ИСТОРИЯ УРОК

— Мороз пӧльыс таво шамыртӧма ас бердас мича ныв кодь тулыссӧ да некыдз оз кӧсйы лэдзны сывтырсьыс. Регыд май...

Кодкӧ лун на пыраліс Павел пӧльӧс видлыны Машенька Григорьевна да, кынмӧм кияссӧ малаліг, норасис кӧдзыд ывла вылас. А тавой со и мынӧма тулыс-мича нылыд Мороз пӧль сывтырйысь да зіля чышкӧ-мыськӧ бур кӧзяйка моз. Вевт вывсьыс шлапкысьӧ-усьӧ ульӧм лым пласт, повзьӧдӧ весиг Павел пӧльӧс. Кылӧ войтва тёпкӧм шы. Восьса форточкаӧд тюв пырыштлас тувсов тӧвру, вильшалыштас вольпасьын куйлысьӧс. Эм абу пӧ ловъяыс кодкӧ тані? Мый он радлы тулысыслы? Кылан, кутшӧм кыпыда сёльӧдчӧ-зёльӧдчӧ сылӧн оркестрыс ӧшинь саяд?! Зіля чеччы да пет кильчӧ помад! Пока лымйыс эм, мастерит-лепит лыммортсӧ, мед керка видзысьыд лоӧ.

Павел пӧль выныштчылӧ чеччыны. Но мыйӧн вӧрзьӧ, тайкӧ и садьсӧ оз вошты, кодкӧ быттьӧ коксӧ ставнас вужвыйӧныс кыскыштӧ. Пиньсӧ мурч курччӧмӧн и эновтӧ вольпасьсӧ пӧльӧ да кыссьӧ югыд ӧшинь дорас. Шондіыс вылынкодь нин, швачкӧ ӧшиняс. Ывлавылас льӧм пу йылын пышкайяс чирӧдчӧны, а тӧвруыс ворсӧдчӧ накӧд да летӧ льӧм пуыслысь вожъяссӧ.

— Но мый, Павел Васильевичӧ, с весной тебя поздравить или как? Бара на тӧвйим! Кӧкъямысдас куим кутам тыртны! Да но, абу на и сё, нинӧм на няргыны! — асьсӧ збодермӧдны зільӧмӧн Павел пӧль лэччысьӧ ӧшиньдорса лабичас да бур здук малалӧ-песӧ висьысь кокъяссӧ. Сэсся дӧзмӧ да аслыс и командуйтыштӧ: — Отставить!..

Павеллӧн ичӧтысяньыс модаыс сэтшӧм вӧлі: эз радейтлы няргынытӧ. Военнӧй профессия тай и бӧрйыліс. Кутшӧм эськӧ сійӧ каднад профессия бӧрйӧм да! Войнаыс муртса помасис. Том призывникӧс военнӧй училищеӧ босьтісны. Воюйтны немечкӧд эз нин удайтчы, но Германияас служитігӧн на пӧлучитліс пуля-гӧснечсӧ. Сталин кулӧм бӧрын лэптысьлісны на фашистъяслӧн колясъясыс, путчсӧ вӧчлісны сэки. Этша лоӧма налы Павеллӧн батьыс да. Сэні жӧ ӧд, война помасян лунъясас нин, и юрсӧ пуктӧма. Мамыс Федюш вокыскӧд тшыг пыканмозыс гортас победасӧ дорӧмаӧсь.

Федя батьтӧгыс и быдмыліс. Да и ыджыдджык Павел вокыскӧд аддзысьлӧмыс шоча артмывліс. Мамыс письмӧӧн юӧртлывліс, нига вылӧ пӧ сӧмын ичӧт вокыд и видзӧдӧ, зонпосникӧд ворсны весиг оз петав. Быдмис да челядьӧс велӧдан удж и бӧрйис. Пединститут помаліс, биология факультет. Шмонитліс коркӧ: менам пӧ, братанӧ, интересыс да гажлуныс ботаника да зоология сӧмын. Абу тэнад моз танк-пушкаяс да мича нывъяс. Велӧдны кута ныв-зонмӧс картупель вӧдитны, анькытш быдтыны да, дерт жӧ, и дзоридзьяс. Тэ пӧ тай нывъясыдлы дзоридзтӧ козьнавны зэв сюсь-а.

Венӧдз на волісны вокъяс та вӧсна. Павеллӧн синъясыс и збыль кодзлалӧны, том нывъястӧ аддзас да. Но воча кывсӧ сетігӧн дойдыштны жӧ зільӧ воксӧ.

— А тэ, Федюш, синтӧм гут кодь: ном мында бергалӧ тэ гӧгӧр нылыс, да он и аддзы. Гӧтрасин кӧть ли мый ли...

Татшӧм сӧвет сетӧм вылад Федя дӧзмӧ да воксӧ на кӧритыштӧ:

— А тэ гӧтырыдкӧд олан? Татчӧ волан да некор он и вайлы сьӧрсьыд. Гашкӧ, пӧръясян? Офицерӧн шусян...

Ӧнӧдз на помнитӧ вокыскӧд сійӧ аддзысьлӧмсӧ да венсӧ Павел пӧль. Мунӧм бӧрас регыд и пӧлучитіс Федясяньыс письмӧсӧ, кӧні юӧртӧма вӧлі гӧтрасьӧм йывсьыс. Сьӧд синма ныв пӧ и збыль менӧ смилитіс, шедӧм дозмӧр моз сывтыръяс ӧні курга. Гӧтырӧй эськӧ зэв нетшкысьӧ тіян дорӧ гӧститнысӧ да, Белоруссиясӧ кӧть пӧ видзӧдлам. Да таво гожӧмнас ӧдвакӧ на удайтчас. Урал гӧра дорӧдз походӧн дасьтысям ветлыны да. Миян ӧд тані велӧдчысь войтырыс зэв сюсь. Поисковикъяскӧд дедъясыслысь важ фронтӧвӧй туйяссӧ окотитӧны талявны и...

Мый и друг тайӧ тӧд вылас усис? Муртса на лӧвтіс-пойгис, а вежӧрыс томдырсӧ гаралӧ. Да кыдзи нӧ он, этатшӧм шондіа асывнас, кык судта школаыс кӧ, кӧні Федя велӧдліс и директоравліс, эстӧні тыдалӧ, югзьӧ-ворсӧдчӧ быд ӧшиньӧн?! Кыскӧ ловтӧ ывлаас, томлунас, Урал гӧра йылас и нӧшта на лэбны кытчӧкӧ чуксалӧ. Школа со сулалӧ, а Федя абу нин. Ӧні он нин вензьы, ни дивит, ни ошкышт, кӧть корсюрӧ окота на овлӧ и зульӧдны. Колі нӧ сылы?.. Кыдзи лысьтіс Машенькасӧ, этатшӧм аньсӧ, ас кежас эновтны! Сэтшӧм пи сылы быдтіс! Да мый ӧні та йылысь! Он нин нинӧм бӧр бергӧд. Судьба вылӧ вештысьны сӧмын и кольӧ. Да миян кык воклӧн ӧмӧй нӧ сӧмын олӧмыс гуга-бана артмис? Гашкӧ, колян кызьӧд нэмыслӧн сэтшӧм планъясыс вӧлӧмаӧсь да. Гудыртны ставсӧ. Йӧзыслысь да государствоыслысь олӧмсӧ. Сэні и Октябрьскӧй революцияыд, и Великӧй Отечественнӧйыд, колхоз-совхоз кыпӧдӧмыд и страна киссьӧмыд. Али Ыджыд Олӧмыслӧн сэтшӧм законъясыс? Визув ю моз кывтӧ. Ӧтилаті кырӧдӧ, мӧдлаӧ лыа кӧса пуктӧ, но пыр водзӧ визувтӧ, оз сувтлы. Юӧд кывтӧм кодь и морт олӧмыс. Зэв на сылы и везитіс, эз Федя вокӧс моз олӧмыс водзысь-водз гыньыкты. Эта дыра видзӧ! Петкӧдлыны унатор удитіс и. Мӧдаръюгыдас воас коркӧ да лоӧ нин мыйӧн ошйысьыштны...

