійӧ — эстӧн, веж пуяс костас сулалӧ, виччысьӧ миянӧс. Верӧсӧй, видзӧда да, мукӧдыс моз жӧ тэрмасьӧ, оз кольччы челядьсьыс. Роза сувтыштлӧмӧн тэрмӧдліс:

— Лок, колясны.

Ми ӧддзӧдім воськовъяснымӧс. Немеч шоперкӧд орччӧн сулалӧ Розалӧн Васьӧыс. Моздорас кутӧ ичӧтик пинымӧс миянсьыным. Миянӧс аддзӧмӧн лэдзӧ ичӧтиктӧ муас, индӧ миянлань:

— Ноко, котӧрт!

Детинка муртса на сувтӧ ас кок вылас. Миянӧс аддзӧма, чургӧдлӧ кекӧньяссӧ: «Мам! Мам!» горӧдлӧ.

Дадӧма, дадӧма питорным миян,

Ноко жӧ, зарниӧ, воськовтӧ вӧч!

Тапикты, тапикты. Водзӧ вай! Водзӧ!

Во тыригкежлад сувтан тэ стӧч!

Нывкаӧ, чоюкыс, медводз сы дорӧ котӧртіс, малалӧ вокыслысь юрсӧ. Николай сэн жӧ нин, кватитіс питорсӧ киас, юалӧ Васьӧлысь:

— Тэ збыль ли мый эн пырав адас?

— Ми, брат, дзебсясьӧмысь ворсім! Кутшӧм пу сайӧ кӧть ог дзебсьы, этайӧ молодечыс пыр и аддзас да ме дорӧ вартчӧ. Сюсь, брат, шахтёр быдмӧ!

Ми Розакӧд Васьӧ вылӧ уськӧдчимӧ:

— Кыдзи вартчӧ? Ӧтнассӧ ли мый эновтлін? Со мыйла, вӧлӧмкӧ, эн пырав миянкӧд!

— Повзи, — вочавидзӧ сійӧ да тӧдчӧдыштӧ: — Ме тай висьтавлі нин, кольӧм во, мися, вӧлі тані. Йӧйыд, сэки пыри, да кулакӧй чабыртчис... Но, мися, сюрланныд, пежъяс! А кватитчи да, кабырӧй оз веськав, комӧгӧ пӧрӧма!

Васьӧ сэтшӧм варова да збыльпырысь висьталӧ, ми серамбанӧн нин кывзам сійӧс:

Пеж фашист, чайтан, сетам ми лёкыслы вӧля?

Со Берлинад салдат пьедестал вылын сулалӧ чӧла,

Он пӧ лысьт вуджны Эльбатӧ-ютӧ,

Ичӧт нывкаӧс моздорас кутӧ...

А шоперыс чуксалӧ нин пассажиръяссӧ:

— Ме нарошнӧ тіянӧс первой татчӧ вайӧдлі. Мунам сэсся, карсӧ видзӧдлам. Веймар — гажа кар, Гёте да Шиллер памятникъяс дорӧ сувтыштламӧ. Энӧ вунӧдӧй: миян, немечьяслӧн, Бухенвальдысь кындзи, эм мӧд Германия — югыдсӧ, мичасӧ, музыка да поэзия радейтысь войтыр. Медся мича да лӧсьыд шыяссӧ енвевт-эфирсьыс медбура кужлісны кутны да тэчны нотаяс вылӧ миян сёрниа войтыр — Бетховен, Бах, Моцарт, Гендель... А татысь, ад позсьыс, дерт жӧ, окота ӧдйӧджык мунны. Но вунӧдны... Вунӧдны оз позь! Ни роч мортлы, ни немечлы, ни мукӧд кывъя йӧзлы. Сы вӧсна, мый мортыс быдлаын ӧткодь. Ышмӧдан кӧ сійӧс, сетан кӧ вӧля да власьт, вермас унаӧнӧс йӧршитны сутшкасьысь сутуга саяд.

Миян шоперлӧн, прӧстӧй немеч дядьӧлӧн, тайӧ кывъясыс быттьӧкӧ ыджыд ай-мамлӧн закажитӧм кодь лои. Татысь пӧ, шуис, немеч му вывсьыс мый аддзылінныд да кывлінныд, нуӧй сьӧрсьыныд и гортаныд, Роч муад.

Бӧрынджык тай, кор юӧртісны, ыштӧ миян командировкалы воис пом, мый вермам мунны пыр кежлӧ гортӧ, дзик пыр син водзӧ и сувтіс паськыд автострадаыс, коді нуліс гырысь каръяс пыр, гажа садъяс пӧлӧн, тшынасьысь фабрика-заводъяс дорті сэтчаньӧ — Веймарас. И сійӧ регыд нуас миянӧс гортлань, Польша граница дорӧдз.

А Скрипов Васька, тайӧ юӧрсӧ вайысьыс, кодакӧкоста лӧсьӧдӧма нин янсӧдчан кывъяс, серамсорӧн кайтіс:

— Видерзейн! И гутэн таг! Гортӧ мунны воис кад!

Меным тшӧтш окота лои сы бӧрся горӧдны тайӧ кывъяссӧ. Кекӧначася да шуала:

— Ауфвидерзейн! Гутэн таг!

Менам нывка да ичӧтикыс тшӧтш кекӧначасьӧны:

— Пӧли-бабушка дорӧ регыд мунам!

Сӧмын Роза, Васьӧлӧн гӧтырыс, веськодя видзӧдіс миян вылӧ — аддзӧмныд пӧ радлантор. Мый пӧ сэтысь эн аддзылӧ? Лым нин, пӧди, сэні шлапкис! Ме пӧ тані на кӧсъя гожъялыштны, яблӧгнас чӧсмасьыштны. Со мыйта ӧшинь улас! Кисьмӧмаӧсь, гылалӧны муас. Некод оз ӧкты...

Тӧвзям асъя шондіыслы паныд

Со и помасис миян командировканым. Вит во лои тані олӧма. Пасибӧ верӧслы и ставлы, коді вайӧдліс менӧ татчӧ. Ме тані верстямми, унатор аддзылі и тӧдмалі, ныла-пиаӧс тані вайи дай быдтышті. Ӧти кывйӧн: зэв бур школа водзӧ олӧм вылӧ нажӧвиті.

Медбӧръя лунъясыс медкузьӧсь. Мед кӧть эськӧ нинӧм сэтшӧмторйыс оз ло!

Гортӧ! Кутшӧм кӧть, а век жӧ сэтчӧ кыскӧ. Мый миянӧс сэні виччысьӧ? Гашкӧ, бӧр на Асфальтитӧвӧй рудникас ыстасны, сысянь ӧд ми мунлімӧ. Гашкӧ, бӧр на шордорса югыд керкаас лоӧ овны. Ӧні нёльӧн нин. Челядь кутасны шор дор ласта вылас ворсны...

Поездын пукаліг тайӧ думъяссӧ и песі.

Скрипов гозъя тшӧтш миянкӧд мунӧны. Найӧ орчча вагонынӧсь, но миян дорӧ ӧтторъя волӧны. Кагаяскӧд ворсыштасны, да водзӧ олӧм йылысь жӧ сёрни панӧны.

— Эг и удит прамӧя аддзывны Германиясӧ, — норасьӧ Роза.

Верӧсыс дэльӧдчӧ:

— Мед водзджык ме сайӧ мунін дай. Ярегаыс тэныд лёк ли мый? Нефть кутам перйыны! Общежитиеысь жырйыс, пӧди, менӧ ёна нин виччысьӧ!

— Мый сідз тэрмасян Ярегаад? Москваын олыштам! — шыасьӧ менам верӧсӧй. — Большойӧ ветлам, Третьяковкаӧ! Миян сэн зэв бур тӧдсаяс, Ася гозъя, быдлаті новлӧдласны! А Жоржлӧн тьӧщаыс концертно-эстраднӧй бюроын администратор. Ук, кутшӧм артистка!

Меным тайӧ разыс Москваын манитчыны абу окота. Кӧлуйӧн, челядькӧд...

— Пыр жӧ мунам гортӧ, — пӧперегала верӧслысь сёрнисӧ. — Кежалам вежон кежлӧ сиктӧ, а сэсся и Ухтаад...

Сьӧлӧмӧй кылӧма: быть колӧ кежавлыны сиктӧ, бабӧ дорӧ.

Сыктывкарын ӧнія олысьяслы Москваад ветлӧмыд войпук вылӧ петалӧм кодь. А сэки, ветымынӧд воясад, поездӧн Княжпогост станцияӧдз, сэсся сё ветымын верст машинаӧн. А ю вуджӧмыс! Эжваыд ӧд Слудаті паськыд нин, а ю вомӧн поскыс эз на вӧв.

Некор оз вун, кыдзи ми сэки воим Сыктывкарӧдз. Княжпогостад чеччим поездсьыд да машинаыс эськӧ дзик пыр сюри, но воим Эжва берег дорӧдз, дай стоп! Он на мун водзӧыд! Ковмис узьны ӧтияс ордын. Ноябр пом нин вӧлі, а йиыс оз на лэпты машинасӧ. Асывки пӧ воас Сыктывкарсянь автобус дай нуас, а юсӧ пӧ ковмас вуджны подӧн.

Но ми сэки и вуджыштімӧ! Дядьыс сетіс дадь. Челядьтӧ пӧ пуксьӧданныд дай лючки-ладнӧ вуджанныд... Автобусыс мӧдар берегас воис нин. Ми мӧдӧдчим. Но мыйӧн йи вылас петім, челядь менам оз кӧсйыны даддяд пукавны, асьным пӧ котӧртам и ставыс. Ичӧтикыс ӧд весиг чеччис. Усьӧ-чеччӧ, но ачыс мунӧ. Княжпогостӧ мунысьяс миянлы ю шӧрас нин паныдасисны, а ми век кысъям. Мед! Автобусыд виччысьлас! Оз позь челядьлысь кӧсйӧмсӧ торкны. Колӧ велӧдны. Батьыс дадьнас чемоданъяс да сумкаяс нуис, сэсся паныд миянлы воліс.

И со автобусын пукалам, а менам бара на сьӧлӧм оз инась, кодкӧ быттьӧ тэрмӧдлӧ и тэрмӧдлӧ. Мися, карас воам да машинаыс кӧ эськӧ ӧдйӧджык сюрас сиктӧдз мунны, рыт кежлас вермам баб дорӧдз воны. Тӧвся туйӧдыд ӧдйӧ машинаыд жургӧ, абу няйт арын моз. И лымйыс со этша на.

Абу и весьшӧрӧ тэрмассьӧма. Воим гортӧ, да керка тыр йӧз. Чойяс бӧрдӧны. Бабукным пӧ абу сэсся, нелямын лун талун пасъям. Удитімӧ! Сьӧлӧм тӧдӧма! Со коркӧя вӧтыд кыдзи пуктіс! Дадь вӧлі бабук дасьтӧ, питорйыдлы пӧ исласьнысӧ. Даддьӧ и ковмис пуксьӧдны челядьӧс да шойна вылӧ ветлыны ёна пемдытӧдзыс.

Сьӧлӧм сыркъялӧмӧн бӧрдӧ,

Лӧньӧдышты, бабук!

Татчӧ локтӧмыд тай, бабук!

Куйлы лӧня, шойччы.

Тэ ӧд нэмсӧ тані олін,

Сідзкӧ-й, татчӧ кольччы.

А ме шогӧс пыдӧ дзеба,

Турияскӧд лэба,

Сэтчӧ, кӧні вой кыаыс

Енэж пасьта ворсӧ.

Кута турияскӧд сьывны

Олан сьылан горсӧ...

Верӧслӧн ай-мамыс сэні жӧ, кодрасянінад вӧліны, да рытнас миянӧс нуисны ас гортас. Вежон сэні олім, энька-айкалы отсасьыштім. Верӧсӧй батьыскӧд кыкысь вӧрӧ песла кайлісны, ми энькакӧд да поснияскӧд кык лун жӧ тэчим пессӧ лэбув чипасӧ. Сэсся мужикъяс пестысисны гындысьны. Челядьпияныдлы пӧ небыдик валеги вурунысь гындам. Верӧсӧй батьыс дорын тшӧтш ноксьӧ, сералӧ: пенсия вылӧ пӧ пета да воа гортӧ, гындысьны жӧ кута, тані пӧ, майбыр, тӧвнад гынкӧмыд ой колантор да згӧдник.

— Велӧдчы, — шуӧ батьыс да тшӧтш серӧктыштӧ: — Нокыс уна. Брӧд пӧсявлан. Да ӧд пӧсь кисьттӧгыс крестяниныдлы нинӧм оз шед.

— Быд удж вылын, батьӧ, быд удж вылын, — кайтыштӧ верӧсӧй.

Ме крестьянскӧй уджсӧ нинӧм ог вӧч, лункосмӧсӧн челядькӧд ветла чойӧ ордӧ Вичкодорӧ. Даддьӧ пуксьӧда кыкнансӧ да Куратчина чой горулыс пӧшти Мӧска шорӧдз исковтам. А Вичко чой паныдыс кор асьныс кайӧны, кор и даддьӧ сӧвлӧны. Дженьыдик тӧвся луныс миян сэтчӧ и кольӧ, но чойяслы, на ордӧ воамӧ да, — праздник, шогсьӧм-бӧрдӧмсьыс ылавлӧны.

— А бабӧ кӧ ловъя вӧлі... А бабӧ кӧ... — челядькӧд ворсіг-варовитіг ӧтторъя кайтыштсьӧ.

Вежоныд тай ӧдйӧ кольӧ. Мунны кад воис. Энька-айка кутісны шуны:

— Татшӧм кӧдзыднас посниясыскӧд кыдзи и мунанныд? Кольлӧй жӧ челядьтӧ татчӧ. Тӧвйӧдам. Йӧв миян эм, мӧс видзам. Оласны.

Жаль кольныс, но колим. Да эг и ворссьӧй. Тӧлкаӧсь жӧ сиктса войтырыд! Найӧ быдтор водзвыв аддзӧны. Босьтімӧ кӧ челядьӧс, уна и ковмис ноксьыны да мучитчыны. Тӧв ӧд, абу гожӧм, дай абу Германияад, кӧні патера локтігкежлад дась виччысьӧ.

Ухтаӧ воимӧ — нелямын градус кӧдзыд. Гостиницаӧ сувтім... Окота эськӧ аддзӧдчывны став важ тӧдсаяскӧд. Багажӧн мӧдӧдлім кӧлуй, колӧкӧ, воис нин, да колӧ босьтны. А кытчӧ пуктан? Ухтокомбинатӧ верӧс ветліс, да сэні шуӧмаӧсь, эм пӧ кыклаын тэныд удж, но ёна пӧ корӧны шахта кыпӧдысьястӧ Интаӧ, сэні панӧмаӧсь выль шахта-миллионер.

Локтіс ме дорӧ гостиницаӧ верӧсӧй, ыззьӧма:

— Гашкӧ, Интаас и макнитамӧ да.

— Позьӧ, ми ӧд сэні эгӧ на вӧлӧй, — серала ме.

Шахов Борис, другыс, кывлӧма миянлысь воӧмтӧ. «Победаӧн» гостиница дорӧдз журкнитӧма-воӧма.

— У-у, иностранецъяс! Добро пожаловать гортӧ!

Сійӧ сэки комсомоллӧн райкомас нин уджаліс. Чиновник! «Победанас» миянӧс гӧййӧдліс и первой номера, и треттьӧй номера нефтешахтаясӧ: видзӧдланныд пӧ, кодарас кажитчас. А колӧкӧ пӧ, райкомын на уджыд сюрас.

— Ог, ог кольччы Ухтаад! — шуӧ медбӧрын верӧсӧй. — Тані ставыс нин тӧдса. Мунам Интаӧ! Кутам выль шахта стрӧитны! Сэні кӧть, выль посёлокын да, выль баракын кутам овны! Висьталӧны тай, посёлокыс пӧ зэв гажа местаӧ пуксьӧма.

Нёль луна-воя Ухтаын гӧститім-олім, кодсюрӧкӧд удитім и аддзысьлыны, и пукалыштны. Ярегаын Скрипов гозъя дорӧ пыралім: баракӧ, но сӧстӧминик жырторйӧ овмӧдчӧмаӧсь выльӧн воысьясыд. Роза дӧвӧлен. Локтӧй пӧ ті тшӧтш татчӧ, бара ӧтлаын кутам овны.

— Видзӧдлам... — шуам ми воча. — Огӧ кӧ регыдъя кад бӧр локтӧй, то виччысьӧй письмӧ Интаысь.

Юӧр мӧдӧдны кӧсйысим и Кичигинъяслы. Найӧ век на Чибью дорса баракас олӧны да кор на нӧшта налы вылӧ бур патерасӧ лэптасны? Карыс эськӧ тӧдчымӧн жӧ нин вежсьӧма, да ӧд Москва и то эз здукӧн лыб да паськав. Нинӧм, терпитлам, войдӧр колӧ войвывса озырлунъяссӧ судзӧдны! Коммунизм стрӧитам — овмӧдчам дворечьясӧ!

Кӧрт туй станцияын босьтім багаж, выль адрес гижим ящикъясас, бӧр сдайтім дай асьным сӧлім поездӧ. Интаӧ кӧ, и Интаӧ! Быдлаын лӧсьыд, кӧні ми эмӧсь.

Ваяс оз потшавны, нюръяс оз падмӧдны,

Ковмас кӧ, му гӧгӧр кытшовтам ми...

Верӧслӧн радейтана кывбурыс бара на водзӧ нуӧдӧ миянӧс. Ӧні нӧшта войвывланьӧ.

Кӧн паськыд зэв тундра, а выліас енэж,

И кодзувлысь лыдсӧ ни тшӧтсӧ он тӧд, —

Тайӧ ӧд Коми жӧ... Олӧмыс сэні,

Сӧмын тай чайта, лоӧ дзик мӧд.

Петім ми каръясысь, кыпӧдчим сиктъясысь...

Олан жӧ, вылан тэ, ас чужан му!

Веж ласта йӧр и дзирдалысь ю,

Сук пемыд парма и дзор тундра весьт,

Сетам ми тэныд копыра чесьт!

Сійӧ войнас Инта весьтын ёна жӧ востымасис вой кыаыс!

Чеччим кӧрт туй станцияас сизим час рытӧ. Енэжыс сэзь. Кӧнкӧ ылын, Урал гӧраясын, кодкӧ быттьӧ ворсӧдчӧ прожекторӧн. Дзалкнитлас енэж вомӧныс югыд визь, ыпмунӧмӧн паськавлас югыдыс, ворсыштас, вошлӧ да бара уна нырӧн сявмунлӧ.

— Но и но, видзӧдлӧй жӧ!

Интаӧ чеччысьыс унакодь вӧлі, но унджыкыс петӧм бӧрас разӧдчисны коді кытчӧ. Морт сизим, тшӧтш и ми гозъя, колимӧ платформа вылас: дзӧръялыштім, любуйтчыштім енэж мичнас да пырим сарай сяма вокзал жырйӧ. Кольччысьяс пӧвстысь быдӧн юасьӧ 15 шахта. Вокзалса дежурнӧйлы, буракӧ, сетӧмаӧсь индӧд: воысь войтырӧс примитны бур кывйӧн, висьтавны, кыдзи да мый.

— Поезд кежлӧ автобус индӧма, — лӧньӧдӧ дежурнӧй.

Важиник автобус и збыль локтіс. Шоперыс, гӧна зэв ыджыд шапкаа дядьӧ, петіс кабинасьыс, чукӧстіс:

— 15 шахтаӧ мунысьяс эмӧсь? Предшахтнӧй посёлок пыр маршрутӧй! Коді кӧсйӧ, сӧлӧй!

Чепльӧдлӧ лэчыд тӧлыс. Ми ӧд кокни паськӧмаӧсь.

— Тулуп эськӧ татчӧ! — шыасьӧ кодкӧ автобусӧ пуксялӧм бӧрын.

— Тулуп оз мешайт, да пӧсь чай эськӧ нӧшта! — шыасьӧ мӧд.

— Пӧсь чай бӧрад и пӧся окыштчыны окота лоӧ, — горӧдӧ коймӧд.

— А менам со бокын трактор моз дрӧжжитӧ, кынмӧма да, — бара на шы сетӧ пӧсь чай дӧжналысьыд.

— А тэ сійӧс ёнджыка сывйышт дай, — гажаа сьылыштіс кодкӧ бӧръя пуклӧс вывсяньыс да водзӧ нуӧдны эз и удит, кыліс киӧн гораа вачкӧм шы да нывбабалӧн чилӧк гӧлӧс:

— Ме тэныд сывйышта! Ме тэныд малася! Ыдз, кутшӧм! Кокни киа...

— Шоналін? — серамсорӧн юаліс кодкӧ да сэсся ставӧн, кынмӧм пассажиръяс, гы-гыӧн серӧктісны.