— Но, шуам, ай-мамӧй бурӧсь вӧліны, гажа грездын чужлі, кыв-ворӧн Ен абу ӧбидитлӧма, нывъяслы кажитчылі и гӧтырӧй шань веськавліс. Зэв небыдик кияса да мелі гӧлӧса. Да, Тосенька-Антонинаӧ менам зэв мелі вӧлі. Германияын путч дырйиыд ранитлісны кор, сійӧ и спаситіс менӧ — том лейтенантӧс. Госпиталяс кыдзи чередитіс да лечитіс ранаӧс! А кор войскӧвӧй часьтсӧ сэтысь ковмис эновтны да вуджны овны Союзӧ, Белоруссияас овмӧдчим гӧтырлӧн гортас, Витебск кар дорын матын, и олім сэсся сэні матӧ нелямын во. Ме райвоенкоматын призывникъяскӧд да допризывникъяскӧд нокси, Антонинаӧй — райбольничаын висьысьяскӧд. Тося-Тосенькаӧн и тӧдісны да ыдждӧдлісны гӧтырӧс райцентрса олысьясыс. «Тайӧ менӧ мам вӧсна тадз любитӧны войтырыс, — шуліс Антонина. — Врачӧн мамӧ вӧвлі, оккупация дырйиыд унаӧс спаситлӧма висьӧмъясысь и неметчинаас рабствоӧ нуӧмысь».

Тьӧщаӧс ловъянас муртса и суи. Удитісны сӧмын мама-ныла прӧститчынысӧ. Оленьканым, ӧтка нывным, бабыслысь мелілунсӧ эз и тӧдлы. Да и мамыс больничаад то вой дежуритны кольччас, то сьӧкыда висьысь дорын манитчас. Оленька мекӧдджык пыр. Ӧдйӧ тай и пышйӧдісны миян дорысь. Болгарияын ӧні олӧ, болгарин верӧсыс. Письмӧ ыстылӧны, корӧны сэтчӧ овны. Кутан пӧ тані садйын гуляйтны да виноградӧн чӧсмасьны. А йӧз садъяд ӧд гуляйтӧмыд... Бурджык нин тані, ас му вылын, Антониналӧн тані куйланін гуыс и. Эз тай и козьнавлы, мусаӧ, ни ӧти пи. Пиыд ӧд рӧд нюжӧдысьыс... Бракоделӧн и шулӧны ёсь кывъя тьӧтӧяс сэтшӧм мужиксӧ, коді оз куж писӧ вӧчны. Ме — бракодел. Федя вокӧй — мӧд делӧ. Сылӧн пи эм, и внукъяс на. Пӧчыс, Марья Григорьевна, то кыдз накӧд тӧршасьӧ. Молодчина жӧ...

Марья Григорьевна быттьӧ ошкыштӧмсӧ и виччысьӧма. Быйк петіс кильчӧ помас. Абу и пасьтасьӧма, шоныд ковта кежысь, юрас сӧмын чышъян кӧртыштӧма. Зіля пондіс кильчӧ помсӧ чышкыны. Зыръялыштіс гӧгӧр ульӧм лымсӧ и. Сэсся сарай сайысь пластикысь ыджыд бӧчка быгыльтӧмӧн вайис, пуктіс войтва улӧ, мыссис бур здук войтванас дай бӧр тюр пырис кильчӧ ӧдзӧс саяс.

Мурӧктыштіс Павел пӧль, вештіс синъяссӧ ӧшинь дорсьыс, кайтыштіс:

— Но вот, и меным кофей чашка позяс юны!

А Марья Григорьевна талун асыв чайсӧ, гашкӧ и, кыкысь нин юис. Тӧрытнас сёр водіс и талун асыв водз чеччис. Тувсов тӧлыс садьмӧдіс али войтва тёпкӧмыс, гашкӧ, и вӧтыс. Вӧтасис тешкодя да...

«Ладнӧ но, некор вӧтъяс йылысь думайтны, пач ӧдйӧджык колӧ ломтыны да шыд пуны пуктыны, — мӧвпыштіс кӧзяйка да пондіс лыддьӧдлыны. — Студень пуӧма, салат вӧчӧма, капуста эм, шыд пусяс, ӧмидзысь и пелысьысь винаяс вӧчлі, эм жӧ. Водка доз и преник-кампет водзті ньӧблі жӧ нин. Няньла сӧмын и кольӧ ветлыны лавкаӧ. Блин пӧжалышта дай батюшкоӧс пӧминитнысӧ. Талун сылы тырӧ сё во! Сё во водзті тайӧ лун-войнас чужлӧма! Батюшкоӧ, дас кык во нин абу...»

Доршасис синваыс да тюрӧ и тюрӧ — кутнысӧ оз вермы... Эз радейтлы батьыс бӧрдӧмсӧ. Ичӧтдырйиыс кӧ вӧлі аддзас Машукыслысь лимзалӧмсӧ, пыр и чуткас нырас да янӧдыштас: «Видзӧдлӧ! Синва тусьыд ӧд абу шабді кӧйдыс, мый сыысь кӧдзан? Кӧлӧб оз быдмы!» А оз кӧ другӧн лӧньны вермы, юрсӧ небыдика малыштас: «Кӧтӧдышт инӧ мусӧ, зэрыс колӧ жӧ».

Синва тюрӧ, кутнысӧ ог вермы,

Чайтад, талун меным вывті шог?

Мӧдарӧ на — долыдысла бӧрда,

Казьтылӧмыс пычкӧ синва войт.

Кулакнас и чышкаліс кӧзяйкаыс вазьӧм синъяссӧ, да быттьӧ батьыс збыль сійӧс кывзӧ, горӧн и шуис:

— Немся ог бӧрд! Пач ваймас да петала грездӧ, став пӧль-пӧчсӧ чукӧста! Коді помнитӧ на батьӧӧс, мед пырыштласны, пӧминитасны-казьтыштасны Гришко-Григориӧ пӧльсӧ. Гришко керкаыс сулалӧ на, абу кӧзяйкатӧм ни.

Коми сикт-грездад войтырыд мӧда-мӧдсӧ тӧдӧны прӧзвищенасджык. Ним-овнад ыдждӧдлӧны бокысь воӧмаясӧс сӧмын. И Марья Григорьевнаӧс ичӧтдырйиыс чукӧстлісны Гришко Машукӧн. Ӧні ӧд, велӧдысьнад вӧлі да, ним-овнас ыдждӧдлӧны-а. Ӧдвакӧ кодкӧ сэсся чукӧстас сійӧс Гришко Марьянад. Марья Григорьевна и ставыс.