А гыӧрзьӧм ӧшинь сайын югдылӧ енэжыс, и уна лыда бияс тыдыштлӧны то водзын, то шуйга и веськыд бокын.

— Быдлаын тай би югзьӧ-а, карыс, буракӧ, ыджыд нин? — шыасис медводдза пуклӧс вылас пукалысь дядьӧ да чеччӧмӧн видзӧдліс ӧшинь пырыс ӧтарланьыс, сэсся мӧдарланьыс.

Ставӧн бергӧдчисны ӧшиньяслань:

— Збыль ӧд, сы мында би!

Шоперыс ӧнӧдз пыр на лӧня пукаліс, но татчӧ суитчис:

— А ті мый чайтінныд? Инта миян — о-о! Дас вося юбилей лои пасйӧма! Веськыдвылын — Восточнӧй шахта, эстчаньын — Западнӧй. Карыс тонӧ, тыдалӧ водзвыланым. Но миянлы колӧ кежны шуйгавыв.

Шоперыс, олӧма нин дядьӧ, висьталӧ рочӧн, но тӧдчӧ — абу роч, абу и коми сёрниногыс. Висьтасис сэсся, чуваш пӧ ме. Арсяньыс нин пӧ тані да тӧдмалі ставсӧ. А ті, братцы, энӧ пӧ тӧждысьӧй, воам регыд! Асланым туйвежынӧсь, километр куим — и гортын!

Шоперлӧн збодер гӧлӧсыс, эскан дядьӧыслы.

«Воам да аддзам», — думайта ме да мый верма топӧдча верӧс бердӧ: кӧдзыдыс и автобусас миянӧс суис. Кокӧй тіраліс перво, ӧні зӧркъявны нин со кутіс. Мед чеччалас, шоналасджык.

Верӧс ӧти кинас сывйыштӧ менӧ, шонтыны зільӧ, а мӧд кинас индӧ гыӧрзьӧм ӧшиняс:

— Видзӧдлы!

Паськыд-паськыд, шыльыд эрд, а веркӧсыс быттьӧ розӧвӧй и эзысьӧн дзирдыштлӧ. Войся тундра. Эстчаньын тыдалӧны бияс. А верӧс корӧ нин видзӧдлыны шуйгаладор ӧшиняс.

Туй ӧтар пӧлӧныс шыльыд эрд, а мӧдарас — вӧр. Козъяс сулалӧны, лымъя лапъясыс дзирдыштлӧны, быттьӧ нарошнӧ вӧччӧдӧма Выль во кежлӧ.

— Тешкодь! — шензя ме да кайтышта: — Тадзсӧ мӧй овлӧ?

— Лесотундрасӧ тай школааным висьтавлісны. Ӧні видзӧд! — шуӧ верӧс да серӧктыштӧ: — Ачыд эн ӧмӧй кӧсйы татчӧ воны? Со и воим, нимкодясь!

— Мича тай... — тшӧтш серӧктышта, а льӧбйӧй дубалӧ нин... Дырджык кӧ тадзи, автобусас и гегдам. Но шоперным гӧрӧктіс:

— Воим!

Автобус кежис шуйгавыв, вӧр пытшкас, да регыд сувтіс. Кутшӧмкӧ югыд площадка: столб йылын уна электрическӧй лампочка ломалӧ; бокынджык кузь барак кодь керка, сы сайын чӧлӧй улича — посни, чача кодь керкаяс. Гашкӧ, керка квайт ли сизим.

Корӧм ни индӧм эз ковмы кынмӧм йӧзлы, ыкайтігтыр ӧдйӧ аддзим колана керкаӧ пыран ӧдзӧстӧ. А кельыдӧдз доналӧм кӧрт пачсӧ аддзӧм бӧрын, озыр клад корсьысьяс быттьӧ, гӧгӧр сувталім да мыччим сыланьӧ кияс, уськӧдчим пач дорад, быттьӧ быдӧн тэрмасьӧ кватитны кладсӧ аслыс.

«Ставныс тай кынмӧмаӧсь. Чайті: ме сӧмын», — чужис вежӧрын тайӧс аддзӧм бӧрын. А кузь пӧвъясысь камӧдӧм ыджыд пызан сайын, кык улӧс вылын куйлысь дядьӧӧс эг и казяв, пока эз садьмы миян ымзӧмысь.

Сійӧ тільыштіс синсӧ, мыжа моз кайтіс: «Вугыртыштлі», — да пуксис кузь пызан саяс, небыдика нюмъялігтыр, видзӧдіс пач дорын шоныд куралысь войтыр вылӧ.

Господи, уна-ӧ нӧ мортыдлы и колӧ! Шоналыштісны «доброволеч-вербованнӧйясыд» (тадз ӧти дядьӧ ыдждӧдліс миянӧс, выльӧн воысьястӧ), да пырысь-пыр варовмисны. Быттьӧ и йӧктыштавны на тані, пач дорад, дасьтысьӧны со, зыралӧны воча-воча кикаръяссӧ да тапикасьӧны кок йылысь мӧд кок вылас, шмонитӧны:

— О, да тані тай и райыс!

— Ме тай шулі тэныд...

— Да, шулін: Клондайк пӧ миян роч Войвылыд! Гашкӧ, но зарни ёкмыльсӧ менам пай вылӧ Енмыс татчӧ уськӧдлӧм абу? Сюрас-ӧ?

— Дядьӧ, да тэ мый? Сюрас, бытьӧн сюрас! Эг ӧмӧй коммунизм стрӧитны локтӧй?

— Сідз эськӧ да... Быдӧнлы пӧ тай... А друг да менӧ сійӧ списокас сюйны вунӧдісны! — дядьӧ ыгы-гыӧн серӧктыштӧ да шыасьӧ пызан саяд нюмвидзтыр пукалысь дінӧ, диспетчер али дежурнӧй сійӧ: — А, мил человек! Менӧ списокас гижӧмаӧсь абу?

Диспетчер паськыдджыка нюмдіс да сетіс вочакыв шмоньлив дядьыдлы:

— Юалӧм вылад бура ог и куж нинӧм шуны.

— Ме тай чайта да, сійӧ списоксӧ эз на удитны панны, но панісны кӧ, тэнӧ да менӧ быть сюясны! — ыззи ме. — А татчӧ кӧ, миянӧ, вербуйтчылін, чайта, списокас эм! Овыд кыдзи? Семьяӧн воин, гӧтырӧн-челядьӧн, али ӧтнад?

— Да кыдзи ӧтнам? Со ми племяшкӧд! Серёг, мыччысьлы!

Пӧсь пач дорсянь воськов-мӧд джодж шӧрлань вӧчӧ том лӧсьыдик зон, ботинкиа кокнас тутш-тотшкерӧ да сетӧ чесьт кабырсӧ кымӧс дорас кыпӧдлӧмӧн:

— Есть петкӧдчывны! Город-герой Ленинградысь ми! Павловъяс!

«Понятно!» — шуӧ татчӧ диспетчер али дежурнӧйыд, да содтӧ: — Чайта, Павлов ёртъяс ме вылӧ оз дӧзмыны, шуа кӧ: чожа котӧртӧй шойччыны! Тайӧ жӧ баракас мӧд ӧдзӧсӧдыс пыранныд дай. Миян сэні гостиница «Евпатория». Вольпась-раскладушка эм, верманныд пузьӧдны чай, сӧмын энӧ вунӧдӧй вой кежлас лӧдсавны пачсӧ, мӧд ног асывки верманныд кын мыръяс моз не садьмыны.

Ставӧн серӧктімӧ. Садьмам кӧ, шуам, сідзкӧ, абу на кын мыръяс! А миян кӧзяиныд варовмис да водзӧ висьталӧ:

— А мый эг паныдав тіянӧс, город-геройса представительясӧс, гӧрд знамяӧн да шампанскӧйӧн, извенитӧй. «Ура» горӧдны — верма! А сэсся...

Ленинградсаӧс тадз примитӧм бӧрын варов кӧзяиныд шыасис и мукӧд дорӧ:

— Колостякъяс вермасны ленинградсаяскӧд жӧ петны да шойччыны. Асывки, шойччӧм бӧраныд, и мукӧдторсӧ тӧдмаланныд начальствосянь. Ме ӧд тіян кодь жӧ выль морт, вежон водзті вои. Тарыт со вӧзйыси дежуритны, гӧтырӧс виччыся да. Вот-вот кӧсйис воны, а эз тай лок...

— Аски локтас! — зэв збодера да гора гӧлӧсӧн шыасис миянкӧд воысь нывбаба, коді автобусад на петкӧдліс: менӧ пӧ щелляд он йӧртӧй! Да и ӧні со ас йывсьыс явитіс падъявтӧг:

— А ме? Менӧ кытчӧ? Ме ӧд колостӧй жӧ... Мужикъяс дорас менӧ ли мый?

Кӧзяиныд хмыкнитӧ да шензьӧмпырысь юалӧ:

— Тэ, нывбабаӧ, ӧтнад воин? Али верӧсыд тан нин?

— Кутшӧм верӧс... Пӧдруга менам тані, вежанылӧй. Но пемыд войнас ме сійӧс кысь аддза? Аски корсьла.

— А миян ӧд тані пыр вой... Пока... Вот тулысыс воас да...

— А тулысӧдзыд ме ог вермы виччысьны.

— Да ог и тшӧкты... Аддзам пӧдругатӧ. Коми жӧ сійӧ?

Нывбаба тайӧ юалӧм вылас вач-вачӧн серӧктіс:

— А тэ кыдзи тӧдін? Зэв ёна рочася да.

— Кыдзи нӧ ог тӧд, ме ачым коми жӧ да! Зеленечса. Кӧть и вои татчӧ сибырса рудниксянь. Гортлань, позьӧ шуны, матӧджык...

— Аготе, аготе! Сы ылнасянь эсся и воинныд? А ме татчӧдз вонысӧ полі. Дасьтылі петукӧс сьӧрысь вайны, да повзи! Кыдзи и кута петуктӧгыс садьмыны асывъяснас? Кань эськӧ тані нин да. Вежанывкӧд мӧдӧдлі да... Позьӧ кӧ, менӧ этыйяскӧд войсӧ коллявны инды!

Нывбаба лӧсьӧдыштӧ юрсьыс шоныд ной чышъянсӧ да индӧ ме вылӧ, ачыс небыдика нюмдӧ да кайтыштӧ:

— Томӧсь тай на зэв-а... Чоя-вока ли жӧника-невестаа ли... Тайяскӧд ог пов войтӧ коллявны. Асывки эсся...

Дежурнӧй дядьыд водзӧ эз кут кывзыны тьӧтӧлысь варовитӧмсӧ, тэрыбакодь и чеччис пызан сайсьыс, локтіс пач дорас, видзӧдліс пач вомас да аслыс моз шуис:

— У, ваймыны нин кутӧма! Кусӧдам для верности, для безопасности, да мунам ставӧн ӧтвылысь шойччыны. Тайӧ том параыскӧд и мунӧй, тьӧтушӧ-землячкаӧ, асланыд патераӧ. Вежанылыд тэнад менамкӧд орчча керкаын каньыскӧд олӧ. Тайӧ том жӧника-невестааыс суседъяс лоӧны тіянлы. Параяссӧ ӧти жыръя патераӧ овмӧдӧны, оз общежитиеӧ. Со кыдзи тіянлы везитіс: ӧтилаын воинныд да ӧти керкаӧ и веськалінныд!

Миянӧс примитысь варов дядьыд гумовтіс пач бокас сувтӧдӧм ведраысь ва кӧш, клеснитіс пач гыркъяс, гудралыштіс кольӧм ӧгырсӧ коколюкаӧн да пондіс пасьтасьны: цыгейка воротника пальто, сьӧд вурунысь кыӧм шарп, юрас кӧр ку шапка сюйис да кизьяссӧ бура кизявтӧг и мӧдіс ӧдзӧслань.

— Пошли, братва! Ме смена бӧрын гортӧ эг на пырав, мудзи ёна. Ті менӧ извинитӧй, тэрмӧдла да. Да, чайта, и тіянлы окота шойччыштны, — петан ӧдзӧссӧ клёпкан вылӧ игналіг, век сёрнитіс сійӧ. Но и кильчӧ помас, лым юж вылас петӧм бӧрын, эз ӧвсьы. Кузя ырснитӧмӧн сынӧдсӧ кыскыштіс да радпырысь быттьӧ и горӧдіс: — У, пестысьӧмаӧсь кыдзи енэжас!

— Ӧні абу нин ӧнтая кодь, лӧньыштӧма, — миян гознаннымлӧн ӧтпырйӧ артмис горӧдӧмыс, да дядьыд сӧглас быттьӧ сетіс, шуыштіс: — Овлӧ миян тані! Месӧ эськӧ тані, Интаас, вежон на жӧ сӧмын, да Воркутаын велӧдчиг, аддзывлі быдсямасӧ. Горнӧй сэні помавлі.

Менам верӧсӧй пыр и юаліс:

— 1948-ӧ али 1949 воын? Мися, кыськӧ быттьӧ аддзывлі нин. Ме Воркутаас первой курсын велӧдчылі жӧ, вуджлі сэсся Ухтаӧ.

— Но! Ми, инӧ, горнякъяс кыкнанным? — дядьӧыд бурджыка видзӧдліс верӧс вылӧ, сэсся ме вылӧ да серӧктыштіс: — Ӧтлаын и кутам уджавны! Ме пыр на видзӧді тіян вылӧ да мӧвпалі: дипломированнӧйяс, мися, али прӧста сідз, вербованнӧйяс.

— Сійӧ и сійӧ лӧсялӧ миянлы, — шуыштіс татчӧ верӧсӧй. — Ми тэнад моз ылі рудникъяссянь локтім. Гортлань жӧ матӧджык.

Уличыс, кыті мӧдім кантораысь петӧм бӧрын, регыд и ори. Чача кодь вит пу керка ӧд и сулаліс улича пӧлӧныс. Медбӧръя керка вылас индіг, выль тӧдсаным шуис:

— Этайӧ дворечас и кутанныд пока овны. Ӧти жырйыс занят нин, со, землячка-тьӧтушлӧн вежанылыс каньыскӧд да мусукыскӧд олӧ, а мӧдыс, коллега, тэнад. Пырӧй, шойччӧй. Аски аддзысям.

И веськӧдчис коз пуяс сайын тыдалысь би югӧрлань. А ми кежим асланым кильчӧлань да кык тшупӧда поссӧ кайигӧн и тьӧтыд шытӧвсӧ сетіс:

— Воим... Слава богу... Йиркӧдчыла... Ӧшиняс биыс тыдаліс тай...

Тайӧ кильчӧ помас вотӧдз ме пыр на чайті ачымӧс вӧтын либӧ жӧ тешкодь экскурсия вылын, но ӧні гӧгӧрвои: локті татчӧ гортӧ моз, нэм олӧм вылӧ. Лӧсьыдик керкасянь неылын пу сарай, сы дорӧ лым вылас путкыльтӧмаӧсь чӧлӧй чукӧр поткӧдлӧм пес. А сы бокті вӧсньыдик трӧпкатор нуӧдӧ вӧрас, гежӧдіник коз пуяс пӧвстӧд. Гӧгӧрпӧв лым да чӧв-лӧнь, пыдӧстӧм енэжыс югыд да скӧр, сысянь лэччысь кӧдзыдсӧ быттьӧ синнад аддзан. Ме здук кежлӧ кылі ачымӧс сэтшӧм ичӧтӧн, вошӧмӧн, ӧткаӧн. Быттьӧ кыськӧ ылысь кылі верӧслысь гӧлӧссӧ:

— Но, мый сувтін? Пырам!

Сійӧ сулаліс кильчӧ вылас нин, виччысис менӧ: шоныд воротника кучик пальтоа, еджыд фетрӧвӧй буркиа, кыпыд да мелі гӧлӧса.

Уськӧдчи сы дорӧ, сывйыштчи, лясі сы бердӧ, лэдзчысьны ог вермы... Тресьмуні быттьӧ став чӧв-лӧньыс, ыпмуні енэжыс югыд узоръясӧн. Шуны нинӧм ог вермы, но вежӧрӧн кыла: тані меным лоӧ лӧсьыд, со и Енмыс тайӧс висьталӧ. Колі сулыштны здук тайӧ кӧдзыд кильчӧ помас, медым помӧдз гӧгӧрвоны, мыйла нывбабаыс мунӧ верӧс саяс. Эз ӧд весьшӧрӧ сиктса бабъяс шулыны: мужик пӧлыд сійӧ и пыкӧд, и шоныд шебрас, из стен и югыд ӧшинь.

Кильчӧ ӧдзӧс пырыс кылӧ, кыдзи миянкӧд воысь тьӧтӧыд горалӧ нин кӧнкӧ пытшкас:

— Чолӧм-здоровоти! Вои тай со, новӧй жилеч, тіян дорӧ! Мурка, кыстурӧ! Со ӧд, паныд меным тшӧтш петіс!

— Пырам! — шуа ме медбӧрын да кватита кильчӧ пос вылысь ассьым ичӧт чемоданӧс.

Но ӧдзӧсыс друг воссис, кыліс том нывбаба гӧлӧс:

— Заходите. Чего там стоите, как кони Клодта на Аничковом мосту?

— О-о! — ӧтырышъяӧн и артмис кыкнаннымлӧн горӧдӧм.

— Ленинградсаяс тай, тыдалӧ, олӧны тані. Пыралам! — порогсӧ воськовтігкоста и шыасис верӧсӧй.

— Олам, — вочакыв сетіс миянлы томиник ань. Сійӧ, буракӧ, дасьтысис петны, пальтоа да пеля шапкаа. Миян пырӧм бӧрын, медым сетны бергӧдчан места, петитчыштіс бӧрвыв да сувтіс кухня ӧдзӧс весьтас. Пыраніныс, жыртор-калидорыс, вӧлі сэтшӧм ичӧтик, миянкӧд воысь тьӧтӧыд ставсӧ тыртӧма аслас ыджыд нопйӧн да шоныд пася туша-мыгӧрнас. Пӧрччысигмозыс сійӧ пыр и шыасис миянлы юӧртанмоз:

— Мӧдӧ нин со кытчӧкӧ олысьыс! Менӧ кольны кӧсйӧ.

— Тётя, ме и сідз нин сёрми! Пета кӧть да клубсӧ восьта. Сэсся бӧр локта, — шуӧ вежанылыс тьӧтӧыдлы да пальто зепсьыс кыскӧ шоныд кепысь.

Клубтӧ гарыштіс аньыд, да меным сэтшӧм тешкодь лои, юала:

— Тіян тані и клуб эм?

— А кыдзи нӧ? — лӧсьыдика ворсӧдчыштіс синнас том ань. — Миян тані ставыс эм! Нывъясысь кындзи! Зонмыс уна, а нывъяс абуӧсь. Меным ковмылӧ быдӧнкӧд танцуйтны... Но, ме петі! — сійӧ воськовтіс петан ӧдзӧслань да сувтовкерӧмӧн нӧшта висьталіс: — Лёня разнарядка вылын, регыд воас... Тӧдмасянныд. А тіян, новичокъяслӧн, со жырйыд. Абу игана, пырӧй.

Тайӧн и петіс. Тьӧткаыс коли пӧрччысьны. Ми пырим индӧм жырйӧ.

Тыртӧм жыр. Ӧти ӧшиня. Пӧтӧлӧкас чусыд лампочка. Но шоныд. Мый нӧшта колӧ? Ужнайтыштны кӧ нӧшта и.

Пӧрччысьтӧг и быдӧн вель дыр кутчысьлӧмӧн окасим, вальсируйтім джодж шӧрас. Кыдзи тайӧ войсӧ коллявны кутам да кыдзи овмӧдчам, эг на и думыштлӧй.

Миян тані ставыс эм

Ӧшинь вылын, шонді водзын,

Шӧвк тупыль кодь шань,

Еджыд уска, куньса синма

Куткырвидзӧ кань.

Илля Вась

Посёлокын миянлысь керканымӧс вензьытӧг позьӧ шуны медся озырӧн да медся шудаӧн. Миян эм олыся-суседко — кань. Рыжӧй гӧна да виж синъяса. А кутшӧм тӧлка! Коді кӧть оз пырав, сійӧ и паныдалысь. Медвойдӧр исалас кӧдзыд коксӧ пырысьыдлысь, а сэсся, кажитчас кӧ гӧсьтыс, нявӧстас да, бӧжсӧ лэптӧмӧн, гӧгралӧ сы гӧгӧр, весиг и водлас кок дорас да быглясьыштас. А он кӧ сылы кажитчы, мунас аслас вольпасьӧ дай, веськодь пӧ тэ меным.

Бӧръя лунъясас миян жырйӧ вуджис овны, вольӧссӧ весиг кыскӧма миянлань. Ӧдзӧс бокӧ вольсасьӧма, нюжвидзӧ-кургӧ.

Том кӧзяйкаыс сылӧн, визув Эмма, тшӧкыда вунӧдлӧ кыстурсӧ нурйӧдны, да быть пышйы. Верӧсыс кӧзяйкалӧн, Лёня-Леонид, ленинградскӧй шпана сямнас оз жӧ ёна каньтӧ пӧвадит дай, чужъяс на, сы кок улын кӧ бергалӧ. Кынмалӧм да мудз ӧд воӧ Лёняыс. Ужнайтны пуксьытӧдзыс бурпӧт ыждалас, став светсӧ пинялас да ёрас: начальствотӧ и уджвывса ёртъяссӧ, кӧдзыд поводдясӧ и пемыд войсӧ, да тшӧтш и пӧсь плита вывсьыс сёянсӧ.

— Бара макарон! Быд лун макарон да треска! Треснитны татчӧ позьӧ!

Но оз жӧ треснит, мурзӧмӧн босьтчӧ трескасӧ трескайтны. Кань бергалыштас кок улас дай мунас аслас позйӧ... Бур кӧть пӧ, эз чужйы талун!

Збыльысь кӧзяйкаыс, мелі да варов Евдокия Мефодьевна тьӧт, лун куим-нёль нин оз пырав, узьлӧ и олӧ аслас удж вылын. Некор пӧ, некор! Менам пӧ сы мында удж! Посёлокса забегаловка, кытчӧ войтырыс тшӧкыда кежавлӧны сурӧн чӧсмасьыштны, ӧні кутіс бур закусочнӧйӧ пӧрны. Мефодьевна гора гӧлӧснас да шмонь нюмнас том шпаньё-войтырсӧ «зарни питоръясӧн» кӧсйӧ вӧчны. Блин да булки пӧжалӧ налы, чай да кофе пуӧ. Еджыд партукасьӧма да небыд нюмӧн ваяс кофе стӧкантӧ ныр улӧдзныс мукӧд сур радейтысьыслы:

— Копейку попей, вильышпоз! Душа радуется!

«Душа радуется» ним тай Мефодьевнаыдлы и сетӧмаӧсь. Тьӧтуш оз норась, мед пӧ, сідз кӧ шуӧны, оз тай пинявны, оз дузъявны ни.

А меным и дузъявны окота. Кыстурнымӧс мырддьыны кӧсйӧ. Нуа пӧ сэсся ас дорӧ, ас патераӧ, а то шыръяс овмӧдчасны закусочнӧйӧ. Ӧти пельӧс аслыс патера вылӧ и тшӧктӧма пӧвъясӧн торйӧдны копей юан жырсьыс. Зэв на пӧ и лӧсьыд лоӧ, ошйысис кодкӧ рытӧ, пырыштліс да. Каньсӧ эз на босьт, но кӧсйысис... Меным ӧд и гажтӧм лоӧ. Пӧшти лунтыр ӧтнам. Верӧс сьӧд вой кежлас воыштлас, асывнас бара мунӧ шахта перъянінас. Том гозъяыс тані, посёлок стрӧитанінас, лун и вой жӧ ноксьӧны... Пырыштласны, вомас мыйкӧ сюйыштасны да мунӧны бӧр. Ме ӧтнам нинӧм вӧчтӧг ола, виччыся, кор поснияслы садик вӧчасны. Керкасӧ лэптӧмаӧсь нин, вевттьыны да пытшкӧссӧ гажӧдны сӧмын коли.

Ме быд лун петыштла, посёлоксӧ кытшовта. Быд лун мыйкӧ выльтор паныдала. Кыптӧ посёлокыс, йӧзыс содӧны и. Со выль улича писькӧдӧ трактор, лун-лун мургӧ — лымсӧ весалӧ. Улич помас заводитӧмаӧсь нин и кирпичысь выль керка лэптыны. ИТР-лы пӧ. Гашкӧ, и миянлы вичмас ӧти патера. Тулыснас ӧд челядьӧс ваям, да нёльӧныдлы ок дзескыд лоӧ ичӧтик жыръяд.

Багаж миян воис. Ӧні ог нин куш джоджын узьлӧ. Перина вылын да шоныд шебрас улын. Сы мында кӧлуй чукӧрмӧма ГДР-ас вит вонад! И меститны некытчӧ. Ӧти ящик восьтывтӧг пес сарайын и сулалӧ. Дозмук да мый да сэні, нинӧм накӧд оз ло, мед сулалас. Миянлы, кыкӧныдлы, ёнасӧ оз на и ков.

Вот пывсян! Пывсяныд, вӧлӧмкӧ, ӧти радын вевт улыдкӧд да сёян-юаныдкӧд. Тайӧястӧг мортыд он вермы овны. Гашкӧ, нӧшта гажӧдчыштны колӧ. Оз кӧ ӧд гажыс ков, оз мунны сарай сяма клубас том йӧз лунтыр кын мусӧ йирӧм бӧрын. Миян суседка, Эммаӧ, найӧс ышӧдысьыс и эм. Чикыля бӧжыд, сійӧ кужӧ сибӧднытӧ! Кино кӧ абу вайӧмаӧсь, танцы ли ворсӧмъяс дзик пыр и вӧзъяс. Первой ачыс баянсӧ босьтас, ворсыштас мыйкӧ «Цыганочка» сямаӧс, вир ворсӧданаӧс, сэсся мыччас кодлыкӧ, коді кужыштӧ гинӧдчыны, лэбзьӧ нин зон чукӧрӧ, ӧтиӧс бергӧдлыштас, мӧд дорӧ вуджӧ, командуйтӧ ӧттшӧтш и:

— Лэптав кокъястӧ вылӧджык, бергав шурыда! Но тэ и мастер! Сэтшӧм лӧсьыда кужан! Босьт со кодӧскӧ! Ме Боряӧс вуграланінсьыс джодж шӧрӧ петкӧдла!

Но, лешачика! Кытысь и велавлӧма?! Кужӧ ӧзтыны! Лёнечкаыс, верӧсыс, абу кӧ войся смена вылын, гӧтыр дорас жӧ ноксьӧ. Вежӧгтӧмысла гӧрдӧдӧма, но терпитӧ, зыкӧ оз пыр визувджык зонъяскӧд. Эммаыс дзӧркнитлас верӧсыс вылӧ, быттьӧ кӧсйӧ шуны:

— Менам уджӧй татшӧм!

Гортас воасны да, ыждалыштӧ жӧ эськӧ Лёняыс да. Но Эмма кужӧ и не татшӧм пессян вӧлӧс кӧртвомавны. Окыштас да кутыштлас, мӧдыс и раммӧма нин, позьӧ и гортса уджӧ доддявны сивко-буркосӧ.

— Лёнечка, югыдлунӧ, миян песным бырӧма! Петав, пыртышт. Ме кӧсъя юр мыськыны, ва шонтылам.

— Сьӧд войнас? Дыш. Аски мыськан, — пыксьыны босьтчылӧ верӧсыс.

Эмма мичаа серӧктӧ:

— Аскинас нӧ оз ло вой? Пыр пемыд да. Ладнӧ, инӧ, ачым петала. Тэ картупель весав, пюре вӧчам.

Лёня юрас чӧвтӧ шапка, дӧрӧм кежсьыс веськӧдчӧ ӧдзӧслань:

— Тэныд ӧд пасьтасьны колӧ. Энлы, ачым пырта.

Ӧдзӧс дзуркнитлӧ, и регыд Лёня бӧр нин пырӧ пес моздорӧн, вылісянь лэдзӧ пессӧ кухня пач вом дорас, шыасьӧ:

— Но и нывбабаяс... Колӧ тэныд быть гортын юр мыськыны. Карӧ, баняӧ ветлін дай. Сэні пӧ и корӧсьӧн позьӧ пывсьыны.

— А-а, карӧ? Мед прӧстудитча да висьма? Тэ тайӧс кӧсъян?

— Ладнӧ, не возникай! Пырті тай. Ломта...

— А ваыс эм ведраас? Видлы! Абу кӧ ӧд...

Семдытӧдз серала мукӧддырйи тайӧ парасӧ кывзіг-видзӧдіг. «Зарни тусьяс!» — Мефодьевна вежаньыс шулӧ. Ме сӧглас.

Мефодьевнаыс коркӧ пырыштлас кӧ, тайӧс шуигӧн юрнас довкйӧдлыштас да кайтӧ:

— Тайӧяс, мувыв мусаясыс... Ми верӧскӧд томдырйи татшӧмӧсь жӧ вӧвлім. А со ӧні ме, грешничаӧ, ӧтнам! Григорейӧс Синдор станцияӧ коли. Пышйи сыысь. Мед олас!

— Вежань, а збыль, мыйла сійӧ татчӧ тшӧтш эз лок? — юалӧ вежанылыс, Лёнюксӧ, мусуксӧ дінсьыс йӧткыштанмоз.

Вежаньыс шеновтчӧ кинас:

— Эн юась. Пышйи дай став! Сійӧ тырсьӧднытӧ кужӧ, кымын аборт ковмыліс вӧчны! А сьӧлӧмсянь, ойӧстымӧн, эз и сяммыв... Ро-то-зей...

— Эз и нӧйтлы некор? Мыйла, инӧ, пышйин? Бур кӧ вӧлі...

Мефодьевна ыкнитӧмӧн серӧктас да няркйӧдлыны кутас:

— А дитя тэ, дитя... Вежӧртӧм на, том на... Ичӧтика нӧйтыштӧмсьыд он на и пышйы бабаыд. Любитан кӧ...

— Тэ, инӧсь, он любит Гриша дядьтӧ? Ме ог гӧгӧрво... Вай, бурджык, чай юам. Пӧсь кӧвдум со вайӧмыд да... — Эмма трук-тракӧн эновтӧ вежаньыскӧд сёрнисӧ, пач плита вывсьыс босьтӧ чайник.

Но вежаньыс чӧвтӧ та вылӧ:

— Меным эн кисьты, муна. Пӧжассӧ вайыштӧм ради и пыралі. Да нӧшта кӧсйи висьтавны: мед тіянын пока олас каньыс. Миян сэні сы мында йӧз ноксьӧ, да ӧдзӧс костас вермасны топӧдны либӧ бӧж вылас тальччыны.

— Ура! Мурка, миянӧ кольччан! — ме радӧйла кекӧначася.

Мортыд быдлаӧ ӧдйӧ велалӧ. Тайӧ ичӧтик пу керкаыс меным ас кодь нин кутіс лоны. Эмма гозъя дорӧ велалімӧ и. Эммакӧд гажа. Верӧс кӧ войся сменаын, ме Эммакӧд тшӧтш клубас пета да сьӧлӧм бурмытӧдз гажӧдча, йӧкта и сьыла. А кино кӧ, воӧм бӧрас гортын час кымын на сёрнитам кино йывсьыс да мый да. Нӧшта ӧд миян и ӧтувъя пемӧс эм — сыкӧд ворсӧдчыштам и.

Верӧсъяс миян абу жӧ кӧдзыдӧсь мӧда-мӧдыскӧд. Удж йывсьыс да мый да ӧтув сёрни панасны, да овлӧ — вой шӧрӧдз варовитасны. Сӧветскӧй Армиялы праздник паныда рытӧ ӧтилаын воисны удж вывсьыс. Вӧйпсьӧмаӧсь водзвыв, пыралӧмаӧсь магазинӧ... Вайисны водка доз да закуска вылӧ сола порсь тшӧг. Пӧрччысянмозыс зыралӧны кияснысӧ да радлӧны:

— Шонтысьыштам!

Эмма абу гортын. Ме чӧвті налы пӧсь шыд:

— Аски на ӧд праздникыс, тарыт огӧ на румкаасьӧй.

Найӧ гы-гыӧн серӧктӧны:

— Аски кутам узьны лунтыр. Чӧскыда! А тарыт кутитыштам ичӧтика!

Быттьӧ тӧдӧма мужикъяслысь ыззьӧмсӧ, Мефодьевна локтіс. Пуктіс ныр уланыс кык литраа банкаын сур, сьӧд нянь чӧвпан да сеткаын лук.

— Тӧнлун Лука лун вӧлі, лук сёян кад воис. Сола шӧрӧмнад нярсйӧй! Пӧкмелля оз кут вины ни лысьӧмныд оз вись! — горӧдӧ пуктанмозыс да мунӧ пӧрччысьны.

Сёрнитчӧмаӧсь быттьӧ вежаня-вежанылаӧ, пырӧ Эмма. Порог дорсянь горзӧ:

— А ме тіянлы мый висьтала! Мый висьтала!

— Мый нӧ? — чукӧстчам ставӧн ӧтвыв.

Эмма разьӧ пась кизьяссӧ, пырӧ кухняас да заводитӧ окавны верӧссӧ:

— Лёнечка! Радлы! Аски ми лоамӧ выль патераын нин!

— Кутшӧм выль патера? Тані лёк тэныд? — чеччылӧ места вывсьыс верӧсыс.

— Абу лёк, абу! Ме ставнытӧ радейта, но меным сэтшӧм удж вӧзйӧны! — Эмма ставнымӧс окалӧ, мелуйтӧ да горӧдчӧ: — Лёнечка, тэ представляйтан! Ме талун сэні вӧлі!..

— Да тэ тӧлкӧн висьтась, пуксьы пызан саяс да, — чирыштӧ сійӧс вежаньыс, но Эмма оз вермы лӧньны.

— Лёня, дасьтысь! Асывки машина воас! Западнӧй посёлокӧ колӧ бур культработник! И тэныд, Лёня, удж аддзи!... Ме со... Карас пыралі да портвейн ньӧби! Пасъям... Ӧти сайысь и несокрушимая да легендарнаялысь лунсӧ.

Та бӧрын Эмма вӧлись котӧртӧ асланыс жырйӧ. Регыд бӧр воӧ кухняӧ, паськӧмсӧ вежӧма нин. Мича платтьӧа, нюмвидзӧ. Мужичӧйяс видзӧдӧны сы вылӧ да нюмвидзӧны жӧ, виччысьӧны, мый нӧшта кутас керны ыззьӧм Эмманым. Но сійӧ чӧв олӧ. Шыасьӧ менам верӧсӧй, Лёня другыслы кисӧ пельпомас лапкӧмӧн:

— Но, мый? Рыба — где глубже, человек — где лучше... шуласны тай. Гашкӧ, сэні и збыль бурджык. Ветлӧй. Ми пока татчӧ кольччылам. Тані колӧны жӧ йӧзыс. Вайӧ, инӧ, кисьтыштлам румкаясад. Тіянлы бур шуд сиам, дай миян армиялы!

— Давай, давай! Менсьым портвейнсӧ восьтӧй! — Эмма нӧшта на ыпмуніс.

А вежаньыс быттьӧ и жугыльмыштӧма, кайтӧ:

— А меным и вомӧ оз пыр ӧні винаыд. Шогӧ уси. Мунанныд, да ме бара ӧткӧн коля.

— Вежань, тэ мый сёрнитан? Ми ӧд ог мӧдаръюгыдас мунӧ! Аддзысьлыны кутам! Западнӧй шахтаыс тані жӧ, матын! Вай юыштам, сёйыштам да сэсся клубӧ петам! Праздник ӧд! Торжественнӧй юкӧн лоӧ! Начальство воас! Тарыт ме на бергӧдысьыс лоа! Йӧктам пӧсь петтӧдз...

А пӧттӧдз и гажӧдчим сійӧ рытсӧ. Йӧзыс уна чукӧрмис, сарай сяма ыджыд жырйыд и збыль клуб быттьӧ. Сцена вылын гӧрд знамя, кузь пызан сайын пукалӧны пыдди пуктана йӧз, воӧмаӧсь весиг кык военнӧй да и асланым начальствоыс. Ас синмӧн найӧс аддзылі, да тӧдны куті, коді-мый. А то улич шӧрын паныдасян шабура дядьӧкӧд, да он и думыштлы, ыштӧ тайӧ главнӧйыс тані, выль шахта стрӧитанінас.

А збыльвылассӧ торжественнӧй юкӧныд абу главнӧйыс уджалысь мортлы. Сійӧ сӧмын ӧддзӧдысьыс. Главнӧйыс — гажӧдчӧм, йӧктӧм да сьылӧм.

Эмма миянӧс ышӧдіс петкӧдлыны клубӧ и радиоланымӧс, Германиясьыд на вайлім. Пластинкаяссӧ босьтім и. На шы улӧ позьӧ лайкъялӧмӧн вальсируйтны и тотшӧдӧмӧн йӧктыны. Позьӧ сьывны горӧдлыны и. «Что, друзья, случилося со мною, обломал я всю черёмуху весною...»

Эмма баяннас няжгыны тарыт шоча и пуксьыліс, радиола шы улӧ лэбаліс. Да и ме, портвейнтӧ юыштӧм бӧрын ли мый ли, ышмылі. Верӧскӧд параӧн йӧкта и медвизув зон дорас вуджла, тотшӧдышта кокъясӧн. Ыджыд пимиа эськӧ кокӧй, да нинӧм, лыбалӧ!

Бӧрас тайӧ кокниасьӧмсьыс и водзӧс на ковмис мынтыны, но сэки эг думыштлы. Вӧлӧмкӧ, верӧсӧй менам вежӧгтӧ. Эськӧ нинӧм эз шулы ни эз петкӧдлы вежӧгтӧмсӧ, но удж вылас сійӧ зонмыслы шуӧма: шыбита пӧ шахта стволас, кутан кӧ менам гӧтыр дорын бергавны. Ме та йылысь нинӧм эг тӧд. Клубӧ водзті моз петавлі кино видзӧдны и тӧдса аньяскӧд кольччывлі йӧктыштны. Но казялі: зонъяс ме дорті прӧйдитасны, нюмдыштласны, а йӧктанінӧ оз босьтны. Коркӧ сэсся тӧдса ань и висьталіс, синмӧс восьтіс верӧс вежӧгтӧм вылӧ. Менам сэки серам ёна и петіс. Но век жӧ ыждалан сёрни верӧскӧд панлі. Мися, тэ лунтыр йӧзкӧд удж вылад, а ме лунтыр ӧтнам гортын.

— Лоас тэныд гажыс, — шуӧ верӧс вильшасьӧмпырысь, но и стрӧг гӧлӧсӧн. — Март помас шоныдджык нин лоӧ, ковмас тэныд челядьнымла ветлыны. Сэсся и детсадтӧ восьтасны. Тӧрыт разнарядка вылын кывлі: апрель кежлас пӧ дась лоӧ.

Ас тӧдлытӧг и босьтчи чиктывны.

Тӧрыт на аскиа лун вӧсна шогси.

Талун нин полӧмӧс сьӧлӧм оз тӧд,

Аскисянь выль олӧм лӧсьӧдны босьтча,

Аскиа луныс лоӧ дзик мӧд!

Тӧдӧй, коді тані кӧзяиныс!

Тайӧ сёрниыс верӧскӧд сёрӧнджык лыбліс, нывбабаяс праздник бӧрын нин, да бӧр на и косавлыны лоӧ 23 февраль лун дорас, кӧть нин сы вӧсна, медым висьтавны: сійӧ праздникыс миян посёлокын вӧлі медся пыдди пуктанаӧн. Сэні ӧд войтырыс вӧлі унджыкыс армияысь воӧм том зон. Шахта стрӧитан уджыд, да нӧшта дзор тундра шӧрын, сӧмын томъяслы и вын серти.

Нӧшта сійӧ луныс менам паметьӧ коли нэм кежлӧ, кыдзи кутшӧмкӧ зэв тӧдчана оланпас. Ме бара паныдасьлі лёк выныскӧд. А главнӧйыс — нем виччысьтӧг.

Асывнас, праздник радиыд да, дыр вольпасьын вальмайтчим, удж вылӧ ӧд оз ков мунны верӧслы.

— Талун узя лунтыр, — шуӧ сійӧ да бӧр шебрасьӧ юр вывтіыс.

— Узь. Ме сэсся чечча. Гашкӧ, Эммалы мыйкӧ отсыштны колӧ да. Найӧ важӧн нин шарзьӧны, оз узьны, дасьтысьӧны выль оланінӧ вуджны. Мыйкӧ вензьыштісны и быдӧн нин.

Чеччи, да налӧн и пач нин ломтысьӧ. Эмма кисель пуӧ плита вылын. Менӧ аддзис:

— Чеччӧмыд тай нӧ!

— Гашкӧ, мися, тіянлы отсыштны колӧ да.

— Да мый миянлы отсавнысӧ? Миян ӧд сьӧрысь и бӧрысь. Шебрас да матрасъяс казеннӧйӧсь. Нуны ковмас комендантыслы, а сэсся... «Ехать так ехать!» — сказала юная леди, выходя замуж за своего кучера!» — Диккенссӧ лыддьылін? Мистер Пиквикыс меным сэтшӧма кажитчӧ! Тавой вӧтӧн сійӧс аддзылі... Ме сэтшӧм ыззьӧма талун... Ниночка, тэ менӧ прӧстит, но каньтӧ ми сьӧрысь босьтам. Выль оланінӧ ӧд каньӧс первой лэдзлӧны...