Гришко прӧзвищесӧ налы сетлӧмаӧсь бать ним сертиыс. Батьыс абу татчӧс вӧлӧма. Важӧн ӧд том йӧз нажӧткасӧ корсьны Сибырӧ ветлӧмаӧсь. Коді вурсьыны, коді гындысьны. Кодлӧн сэтшӧм кужанлуныс абу — пес пилитны заводӧ. Богословӧ.

Сэтысянь и ӧти татчӧс зонкӧд локтӧма Машенькалӧн батьыс, Гриша нима роч зон. Зіль да уджач, грамота тӧдысь зонмыдлы пыр и невестапутӧ индасны. Крепыда олысь крестянинлысь ӧтка нывсӧ. Батьсӧ кулакавлӧмаӧсь да нулӧмаӧсь, керка-стрӧйбаас челядьлы школа восьтӧмаӧсь, а мамсӧ гортас кольӧмаӧсь стӧрӧж да чышкысь-мыськысь пыдди. Нылыс педкурсъяс вылысь буретш воӧма да школаас челядьӧс велӧдны колясны, мамыскӧд тшӧтш и олӧ.

Сійӧ нылыскӧд и йитас роч зонмыд олӧмсӧ. Рӧдвужыс отсӧгӧн да мый да том гозъя керка лэптасны сикт улыс помас. Овмӧдчасны. Регыд и нывка чужас, Аннушка ним пуктасны пӧрысь бабсӧ гараланпом вылас. Сёрӧнджык Машукыс чужас. Батьыс сэк война вылын нин вӧлӧма.

Марья Григорьевна бура на помнитӧ, кыдзи ичӧтнас вӧтчыліс ыджыдджык чой бӧрсяыс школалань да грездса пиысь кодкӧ пыр и шуліс: «Гришколӧн нывкаясыс школаӧ мӧдӧмны. Учителка мамыс со бӧрсьыныс и...»

Машенькалӧн эз на вӧв велӧдчан арлыдыс, да бӧр котӧртліс гортланьыс. Керкаыс налӧн грезд помас медбӧръяыс. Зато ӧшинь ув йӧр саяс веж гажа луд, дзольгысь шор и быдсяма мича дзоридзыс. Позис лунтыр шор ворйын купайтчыны-тольскӧдчыны, кӧть и логын домалӧм йирсьысь куканьяскӧд ворс. Лог мӧдарсяньыс на зонпосни волісны шор дорас, тьӧтӧяс кӧлуй пожъявны и. Рытъявылыс нин, мамыс чукӧстліс да, вӧлись гортас пырліс.

Школаас мунігкежлас буретш и Машенькалы кык судта выль школасӧ стрӧитісны, дзик орччӧн налӧн керкаыскӧд. Вот Машенькалы радыс! Потшӧс косттіыс тюркнитас, дай сэні и школа кильчӧ помыс нин. Сёрӧнджык сэсся школа дорас детсад стрӧитісны, совхоз кантора. Зэв гажа улич вылын и лои налӧн керкаыс.

Машук бура велӧдчыліс, да пӧдругаясыс завидьтылісны: «Тэнад ӧд мамыд учительница да, дерт, тэныд кокниа сетчӧ шыпас гижӧмыс и кывбур велӧдӧмыс». Мӧд содтас на: «А батьыд кӧ менам папӧ моз война вылын уси...» Машук збоя вочавидзліс татшӧмыслы:

— А эз кӧ батьӧ лок война вывсьыс, коді эськӧ тайӧ школасӧ стрӧитіс!?

Машуклӧн батьыс тшупсис школа стрӧитігас и пачьяссӧ тэчис, киподтуя вӧлі. Лун и вой школа дорас ноксис. Шуас вӧлі: «Машуклы велӧдчынысӧ стрӧитам!»

Марья Григорьевна ӧні ачыс нин пӧрысь пӧч, пенсионерка, а батьсӧ казьтыштас, да синваыс дзоль петас. Сӧткан кыв сысянь эз кывлы ни шлёпкӧм эз тӧдлы. А кор сэки, том учительница на, верӧс саяс петтӧг чурка кагасӧ вайис, горӧдліс ӧмӧй скӧрысь али пызанас камгыліс? Эз ньӧтчыд. Лӧньӧдліс на. Шуас: «Ладнӧ, нылукӧ, эн шогсьы. Мужик мортыс миян керкаын колӧ жӧ. Мед быдмас. Ме ӧд дыр олысь лоа ли ог ли-а... Мамыд тай со висьмис, куйлӧ. Дыр-ӧ тадз кутас?..»

Эз, эз дыр мамыс куйлы-мучитчы. Эз удит Машӧлысь Сашуксӧ быдтыны — кулі. Муртса арӧс тырис кагаыслы. Кыкӧн и колины ая-ныла кага быдтысьясыс. Батьыс ёна отсасис Машӧлы.

Учительницаыдлы ӧд быть колӧ петны школаас уроктӧ нуӧдны. Сад-яслиыс эськӧ матын, да кагаыс узьӧ на, жаль садьмӧдны-вӧрӧдны. Батьыс шуас:

— Ладнӧ, пет вай, кыпыд лолӧн челядьыдкӧд колӧ. Шогсьысь учительыд мыйӧ велӧдас? Ачым петкӧда яслиас. Меысь ӧд колхоз уджыд оз пышйы. Сарайын додь вӧчан эм.

Везитіс Машӧлы батьнас, ой везитіс! А Саша пиыслы нӧ эз? Быд уджӧ велӧдліс да, вильшасьнысӧ эз пӧвадитлы.

Григорий нимыс пӧ, греческӧй вылысь кӧ вуджӧдны, Дар божий лоӧ. Коркӧ ӧтчыд шуліс Федяыс, Сашуклӧн батьыс. Сійӧ историк вӧлі да тӧдіс татшӧмторъястӧ.

Ӧні Марья Григорьевна вермас жӧ шуны Гриша бать йывсьыс: Дар божий и вӧвлі! Олӧмыслӧн збыль ыджыд козин...

А Федяыс нӧ ачыс абу олӧмыслӧн козин? Йитыштліс найӧс здук кежлӧ, ӧтув олӧмыс эз ло, а казьтыланторйыс нэм кежлӧ коли.

Вунлас мӧй сійӧ коркӧ? Вешйылас мӧй син водзсьыд?

Сӧмын на бӧрдіс, бать йывсьыс гараліс Марья Григорьевна, а вежӧрыс со нин нуӧдіс школаас, ӧкмысӧд классын велӧдчан кадас. Олӧмад, вӧлӧмкӧ, став лоӧмторйыс йитчӧма ӧти гӧрӧдӧ. Вежӧрыд и йитысьыс. Здукӧн и нуӧдас, кытчӧ он думыштлы. Школьница нин сійӧ.

Вӧлі налӧн зэв вильыш зонка — Кольӧ. Вильышысла сійӧ век вӧлі урок вылад сёрмӧ пырны. Ыджыд перемена бӧрын, муртса на ставныс пуксялісны партаяс сайӧ, ӧдзӧсӧдыс пыригкості и, кылӧ, горзӧ:

— Ура! Урӧкным оз ло! Историчка висьмӧма!

Классыс шызьӧ, партаясӧн нин клопайтӧны, пышйыны дасьӧсь! Радыс ставныслӧн! А Кольӧ бӧрся пырӧ киняулас картон папкаа, лӧсьыдик костюма да еджыд дӧрӧма мӧд, выль учитель. Зэв зумыд восьласӧн воӧ велӧдысь пызан дорӧдз, пуктӧ пызан вылас папкасӧ да сюся кытшовтӧ видзӧдласнас ставнас классӧ. Бӧбмӧныкодь ставӧн, лӧньӧны. А кодкӧ сюсьджык бӧръя партаяссяньыс шыасьӧ:

— Ботаника урӧк ли мый лоӧ? Ми витӧд классын велӧдлімӧ нин ботаникатӧ.

Том выль учительыд, колӧкӧ, гӧгӧрвоис гуся серамсӧ, сюся видзӧдліс гӧлӧс сетысьланьыд да лӧня и шуис:

— Ботаника, история, химия, литература — ставыс мӧда-мӧдкӧд йитчӧма. А йитысьыс... Гашкӧ, тэ и висьталан, мый йитӧ став тайӧ предметсӧ?

Юалысь-вильышпозлӧн гӧлӧсыс оз кыв, а унаӧн нин лэпталӧны кинысӧ да горӧдлӧны. Коді шуӧ — школа, коді — учебник, коді — наука...

Гришко Машӧ мӧд радас пукалӧ, учитель дорас матын, синсӧ паськӧдӧмӧн видзӧдӧ сы вылӧ и шензьӧ. Да тайӧ жӧ Габӧ Вась Педя! Грезд улыс помысь. Машӧяс керка ӧшиньсянь сылӧн керкаыс тыдалӧ. Ичӧтдырйиыс котӧртас вӧлі Машук увтас шор дорӧ мыссьыштны, а сэні челядьпиянлӧн война! Век вӧлі чукӧртчасны да печикысь ворсӧны. Ӧтчыд и Машукӧс Педя печиктыліс... Сёрӧнджык кывсьыліс — карын пӧ велӧдчӧ. И со учительӧн нин кодакӧкості лоӧма.

Машӧлӧн вежӧрыс и синъясыс сӧмын тайӧ Педя гӧгӧрыс и нӧйтчӧны, но пельяснас кылӧ жӧ мышвывсяньыс ёртъясыслысь горӧдӧмъяссӧ. А Педя чужӧм сертиыс тӧдчӧ — абу стӧчӧсь вочакывъясыс. Машӧлы мыйлакӧ Педяыс лои жаль. Зэв серьёзнӧя сулалӧ-виччысьӧ да. Медым сійӧс ышӧдыштны, Машӧ тувкнитӧ гырддзанас орччӧн пукалысь пӧдругаыслы да кайтыштӧ:

— Олӧмыс кӧ-а...

Учительыс чӧвтлӧ видзӧдлассӧ кык нывъёрт вылӧ да бӧръя партаяс сайын пукалысьяслы шуӧ:

— Тані нывъясыс ті дорысь сюсьджыка мӧвпалӧны.

Та бӧрын кызӧктыштӧ да быттьӧ вӧлись урок нуӧдӧмсӧ тӧд вылас уськӧдӧ:

— История кӧ тіянлы колӧ, историясянь и заводитам. Ботаникаыскӧд, дерт, йитыштыны жӧ ковмас-а...

Прекраснӧй Афродита зэв ёна радейтӧ Адонисӧс. Адонисыс — бур вӧралысь. Но ӧтчыд сійӧс кувтӧдзыс песас-курччалас кабан.

«Ой, античнӧй миф тай нӧ висьталӧ! Збыль ӧмӧй миянӧс витӧд класса велӧдчысьясӧн чайтӧ?» — кывзӧ Машӧ да гусьӧник дивитӧ учительӧс. Но Педялӧн гӧлӧсыс таысь быттьӧ гораммыштӧ на: — Афродита ёна шогсис да бӧрдіс. И жалитыштіс сійӧс Зевс, медвына енмыс, и шуис: «Эн бӧрд. Тэнад мусукыд во джынсӧ кутас овны кулӧмъяслӧн Аида царствоын, а мӧд джынсӧ му вылын лоӧ, кутас мичмӧдны му вывсӧ, сетас радлун йӧзлы и, дерт жӧ, Афродиталы тшӧтш.

Мича еджыд дзоридзьясӧн жельнӧг куст гожӧмбыд гажӧдас ывлавывсӧ».

— А миян тані быдмӧ жельнӧгыс? — шыасьӧ друг челядь дорӧ Педя, орӧдӧ висьталӧмсӧ.

— Быдмӧ, быдмӧ! — быд парта сайсянь кылӧны гӧлӧсъяс.

— А кутшӧм рӧма налӧн дзоридзьясыс?

Вочакыв кылӧ: — Гӧрд! Кельыд! Розӧвӧй!

— Вот сійӧ и эм! — чуньсӧ лэптыштлӧ учительыс. — Ӧні жельнӧглӧн дзоридзьясыс абу еджыдӧсь, кельыдӧсь, а гӧрдӧсь. А мыйла? Да сы вӧсна... Дзоридз ӧктігас Афродита сутшкас чуньсӧ жельнӧг ёсьнас. Афродита вирысь еджыд дзоридз лоӧ гӧрд рӧма... Гашкӧ, та вылын и помаламӧ урӧкнымӧс?

Висьталысьлӧн петыштіс нюмыс, да кодкӧ пыр и горӧдіс:

— Нӧшта мыйкӧ висьтав!

— Висьталанторйыд сюрас, — шеноввӧчӧ кинас учительныс. — Но и таысь, мый висьталӧма лои, позьӧ унатор аддзыны и восьтыны. Думыштлӧй, песыштӧй юрнытӧ. Ме ӧд тіян дорӧ кадсӧ коллялӧм ради пыри. Видзӧдла, мися, что за грамотейяс миян девятӧйын велӧдчӧны? Тіян историк эз во, менам — окно. Водзӧ мӧд урӧкыс менам пятӧй классын. Ме ӧд практика вылӧ вои...

Ас тшӧтшъяяскӧд моз нин Педя кутіс сёрнитны да сійӧс гузь кытшалӧны ӧкмысӧд класса велӧдчысьясыд. Ыджыд торъялӧм ӧд и збыль на костын абу на. Куим-ӧ-нёль арӧсыд нӧ мый сійӧ. Перемена вылӧ звӧнок кывтӧдз варовитісны. Машӧ пукаліс парта саяс, тшӧтш кывзіс налысь сёрнисӧ, а кор Педя мӧдіс петан ӧдзӧслань, бырс чеччис, быттьӧ дась вӧлі котӧртны бӧрсяньыс. Тыдавтӧм гезйӧн домалісны кӧ-а?..

Павел пӧльлы нӧ кофе чашка бӧрас мыйла не водлыны да вугралыштны. Водз на ӧд. Луныс кузь на лоӧ ӧшиняд видзӧдны. Но ывлаыс кыскӧ, и пӧльӧ бара ляскысьӧ ӧшинь бердас.