— Дерт жӧ, босьтӧй, — удита шуыштны.

Эмма бара нин варовитӧ:

— Тэ, Ниночка, эн шогсьы, ми кутам гӧсти волыны. И ті миянӧ воланныд. Ми ӧд пӧдругаяс!.. Ми во-мӧд тані, войвылас, олыштам Лёнякӧд, а сэсся бӧр Ленинградӧ мунам. Сэні миян мамочка. Евдокия Мефодьевналӧн чойыс менӧ детдомысь босьтлӧма. Мамочкаӧ менӧ комиӧн сёрнитны велӧдіс... Правда, ме корошая девочка? Тӧрыт аддзылін, кыдзи йӧкті? А ключсӧ клубысь сдайті нин. И выльлаын кута уджавны!..

Эммалӧн вомыс оз тупйысьлы, век мыйкӧ висьталӧ-висьталӧ, кисельсӧ паньыштӧ, тӧрытъя чорзьӧм нянь корка курччӧ, менӧ окыштӧ, Лёнясӧ чукӧстӧ.

— Леонид, мусукӧ! Тэ матрасъястӧ кор нуан? Машинаыд ӧд локтас!

Лёня паськӧма нин, петӧ асланыс жырйысь, пельпом вылас кутӧ матрасъяса ыджыд тубрас.

— Нуа нин.

— Лёня менам зӧлӧтӧй, кывзысьӧ. Ленинградӧ мунам, велӧдчыны кутас. А ті миянӧ отпусктӧ коллявны кутанныд волыны. Финскӧй заливын мӧдам купайтчыны.

— Сідз, сідз... Вай верӧсъяслы блин талун пӧжалам, Масленича ӧд, — вӧзъя ме Эммалы.

Сійӧ радпырысь шыасьӧ:

— Давай!

Ми лӧдсалам пач, вӧчам няньшом, дасьтам рач, а асьным варовитам, варовитам. Лёня матрасъястӧ нуӧма нин, пырис, ыкайтӧ — тӧв пӧ лыбӧма сэтшӧм. Плита весьтын кисӧ шонтанмоз шуӧ:

— А машинаыд, буракӧ, миянла локтӧма нин.

— Кыдзи локтӧма? Блин на со пӧжавны кӧсъям да.

— Сулалӧ тай-а. Шоперыс жӧйялӧ машина дорас и.

— Да эн нӧ юав?

— Кута тай...

— Но и пижон! На, Ниночка, пӧжав блинтӧ. Ачым петала... — Эмма ырснитіс ывлаӧ ӧтпӧлӧсӧн, бӧр нин пырӧ, шонтысянмозыс чеччалӧ да сьылӧ: «Выходила на берег Катюша...», да сэк жӧ юӧртӧ: — Воӧма и эм! Лёня, пасьтась!.. Ме ӧти блин кӧть ньылышта.

— И ме блинтӧ кӧсъя! — жырсяньыс тювк петалӧ миян дорӧ верӧсыс.

— Да лючки пуксьӧмӧн завтракайтӧй, — кевмыся ме, лӧда тасьтіӧ пӧсь блин да мычча налы.

— Да ми ӧд пионеръяс, пыр «Всегда готов!» Манитны шоперсӧ абу лӧсьыд.

— Но и коринныд мед, чай стӧкан кӧть юас.

— Ме кори нин, но сійӧ оз кӧсйы, пӧкмелля бӧрас пӧ мортыслӧн оз сёйсьы.

Сэтшӧма ставыс гудыртчис.

Верӧс менам чеччӧма жӧ татшӧм зыксьыс, мыччысьліс трусик кежсьыс:

— Тіян мый, пӧжар али землетрясение!

— Куже, куже! Мунӧны! — воча горӧда ме сылы.

Эмма калидорын пасьтасьӧ.

— Коля, Николаша, тэ ӧд менӧ колльӧдныс петалан жӧ?

— Объязательнӧ. Вот мыссьышта, пасьтася. Но и но... Праздник дырйиыд пыр тадзи... Узьны кӧсъян-а... — мургӧ ачыс аскӧдыс верӧсӧй.

Дас минутӧн и лыбим. Найӧ мыйкӧ чемодан да сеткаяс петкӧдісны, ме каньнымӧс чышъянӧн гартышті да босьті киняулӧ.

— Мурка, бура овны тэныд выль патераад! И тіянлы, том гозъялы, медся нин дзирыд Эммалы!..

— Но, колльӧдім, — керкаӧ пырӧм бӧрын шы сетӧ верӧсӧй.

Ме кывза чӧв-лӧньсӧ: сувті порог дорӧ, воськов ог вӧч. Сулаланмоз и ышловзя:

— Шуштӧм кутшӧм!

Верӧсӧй серӧктӧ:

— Регыд бӧр гажа лоӧ! Тӧрыт маркшейдер шыасьліс. Мунӧны пӧ тай тіян суседъясыд... Оз кӧ талун, аски тшук локтасны выль суседъяс, оз сетны гажтӧмтчыны...

А миянӧс гажӧдны быттьӧ нарошнӧ шонді мыччысьӧма, ӧшинь стеклӧӧ вачкӧ югӧрыс.

— Но, шонді петіс, а каньыд абу ӧшинь дорын куткырвидзны.

Майшасьышті, каньӧс тӧд вылӧ уськӧді да, а верӧс, югыд ӧшиньӧ видзӧдіг, кайтӧ:

— Пемыд лун-войыс коли. Ӧні сэсся югыдлань мӧдам. А кань вӧснаыд... Давай-ка ми тэкӧд талун гуляйтны петалам!

— Позьӧ. А кытчӧ?

— Кы-ытчӧ? Шахтаӧдз марш-бросок вӧчам! Ӧти сайысь тэ сэні и мыссьыны верман. Йӧзыс талун абу уна, дежурнӧй бригада сӧмын. Душ улас пожъясь, мыйта кӧсъян. А ме ва качайтан насосъяссӧ кӧть видла да мый да. Бригадирыс миян том, опытыс этша, да видзӧдлытӧг кольны оз жӧ позь.

— Ветлам, ветлам. Ме майтӧг да мочалка босьта, збыль купайтчышта. Дай видзӧдла, мый ті сэні керанныд, кыдзи гудйысянныд кын муас.

— Ӧні абу кын. Ми ӧд пыдынӧсь нин. Ӧшмӧс сэтшӧм, сӧмын зэв ыджыд. Быдсяма машинаыс сэтчӧ тӧрӧ. А главнӧй врагыс — ва. Ва локтӧ. Сійӧс пыр колӧ качайтны...

Верӧслӧн аслас шог да мог, менам бара жӧ аслам: мый босьтны да, кыдзи пасьтасьны да.

— Дзик пыр и петам? — юала ме, сэтшӧм телепит кодарӧкӧ мунны.

Но верӧс оз на тэрмась:

— Нежитчыштам на, праздник сё-таки. Ӧбед бӧрас каям, медым менам смена вылӧ веськавны.

— Ме, инӧ, мыйкӧ чӧскыдтор вӧчышта. А тэ лӧсьыдджык пластинка пуктыв.

Регыд плита вылын дзужгис-жаритчис кӧр яй. Карас кодкӧ лунӧ ветлім Эммакӧд да базарысь ньӧблім. А жырсянь кыліс сьылӧм шы. Пластинкавывса сьылыськӧд тшӧтш сьылышталіс и верӧсӧй: «Море синее играло бирюзовою волной...» Кыдзи паськыд саридзыс гыяснас ворсӧ, ми некоднанным на эг аддзылӧ. Бӧрас, сёрӧнджык, унаысь лои ветлыны море дорад, аддзывны шондіӧн ойдӧм, шыльквидзысь веркӧссӧ и гумельгаӧн бергӧдчысь гыяссӧ, а сійӧ асылыс меным петкӧдліс, кыдз шуасны, по полной программе — эз морелысь бушуйтчӧмсӧ, а сы кодь жӧ паськыд да мича вой тундралысь ышмылӧмсӧ.

Вӧртассянь дзулькнитліс-мыччысьліс шонді,

Ышловзис тундра да радлыны пондіс:

Коркӧ пӧ сэсся и тулыс на воас,

Быд вутш и быд нитшлы кыпыд пӧ лоас.

Ми петім гортысь. Югыд на вӧлі, шонді дзирдыс гежӧдіник коз пуяс сайсяньыс ворсӧдчис на. Гуляйтӧм вылӧ петім, да ог и ёна тэрмасьӧй, посёлок кузя мунігӧн морт куим-нёлькӧд паныдасьлім да варовитыштім и весь. Карӧ нуӧдан ыджыд туй вылӧ петім сэсся, туйсайса мича паськыд тундра эрднас нимкодясьыштім: шыльквидзӧ шонді водзас, синтӧ ёрӧ. Эстчаньын, тундра шӧрас, шахтаыслӧн посни стрӧйбаторъяс тыдалӧны.

— Сэтчаньӧдз колӧ мунны? — юала верӧслысь.

— Абу ёна ылын! Верст кымын, — вочавидзӧ сійӧ да ыджыд туйсӧ вуджӧм бӧрын векньыдик ордымлань веськӧдчӧ. — Таті мунам, веськыдаыс матынджык. Машина туйтіыс кӧ, ыджыд кытшов лоӧ.

— Мыйла миянлы машина туйыс! — верӧс бӧрся жӧ вӧтча да сьылыштала на радӧйла и, тундра мичысла. Ылӧдз-ӧ сідз мунім? Воськов сё, гашкӧ. Друг тӧв лыбис, шутьлявны пондіс. Лым эшкынсӧ тундра веркӧсысь кульыштӧ, нӧбӧдӧ кытчӧкӧ.

Войпӧль, тэныд завидь ӧмӧй лои?

Мыйла нӧ шутёвтныс тэныдсӧ колі?

— Пурга заводитчӧ. Вай чожа ме бӧрся вӧтчы! — кватитӧ менӧ верӧсӧй сой пӧлӧд, кыскӧ бӧрсьыс. — Туйсӧ кӧ тыртас, вошны на вермам.

Ме вӧтча верӧс бӧрся, тэрмася: уся да чечча, а кок улын векни трӧпкаыс муртса нин тӧдчӧ. «Господи, здук сайын лючки вӧлі, нимкодясим тундра мичнас, — варгыльта верӧс бӧрся, соба лымйӧдыс, а пургаыд ӧддзӧ и ӧддзӧ. Ме муртса нин аддза верӧслысь мышсӧ. — Быттьӧ тай нӧ лунъюгыд на вӧлі, а со нинӧм оз тыдав, увгӧ сӧмын ставыс гӧгӧрпӧв да путкыльтчӧ».

Ме дорӧдз Войпӧльлы кутшӧм и делӧ?

Весась пӧ, пока эг талялӧ тэнӧ!

Чибӧяс менам, ок, кутшӧм и сюсьӧсь!

Лэбигас вермасны гугӧдны мусӧ!

А муыс да сынӧдыс быттьӧ гугасьны и пондісны, пӧрӧдӧ кок йывсьыд и он тӧд, кытчӧ тувччыны: эстчӧ тальччан — гургысян, и мӧдарас — вӧян. Эбӧсысь вылӧ нин собала, брӧд пӧсялі, а верӧсӧй кытчӧкӧ век кыскӧ.

— Сулыштлы но! Шойччыштам! Кытчӧ нӧ туйтӧгыс... — горӧдны кӧсъя, но тӧлыс пӧдтӧ, ӧти шы оз пет вомысь, сӧмын кашкӧм да лӧвтӧм.

Ӧти надея — верӧс вылӧ. Сійӧ ён, кытчӧкӧ петкӧдас. Быд лун таті ветлӧ, да оз жӧ ылав. А шахтаыс кӧ бокӧ нин коли? Эстчаньӧ кӧ, паськыд тундраас нин петім?

Вот кодыр менӧ стракыд босьтіс! Вошам, мися, и пропадитам. Тулыснас сӧмын и аддзасны. Со пӧ коньӧръяс...

Тайӧ шог думсьыс менам и дзикӧдз эбӧсӧй быри. Сибді лым пытшкас, и вӧрзьыны ог вермы. Эновтчан кӧ, дас минутӧн тыртас. Ме думышті, мися, менам сумкаын ыджыд прӧстыня эм, ӧти помсӧ кӧ верӧс мӧдас кутны, а мӧд помас ме кутчыся, сідзтӧ онджык торъяв, позьӧ ӧтвылысь кысйыны. Но сумка менам сьӧрысь абу нин, нӧбӧдӧма кодакӧкості тӧлыс. Да и верӧсӧй некӧн оз тыдав. Равӧсті тай кыдзи, да вартчыны! Кылӧма кӧ Енмыс равӧстӧмтӧ-а? Друг тай увлань юрӧн сунгыси кытчӧкӧ! Кутшӧмкӧ гуӧ. А абу и гу вӧлӧма... Туйыс тайӧ, машина туйыс. Сійӧс весалігӧн сы мында нин лымйыс чукӧрмӧма, гуын кодь и лоӧма. Тані абу сэтшӧм ёсь тӧлыс. Кок улын кӧть уна жӧ небыд лымйыс, но пыдӧдзсӧ он вӧй. Кок йылӧ сувтны на верми. Но верӧсӧй? Кӧні верӧсӧй?

— Ми-колай-й! — горза, да кылас ӧмӧй сэтшӧм ызган шум пырыс да нӧшта пыді гусяньыс? Бӧр кӧ кайны лым чурк йылас да сысянь горзыны. Но кавшасьнысӧ кыдзи? Друг, быттьӧ снаряд, упкысис ме бокӧ неылӧ мыйкӧ. Мурӧктыштіс: екуня-ваня пӧ, сьылідзирйӧс чеги!

— Миколай! Тэ? Кутшӧма повзьӧдін!..

Сійӧ сувтӧ кок йылас, мурзӧ, малалӧ кепысьсӧ пӧрччӧмӧн чужӧмсӧ да сьылісӧ, сэсся бӧр пуксьӧ лым вылас да шуӧ:

— А ме корси-корси тэнӧ... Ог сэсся вӧрзьӧй татысь некытчӧ.

— Да ме тэнад моз жӧ уси... Чеччы...

Ме мӧді собны-мунны, мед, мися, ме бӧрся верӧсӧй вӧтчас. Вӧлӧмакӧ, мӧдарӧ мӧдӧдчысьӧма, бӧр гортлань. Бӧрас та вылын сералім, а сэки — видзӧда да — сійӧ мӧдіс мӧдарлань. Шенасьӧ кинас да мыйкӧ горзӧ, а ме нинӧм ог кыв, лымйыс ӧд и татӧні чапкӧ ныр-вомад, тӧлыс кутитӧ. Вежӧрті жӧ сэсся, верӧс бӧрся уськӧдчи.

Вӧлӧмакӧ, ми дзик шахта дорасӧсь нин. Регыд и зурасим кутшӧмкӧ стрӧйба пельӧсӧ.

— Воим! — шуӧ верӧсӧй да босьтчӧ ме вылысь лымсӧ пыркӧдны, кепысьсӧ пӧрччӧмӧн, малалӧ чужӧмӧс ичӧтиклысь моз.

— Бӧрас окышта! — шуӧ збодера да йӧткыштӧ водзлань. — Пырам. Тайӧ калорифернӧй.

Пырим кутшӧмкӧ сарай сяма ыджыд жырйӧ: шӧрас мыйкӧ ыджыд бӧчка кодь, гораа жургӧ, а сысянь шоныдыс валйӧн разалӧ.

«Раяс кӧ воимӧ-а? Со и святӧй Петырыс миянӧс виччысьӧма».

Кутшӧмкӧ нывбаба, сарапана да тшӧка улӧдыс кӧртыштӧм чышъяна, сарай пельӧсас джодж чышкӧ, а миянлы паныд кияссӧ шевгӧдӧмӧн уськӧдчис неыджыд тушаа мужичӧй: кокни паськӧма, омӧлик пинжака, гынкӧм кока да куш юра.

— Енмӧ-Господьӧ, код нӧ татшӧмнас ветлӧ? Ловъя йӧз тай быттьӧ-а...

Сійӧ тешкодя видзӧдӧ миян вылӧ, сэсся тӧдмалӧ жӧ, буракӧ, да горӧдӧ:

— Мастер, тайӧ нӧ тэ, зонмӧ? Микайловичӧ?! Мӧдыс баба кӧ-а?..

— Аким дядь, ми тайӧ, ми! — воча шыасьӧ верӧсӧй. — Веськалім гумельга улас! Ӧдва и петім!

— О-о, татшӧмнад... Ольгуша, ноко, отсав мездысьны паськӧмсьыныс да ӧшӧд косьтыны!

Миянӧс паныдалысь дядьыд чукӧстіс джодж чышкысь нывбабасӧ, ачыс кутшӧмкӧ дӧскаясысь пондіс лӧсьӧдны ломтысьысь бӧчка бокӧ мыйкӧ сёр ногаӧс.

— Татӧн бура косьмас асывки кежлӧ став кӧлуйныд.

Дядьыд вешйӧ пызан дорӧ, кӧні миян пыртӧдз, буракӧ, чай юӧма. Алюминиевӧй чайник да кружкаяс сулалӧны пызан вылас, тӧрелкаын шӧралӧм нянь.

А нывбабаыс олӧмакодь нин, но сэтшӧм мича чужӧма да небыдик гӧлӧса. Сибӧдчис миян дорӧ, зільӧ отсавны пӧрччысьны, небыдик гӧлӧснас кайтӧ:

— Мадаӧ, мадаӧ, бандзибтӧ эн-ӧ кынты? Менам чери вый выйим, нӧрӧвитлы. Кин нӧ этатшӧмнас тіянӧс гортсьыд вӧтліс?

— Ми петім, да лючки на вӧлі, шонді дзирдаліс. Эг и думыштлӧй... — шыасьӧ верӧсӧй. Сійӧ ӧтпӧлӧса нин, тшӧтш миян дорын ноксьӧ.

— Не часӧ петӧмныдӧсь, мадаяс, шонді пышйигас мукӧд кадӧ мусӧ вукӧдлывлӧ, — кайтыштӧ нывбабаыд да, меным мышкуӧ лапкыштӧмӧн, шуӧ: — Ладнӧ, танӧсь тай! Горш пытштӧ пӧсь ванас шонтам, да асывки зыркакывны кутанныд. Этайӧ, мужикыс менам, кымынысь нин веськооліс да...

Ноксьӧм-варовитӧмнымӧс торкис дядьӧлӧн гӧлӧсыс. Сійӧ пукаліс нин пызан саяс да чуксаліс миянӧс пӧсь чайник дорӧ:

— Локтӧй, локтӧй, шонтысьыштӧй! Водка чолькнитам чаяс, да ок добра лоӧ! Узьсяс бура! Тӧв шутьлялӧм улас...

А меным ни пӧсь чай, ни водка войт оз ков, син тупйысьӧ и кок йылысь пӧра. Узьны, узьны!

Но верӧс, кылӧ, шуӧ:

— Пӧсь чайтӧ юышта, а узьны татчӧ эг лок. Петала сэсся ребята дорас, кыдз-мый сэні...

— Найӧ му пытшкынӧсь. Налы тӧлыд оз сор, — шуӧ дядьыд, югыд дозйысь чай кружкаӧ водка чолькнитанмоз. — Татшӧм чайыд добра. Мӧд ногыс ме ог балуйтчыв. Нинӧмла мӧд ногыссӧ...

— Дерт эськӧ да... Мӧд ногысджык тай радейтам...

Ме найӧс аддза и ог аддзы, кыла и ог кыв, лятсьӧда-муна нывбаба гӧлӧс шы улас.

— Лок, мада, лок, татчӧ пӧрӧдчыв! Нарйыс миян ота! Гӧн перина выйим и!

Ме уси вольпасяс. Кыла верӧслысь гӧлӧссӧ:

— Унмовсис?

Сійӧ сэтшӧм небыдика инмӧдчылӧ чужӧмӧ, малыштӧ пельясӧс да кымӧсӧс. Меным яндзим, кага моз, мися, нежитча, и ӧттшӧтш любӧ: тӧждысьӧ ме вӧсна! Синва петтӧдз мыйлакӧ жаль лои верӧсӧй. Ме, мися, воді, а сылы колӧ кын ӧшмӧсас мунны ребята дінас. Уджыс сылӧн сэтшӧм. И ребятаыслӧн. И этайӧ ненец гозъяыслӧн. Тьӧтӧыс тай вӧлі шуӧ: быть пӧ кӧнкӧ уджав, кынӧмыд ӧд сюмалӧ. А збыль ӧд... Эсы мында йӧз локтӧ и локтӧ татчӧ, выль шахта стрӧитанінӧ. Быд пельӧсысь воӧны: молдаван и грузин, армян и белорус. Господи, да збыль-ӧ найӧ коммунизм стрӧитны татчӧ, лым пиас, воӧны? Овны кыдзкӧ колӧ, со мыйла воӧны!