Школа дорын некод на оз бергав. Да и грездыс быттьӧ кулӧма, некод жӧ оз вуджрась. Ӧні ӧд, колхоз-совхозыд эз ло да, некытчӧ оз ков тэрмасьны, вӧв доддявны да турун-песла мунны. Да и олысьыс кольӧма джынйыс кымын. Том йӧз разӧдчалісны: коді карӧ да коді вӧр посёлокӧ. А Павел пӧль со татчӧ локтіс дай. Пӧрысь пӧч-пӧль колясъясыслы содтӧд. Нэм помсӧ коллявны татчӧ лолыс кыскис, чужанінас. Гӧтырсӧ сьӧрсьыс вайис и. Но сылы абу, буракӧ, кажитчӧма войвыв муад олӧмыс, куим во и оліс. Куліс. Гришко-Григорей пӧлькӧд орччӧн и куйлӧ сиктса шойна вылас. Кодравнысӧ Марья Григорьевнакӧд ветлӧны. Григорьевнаыс ӧтнас олӧ, и Павел пӧль ӧткӧн коли.

А велалан тай. Мортыд быдтор дорӧ велалӧ. Дас воысь дырджык нин тані олӧ, быттьӧ некытчӧ эз и мунлы, ас морт нин ӧні тані. Ас сиктсаясыслы сійӧ и тӧварыш полковник, и ветеран-защитник, и сӧветуйтчыштыны ёрт. Весигтӧ вежайӧн кутісны шуны Марья Григорьевналӧн быдтасъясыс: Саша пиыс да сылӧн йылӧмъясыс — Юрка да Ванька. Карсяньыс кор волас мамсӧ видлыны Саша пиыс, быть пырыштлас и Павел пӧльӧс видлыны. Коньяк доз пуктас пызан вылас, кыпыда шыасяс:

— Но, вежайӧ, Павел Васильевичӧ, кутшӧм делӧясыс миян фронт вылын? Сӧветуйтчыштыны пыри...

А кор гӧтырыскӧд да посни пияныскӧд воас, Марья Григорьевна пыр и ыстас медічӧтсӧ, Юрочкасӧ, котӧртлы пӧ пӧрысь вежайтӧ чукӧстны, самӧвар пуктім, пывсян ваймӧ. Мед пывсьыны да чайӧвайтны волас.

— Федя вокыд пыдди кӧть тэ, Павел Васильевичӧ, налы рӧдимӧйнас ло. Мед вежайӧн и ыдждӧдласны зонкаясыс, эн дӧзмы, — шуліс зонкаяслӧн пӧчыс, Марья Григорьевна.

Пӧльӧ сылы воча:

— Кутшӧм дӧзмӧм?! Любӧысла лолӧй сьывны-йӧктыны вӧзйысьӧ!

Марья Григорьевналӧн став семьяыс нин кильчӧ вылас гузь петӧма, пӧльӧс встречайтӧны. Зонкаясыс заптысьӧмаӧсь нин корӧсьясӧн, пӧльӧлы нин мыччӧны.

А пӧсь пывсян бӧрад да пӧсь самӧвар дорад пӧрысь вежайныс и збыль ышмыштіс, «Ой полным-полна моя коробушка» сьылӧбтіс. А сэсся друг лӧнис да пидзӧсас вач кучкис:

— Балалайка эськӧ ӧні! Кутшӧм ми инӧ олысьяс — балалайка абу! Водзті ми ичӧтдырйи Федякӧд!.. Да ладнӧ, ме кута вомӧн ворсны да киӧн вачӧдны, кокӧн тапӧдны, а медічӧтным миян, Юрочка, чеччалыштас-йӧктыштас! Выступление ансамбля песни и пляски Советской Армии вӧчлам! Правда, ӧні ог нин сӧветскӧйӧн шуӧ, да ӧд армияыс эм и миян питоръяс кутасны сэн служитны. Юрочка мед ансамбляс артистӧн и лоӧ. А Ванюшка... — Павел пӧль видзӧдыштіс чай лӧня юысь зонка вылӧ да медбӧрын кайтыштіс: — Ванюшка серьёзнӧй мужик быдмӧ. Мед батьыс моз предпринимательӧн лоӧ! Тэ кыдзи чайтан, Александр Федоровичӧ, вежапиӧ, пӧрысьман да тэнӧ вежас Иван пиыд олӧм кыпӧдан-стрӧитан уджас?

— Надейтча тай-а, — зэв дженьыдика и вочавидзис Сашаыс. А пӧльӧ, быттьӧ зілис на кывкӧртавны, лӧньыштӧм гӧлӧсӧн кайтыштіс:

— Пӧрысьмигкежлад, зонмӧ, дасьтыны колӧ, мед и лов гажӧдысьыд вӧлі, и няньӧн вердысьыд.

Марья Григорьевналӧн эм, слава богу, няньӧн вердысьыс и гажӧдысьыс.

Сё пасибӧ на и колӧ шуны Федяыслы, коді ышӧдліс учительницаас велӧдчынысӧ и козьналіс Сашуксӧ, дона питорсӧ.

Пывсян, батьӧ, ломтыштлы,

Небыд кунва вӧч.

Талун миян пиуклы

Тӧлысь тырис стӧч.

Школа бӧрын, локта да,

Корӧсялышта,

Мед и сэсся люлюас

Чӧла узьыштас.

Небыд кокӧньяснас со кыдзи чужъясьӧ...

Со тай тадзи пасйылӧма дневник-тетрадяс сэкся сьӧлӧм дойяссӧ и радлунсӧ томиник мамыс. Да ассьыс ӧмӧй сӧмын? Григорий батьыслысь тшӧтш. Сійӧ и быдтысьыс вӧлі да. Марья Григорьевна школаӧ урок нуӧдны котӧртас, бур кӧть нин, школаыс орчча, петышт сӧмын. Мамыс куйлӧ, чеччынысӧ оз вермы. А батьыс гӧтырыс бӧрся видзӧдӧ и кагасӧ видзӧ. Федяыс кӧ налы бур козин колис, то Машӧ нылыс... Аддзан ӧмӧй кывсӧ шуны!? Радейтӧмыс кӧ абу грек, кага вайӧмыс грек ли мый? Сідз колӧма, буракӧ, Енмыслы — Вселенскӧй разумыслы. Мый сэсся шуан, артмис нин сідз да. Грекуйтліс...

Пединститут помалӧм бӧрас воисны сиктса школаӧ кык том учительница. Кыв да литература велӧдысь Машӧ да немец кыв велӧдысь. А Федя, сэки Фёдор Васильевич нин, школаас директораліс. Да весиг и гӧтрасьны нин удитӧма. Гӧтырыс посниясӧс велӧдіс дай пионервожатӧяліс. Сьӧд синма да кыввора мича том ань. Переменаяс дырйи чукӧртчасны вӧлі велӧдысьясыс учительскӧйӧ да директор гӧтырыс пыр и шмонитыштас: «А мырддясны этатшӧм томиникъясыс да мусаясыс менсьым директорӧс». Оз Федяӧн ни вичнас шу, а директорӧн ыдждӧдлӧ.

Немка мырддьыліс ли эз ли, Марья Григорьевна оз тӧд. А вот ачыс... Грек тай суліс. Кыдзкӧ нем виччысьтӧг да ворсӧдчӧмӧн моз и артмыліс налӧн инмӧдчыштлӧмыс, а гӧрддзасьӧма тай сӧтанник питорйыс, юр яндзимыс и лов кыпӧдысьыс.