Гашкӧ, колӧ вӧлі веськавны тавой татчӧ, нар вылас, медым гӧгӧрвоны тайӧторсӧ. Ухтасянь поездын воигӧн кыпъялі, Шахов Борислысь, комсомольскӧй вожаклысь, кывъяссӧ тӧд вылын куті да: «Ми, комсомолецъяс, коммунизм стрӧитны кутам, выль шахтаяс лэптам! Героизм петкӧдлам!» А вӧлӧмкӧ, героизмыс оз торъяв кынӧм сюмалӧмкӧд тышысь. Некрасовлӧн «Железная дорога» поэмасьыс кывъясыс дзик пыр и пондісны гартчыны вежӧрын.

Труд этот, Ваня, был страшно громаден,

Не по плечу одному,

В мире есть царь, этот царь беспощаден,

Голод названье ему...

Менам вежӧр бергӧдлӧ тайӧс, и кыла чай юысьяслысь намӧдчан гӧлӧсъяссӧ. Нывбабалысь мужикъяс сёрни костӧ шыасьӧмсӧ бура нин кыла:

— Да, старикыс висьтооліс... Пӧльӧ вӧлі дзор, пӧрысь... Земля-матиыс пӧ вӧд ловъя жӧ. И эм сылӧн вом, кык вом. Ӧтиыс кӧнкӧ ылын, колӧк, шоныд краяс, Китеж великӧй градас. А мӧдыс тані, миянын, кӧнкӧ матын — эрд вылас. Татчӧсыс со пӧльтӧ да. Чумтӧ на вермас пӧрӧдны либӧсь лымнас толаавны... Акимушка, тэ висьтол, тэнад бурджыка артмӧ, — нывбабаыд шыасьӧ верӧс дорас, мед водзӧ нуӧдас.

Мӧдыс гмыкнитӧ да шуӧ:

— Ӧткодь. Верма и ме. Унаысь нин кывлі да. Ӧти вомыс пӧ, значит, коді эстчаняс, благодать кисьтӧ, Сус Кристоссяньыс. А мӧд вомыс Земля-матисӧ спасайтӧ мӧд ногыс... висьмӧмысь, значит. Став сӧссӧ ӧд сылы, матушкалы, колӧ ас пытшкас босьтны. Кымын мать да глӧть мукӧдыс лэдзас. Став грекыс ӧд сылы мӧрччӧ. Дак кодыр немоготу нин лоӧ, сы мында нин чукӧрмас гыркас, вукӧдны кутас, сэк ышловзяс став ты-муснас дай сьӧвзяс. А Войпӧльыс нӧ мый вылӧ! Тэ пӧ, матушка, сьӧлав, сьӧлав! Ме пӧ дзик пыр чукӧста ратьӧс! Пӧлялам и разйӧдам, тэнад морӧс вылӧ нинӧм огӧ кольӧй!.. Вот тарыт и кутас вой шӧрӧдз войлыны! Кылан, кыдзи зымӧдӧ стенас?

— Кыла. А мыйла вой шӧрӧдз? — тайӧ нин верӧслӧн гӧлӧсыс.

— Пӧльыс сідз шулӧма. Ме ӧд висьтала сӧмын сылысь мойдсӧ. А пӧльыс шурыд вӧлӧма. Енсӧ век ошкылӧма. Тӧдӧма пӧ Создательыс, кытчӧ мӧд вомсӧ муыслы вӧчны! Миян дорӧ, татчӧ, небось, вӧчлӧма! Тӧдӧ ӧд: ми ог полӧй! Кыдз эськӧ он пов да... Быд ловъялы юрыд дона да... Паськыд поле вылас кӧ бушков дырйиыс веськалан... Гортад, дерт... Со тай, чайӧвайтам да варовитам. А петыштлыныс зонъяс дорас колӧ. Тэ, Микайлӧвичӧ, шойччыштін кӧ, айда! Спецодежда шкапсьыд ключыс ме ордын. Брезентӧ ӧд ковмас вӧччыны.

Верӧс дядьыскӧд, кылӧ, нокошитчӧны паськӧмъяснас, сэсся петӧны. Нывбаба, найӧс колльӧдӧм бӧрын, лӧсьӧдчӧ водны жӧ ме дорӧ, нар вылас. Жыр пытшкын лӧньӧ, но ывлавылас мый керсьӧ, ӧтнас Войпӧльыс и тӧдӧ. Калорифер-пачлӧн жургӧмыс баййӧдлӧ ловтӧ, — мекӧд пӧ нинӧмысь эн пов, эн кывзысь ывлавыв шумас, унмовсь да узь... Ставыс лоӧ бур.

И со, ме паськыд шор дорын нин сулала да шензя. Шорыс ставнас гыбалӧ! Чими чери пӧ кульмыны кайӧ. Менам верӧс да Аким дядьыс быттьӧ ыджыд зоръяӧсь, вачкӧны ӧтторъя ва веркӧсас тыдовтчылӧм черилы гӧрбас да горӧдлӧны:

— Со нӧшта! Со нӧшта!

— Ті мый керанныд?! Мый керанныд?! — горза ме. А кодкӧ ме мышкын зэв ёна сералӧ да матькӧ: — Бара мусӧ пежалӧны, да бушков лыбас. — Ме котӧрта кытчӧкӧ берег пӧлӧныс...

Садьми кодлӧнкӧ инмӧдчылӧмысь. Верӧс вӧлӧма. Чуньясыс кӧдзыдӧсь. Син восьті: нюмвидзӧ, сулалӧ ме весьтын. Эг кӧ гӧлӧссӧ кыв, эг и тӧд. Мисьтӧм великан быттьӧ, брезент шабура да сэтшӧм жӧ шляпаа. Шляпа вывсьыс ва войтъяс лэччӧны пельпом вылас.

— Но, узьсис? — серӧктыштӧ сійӧ да содтӧ: — Югдӧ нин. Лӧньӧма ывлаыс. Тракторӧн со туйсӧ весалӧны и.

Кутшӧмкӧ кык дядьӧ, верӧслӧн кодь паськӧмаӧсь жӧ, зыртласьӧны калорифер дорын, зутшйӧдлӧны мӧда-мӧдыслы морӧсаныс да сералӧны. Калориферыс, кыдзи и тӧрыт, жургӧ и жургӧ.

— Лэччам гортӧ, — шуа ме да воча нюмда...

Сійӧ ветлӧмыс менам некор оз вун. Сэки ме тӧдмалі не сӧмын тундралысь ывлавыв мичсӧ да вынсӧ, но и тӧдмалі морт ловлысь овны кӧсйӧмсӧ. Бур вежӧрсӧ да лышкыд сьӧлӧмсӧ. Со кодлысь эськӧ ыджыд шыпассянь гижи нимсӧ — коми-ненец гозъяыслысь. Нинӧм налӧн абу мырдӧн пычкӧмаыс, ставыс пӧсь сьӧлӧмсянь. А ме ӧд и нимсӧ сэки эг юав нывбабаыслысь. Да тайӧ оз и ков сылы. И чайта да: мӧдаръюгыдыс кӧ эм, Ен водзас сійӧ лоӧ медся пыдди пуктанаӧн став моднӧй, грамотаӧн ошйысьысь нывбабаяс дорысь. Сійӧ радейтӧ ставсӧ, мый Енмыс сетлӧма, пыдди пуктӧ олӧмсьыс сьӧкыдлунъяссӧ. Но тӧдӧ: ловъя мортыд пыр аддзас петан туй.

Вой тӧв кӧть ярмывлӧ, шутьлялӧ-бӧрдӧ,

Асывсӧ садьмӧдӧ тракторлӧн гор,

Аньыслӧн син водзас олӧмыс вежсьӧ,

Зумыда овмӧдчӧ татчӧ выль морт.

Мый нуӧдӧ олӧмтӧ?

1956-ӧд вося февраль тӧлысьсяньыс нэм джын нин кольӧма. Олӧмыс сэксянь ёна вежсис. Вежсимӧ и ми ставӧн. Сы ыджда кадколастнас менам лои паныдасьлӧма уна йӧзкӧд, медся гырысь чиновникъяссяньыс да медся вошӧм бомж-войтырӧдзыс. Да и Коми муас быд пельӧсӧ нин волӧма, кытчӧ весиг и веськавныыс абу кокни. Удораса Пысса-Селиб-Черныбӧдз и Изьваса Кипиево-Картаёльӧдзыс, Воркутаса пограничнӧй ді вывсянь да Луздорса Ношульӧдз. Каргӧгӧрса маті сикт-грездъяс йылысь ог нин и казьтыв. Сэсся и юркарад мойвиис бергалыштны. Кык во чӧж Коми пединститутын уджалі, студентъяс да найӧс велӧдысь тӧлка учёнӧйяс дорын нокси. Секретаралі ист-филфакын. Кыдзи и мукӧдлаын, миян пединститутын студентъяслы тшӧкыда жӧ эз вичмыв аудиторияыс, да коръясӧкӧ пыравлісны ме дорӧ, секретариатӧ. Меным зэв на и любӧ вӧвлі. Тшӧтш накӧд гижа диктант и частицаяслысь коланлун велӧда. Анна Осиповна, менам землячка, визингаса, мукӧддырйи студентъяслы на и шуас: со, аддзанныд, секретаршаным тіянысь бурджыка коми кывсӧ тӧдӧ!

Сизим во Коми научнӧй шӧринса академикъяслысь кагаяссӧ видзи, уджалі сэтчӧс детсадйын. Паныдасьлі и збыль вежӧраяскӧд, и «ныр лэпталӧм вӧснаыс тайкӧ оз потны» академикъяскӧд. А Коми Республикаса гижысь котырын дас вит во чӧж уджалігӧн лои тӧдмасьӧма уна коми, роч да суйӧрсайса гижыськӧд да журналисткӧд. Быд паныдасьлӧм, дерт жӧ, вежӧрад пас тэчӧ, чужтӧ уна серпас да казьтылӧм. Ставсӧ гижны он и вермы.

Но а коми литература дорас сибӧдчӧмыс лоис Интаын олігӧн нин. Сэні ӧд ми квайтымын кыкӧд воӧдз олім. Син водзын лыбис-быдмис и посёлокным, и «Интинскӧй» шахтаыс. Бӧръя вояссӧ ми олім кирпич керкаын, пывсьыны эгӧ нин ветлӧй дас верст сайӧ карас, а уджалі кирпичысь жӧ лэптӧм выль детсадйын. И нывкаӧй первой классас муніс выль школаӧ.

Колӧ пасйыны: миян сэні ставныс сёрнитісны рочӧн, коми кывтӧ он вӧлі кывлы. Оз и тӧдчы, ыштӧ Коми муын олам. Лыддям роч книгаяс, сьылам роч сьыланъяс. Радио да телевидение сэки миян эз на вӧв-а.

Тӧвся кузь рытъяссӧ коллявны тшӧкыда петавлім суседъяс ордӧ. Суседкаыс меысь ар-мӧдӧн и ыджыд, зэв мича да тшап ань. Верӧсыс сылӧн шахтаын главнӧй инженер, олӧма нин дядьӧ, но том ичмоньяссӧ, буракӧ, ёна радейтӧ. Ньӧбӧма аслас выль гӧтырлы аккордеон, мед пӧ томиникыд оз гажтӧмтчы.

Миян аккордеоныс вӧлі жӧ, Германиясьыд вайлім. Корсюрӧ верӧсӧй менӧ ворсны велӧдліс. Ачыс бура вӧлі ворсӧ гармоньӧн и аккордеоннас.

Инженер гӧтырыдлы тшӧтш окота лоӧма велӧдчыны, да бара и менӧ чукӧстас: лок пӧ, бурджык, ме ордын гинӧдчам, миян некод оз мешайт, челядь абу.

Пуксям вӧлі орччӧн выль пӧдругаӧйкӧд диван вылас да кутшӧмкӧ сьыланкывлысь шылад корсям. Мукӧддырйи верӧсыс гортас нин, орччӧн миянкӧд пуксяс, нинӧм оз шыав, нюмвидзӧ сӧмын. Дышӧдас пукавнысӧ, шлёпсьӧдӧ шлёпанцы-тапочкинас кухняас, ваяс поднос вылын миянлы чай, нюмдыштас:

— Музыкальнӧй дамочкаяс, гашкӧ, чайӧвайтыштамӧ? Миян со и ма эм!

— Мусукӧ, ми регыд помалам. Виччысьыштлы, — выя бордйӧн быттьӧ, малыштӧ пӧдругалӧн кывйыс.

Мӧдыс шпыньмуныштас:

— Терпитышта, инӧ, здук, бӧрас кӧ пӧлучита кыкнансяньыд окыштӧм!

— О, милӧй, — ворсӧдчӧ пӧдругаӧй. — Ме пола, пырас кӧ друг Ниналӧн Николайыс! Ме бӧрас тэнӧ окала. Сёысь-сёысь! Вай, инӧ, чайнад гӧститӧд. Верман и румка коньяк мыччыны...

Мукӧддырйи, кор инженерыд абу гортас, ми ёна ышмылім. Няжгам-ворсам да сьылышталам на. Ӧти сьыланкыв эськӧ и велавлімӧ да. Мыйлакӧ тай бӧрйывсьӧма «Славное море, священный Байкал». Ӧтчыд сійӧс и сьылімӧ: «...Молодцу плыть недалече-е...»

Пырис вылыс судтаса суседным, Николай Николаевич. Сійӧ инженер-стрӧитель, посёлок стрӧитанінын ноксьӧ.

— Кодлы туналанныд недалечесӧ? — юалӧ пыригмозыс.

— Некодлы ог. Сьыланкывъяс тадзи сьывсьӧ, — вочавидзам ми.

— Кӧзяинныд тай абу, кӧнкӧ. Ме ӧд сылы сэтшӧм долыд юӧр вайи.

— Да-а? А ми сійӧс вӧтлім. Пышйис миян музыка шыысь.

— Ладнӧ. Неважнӧ, — шуӧ гӧсьтыд да ошйысьыштӧ: — Ме ӧд Сыктывкарын вӧлі! Вайи коми журналъяс. Сэні сідз ошкӧмаӧсь миянлысь шахтёръясӧс! Чӧлӧй очерк гижӧмаӧсь! Пӧлинӧ, тэ ӧд, Куратова, коми! Ноко, чожа лыддьы да миянлы переведитан! — сійӧ мыччӧ меным кык экземпляр «Войвыв кодзув» журналтӧ. Ӧтиыслӧн коркаас серпасалӧма кӧръясӧс, мӧдас пемыдлӧз вылын мыйкӧ кодзув сямаӧс серпасалӧма.

— Ой, «Войвыв кодзув»! Коми журнал!

Ме кватиті мыччӧмтортӧ, ляски морӧс бердӧ. «Лыддьы нин», — тэрмӧдлӧны найӧ. Ме ог тэрмась, малала, видзӧдала. Иван Вавилинлысь кывбурсӧ заводиті лыддьыны.

— Но, мый сэні гижӧны? — бара на тэрмӧдлыштіс суседным, сэсся шеновтіс кинас: — Шахтёръястӧ, гашкӧ-й, ошкисны, а миянӧс быть нин критикуйтісны. Стрӧитам-стрӧитам, а йӧзыс век абу дӧвӧленӧсь.

— И клубыд пыр на сарайын, — босьтчис критикуйтны инженертӧ пӧдругаӧй.

Но мӧдыд эз жӧ шӧйӧвош татчӧ, серӧктыштіс да вильшалӧмӧн и шуис:

— Мадамъяс, сета чорыд кыв: выль клуб лоӧ дась, кор ті лоанныд дась сетны сольнӧй концерт миян публикалы. Жаль сӧмын: ме ог ло кывзысь.

— Мый сідзи?

— Москваӧ муна. Либӧнӧсь нин татчӧ, обласьтас...

— Да-а? Завидьта! Тэнад кодкӧ Москваын эм?

Пӧдругаӧй лэптыштлӧ кисӧ, быттьӧ дась нин лэбны суседыскӧд. Но мӧдыс дивитыштӧ том аньӧс тэрмасьӧмысь да завидьтӧмсьыс, шмонь пыр шуӧ:

— А тэныд, майбырлы, нинӧм завидьтыны. Тэ со лӧсьыдика меститчӧмыд миян главнӧйлӧн борд улӧ.

— А ме кӧ Москваӧ жӧ кӧсъя!

Найӧ шмонитӧны ас костаныс. Налӧн планъяс гырысьӧсь. А мен окота видзӧдавны журнал и накӧд шмонитыштны. Ас тӧдлытӧг шуа:

— Со тані тіянӧс, стрӧительястӧ, ошкӧмаӧсь. Срокысь водз пӧ сдайтӧмныд баня.

— Пасйӧмаӧсь? Пасибӧ! Збыль сдайтімӧ...

Та бӧрын суседным миянӧс эновтіс... Кӧзяин пӧ абу, да муна, а ті музицируйтӧй.

Ме сэсся гортӧ жӧ петі. Мися, верӧскӧд ӧтув и лыддям. Но коми журналтӧ лыддьыны миянӧ нӧшта ӧти коми морт воис, детсадсьыным завыс, Эмма Ильинична. Найӧ, гозъя, миян моз жӧ татчӧ, горт дорас матӧджык, воӧмаӧсь кыськӧ Магаданланьысь. А сідзсӧ гознанныс Зеленечысь...

Коми мортӧ, кытчӧ бара-й тэнӧ оз шыблавлы олӧмыс-а?! Воркутаса горнӧй техникум помавлӧм бӧрын верӧссӧ ыстӧмаӧсь сэтчӧс рудникӧ. А Эмма Ильинична ме моз Сыктывкарын педучилище помавлӧма да садикъясын жӧ уджавлӧма.

Сійӧ казьтыштіс Г. Фёдоровлысь «Полошуйтчӧм» висьт да «Сиктса асыв» повесьт, М. Лебедевлысь опереткаяссӧ пӧ весиг ворслім. Миян водзын зэв на лӧсьыда и йӧктыштіс да сьылыштіс «Кӧні свадьба, сэні гаж, сэні шогсьыны шабаш!»

Сэсся Василий Елькинлысь «О шуда му» сяркӧдіс.

Ми верӧскӧд сералам, кывзам сійӧс да ас костын кайтыштлам:

— Ми ӧд водзті тайӧястӧ лыддьывлім и ворслім жӧ. Ӧні ылалім, да дзикӧдз нин вунӧдны пондім-а.

А Эмма Ильинична висьталӧ нин, кыдзи сійӧ воддза гожӧм пароходӧн Сыктывкарӧ кайӧма писатель Геннадий Юшковкӧд. А ме журналсӧ водзӧ видлала да шензя: «Ныв локтіс пармаӧ» гижӧма кутшӧмкӧ Иван Торопов. Миян ӧд зять вӧвлі Иван Тороповыс, но сійӧ война вылын усьлі. Коді, инӧ, тайӧ?

Регыд тӧдмаси нӧшта ӧти коми анькӧд, Ирма Григорьевна Гопиенкокӧд. Верӧс сертиыс овыс украинскӧй, но ачыс Ирма сӧдз коми, Кулӧмдін вожысь, помавлӧма пединститут. Неважӧн на и воӧмаӧсь татчӧ. Тӧдӧ став коми литературасӧ и культурасӧ. Сыкӧд паныдасьӧм бӧрын миянлы быттьӧ ӧшиньтор воссис, войнабӧрся олӧм-вылӧмсӧ да сӧвмӧм-быдмӧмсӧ Коми мулысь тӧдмалім. Сійӧ во помас и ми воим Сыктывкарӧ. Верӧсӧс вуджӧдісны Совнархозӧ. Н. Хрущёв дырйиыд тай лӧсьӧдлісны сэтшӧм организация, коді абу и кузь нэма вӧлӧма, квайтымынӧд вояс помас бӧр бырӧдлісны. Но сы отсӧгӧн ми веськалім татчӧ, и 1963-ӧд восӧ пасйим юркарын нин.

Миян бӧрын регыд Сыктывкарӧ жӧ вуджӧмаӧсь вӧлі и Кочуринъяс, и Эмма Ильиничнаяс, и Ирма Григорьевнаяс став матыса тӧдсаыс. Николай Николаевич дыр уджаліс миян Коми обкомын, вӧлі весиг Коми мусянь представительӧн Москваын; Эмма Ильинична посни челядьӧс быдтӧм-воспитайтӧм вӧсна ёна тӧждысьліс, общественница вӧвлі, Эжваын детсадъясас и уджавліс. Ме сы ордӧ, «Колобок» садъяс, кыдзи челядьлы гижысь нин волывлі гӧститны. Ӧні найӧ гознанныс абу нин ловъяӧсь. Югыд йӧз вӧвліны, югыдін да шоныдін и окота кевмыны налы.

А Ирма Григорьевнакӧд ӧні на корсюрӧ аддзысьлам. Лыддя сійӧс гижан уджӧ менӧ ышӧдысьӧн. Эг кӧ сыкӧд паныдасьлы, ӧдвакӧ и босьтчылі гижнысӧ. Сыктывкарас воӧм бӧрын сійӧ уджаліс телевидениеын, нуӧдіс челядьлы передача — «Тарас пӧль ордын». Менӧ аддзис да и корӧ, тэ пӧ челядькӧд уна ноксян, найӧс тӧдан да радейтан, гиж пӧ мыйкӧ на йылысь, ми телевизор пыр петкӧдлам.

Мыйсюрӧ сэки гижлі челядьыслы. Первой книгаыс ӧд менам посни челядьлы лыддьӧм вылӧ жӧ, «Кӧч гӧснеч» шусьыліс. А гырысьяслы лыддьӧм вылӧ медводдза висьт — «Аппассионата» — Интаын на чужліс. Тӧда: висьтыс эз на артмы. Менам ӧд сэки вӧлі сӧмын на литература дорас муслун, тундралӧн вын да сьӧлӧм вӧрзьӧмӧс петкӧдлыны кӧсйӧм. А гижан сямыс и эз на вӧв. Оз на быдӧнлӧн артмы гижӧдыд и литературнӧй институт помалӧм бӧрын, а менам грамотаӧй дошкольнӧй педучилище сӧмын. Да и то джын велӧдчан кадсӧ сэкся студентъясыд коллявлім пес заптан сплав вылын да картупель муяс вылын. Но жаляддза ли, ышӧдӧм понда ли, «Войвыв кодзулыд» вӧлі йӧзӧдӧма висьттӧ дай Анна Николаевна Фёдорова, литературнӧй критик, кык кывйӧн ошкыштӧма. А менӧ ӧд ошкыштасны кӧ... Ӧні тай ас вылын серавла, мися, ошкыштӧмсьыс ошкӧ пӧри. Омӧлик, ичӧтик вошӧм ошпи моз варгыляся литературнӧй векни трӧпкаястіыс да сук сьӧд вӧртіыс, век виччыся-корся эрд вылӧ ли туй вылӧ петӧм.

А колӧкӧ, корсян сӧмын асьтӧ: кытысь да, кӧні да, коді ме да?

Ӧдвакӧ эськӧ тайӧ юалӧм вылас вочакывсӧ аддзан да. Со тай кутшӧм мӧвптор чужлӧма-а.

Мукӧдыс шуӧ: Енмыслӧн вӧля,

Енмыс мый кӧсйӧ — сійӧ и лоӧ.

Сідзкӧ нӧ, асьнымсӧ мый вылӧ чужлімӧ?

Мукӧдлысь вӧлясӧ вӧчны и кужлімӧ...

Сідзиджык ӧд и артмӧ олӧмас. Менсьым поколение кӧ босьтны, йӧз вӧля сертиджык и олім. Да и ӧні на, кор миян странаын могмӧдӧны нин демократическӧй оласног, том войтырыс, да и верстьӧыс, унаӧн на оз сяммыны асьнысӧ аддзыны. Сюсьлуныс да писькӧслуныс кӧнкӧ пытшкӧсаныс, пыдын на дзебсясьӧ. Бокисянь кыскыштӧм либӧ тойыштӧм виччысьӧны. А боксяньыд ӧд оз на и быдӧнӧс бур туй вылад тойыштны. Дзескыдінӧ либӧ румка пыдӧсӧ на йӧртасны. Со тай кутшӧм сьыланкыв мусмӧма сэтшӧм войтырыслы:

Кытчӧ нӧ мунамӧ? Кытчӧкӧ волам-ӧ?

Пока тай ӧнӧдзыс местаын жӧдзам-а...

«Троятор» юыштам, тайӧс и тӧдам...

Тайӧ менам сусед ордӧ комын арӧса пиыс ёртъясыскӧд волӧны да ставнымлы козьнавлӧны татшӧм сьылансӧ. Оз кӧ кось лэптыны, сійӧ нин бур. А тыш кӧ лыбас, сӧмын нин ловтӧ кутӧмӧн виччысян, мед керка пӧтӧлӧкыд оз лямӧд. Миян керкаыс ӧд медводдза панельнӧй Сыктывкарад, экспериментальнӧй, сідз-тадз на лэптылӧма. Лямӧдас кӧ, овсьӧма. А мӧд суседъясыс ӧд томиник гозъя, книга ношаӧн пыр ветлӧны да компьютер вылӧ видзӧдӧны, сьӧлӧмсяньыс гознанныс велӧдчӧны. Да и коймӧд суседъяс ичӧтик внучка быдтӧны, асьныс гозъя и ныв-зятьыс оз прӧста овны да кадсӧ сёйны, мыйкӧ колантор вӧчӧны, вайӧны-нуӧны, ньӧбӧны-вузалӧны — предпринимательяс. Да ӧд и улыс судтаас йӧз олӧны, быдӧн кылӧ зык-шумсӧ. Кампужитчысьяс дорӧ, медым ӧлӧдыштны, некод оз лысьты сибӧдчыны, нӧшалӧмысь полӧны. Но аскинас, петӧма кӧ пӧрысь пӧль ывлаӧ, быд паныдасьысь сійӧс мыждӧ да пинялӧ. Буретш тайӧ лунъясас и улыс судтаӧ кулӧмдінса бабыд гӧститны воӧма, сы йылысь ме медводдза висьтын гарыштлі нин. Пошта кудъяс дорӧ тай кодкӧ лунӧ топӧдӧма бабыд суседнымӧс да жучитӧ-пинялӧ: пӧрысь сыч пӧ, бара на войбыд гажӧдінныд бур гӧсьтъясыдкӧд. Пӧльӧ ёна дорйысьны оз нин вермы, слабмӧма, паськӧдыштліс сӧмын кияссӧ:

— А ме мый верма вӧчны? Норасьӧй, колӧкӧ, начальстволы. Найӧ жӧ и мыжаӧсь да. Мыйла колі зонъяссӧ пӧрйӧдлыны да сэтшӧма увтыртны?

— Доръян тай нӧ фулиганъяссӧ! — пӧчыд дзик пыр и вомаліс пӧльӧтӧ. — Пӧдикӧ, ачыд накӧд тшӧтш юан и?

— Ог соссьы, ог... Сетыштасны кӧ, ог бӧрыньт, юышта, — вочавидзӧ пӧльӧ да пӧрысь чужӧм вылас мыйкӧ нюмтор кодь на мыччысьлӧ. — Сё граммыд ӧд сійӧ... Водзті ышӧдліс! А ӧні нормӧдӧ. Меным тшӧтш забеднӧ лолӧ. Вит тысячаа пензіяысь сьӧмтор чукӧрті пилы, тӧлысся курс вылӧ ветліс. Мусир перъянінын пӧ лоанныд бур специалистъясӧн!.. Радыс зонъяслӧн! Мунісны сэсся Усинскӧ курс помалӧм бӧрад. Тӧлысь ветлісны — бӧр локтӧны. Абу и сетӧмаӧсь уджтӧ зонъяслы. Ті пӧ, коми мужикъяс, онӧ туйӧй миянлы... Ми пӧ, бурджык, бокысь вайӧдам збыль уджалысьясӧс. Справедливӧ тайӧ? Меным тшӧтш забеднӧ! Мыйла нӧ коми мужикыс оз туй? Водзті тай нӧ туйлімӧ! Менам со кымын медаль!.. Ог и дивит зонъяссӧ.

Пӧль водзӧ шуны сэсся нинӧм эз сяммы. Бабыд сылы кывсӧ шуигкоста зутшкис бокас:

— Но, сэсся нин сэтчӧ... Пыр ли мый тадзи кутасны бушйысьны? Ӧбидитчӧмаӧсь! Код вылӧ? Влась вылӧ! Абу кӧ справедливӧ, мед судӧ сетінныд дай. Управаыс абу ли мый сэсся.

Бабыдлӧн гӧлӧсыс пыр кыпалӧ и кыпалӧ, а пӧльӧ сы водзын дзик нин нярмӧма, дорйысьӧ:

— Чӧл, сударина, судас ӧд сьӧм колӧ.

Бабыд татчӧ и дзикӧдз дӧзмис, шеноввӧчис кинас:

— А-а, тіянӧн... Сьӧвзьысьӧй, инӧ, дай! Ӧбижайтчӧмнад ӧд кынӧмыд оз пӧт. Мед локтасны миян сиктӧ, зэв уна тыртӧм керкаыс. Водзті тай нӧ овлісны сиктас. Ӧні ставлы кар ковмӧма. Няньыс, чайтӧны, чӧскыдджык?..

Водзӧ мый кык пӧрысьыд сёрнитісны, эг кыв. Петі, лавкаӧ чӧскыд няньла жӧ мӧді. А думыштчывны кӧ, колӧкӧ, бабыс и прав. Збыль ӧд сикт-грездыс кушмӧ. Да и няньтӧ оз карын быдтыны — сиктын. Меднӧсь и пыркӧдасны ӧбидасӧ видз-му удж вылын. Сэні кӧ петкӧдласны асьнысӧ, быть лыддьысьны кутасны и накӧд.

Виччысьтӧм козин

Пыраліс кодкӧ лунӧ ме дорӧ бур тӧдсаяслӧн нылыс, Света. Чиктылӧ. Тётя Нина, ме пӧ госэкзамен сдайті! Пуктіс пызан вылӧ торт кӧрӧб да юӧртіс:

— Мамӧяс абуӧсь-а, каколь пуктыны сиктӧ мунісны. А ме нӧ ӧтнам кута тортсӧ сёйны? Тіянӧ со локті.

— Давай, инӧ, чай юам! — шуа ме. — Чолӧмала дай ӧтув радлыштам! Мед олӧмыс этшаджык экзамен тэд дасьтас. Сійӧс ӧд, торъя нин школаад, челядь дорад уджалігӧн, унаысь ковмылас сдайтны. Найӧ быд лун мыйкӧ выльтор дасьтӧны.

Света менӧ кывзӧ да дзользьысь пышкай моз бара на босьтчылӧ ошйысьны:

— Меным сэтшӧма кажитчӧ школаас! Окота быд лун мыйкӧ выльтор висьтавны. А тӧданныд, ӧтчыд меным нывкаяс сэтшӧм сюрприз вӧчисны! Практика дырйи тайӧ вӧлі. Медбӧръя лунас... Ӧти нывка пуктіс ме водзӧ пызан вылӧ ичӧтик гӧгрӧс кӧрӧбка: кӧрӧбкасӧ мичмӧдӧма, быттьӧ воссьыны дасьтысьысь дзоридз лоӧма. А мӧд нывка сыкӧд орччӧн пуктіс неыджыд тазйын ва. «Но, мый нӧ тайӧ? — шензьышті ме. — Ва эм, кӧрӧбкаас мармелад ли кампет. Чай, инӧ, кутам юны? Чашкаяс нӧшта вайӧй!» — шмонитышті ме. А класс ставнас чӧв олӧ, вильыш каньпиянлӧн моз синъясыс сӧмын дзирдыштлӧны. «Ак ті! Мый бара-й меным дасьтанныд-а?» — думайта ачым на вылӧ видзӧдіг. «Некутшӧм чашка оз ков, — шуӧ ӧти нывкаыс. — Пуктӧй кӧрӧбкасӧ ва пытшкас». «Но, пукта. Гашкӧ, таз тырыс варенньӧ лоӧ. Сӧмын ӧд пань ковмас, кутам панявны варенньӧсӧ», — бара на шмонитны босьтчи. «Пуктӧй, пуктӧй», — ышӧдӧ да тэрмӧдлӧ менӧ нывкаыд. А челядь лӧньӧсь, виччысьӧны, мый ме кута вӧчны. Медбӧрын зыралышті киясӧс да шуа: «Пукта. Взорвитанныд кӧ школанытӧ, ог ме ло мыжаыс». Тольс уси кӧрӧбкаыд ваас. Челядь ставӧн гузь кытшовтісны менсьым пызанӧс, видзӧдӧны, мый лоӧ. Унаӧн икайтӧны, но оз разӧдчыны, виччысьӧны, мый лоӧ... Ӧти нывка сӧмын ылыстчис пызан дорсьыд. Видзӧдам, а кӧрӧбкаыд польдны кутіс, быттьӧ серпасалӧм дзоридзыс ловзьӧ, а сэсся ва веркӧсас плавгысис паськыд ки чышкӧд: мича узоръяса, хлопокысь кыӧм. Ставӧн шензьӧмнымла акнитімӧ. Вӧлӧмакӧ, кык нывкасьыд кындзи, некод и абу тӧдӧма татшӧм сюрпризтӧ, унджыкыс клопнитӧм-взорвитчӧм и виччысьӧмаӧсь. Ӧти нывкаыс кутіс плаввидзысь сулӧктӧ васьыс, пыдзыртіс да пуктіс батарея вылӧ косьтыны, сэсся висьталіс: бать пӧ ветліс Петербургӧ да сэтысь вайис сюрпризсӧ. Тіянкӧд пӧ миянлы зэв лӧсьыд вӧлі, да мӧвпыштім козьнавны тайӧ ки чышкӧдсӧ, мед пӧ киыд пыр сӧстӧм вӧлі. Да ме не сӧмын ки кута сӧстӧма видзны! Ме челядьыслы...

Света мыйкӧ варовитіс-ошйысис на. И меным любӧ татшӧм сюрпризыд, а юрӧ пыр и кучкис мӧвп: со ӧд, мися, олӧмыс кыдзи вежсьӧ! И йӧзыс! Колӧ жӧ татшӧмтортӧ кодлыкӧ думыштны! Олӧмыс тай и вежӧрыдлы сюсьмыны тшӧктӧ. Конкуренция...

А водзті миянлы олӧмыс мӧдпӧлӧсджык сюрпризъяс мыччӧдавліс. Ӧти сэтшӧмӧс и нэм чӧж кежлӧ паметьӧ дзеблывсьӧма. Света волӧм бӧрад дзик пыр кутіс вӧзйысьны вӧля вылӧ. Сійӧ сюрпризыс чӧлӧй экзамен сдайтӧм кодь вӧлі.

Интаысь воӧм бӧрын муні гороноӧ удж юасьны. Меным шуисны, пока пӧ некутшӧм садйын места абу, а сизимӧд номера садйӧ сутки чӧж уджалысь колӧ, но недыр, тӧлысь кежлӧ сӧмын, отпускӧ петіс мортыс да.

— Уджалышт тӧлысьсӧ, — корӧ роноса завыс, — сэсся, гашкӧ, и пыр кежлӧ места аддзысяс.

Кӧсйыси. Муні аскинас индӧм садикад. Группаас челядьыс буретш завтракайтны пуксьӧмаӧсь. Быд пызан сайын квайт нывка да зонка. Ставыс вит пызан, сідзкӧ, комын душ челядьыс. Видзӧдысьыс абу, да челядь вильшасьӧны. Менӧ ёна шензьӧдіс нянечкаыс — томиник нывка на, но зэв збой. Ичӧт часьӧн тэчӧ челядьлы тӧрелкаясас рок, да ӧтторъя рок чӧвтан часьнас клопкӧ кодлыкӧ, вильышалысьлы, юрас.

— Пызан саяс вильшасьны кутан он?! — чӧвтӧ быд пӧрйӧ. Но тайӧ сылы оз отсав — шумыс нӧшта лыбӧ. Рокӧн ляксьӧм юрсӧ быдӧн зільӧ малыштны, а лякӧсь кисӧ чышкыштӧ орччӧн пукалысь ёртыслы мышкуас.

— Мун, меным мыйла чышкан?! — горӧдӧ ӧти нывка да заводитӧ бӧрдны.

Нянялӧн гӧлӧсыс вевтыртӧ нывкалысь бӧрдӧмсӧ:

— Ноко! Лэптысьлӧй менам! Мед вӧлі лӧньӧма!

Сійӧ босьтчӧ кисьтавны стӧканъясӧ чай.

Ме видзӧда: кык пызан сайын медся вильышӧсь. Найӧ мукӧд дорсьыс гырысьджыкӧсь кажитчӧны и. Ӧти зонка, медыджыдыс, оз видзӧд няня вылӧ ни ёртъяс вылас. Пока мукӧдыс пессисны, азыма паняліс роктӧ дай нӧшта содтӧд корис. Няня сетіс содтӧд, мӧдыс здукӧн ньылыштіс да бара на кисӧ лэптӧ.

— Тэныд, Носков, век этша. Абу сэсся рокыс. Ю няньӧн чайсӧ дай, — тшӧктӧ няняыс.

А азым зонкакӧд орччӧн пукалысьыс (бӧрас тӧдмалі: кык вок вӧлӧмны) лэптіс серам да, мышкусӧ малалігтыр, шуалӧ:

— Мун нин туалетас котӧрт! Мун!

— Мун ачыд!

На костын лыбис мыйкӧ тыш кодь.

Челядь ставӧн бергӧдчӧны найӧ пызанлань. Коді сідз видзӧдӧ, коді и мисьтӧм кыв койыштӧ азым зонка йывсьыд.

«Коньӧрӧй, мыйла нӧ сійӧс тадзи увтыртӧны?»

— О, Господи! — ышлов петіс морӧсысь, кор пырис детсад завыс да пуксис чӧв-лӧнь. Ӧти здукӧн зыкыс быттьӧ эз вӧв.

— О, кутшӧм чӧла талун пукалӧны! — пыригкостаыс шыасьӧ завыд да тшап восьласӧн гӧгӧртӧ пызанъяс гӧгӧр. Стрӧг видзӧдласӧн козьналӧ ставнысӧ да шуӧ: — Ывлаын талун зэв лӧсьыд! Петамӧ гуляйтны. Талун тіянкӧд кутас уджавны выль воспитательница, Нина Никитична.

Сійӧ индӧ ме вылӧ, а ме видзӧдла ӧти нывка вылӧ да нюмдышта сылы. Сійӧ, кисӧ лэптыштлӧмӧн, тшӧтш меным нюмдіс. Орччӧн пукалысь еджыд юра зонка гырддзанас тувкнитіс сылы. Нывка эз дыр думайт, сэтшӧм вынӧн вартіс еджыд юраыдлы мышкас.

Тшап заведующӧйыд, дерт жӧ, тайӧс аддзис, стрӧга шыасьӧ челядь дорӧ.

— Мед вӧлі кывзысьӧма выль воспитательницалысь! Сунцов, тэ кылан?

— Кыла, — вочавидзӧ еджыд юра зонкаыд да гусьӧникӧн чепӧльтӧ орччӧн пукалысьсӧ, зумыш, сьӧд синма зонкаӧс. Мӧдыс кыкнан гырддзасӧ пуктӧма пызан вылас, юрсӧ лэдзыштӧма, — пукалӧ, быттьӧ нинӧм оз и кыв.

«Бандит кодь тай-а, гашкӧ, тайӧ и юрнуӧдысьыс вильышпозъясыслӧн? Али эсійӧ еджыд юраыс? Сылӧн сэтшӧм визулӧсь синъясыс...» — думайта-гадайта ас кежам.

А завыд команда нин сетӧ:

— Петӧ сэсся, гуляйтӧ! — сэсся тшапа матыстчӧ ме дорӧ да важ тӧдсалы моз и юӧртӧ: — Талун сы мында уджыс. Ме ог и петав, а ті ӧшинь улын ворсӧй. Миян ӧд чӧлӧй кӧзяйство, градъяс эмӧсь и порсь видзам. Аски кежлӧ колӧ мортӧс аддзыны, ӧти порсьсӧ начкыны. Яйыс быри. Миян ӧд и санаторнӧй группа эм, и тайӧяс узьлӧмӧн олӧны...

Пока завыдкӧд сёрнитім, челядь гузь петісны. Пӧрччысян-пасьтасян шкапъяс дорысь ме суӧді сӧмын некымынӧс, посниджыксӧ. Сійӧ ён нывкаыд, кодлы нюмдылі, вӧсньыдик, раминик зонкаӧс сандалиӧдӧ да варовитӧ:

— Тарыт тэнӧ, Федя, мам гортӧ кӧсйис босьтны. Колӧкӧ, и менӧ тшӧтш босьтас. Ме гортӧ жӧ кӧсъя.

— Тэнӧ кыдзи шуӧны? Зэв тай ёна отсасян посниясыслы, — шыаси ме нывка дорад.

— Таняӧн. Ме Таня Тюпенко. А этайӧ менам вок, Федя. Ми тарыт гортӧ мунамӧ, — ошйысьыштіс Таня.

— А гортад тэнад коді эм?

— Папа да мама. Лида нӧшта миян эм. Ми унаӧн!

Коляс челядьыскӧд сёрнитігтыр и петім ӧшинь улас, асланым йӧрторйӧ. А сэні джын челядьыс сӧмын... Кӧнӧсь нӧ мукӧдыс? Дыр эз и ковмы корсьны да юасьны. Детсад йӧр саяс Совминлӧн гараж вевт вылас нин чеччалӧны да горалӧны. Ме сӧмын вачкучкыси. Но и вильышъяс! Кыдзи нӧ сэтчӧсӧ кайӧмаӧсь? Быд лун тадзи али сӧмын талун? Колӧ-ӧ найӧс чукӧстны? Видзӧда да, миян Танялӧн Федяыс кытчӧкӧ котӧртны жӧ кутіс.