Мый нин ӧні асьтӧ ылӧдлыны. А сэки, сьӧктіс да, ставӧн и чайтісны — студентъяссянь козин. Быд гожӧм волісны кыськӧ колхозлы отсасьны. Эз ӧти ныв насянь питор ли, нывтор ли чужтыв.

Марья Григорьевна, учительницаыд, висьтасяс ли мый да петкӧдлас шог-яндзимсӧ? Сиктса нывбабаяс моз жӧ лапкас кынӧм вылас кисӧ да шуыштас:

— А мый? Быдтам! Ыджыд алимент кута перйыны. А колӧкӧ, и карын на кута овны, дінас босьтас жӧникӧ да.

Директорлӧн гӧтырыс тӧдліс ли эз ли, а колӧкӧ, и гӧгӧрвоис... Но мыйӧн велӧдчан воыс помасис, кытчӧкӧ бокӧ овны пыр и верӧссӧ пышйӧдіс.

— Войвожӧ бать-мам дорӧ мунамӧ. Севернӧй зарплата сэні, и карын кодь патераын кутам овны, — ошйысьлӧма быдӧнлы мунігас.

Код тӧдас, кытчӧ овмӧдчылісны, Федяыс тай письмӧсӧ Ухтасянь вӧлі ыстӧма-а.

Пач ваймӧмсӧ виччысигмоз Марья Григорьевна кӧн сӧмын эз вӧвлы мӧвпъяснас, бӧрдыштны удитіс и бурасьны. А киясыс казявтӧгыс ветьӧкалыштісны джоджсӧ и вежӧс саяс пӧрадок лӧсьӧдыштісны. Пыралас кӧ кодкӧ батьсӧ казьтыштны, абу и лӧсьыд: дивитасны, учительница пӧ, а жырйыс сэтшӧм мисьтӧм.

Гижан пызан вылас и збыль дзонь газет стопа кыдзсюрӧ тэчӧма, да и шкапас небӧгъясыс йӧктӧны, кыдзсюрӧ Юрочкаыс тэчлӧма да. Сашалӧн быдтасъясыс ӧд воласны кӧ, ставсӧ гугӧн бергӧдасны. Бӧръя волігас «Робинзон Крузо» корсисны. Сашалӧн ичӧтдырйиыс «Крузоыс» медрадейтана небӧг вӧлі да, буракӧ, и ичӧт писӧ тшӧтш ышӧдіс «Крузотӧ» лыддьыны.

Сэки шкапас лукйысьысьяс дорӧ Марья Григорьевна пӧчыс тшӧтш суитчыліс. Мый мор вылӧ пӧ тіянлы сійӧ книгаыс ковмис? Со тай шкап тырыс, любӧйӧс лыддьы. А Сашаыс сэк мамсӧ пӧперегалыштіс:

— Нет, мамӧ, быд кадлӧн эм аслас колана книга. Юралы ӧні буретш сійӧ лӧсялас. Интереснӧя да кокниа гижӧма, нэм кежлӧ юрвежад коляс. Истинасӧ сэтысь ме и ӧнӧдз на помӧдзыс ог гӧгӧрво. Гашкӧ, ичӧтика сӧмын. Ӧткаӧн асьтӧ позьӧ кывны и уна йӧза да шума карын.

— Да, пиукӧ, сійӧ збыль, — сӧглас кывйӧн кайтыштіс мамыс да дзик пыр и юаліс: — А тэ ӧні мыйла та йылысь? Тэнад кутшӧмкӧ проблема? Юксьышт мамыдкӧд.

Пиыс нюммуныштіс да малыштіс мамсӧ пельпомӧдыс:

— Но, мамӧ, тэ и шуан! Ловъя мортыдлӧн проблемаыс пыр вӧлі и пыр лоас. Но меным нинӧмысь повны! Ӧд Пятницаыс тэ миян эм! Лоас кӧ мыйкӧ, тэ дорӧ и воам. Ӧні тай со «Робинзон» ковмис-а.

— Но, сійӧ кӧ сӧмын... — ышловзьӧмӧн кайтыштіс мамыс да эновтіс батя-пиянӧс ас кежас.

Марья Григорьевналы ӧні тайӧ тӧд вылас усис, да Саша пи вылас весиг скӧрмыштіс. Философ пӧ тэ, Сашукӧ менам, век колӧ тэныд гудйысьны кӧнкӧ пыдын. А пиянсӧ абу и велӧдӧма лукйысьӧм бӧрас бӧр местаас тэчны небӧгъяссӧ. Марья Григорьевналӧн дневник-тетрадьыс пыр куйліс шкапас медвылыс джадж помас, а ӧні абу места вылас. Сійӧс тшӧтш гудыртӧмаӧсь. Шыбитны на вермисны вижӧдӧм важ тетрадьтӧ.

Водзтісӧ, томдырйиыс, ӧкуратнӧй вӧлі Машенька-учительница. Мый вӧрзьӧдас сьӧлӧмсӧ али шензьӧдас — пыр и пасъяс дневник-тетрадяс. Бӧръя кадас эськӧ дышмис да. Шоча нин восьтылӧ сійӧ тетрадьсӧ. Колян ар тай восьтыліс да пасйис тшак абутӧм вылӧ норасьӧмсӧ-а: «Уртшак жаритмӧн сюрлі. Косьмыліс весиг нюрыс». Сэтшӧм и вӧлі колян арыс да. Таво гожӧм-арыс кутшӧм лоӧ-а? Тулысыс тай со сёрмыштӧмӧн воӧ...

Аддзис медбӧрын корсянторсӧ да радлыштіс быдӧн, бур нывъёртӧс моз топӧдліс морӧс бердас дай окыштіс. Сэсся авторучкасӧ кутіс корсьны. Быть колӧ пасйыны тайӧ лунсӧ. Батьыслы сё арӧс тыран лунсӧ! Апрель шӧрын чужлӧма. Тувсовъя гӧснеч Григорий — Божий дарыд. Марья Григорьевна ачыс майын чужлӧма да со тай нэмсӧ и маитчӧ. Быд нинӧм абусьыс майшасьӧ. Бур, кӧть ручкасӧ места вывсьыс аддзис. Пуксис пызан саяс, восьтіс дневник-тетрадьсӧ.

А гашкӧ, эз и ков талун тайӧ тетрадьсӧ аддзыны, эз и ков восьтыны?

Кыдзи он, лолыд кӧ тшӧктӧ да кӧсйӧ. Буретш и сійӧ лист бокыс воссис, кӧні гижӧдтор пасъясыс вӧліны кывбур сямаӧсь.

Тайӧ Ухтасянь волӧм письмӧ вылӧ Машасянь Федяыслы вочакыв. Син водзыс пемдаммыліс Марья Григорьевналӧн. А лолыс гижӧдыскӧд ӧтув нин сӧльнитчӧма. Синъясыс сӧмын котралӧны строчкаысь строчкаӧ.

Радысла чеччышта ваас,

Чери моз уявны мед!

Жбырмунла енэжас вылӧ,

Шонділы юӧрта, дерт!

Тэнадсянь письмӧыд воис!

Юалан — виччыся ог?

Кыдзи нӧ?.. Меддона мортсӧ...

Каникул кежлад и лок!

Сэк кежлӧ питорным чужас!

Тэ кодь жӧ тӧлка да шань.

А колӧкӧ, лӧз синма нывка?

Енмыс мый сетас — и шань.

Тайӧ кыпыд строчкаяс бӧрас нӧшта на мыйкӧ гижлӧма Машенька, да бӧр сэтшӧма черкайтӧма, лыддьынысӧ он вермы. А сэсся бара кыпыд руа гижӧдтор, кывбур сяма жӧ.

Котӧрт вай, котӧрт вай, пиукӧ менам!

Быдман да жбыр лэбан, тӧврусӧ венан...

— Тайӧ Сашуклысь кок йылас сувтӧмсӧ пасйывсьӧма, — быттьӧ кутшӧмкӧ орччӧн сулалысьлы висьталӧ Марья Григорьевна, лэптылӧ синъяссӧ да бара сатшкысьӧ гижӧдас. Доршасьӧм синваыс оз лэдз водзӧ бура аддзыны шыпасъяссӧ. А колӧкӧ, найӧ омӧля тӧдчӧны сы вӧсна, мый гижигас нин Машукыс синванас кӧтӧдлӧма. Тайӧ строчкаясыс и збыль оз нин воддзаыс моз ловсӧ кыпӧдны, синвасӧ нин и пычкӧны.

Петала пӧдруга ордӧ,

Пальӧда гажтӧм и шог.

Мусаӧ, югыдлун мортӧй,

Ӧнӧдз нӧ мыйла эн лок?

Сэтшӧм здукъясыс некор оз вушйыны юрвежсьыс. Уна кад колис, а ставыс на син водзас.

Со сійӧ пуктіс питорсӧ куйлысь мамыс дінас да сувтовкерліс зеркалӧ водзӧ, видзӧдліс ас вылас. Лӧсьӧдыштіс лёзь юрсисӧ, нюмдыштіс аслыс, люги-леги на нӧшта йӧктыштіс. Ывлавывсянь кыліс гудӧк шы да нывъяслӧн йӧктӧм. Сиктыс пасйис Иван лун, гажӧдчис. Батьыс гаж вылас жӧ мӧдӧдчис, а петтӧдзыс ӧдзӧс водзас сувтыштліс, шуис:

— Ветла. Ті энӧ гажтӧмтчӧй.

— Этакӧд, зарни питорйыскӧд, он бара-й гажтӧмтчы, — шыасис вольпась вывсяньыс куйлысь мамыс. А Машӧ зеркалӧ дорсьыс вешйыштліс пач вом дорас, босьтіс сэтысь рок гырнич, сибӧдчис пӧча-внука курганінас да кыпыда шуис: — А ми, шу, Сашук, рок кутам сёйны!

Здук мысти батьыс бӧр нин пырис. А сыкӧд погонъяса дядьӧ.

— Здоровоти, землячкаяс! Габӧ Вась Павелсӧ он виччысьӧй? Тшӧкыда отпускӧ вола да ӧд помнитанныд, кӧнкӧ? Ухтасянь ме...

Мамыс мыйкӧ куйланінсяньыс шуыштіс, а Машӧ кагасӧ ки вылас босьтіс да воськовтіс гӧсьтыслы паныд. Шыавны нинӧм оз сяммы. «Федялӧн ӧд тайӧ вокыс. Некор оз пыравлы-а. Отпускавны, буракӧ, Ухтаас, вок дорас ветліс? Федясянь чолӧмсӧ висьтавны со и пырис».

Радысла Машӧ тайкӧ оз уськӧдчы да окав Федялысь воксӧ. Но сылӧн бӧръя кывъясыс сідз дойдісны Машӧӧс — кагасӧ кисьыс муртса эз уськӧд.

— Вокӧс дзебны ветлі Ухтаас. Пӧпуттьӧ кежи татчӧ, бать керкаӧс видланмоз. Кӧзяинтӧм ӧд ӧні сійӧ коли. Федя сэсся сэтчӧ некор нин оз волы.

Тайӧ юӧрыс быттьӧ тойыштіс Машӧӧс кытчӧкӧ зэв ылӧ, няйт гуранӧ, а сійӧ зілис чеччыны да юавны:

— Мыйла Федясӧ колі дзебны? Кӧні сійӧ? Мый сыкӧд? Иван лун кежлӧ кӧсйис воны да мыйла эз лок?

Юалӧмъяс вылас вочакывъяссӧ Машӧ тӧдмаліс сёрӧнджык нин. А тайӧ здукас няйт гуранысь чеччыны Машӧлы отсаліс погона морт, чургӧдіс кисӧ:

— Ноко вай, нылукӧ, сувт!

Федялӧн вокыс и збыль эз сет сэки усьны Машӧлы ловнас. Малыштіс измӧм нывлысь пельпомсӧ, мышкусӧ да зэв небыда кыдзкӧ и велӧдыштіс:

— Эн бӧрд, Машук, оз ков. Мый лоны — лоӧма. Мун батьыдлы отсышт пызантор лӧсьӧдыштны. Казьтыштам Федяӧс, ичӧтик Сашуклысь батьсӧ. Сійӧ сэтшӧма тэрмасьӧма ті дорӧ. Другыслӧн важиник «Москвичыс» ыджыд ӧдсьыс быгыльтчӧма... Вай ме кутышта этайӧ ичӧтик молодечсӧ. Александр Фёдорович, ноко волы Павел дядьыс ордӧ!..

Машӧ матыстчис пызан дорӧ да отсасьӧм пыддиыс сувтіс и сулалӧ. Батьыс сэтшӧм жугыль синмӧн видзӧдліс сы вылӧ, быттьӧ кӧсйис шуны: «Бӧрдышт, дитяӧ, бӧрдышт, личӧд ловтӧ». Но Машӧлӧн синваыс эз пет. Мыйла бӧрднысӧ? Бӧрдас кӧть оз, бордъясыс сылӧн некор нин оз кутны лэбавны. Сюрса лы дорас кодкӧ тӧдтӧм да мустӧм век кежлӧ бордъяссӧ песовтіс. Мамыс со куйлӧ, сылысь кокъяссӧ весиг мырддисны, да оз бӧрд. А Машӧлӧн кокъясыс эмӧсь на, кутас ветлыны школаӧ челядьӧс велӧдны, Сашуксӧ яслиас нуны, гожӧмнас видз вылын ытшкыны-куртны, ӧмидз вотны. Кыдзи и сиктса став нывбабаыс. А Сашукыс кутас мукӧд челядьпиянкӧд сійӧс сикт помас вочаавны. Мамыс мыччас сылы чӧд тусьяса роз — кыкнанныс серӧктасны. И налы гажа лоӧ...

Сідзи кымын и коли сэсся Марья Григорьевналӧн став олӧмыс. Ӧні ачыс ас вылас шензьывлӧ. Да шудаӧн на асьсӧ лыддьӧ. Школаас челядьыс эз сетны гажтӧмтчынысӧ. Гортас батьыс став уджсӧ вӧчис. Да и питорсӧ, Сашасӧ, сійӧ жӧ быдтіс да олан туй вылас петкӧдіс. Ачыс шог ни маета эз аддзыв пи вӧснаыс. Некор эз вӧвлы сэтшӧмыс, ыштӧ оз кывзысь мукӧд зонкаяс моз, вильшасьӧ-кулиганитӧ да вина юны сетчӧ. Быдмис, бур удж аддзис и шань гӧтырӧс. Бабӧн шуысьяс эмӧсь, ой, визулӧсь да мусаӧсь! Мый нӧшта ӧтка мортыдлы и колӧ? Тайӧ и шудыс да гажыс.