— Федя, тэ кытчӧ? — чукӧстіс чойыс.

— Ме сэтчӧ жӧ кӧсъя!

— Мед мунӧ, — шуа нывкалы, а ачым шыася ме гӧгӧр кольӧм челядь дорӧ: — А ми... — Водзӧ мый шуны, ог и тӧд. Колӧ мыйкӧ вӧзйыны тайӧяслы, но мый? Аддза неыджыд йӧртор, кӧні вежӧдӧны градъяс. Вежӧрті, мый водзӧ шуны, да гораа и юӧрта, быттьӧ объявляйта кутшӧмкӧ лӧсьыд концерт вылын выль номер: — А ми талун кутам град вылын уджавны! Киськалам, и миян быдмасны сэтшӧм гырысь капуста мачьяс!

Челядьпиян пондісны кекӧначасьны да чеччавны раднысла.

— Ой, ме тшӧтш! — котӧртысь Федя бӧр бергӧдчис, и миянкӧд мӧдіс вежӧдысь градъяс дорад. Быттьӧ пышкай чукӧр мунам.

— А молковыс быдмас, киськалам да? — шыасьӧ ме дорӧ ӧти нывка.

Мӧд ассьыс висьталӧ:

— А ме морковсӧ зэв ёна любита.

А ичӧт Федяыд ордйӧдіс ставнымӧс, горзӧ:

— Киска сэні, киска! Талялас став градъястӧ! Ме кута сійӧс!

Град йӧрын сӧмын ӧти ва бӧчка да ӧти кӧш. Киськасьны челядьӧс вайӧді, а кыдзи юкны став вылӧ ӧти кӧшсӧ? Позьӧ, дерт, и пыравны, да нинӧм тӧдтӧгыд пока юасян да корсян, челядь бара пышъясны. Мыйкӧ колӧ думыштны. Киськасьӧмысь ворсӧм и думышті.

— Ме талун видзӧдла, коді медся зіль да коді кужас ва кӧшсӧ нуны град дорӧдз и ва войт ортсыӧ оз войтӧд! — гумовта кӧшас васӧ, сета месянь медматын сулалысь нывкалы: — Ну. Да мед ваыс оз койсьы. И киськав этайӧ градсьыс дас быдмӧг. А ті, челядь, видзӧдӧй, сяммас оз.

— Ой, ме тшӧтш кӧсъя!.. Ме тшӧтш! — сӧмын и кутіс киссьыны челядь вомысь.

— Ставным удитам, — шуа ме.

А орчча группаса челядь тшӧтш петӧмаӧсь прогулка вылӧ, сувталӧны стройӧ. Воспитательницаыс накӧд жӧ. Сійӧ кутӧ киӧдыс ӧти зонкаӧс. Кодыр челядь ставӧн сувтісны параӧн да мӧдісны, кыліс воспитательницалӧн гӧлӧсыс:

— Талун мунам карӧ гуляйтны. А тэ кутчысь менам бӧждорӧ, сідзи кар кузяыс и кутам мунны!

Тайӧ приказыс эсылы ӧтнаслы, кодӧс воспитательница сӧмын на петкӧдіс киӧдыс кутӧмӧн.

О, Господи! Меным детинкаыс сэтшӧм жаль лои. Но, гашкӧ, тадзи и колӧ да. Со тай, менам челядь гараж вевт вылын войлӧны. А пышъясны кӧ дзикӧдз, кытысь найӧс корсян? Либӧ доймасны кӧ?

Кувлі и ловзьылі ме сійӧ здукас, кор видзӧдлі да эг аддзы некодӧс вевт вывсьыд. «Но, все! Тюрма меным дась». Син водзӧ пыр и сувтіс Асфальтитӧвӧй рудникса зона, кузь пӧвъя стеннас да сутшкасьысь сутуганас. Но кодкӧ кутчысис меным шуйга киӧ (веськыднас куті ва кӧшсӧ). Видзӧдлі, а вӧлӧма эсійӧ букыш зонкаыд, код йылысь завтракайтігӧн думышті лёка: бандит кодь, мися. Сыкӧд орччӧн сулалӧ сы кодь чужӧма жӧ, но ичӧтджык зонка. Найӧ ӧтув меным юӧртӧны:

— Миянлысь граднымӧс асьным кутам киськавны.

— Но-о... А ті нӧ кодъяс?

— Ме — Коля (овсӧ вунӧді нин), а этайӧ менам вок, Ваня.

— Зэв тай эськӧ мичаӧсь нимъясныд да. Асьныд, кык вок, мичаӧсь и! Кӧні нӧ тіян градйыд, петкӧдлӧй, — вӧзъя ме.

Найӧ индӧны медматыс град вылас, кодӧс буретш, ворсанмоз, босьтчим киськавны:

— Тайӧ миян градйыс, а найӧ... киськалӧны нин!

— Коля, ми ог киськалӧй, а ворсам: «Коді медся сюсь да зіль». Киськасьны кутам рытнас, кор абу нин ёна жар. Но ті ӧд бара вевт вылӧ пышъянныд. Сідзкӧ, тіянтӧг киськасям. Да ӧд, челядь?

Ме шыася миян гӧгӧр сулалысь челядь дорӧ. Найӧ гораа, радпырысь отсалӧны меным, чавканъяс моз дакайтӧны... «Ми ворсам... Менам ӧти войт эз киссьы ваыс... Менам зэв ыджыд морков быдмас!»

Коля вокыскӧд, быттьӧ раммӧм бычӧяс, сулалӧны ме дорын да букӧстлӧны:

— Ми воим нин... Ми абу нин вевт вылынӧсь.

— А кӧнӧсь нӧ мукӧдыс? — юала ме.

Коля индӧ ылынкодь сулалысь порсь гидлань:

— Сэнӧсь найӧ.

Сэтысянь и збыль кылӧ заведующӧйлӧн гӧлӧсыс, нӧшта мужичӧй гӧлӧсъяс. Сэсся порсьлӧн чилӧстӧм шы.

Менам кывзысьысь челядь, медводзын Тюпенко Таня, уськӧдчисны гидланьыд. Колялӧн вокыс тшӧтш на бӧрся. А Коля меным вашкӧдӧ:

— Порсьяссӧ кӧсйӧны начкыны. Ми аддзылім — кык дядьӧ воисны.

— Чӧв, Коля, оз жӧ начкыны! Докторъяс, чайта, воисны, укол вӧчисны. Ті ӧд чилзанныд жӧ, кор уколсӧ вӧчасны. Доктор Айболит йывсьыс книгасӧ лыддьылінныд?..

Ме ог и тӧд, мый нӧшта Колялы шуны. Кык-ӧ-куимӧн, посниджыкъясыс, да ми Колякӧд, медбӧръяяс нин, воим порсь гид дорад. Сэтчӧ менам группаысь став челядьыс чукӧрмис. Кык дядьӧ, пемыд партукаӧсь, пукалӧны гидня порог вылас, куритчӧны, а завным ыджыд гӧлӧсӧн вӧтлӧ челядьӧс:

— Мый чукӧртчинныд? Мунӧй, ворсӧй!

Сійӧ аддзис менӧ да сідз видзӧдліс! Кӧсйис, буракӧ, стрӧг выговор сетны, да Коля мездіс, тӧдӧмысь, и менӧ, и став челядьсӧ, и эсійӧ кык дядьӧсӧ. Коля котӧртіс ме дорысь, мыйлакӧ сувтовкерліс Таня дорӧ, сэсся веськӧдчис еджыд юра зонка дорад, кодлы пызан саяс Таня зутшкис мышкуас, да сылы ӧтнаслы быттьӧ кутіс висьтавны:

— Оз кӧсйыны вины миянлысь Машкаӧс. Дядьӧясыс докторъяс, укол вӧчны воӧмаӧсь.

— Ме тай шулі... шулі, — дӧвӧльнӧй, эскӧдӧ Колялысь кывъяссӧ завным да видзӧдлӧ мелань сэтшӧм стрӧга, а юрнас довкнитӧ, сетӧ меным тӧдны, медым нуӧді челядьсӧ. Колӧ эськӧ и нуӧдны. Челядь со ӧткымынӧн горзӧны нин: «Докторъяс кӧ, мыйла абу еджыд халатаӧсь?» А кодъяскӧ дасьӧсь радейтана Машканысӧ дорйыны весиг. Меным колӧ мыйкӧ вӧчны, шуны мыйкӧ, но мый? Шыася сэсся Коля дорӧ:

— Коля, тэ молодеч! Ставлы юӧртін. Дядьысъяс со мудзӧмаӧсь, порог вылас шойччӧны. Вайӧ ставным пасибӧ шуам налы, да мед мунасны, шойччасны. Машканыд уколсьыс унмовсис жӧ нин и. А ми пырам группаӧ, регыд ӧбед лоӧ.

— Да, ребятки, да, пырамӧ, — кайтӧ и заведующӧйным, да кыкнан кинас зэв лӧсьыда шеноввӧчӧ. А ӧшинь форточка пыр, кылӧ, чуксалӧ миянӧс збой нянечканым:

— Алё! Важнӧй сообщенньӧ! Пырӧй, мыссьӧй, ме регыд пӧсь шыд вая!

Дядьӧяс чеччисны пукаланінсьыс, мыйкӧ заведующӧйкӧд ас кежас сёрни панісны. Челядь вӧрзисны, мӧдісны пыран ӧдзӧслань.

— Пасибӧтӧ энӧ шуӧ да! — горӧда ме налы.

Челядь шызисны да «Пасибӧ!» горалігтыр и пырисны. Ме, быттьӧ дудӧм вӧв, вӧтча на бӧрся да думайта: «Но и но... Вот тайӧ да... Дас во уджалі челядькӧд, а татшӧмсӧ эг на аддзыв! Но и сюрӧ меным завсянь! Гашкӧ, оз и босьт удж вылӧ. Он пӧ туй, шуас».

Водзвыв тай тӧдсьӧма. Сӧмын пырим группаӧ, сӧмын пызан сайӧ челядь пуксялісны, пырис завыд да шыасис няня дорӧ:

— Олечка, тэ верд челядьсӧ, ми Нина Никитичнакӧд лэччам, кабинетын сёрнитыштам.

Кабинетас пырӧм бӧрын сійӧ ыждалыштіс:

— Ті пӧнимайтанныд, мый миян артмис? Челядь тайкӧ оз изъясӧн вӧтлыны менсьым рабочӧйясӧс. Позис жӧ челядьсӧ чукӧртны да нуны кытчӧкӧ ылӧджык гуляйтны. Ме корси-корси, вайӧді, а ті: «Пасибӧ, мунӧй!»

Ме, колӧкӧ, и мыжа, но эг жӧ кӧсйы коньӧр улӧ сетчыны, шуа:

— Ме талун абу на и уджалысь, асьныд шуинныд: талун пӧ тэ видзӧд на сӧмын. А начкысьысьястӧ эз ков вайӧдны луннас, челядь дырйиыс.

— О, тэ кутшӧм сюсь! А кор нӧ прикажитан?

— Асьныд шуинныд: выходнӧй кежлас челядьсӧ гортас босьтлӧны. Мед сэк кежлӧ и коринныд, — менам бара на артмис завтӧ велӧдӧмкодь. Но тайӧ разыс сійӧ эз скӧрмы, а мӧдарӧ, небзис дзикӧдз.

— Извенит, ме ыззи, тэ правильнӧ и шуан. Ме эг дӧгадайтчы... Ме сэтшӧма мудзи!.. Менӧ век дивитӧны: тэ пӧ стрӧг, дисциплина требуйтан, порсьясӧс мыйлакӧ видзан да град гудъян. А менам кӧ сӧмын круглосуточнӧй да санаторнӧй челядь! Налы бур питанньӧ колӧ. Круглосуточнӧйяслӧн ай-мамныс кутшӧмӧсь! Мукӧдыс бандитсьыс-бандит да пьянича. А тэ воспитайт!.. Менам садикын кӧть дисциплинаыс бур. Шы ни тӧв группаясас. Воспитательницаыс муніс да, ачым сы пыдди коли да... ничево, справляйтчи... Дисциплина менам — во! И садйыс миян абу медбӧръяясын!

Тайӧ кывъяс бӧрас начальницаыд менӧ и лэдзис. Мун пӧ сэсся челядь дорад да эн вунӧд дисциплина йылысь. Эска пӧ: регыд велалан миян дорӧ. Ӧтсӧгласӧн дасьтӧй план мӧд воспитательницакӧд да сы серти и уджалӧй.

Бур сӧвет эськӧ сетіс: планыд, тӧдӧмысь, бур. Но кыдзи планируйтан ичӧт мортлысь быд лов вӧрзьӧм? А найӧ со комынӧн! Гортас сӧмын выходнӧй кежлӧ босьтлӧны, да и то унаӧн оз кӧсйыны мунны гортас. Мый налӧн сэні? Унджыкыс дойдӧм челядь... Тшыкӧмаӧсь нин. А налы ӧд, быдмасны да, йӧзкӧд овны ковмас.

Завнымӧс позьӧ гӧгӧрвоны: война вылын вӧлӧма салдатъяскӧд. Сылы мед дисциплина вӧлі. А куш ӧти топӧдӧмнад челядькӧд оз позь. Налы колӧ лолыштны сетны, дай асьныс мед ворсасны, асьныс мӧвпаласны, суитчӧма вӧлі мед сӧмын колана здукӧ. Сэки найӧ ӧдйӧджык гӧгӧрвоасны, мый позьӧ, а мый оз. Со тай талун, вӧлятӧ казялӧмаӧсь да, вевт вылӧ кайӧмны. Нянечкаыслысь юалі, мися, тіян челядьыд пыр вевт вылын гуляйтӧны?

— Мед, нинӧм накӧд оз ло! — дӧзмӧмӧн да веськодьпырысь и горӧдіс нянечкаыд. Сэсся здук бӧрти содтыштіс: — Пыр ӧд он вермы пукӧдны.

— Пукӧданныд ли мый? — юала.

Сійӧ вочавидзӧ:

— Воспитательницаыс отпускын да...

Лои гӧгӧрвоана. Ме локті да, меным и ковмас сійӧ вотӧдз эновтӧм челядькӧд ноксьыны. Бура думыштлыны ковмас, кыдзи да мый на дорӧ сибӧдчыны. Ме ӧд татшӧмъясыдкӧд нывкаӧн на детдомын уджавлі. Ӧти кывйӧ тай волім. Ӧні ог ӧмӧй аддзы петан туйсӧ. А петан туйыс ӧти — радейтны найӧс да пыдди пуктыны быдӧнӧс.

Шуны кокни, а делӧ вылас кыдзи? Шуам, сійӧ жӧ водтӧдӧмыс. Сизим час рыт, шонді на ӧшиняд швачкӧ, став челядь ывлавылынӧсь на, ворсӧны, налӧн гора гӧлӧсъясыс миян узьлан жырйӧдз кылӧны, а менам челядь войся няня локтігкежлӧ мед водӧмаӧсь нин. «Но-ко! — пыригкостаыс войся няня шы сетӧ. — Мед вӧлі ставыс лӧнь!» А кагаыс ӧд ловъя морт. Меным тай ичӧтдырйи рытгорулыс медся шуда кад вӧвлі-а. Куйлан паччӧрад, некытчӧ нин он тэрмась, а узьны абу на окота. Со и мойдчыны мӧдам. Баблысь мойдсӧ кывзам и асьным лӧсьӧдлам. Коркӧ сэсся мудзам да, ас тӧдлытӧгыд и унмовссяс. И узьсяс сэтшӧм чӧскыда.

Тайӧс тӧд вылын кутӧмӧн ме тшӧкыда сёрмылі гортӧ мунны: кольчча спальняӧ да мойда. Кутшӧм мича портретъяс ӧтув дасьтылім быд зонкалы и нывкалы, — кутшӧмӧсь найӧ лоӧны, быдмасны да! Коля зэв сюсь, быдтор кӧсйӧ тӧдны, колӧкӧ, лётчик лоӧ либӧ гӧрд командир. Зоенька ичӧтик, но мича гӧлӧса ӧні нин, быдмас да артисткаавны кутас театрын. А Алёша — учитель, сэтшӧм лӧсьыда кужӧ ичӧтикъяслы висьтавны книгаӧ серпасалӧм пемӧсъяс йылысь: и оштӧ тӧдӧ, и кӧинтӧ, и кӧчтӧ. А Таня зэв ӧдйӧ котралӧ, спортсменка лоӧ... Тадзи ставыслы водзӧ олӧм вылӧ программатор дасьтам-лӧсьӧдлам. Ставныс зэв дӧвӧленӧсь. И ме дӧвӧлен, тӧда: аски менӧ кутасны виччысьны, менсьым юавтӧг оз нин пышйыны вевт вылад. На дорӧ ёна нин велавлі, да жаль весиг вӧлі найӧс эновтны, кор воис воспитательницаныс.

...Ӧні найӧ асьныс нин ай-мам, колӧкӧ, и дед-баб. Мыйӧн лоины, кыдзи олӧны? Ӧні на мукӧддырйи думыштла на йылысь. Тӧда сӧмын X. чоя-вока, Петя да Ира йылысь. Зэв рыжӧйӧсь да лӧньӧсь вӧліны кыкнанныс. Мамыс ӧтнас быдтіс, уджаліс вурсян фабрикаын. Сылӧн дачаыс миян дача дорын, да тшӧкыда паныдасьлам, юася челядь йывсьыс. Петя салдатас на пӧгибнитлӧма, а Ира олӧ Ярославльын, программист. Сылӧн нылыс, студентка, быд гожӧм волӧ бабсӧ видлыны. Федя Тюпенкоӧс ставным тӧдам, зэв бур спортсмен вӧвлі, пӧгибнитліс жӧ. Коля С. сэки нин тӧдчис: зонкаяс костын — юрнуӧдысь, сюсь, пельк, вежӧра, ӧні ЛПК-ын, абу кӧ главнӧй инженер. А вот мӧд вокыс, Олегыс... Кутшӧм зонка вӧлі: мича, крепыд, вежӧра. Но вывті вильыш да кывзысьтӧм. Сійӧ узьлӧмӧн жӧ оліс садикас, но эз круглосуточнӧй группаӧ ветлы, а орчча, средньӧй группаӧ. Стрӧг воспитательница дорын пӧ мед луннас олас... Войсӧ узьны сӧмын вок дорас лэдзлісны.

Коркӧ, во дас водзті нин кӧ-а, автобусысь аддзи налысь мамсӧ: пукалӧ воддза скамья вылас да бӧрдӧ. Ме тӧді сійӧс, шыаси, мый нӧ, мися, лои, бӧрдан тай нӧ? Сійӧ нӧшта ёна бӧрддзис да висьталіс, Олег пӧ пукаліс тюрмаын. Ӧні срокыс помасис да лэдзӧмаӧсь, но петныс сэтысь оз кӧсйы, — кольчча пӧ татчӧ. Менам мыйлакӧ пыр и думыштсис: сылысь ӧд, зарни тупыльлысь, куим арӧссянь кияссӧ дорлісны наручникъясӧн. Воспитательницаыс век новлӧдліс зонкатӧ киӧдыс тшапкӧмӧн либӧ тшӧктыліс бӧждорас кутчысьны.

Гашкӧ, ылалышті, тадзсӧ думышті да, но сійӧ воспитательницаыслӧн пыр вӧлі группаас шы ни тӧв, челядь эз котравны ни горавны эз лысьтлыны. Заведующӧйыс зато сійӧс пыр ошкывліс, кужӧ пӧ дисциплина кутны. Гашкӧ, ме абу прав, но тшӧкыда думыштчыла: мися, тӧдім кӧ ми — ай-мам, воспитательяс ясли-садъясын, школаын велӧдысьяс, кыдзи дорам миян быдтасъяслысь олӧмнысӧ?.. Олег со дзескыдінын. А вермис ӧд лоны космонавтӧн. Сылы Енмыс вӧлі сетӧма и вежӧр, и мичлун, и крепыд вир-яй, и быдтор тӧдны зільысь лов. А со... Мамыслы курыд синва.

Эстӧні, Страшнӧй суд вылас, лоӧ тыдалана, коді прав да коді мыжа. Мый сэсся верман шуны бӧрдысь мамыслы. Олӧмыд олӧм и эм. Кӧсъян вӧчны бур вылӧ, а артмӧ мӧдарӧ.

Челядь дорын уджыд и збыль быдлунъя сюрприз да экзамен.

Экзамен

Бӧркыв пыдди

Аддза, гижӧдӧй ёнакодь нин нюжаліс. Дивитны на вермас лыддьысьысьыд. Сигӧртчыны нин колӧ, кӧть эськӧ аслам олӧмысь медводдза воськовъяссӧ на и лои пасйӧма. Но ӧд медводдзаясыд медся и донаӧсь да югыдӧсь. Ола со кузякодь нин, да ставсӧ ӧтпырйӧн моздорад он босьт. Ола на, да медъя на сикӧтш мольясӧй содасны... Гашкӧ, коркӧ и бара на журнал лист бокад ӧти моль кӧть гӧгыльтчас.

Бур, мый талун зэрмис. Тӧлысь чӧж зэр тусь эз войтыштлы, дачаын ставыс косьмис, а талун зэрӧ. Радлӧны град выв пуктасъяс да и став ловъя быдмӧгыс. А меным кык пӧвста радлун: оз ков киськасьны мунны. Пуксьывны, гашкӧ, да гижӧдӧс сигӧртыштны. Дерт эськӧ, бур кӧзяиныд стрӧйбаыслы сигӧрсӧ вӧчлӧ зэртӧдз да. Кутшӧм на и ме кодь «мастерыслӧн» вевттьӧдыс артмас, виявны, колӧкӧ, кутас да лым тола джодж шӧрам пуктас. А мый артмас сэсся. Босьтчин кӧ — вӧч, помав.

Ачым эг и тӧдлы, сигӧртан висьтлӧн нимыс чужис — «Экзамен».

Аттӧ! Мыйла нӧ? Менам лолӧй век экзамен сдайтӧ али мый? А збыльвылассӧ ӧд мортыд помся экзамен и сдайтан. Ӧтитор тай со эштӧда, мӧд да коймӧд тӧжд нин виччысьӧ. А, вӧлӧмкӧ, «мыйла» юалӧм вылас вочакывйыс зэв и матын, дзик веркӧсас. Ме жӧ кодкӧ лун паныдасьлі Раиса Ивановна Вагнеркӧд, гимназияын коми кыв да литература велӧдыськӧд. Раиса Ивановна зэв варов да шань коми нывбаба, менам Сыктыв вожса Палаззя сиктын чужлӧм-быдмылӧм ань. Сыкӧд сёрни-баснияссӧ век на, вӧлӧмкӧ, юрын кута. Тӧд вылӧ уси и гимназияса велӧдчысьяскӧд уна лыда аддзысьлӧмыс. Торъя ёна вежӧрӧ кольӧма ӧти аддзысьлӧм. Чукӧстӧмаӧсь, литература радейтысьяс кындзи, мукӧд отделениеса ныв-зонмӧс: музыкантъясӧс, серпасасьысьясӧс, балетын йӧктысьясӧс. Ставныс зэв вежӧра ныв-зон, абу нин и сэтшӧм челядь руаӧсь, унатор тӧдӧны, унатор на окота и тӧдмавны. Буракӧ, налы окота тӧдны и ме йылысь. Коді пӧ сійӧ татшӧмыс, воӧма да миянӧс тшӧтш со манитӧ? Мыйкӧ бурсӧ тӧдмалам ог-а? Да. Тайӧторсӧ и позис ӧткымын синъясысь лыддьыны. А збыль сэки меным найӧ пуж петкӧдлісны, буриндзи экзамен вӧчлісны. Радейта ог музыка кывзыны, йӧктыны-сьывны, кутшӧм музыка медъёна кажитчӧ: классическӧй, джаз, народнӧй?.. Медрадейтана художник, композитор Комиысь, Роч муысь, суйӧр сайысь?.. Юасьӧмыслы и пом абу. Юасьӧны, а меным ӧд тшӧтш интереснӧ. Кыдзи сямма, вочавидза. Художникъяс йылысь ме унджык тӧда, унакодь картиннӧй галереяын вӧвлі. Сэсся и 1963 воын, пединститутын уджаліг, студентъясыскӧд тшӧтш ветлывлі лекцияяс вылӧ, а котыртліс найӧс коми художник В. В. Поляков, зэв енбиа морт, просветитель. Сэки жӧ и пӧшти став серпасасьысьясыскӧд аддзысьлӧма лои. Менам ӧнӧдз на эмӧсь сійӧ кадся гижӧд-пасйӧдъясыс, ыджыд папкаын репродукцияяс. Та вӧсна кокни вӧлі сёрнитны серпасасьысь ныв-зонкӧд. А вот музыка да балет радейтысьяскӧд сёрниыс эз нин сэтшӧм гылыда мун. Тӧдӧмлунъяс менам веркӧсаджыкӧсь. Позис, дерт, найӧ юалӧм вылӧ вочавидзны паметяд первой воӧм нимъяс, но тайӧясӧс он на пӧрйӧдлы, пыр и содтӧд юалӧм сетӧны: «Мыйла?» Кор вочавидзи ӧти нывка юалӧм вылӧ, ыштӧ сӧветскӧй композиторъяс пӧвстысь меным медъёна кажитчӧ Свиридовлӧн музыкаыс, ставлӧн вомныс вашмуніс, кутісны гогйӧдлыны юрнаныс, петкӧдлісны мекӧд сӧглас. Но кор казьтышті Григлысь да Брамслысь нимъяссӧ, ӧти нывкалӧн вомыс вешкыртчыліс да ярскӧбакодь и юаліс: «А Чайковский оз кажитчы?»

Ставӧн лӧнисны: мый вочавидза? Другӧн вочакыв сетны сьӧкыд. Мездіс сэки менӧ коми нывбабаяслӧн модаыс: дӧзмӧдчысьяслы серамбанӧн вочакыв сетны. Чайковскийыс нӧ, мися, кыдзи оз кажитчы? Кажитчӧ! Помнита, ньӧбим пианино да первой куті велӧдчыны ворсны «Танец маленьких лебедей». Татчӧ ныв-зонлӧн и серамныс петіс. Сійӧ арлыда войтырыдлы ӧд ме зэв нин пӧрысьӧн кажитча, да тайӧ мелодияыс меным быттьӧ оз нин и мун. Но быть сёрнит, да водзӧ и висьтала ассьым мӧвпъясӧс. Меным, мися, кажитчӧ став мича музыкаыс, быд лӧсьыд шы кыпӧдӧ и радлӧдлӧ: Штрауслысь кутан кывзыны вальсъяссӧ, да тшӧтш окота лолӧ бергавны; Бетховенлысь «Лунная сонатасӧ» кывзігӧн мыйлакӧ чепляла пидзӧсӧс, оз-ӧ нин, мися, кыскы эстчаньӧ, гажтӧм тӧлысь дорас? А Григ йывсьыс век жӧ шуа: сійӧ меным медся муса. Гашкӧ, сы вӧсна, мый норвегияса композиторлӧн шыладъясыс войвывса мортыдлы лясӧныджык сьӧлӧм бердад. Сольвейглӧн арияысь ме кыла коми нывбабалысь оллялӧм-бӧрдӧмсӧ: пӧчлысь, мамлысь. А Брамслӧн «Венгерка» улӧ верма йӧктыны сутки чӧж, да, чайта, ныр вылӧ ог и усь. Сы мында вын сійӧ шыясас.

Тадзи кымын артмис вочакывйыс. Нывка лӧнис да мыйлакӧ ышловзис. Мый и кӧсйис шуны ышловнас?

А ме ӧні, тайӧс казьтыліг, тшӧтш ышлолала. Кор и сійӧ вӧлӧма! Во кызь кольӧма сійӧ кадсяньыс.

Пока мортыд быдман, сӧвман да верстямман, содӧ и олӧм тӧдӧмыд, вежсьӧ и вежӧрыд, вежсьӧны видзӧдласъясыд тшӧтш и искусство произведениеяс да лыддьӧм книгаяс вылӧ. Шуам, война помасьӧм бӧрас, 1949 воын, педучилище помалім сэки, миянӧс нулісны Москваӧ. Ветлім, дерт, и Третьяковкаӧ. Менӧ сэки весьӧпӧртӧдз шензьӧдіс «Иван Грозный убивает своего сына» картинаыс. Ме сэтысь аддзи и кылі агрессия, тшӧтш и менӧ дойдӧм. Но куим во бӧрти, Третьяковкаас жӧ, сійӧ картина дортіыс прӧйдиті веськодя нин. А сулалі дыр Куинджилӧн «Тӧлыся вой» серпас водзын. Быттьӧ мыйкӧ корси-смекайті тӧлысь улын узьысь пуяс костсьыс, юаси ӧтка нывбабаыслысь, кытчӧ мӧдӧма войнас? Прӧста гуляйтӧ, нимкодясьӧ тӧлыся войнас, али кодкӧ сійӧс виччысьӧ? А, колӧкӧ, кодыськӧ пышйӧ?

Тадзикӧн жӧ вежӧрӧс вӧрзьӧдліс Феодосияын Айвазовскийлӧн «Девятый вал». Да и уна мукӧд на. А вот Ленинградын, Русский музейын, вӧлі сымда йӧз чукӧрмӧма абстракционистъяслӧн выставка вылӧ. Ставныс шензьӧны, мыйкӧ вашкӧдӧны: «Малевич — это да-а! Это уровень Гогена!» (али Ван Гога? Ме бураыс эг кыв). А ме сійӧ выставка вывсьыс петі дзик тыртӧм, этша мый вӧрзьӧдіс. Менам вежӧрӧй, сідзкӧ, сійӧ тшупӧдӧдзыс эз на сӧвмы. А экскурсоводыс ӧд висьталіс, ыштӧ тайӧ авторъясыс сёрнитӧны аскӧдыс Енмыскӧд, серпасалӧны сылысь да Вселеннӧйлысь законъяссӧ. Артмӧ: ме Енсяньыс зэв на ылын да сӧмын Вселеннӧйыслӧн стынь узьысь клеткатор. Сідзкӧ, ме — некод на. Сэки меным зэв окота вӧлі юавны экскурсоводыслысь: Рерихыс нӧ, мися, Гималайскӧй гӧраяссӧ серпасалігӧн, сёрнитіс эз Енмыскӧд? Ме тай нӧ, «Гималаи» картинасӧ видзӧдіг, став яйӧн сырми. Мый сэтчӧ художникыс сяммӧма сюйны, медым со тадзи сырмыны? Куш изъяс да енэжыс ӧд сӧмын? Сійӧ картинасӧ аддзылӧм бӧрын дыр эг вермы видзӧдны ни ӧти мукӧд картина вылӧ, син водзын сӧмын изъя гӧраяс. Да енъюгыдыс. Кыдзи аддзӧма авторыс сійӧ рӧмъяссӧ, медым енъюгыдсӧ серпасавны?

Но эг тай сэки юав, эг лысьт. А ӧні ачым аслым кывкӧртӧд вӧчи — Енмыскӧд сёрниттӧг эз сяммы эськӧ.

Ме тшӧкыда мӧвпала: поэтъяс, книга гижысьяс, мися, Енмыскӧд сёрнитлӧны оз? Колӧкӧ, кодъяскӧ и да, — сёрнитлӧны. Но унджыкыслы ӧд гижанторйыс тырмӧ на и му вывсьыс. Мукӧд книгасӧ лыддигӧн бӧрдан и сералан, любуйтчан и радлан. Сэтшӧм лӧсьыд! Ӧдйӧджык помӧдзыс лыддьыны колӧ! А кад кольӧм бӧрын гӧгӧрвоан: менсьым тай нӧ мӧвпъясӧс, шог-печальӧс и радлунӧс татшӧм лӧсьыда да мастера кужӧма петкӧдлыны! Ме ӧд висьтавныс ог куж, а тадз кымын жӧ думайта! Мекӧд тадзсӧ вӧвлі жӧ нин и.

Менам ӧти тӧдса, зэв вежӧра нывбаба, коркӧ шуліс: Енмыс пӧ йӧзыскӧд эськӧ быд здукӧ сёрнитӧ, да ми огӧ кылӧй. Ӧткымынъяс пӧ сӧмын, гашкӧ, кылӧны. Миянлы пӧ эськӧ чӧлӧй книга нин Ен мӧвпъяссӧ югыд вежӧра войтыр дасьтылӧмаӧсь, да сійӧс весиг шоча лыддям, а лыддям кӧ, гӧгӧрвоам сӧмын веркӧссӧ, пыдіӧдзсӧ ог на жӧ сяммӧй вежӧртны. Гашкӧ, сідз. Енмыс пӧ сёрнитӧ мортыскӧд, кор сійӧ пикӧ веськалӧ да кор ёна кевмӧ. Но ми ӧд унджыкыс атеистъяс, ог кевмылӧй, да и пикӧ воӧмсьыс Енмыс видзӧ, огӧ сэтшӧм тшӧкыда веськавлӧ.

— А ме ӧнія гижысьӧс тӧда, коді Енмыскӧд сёрнитӧ, — помнита, кыпыдакодь и юӧрті тӧлкӧн варовитысь аньыдлы.

— Коді нӧ? — зэв сюся юаліс сійӧ.

А ме ассьым на висьтала:

— Гижӧдсӧ лыддьӧм бӧрын менӧ быттьӧ лыйисны. Ранитчи быттьӧ. Старикыс сэтшӧм жаль лои. Сӧмын тӧкӧтьӧ сёрӧнджык гӧгӧрвои шӧр мӧвпсӧ авторыслысь... Катан-катан, пессян, чукӧртан да чӧжан, а кватитчан да — оз и ков тайӧ тэныд...

— А-а! Тэ Хемингуэйӧс шуан?! «Старик и море»! Да-а... Бесподобно... — торкӧ менсьым висьталӧмӧс сёрни ёртӧй, видзӧдӧ ме вылӧ кутшӧмкӧ мелі, вежӧра да тшӧтш и вильыш видзӧдласӧн да пырмунанмоз быттьӧ содтыштӧ. — Нинӧм он ну сьӧрсьыд, нинӧм он...

Меным ӧні мукӧддырйи окота лолӧ сыкӧд вензьыны. Неправда, мися! Нуан! Ас вӧр-валысь мичлунсӧ, шыяссӧ, ставсӧ сійӧс, мый сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдліс: шонді петӧм и рытъя кыа, шорлӧн дзольгӧм и веж гар потӧм, вевтъяс вылысь войтва шы и тувсов ытвалӧн паськыд от, потан дорын бабӧлӧн мургӧм и мусукыдлӧн мелі синъяс, кагаыдлӧн медводдза воськолыс да тшӧтш и йӧз киӧн вӧчӧм-керӧмторъясыс да налӧн югыд мӧвпъясыс, кодъяс тэнӧ доймытӧдз вӧрзьӧдлісны да радлӧдлісны. Мортыс ӧд чужӧ радлыны. Мый мортсӧ радлӧдліс олігас, сійӧс и босьтас сьӧрсьыс.

Меным ӧні окота сыкӧд выль пӧв аддзысьлыны да сёрнитыштны, юасьны да вензьыны. Но сёр нин. Таладор югыдас огӧ нин аддзысьлӧй. Сійӧ абу нин ловъя, но сы йылысь казьтылӧмъясыс мекӧд. Тайӧ ӧд Марина Сергеевна, кодкӧд менӧ зурӧдліс олӧмыс томдырйи на, Германияын олігӧн. Сэки ме тӧдлі сійӧс кыдз роч офицерлысь гӧтырӧс, роч мулысь патриоткаӧс, война кадӧ — повтӧм разведчицаӧс, но и, дерт жӧ, ярӧй коммунисткаӧс. Пӧдругаясыскӧд сёрниын сійӧ тшӧкыда гаравліс, тшӧктыліс босьтны пример нывбаба-коммунистъяслысь: Крупская, Коллонтай, Арманд, Ибаррури...

1989-ӧд воын менӧ олӧмыс бара на зурӧдліс сыкӧд ӧти войков кежлӧ. Абхазияын нин. Ме буретш шойччи Пицундаын, и Новӧй Афонӧ экскурсияӧн ветліг паныдасим. Найӧ верӧсыскӧд, вӧлӧм, олӧны Абхазияас, Леселидзе дорын, эвкалиптъяс пӧвстӧ буретш стрӧитӧны аслыныс керка. Ме узи на ордын ӧти вой. Гӧститӧдісны менӧ быдторнас, а сэсся войсӧ коллялім Марина Сергеевнакӧд сёрни-басниӧн. Господи, кутшӧма сійӧ вежсьӧма! Вежсьӧ кадыс, вежсьӧны и йӧз. Ӧні сійӧ ярӧй коммунистка-атеисткаысь пӧрӧма Енлы эскысь коммунисткаӧ. Ог тӧд сэсся, стӧча-ӧ шуа. А, колӧкӧ, бурджык — Енлы эскысь философӧ. Сійӧ тӧдӧ и кришнаитъяслысь молитвасӧ: «Харе Кришна, Харе Рама...», и православнӧйяслысь «Отче наштӧ», и кутшӧмкӧ Вселенскӧй молитва «...Пусть наша земля расцветает! Галактика жемчужной станет!..»

Абхазияын сэки нин зыртласисныкодь, и ӧні со абу лӧнь...

Марина Сергеевна абу нин ловъя. Кытчӧ сійӧс дзебисны, салдатъяс али суседъясыс? Челядь ни рӧдвуж эз вӧвны, детдомсаяс гознанныс. А сылысь кывъяссӧ ме ӧнӧдз помнита, дай кымынкӧ гижӧдысь нин паныдавлі. Оз кӧ пӧ человечествоыс примит коммунизмлысь да капитализмлысь идеяясӧ, оз кӧ найӧс ӧтувт, олӧмыс нӧшта на лёкмас. Вежӧра йӧз чуксалӧны войтырсӧ выль ног мӧвпавны, наука да религия ӧтувтны. Ӧні тай ёна нин тӧдчӧ йӧзыслӧн Ен дорас сибӧдчӧмыс: вичкоястӧ кутісны ловзьӧдавны и, посни челядьтӧ пыртны и... Код тӧдас, водзӧ мый лоӧ. Лёкыс тай пока олӧма мортыдлы пырӧджык на синмад-а. Ми коддьӧмлы колӧ сӧмын терпитыштны, надейтчыны да эскыны. Такӧдлывла тай ассьым ыджыдджык чойӧс, коді матайтчӧма аслас пӧрысь висьӧмъяснас да кывзысьтӧм, юысь пинас, мися, аттьӧ шу, мый абу ӧні тшыгӧсь да и юр сюяніныд эм на. А сійӧ стрӧгакодь шуӧ меным воча, аслад гижӧдын пӧ тай менӧ гарыштӧмыд, пукала пӧ дзузу лампа дорын да велӧда Пушкинлысь «Сижу за решёткойсӧ», а ме пӧ ӧні радпырысь эськӧ дзебси решётка саяс, медым эг аддзы аслам сиктысь став лёксӧ.

Но бурыс ӧд эм жӧ. Эм! Сюсьджыка кӧ кутан видзӧдны, тӧдчӧ, да, гашкӧ, и лёксьыс унджык на. Со и Раиса Ивановна аслас варов сёрнинас менӧ кыпӧдыштіс, кадысь кадӧ сылӧн гӧлӧсыс юркнитлӧ пельын:

— А таво бара зэв сюсь вежӧра челядь локтӧны миян гимназияӧ. Да тэ и ачыд найӧс аддзылан. Волан ӧд на миянӧ!

— Верма кӧ... — нурбыльта воча, но сылӧн серамыс гылыд, шмоньлив гӧлӧсыс ӧлӧдӧ: — Но, но-о... Няргынытӧ! Кебыр-шабур кӧвъя гачьясыд ӧд таво воӧны унаӧнкодь. Накӧд аддзӧдчывныс гажыд оз пет?

«Воӧны... выльяс воӧны, миянысь сюсьджыкӧсь, вежӧраджыкӧсь. Найӧ ӧні оз нин новлыны шабуртӧ ни кӧвъя гачтӧ, но кебрасаясӧс водзті тадзи шулісны, да мед том войтырыс паметяс видзас на. А менам поколениелы матысмӧ медыджыд экзаменсӧ сдайтан кад — аслад юалӧмъяс вылӧ вочакыв сетны. Дасьтысь, медым эн падъяв. Сы бӧрын кокни лоӧ и медбӧръя чомкосттӧ вуджны, и медбӧръя воськовтӧ порог вомӧн вӧчны. Порог саяс сэки кодкӧ быть шуас: «Лок пуксьы, шойччы, тэ ӧд мудзин, зэв кузь да сьӧкыд вӧлӧк вуджин».

Со, буракӧ, и сигӧртӧма лои кузь гижӧдӧс. Мый артмис-а? Кутас-ӧ виявны? Шуам, олас! Менам керка вевт тай во дас нин виялӧ, да ола, радла на олӧмыслы и. Талун зэрӧ — радла, аски шонді петас — бара рад лоа. Жаль сӧмын, воясыс ӧдйӧ лэбӧны.

Гӧгыльтчӧны-быгыльтчӧны гожӧм да тӧв. Эй! Лэбысь кад, дышджык вӧв вылӧ сӧв!

Горӧдны эськӧ, да кывзас ӧмӧй?