Олӧмсӧ казьтылігас Марья Григорьевна эз и казявлы, кыдзи синмыс тыри синваӧн, да сійӧ ымӧстӧмӧн курыда бӧрддзис.

— Кильчӧ ӧдзӧсыд восьса да пыри-а. Кӧзяйкаыс гортас-ӧ? Григорьевна-а!

Суседка пӧдругаыс кӧ эз лок да гора гӧлӧснас эз пальӧд бӧрдысьӧс, код тӧдас, дыр-ӧ на кутіс бӧрдны да забеднӧсӧ песны Марья Григорьевна. Гӧлӧс шысьыс кӧзяйка дрӧгмуныштіс да тэрыба пондіс чышкыны синвасӧ нагруник пӧланас.

— Тані ме, тані. Лок пыр, эн повзьы, бӧрда да, — синва сорнас и шыасис Григорьевна.

— Мый нӧ бӧрдан? Мыйкӧ лои ли мый?

— Мый лоас? Пӧрысьми да норми, — вочавидзис кӧзяйка гӧстяыслы да воськовтіс пызанланьыс. — Батьӧлӧн талун чужан луныс, сё во тырӧ. Пырин кӧ, вай ми тэкӧд пӧсь чай чашкаӧн, инӧ, пӧминитам. Пӧрччысьлы.

Гӧстяыс ӧдзӧсланьыс бӧрыньтчыштіс:

— Дзик некор... Царство небеснӧ Гриша дядьлы, югыдін да шоныдін сылы. Кампет тусь кӧ эм, вай вомӧ сюя да котӧрта! Кага видзӧмыс ӧд менам оз помасьлы. Мамыс, пӧдикӧ, тэрмасьӧ нин питорсӧ эновтны. Лавкатӧ вӧд кад кежлӧ быть восьты. Ме ӧд пыри юӧртны тэныд: зэв мича яблӧг вайӧмаӧсь лавкаас, мун босьт. Абу дона ни... Ме абу сӧмын дитя видзысь, ме кодячӧй реклама дай! — тайӧ бӧръя кывъяссӧ порог вуджигас нин горӧдіс, да кӧзяйкаыслӧн весиг серамыс петыштіс.

— Кодячӧй рекламаыд и вунӧдіс кампет тусь йывсьыд. Час, вӧтӧда, вомас сюя. Внукыслы и... — кымынкӧ коръя кампет, киас мыйта тӧрис, кватитіс жӧч банкасьыс да уськӧдчис петысь бӧрсяыс. — Эй, пӧдругаӧ, сулыштлы!..

А сэсся и дзикӧдз сьӧлӧм норыс бырис. Пач вом дорас недыр ноксьыштӧм бӧрын нӧшта чай чашка кампетнас юис дай кутіс пасьтасьны. «Гуляйтышта лавкаӧ ветланмоз. Павел Васильевич дорӧ пырала, кыдз сійӧ... Лун-мӧд нин эг аддзыв...»

Ывлаыс шондібан! Ойдӧма шондіӧн эстӧні грездсайса лымъя эрдыс, а сы весьтын, енэжас, чавканъяс радлӧны тулысыслы, ыджыд гажа кытш быттьӧ вӧчӧмаӧсь, чивзӧны да кытшолӧн и лэбалӧны ӧти местаын.

Марья Григорьевна сувтӧмӧн видзӧдыштіс да кывзыштіс лэбачьяслысь сьылӧмсӧ да мӧдӧдчис эз сикт вылыс помланьӧ, кӧні лавка-магазинъясыс, а аслас тальӧм трӧпкатортіыс вуджис векни увтас ложӧгсӧ да мӧдіс Павел пӧль керкалань.

Кӧзяинсӧ суис кильчӧ вывсьыс. Звӧз помас песла петалӧма. Сы бӧрся, пес моздора жӧ, Павла пӧчӧ суседкаыс мыччысис.

— Отсася, — пыр и шыасис пӧчӧ, аддзис локтысь Марья Григорьевнаӧс да.

— Мый нӧ сідз? — медым не чӧв овны, юаліс Марья Григорьевна. Мӧдыс мыйкӧ варова пондыліс висьтавны, да Павел пӧль торкис на костысь сёрнисӧ.

— Но катшаяс! Пырӧй керкаас да сэні варовитӧй. Чолӧм, Машенька! Зэв рад.

Павел пӧль восьтіс кильчӧ ӧдзӧссӧ да лэдзис нывбабаясӧс керкаас. А пырӧм бӧрас пуктіс пессӧ ичӧт пач водзас да шмонитыштіс:

— Лӧсьыд жӧ этатшӧм отсасьысьясыдкӧд овны! Тшӧкыдджыка кӧ эськӧ пыравлінныд. Часлы, самӧвар пузьӧдам да чайӧвайтны кутам. А пока пачӧс ломта. Ывлаас сылӧ кӧть, а гортын ыркыдкодь на.

«Павел пӧльӧс кывзыны али Павла пӧчӧс. Дивӧыд, кыкнанныслӧн тай нӧ ӧткодь нимныс!» — шензьӧдана мӧвп югнитліс Марья Григорьевналӧн вежӧрас. А сэсся пӧчӧкӧд орччӧн пуксис кывзыштны висьтасьӧмсӧ.

— Сьӧлӧм вылын быдӧн долыд лои, — ошйысьыштіс Павла пӧч. — То, письмӧ ыстӧма ыджыдджыкӧй армиясяньыс. Нарошнӧ пыртлі Павел Васильевичлы лыддьынысӧ. Ачым ог аддзы, пемдаммис синмӧй. Пи-монь карӧ нажӧвитчыны пышйисны-а. Пиукӧй охранникалӧ кутшӧмкӧ базаын, склад ли мый ли стӧрӧжитӧ сэн. А юыштыныд любитӧ, да таво арнас ичмоньлы и шуа: «Мун жӧ лэччы тшӧтш карас. Чойыд дорын оланныд, патера оз ков сэсь корсьны. А ме тані кыдзкӧ-мыйкӧ ола. Мӧс лысьтыны оз ков, а ыж-порсь дорӧ гидӧ лэччывны верма на...» Ӧтлаын и шусьӧны уджалігӧн, ӧтиыс стӧрӧж, мӧдыс дворник. Воліс ӧд неважӧн моньӧй. Картупель да порсь гостор лэччӧдіс. Сёйныд ӧд и сэні колӧ. Тшай-сакартӧ нӧ сэтысь ньӧбасны-а...

Пӧчӧ варовмис да вунӧдіс, мый йылысь и заводитліс висьтавны. Марья Григорьевналы ковмис казьтыштны письмӧ йывсьыс:

— Андрюша внукыд инӧ мый гижӧма письмӧас? Шуан тай — долыдджык пӧ лои.

Пӧчӧ пыр и ырсмуніс, кабырас дзебӧм письмӧсӧ паськӧдіс, чунь помъяснас шыльӧдыштіс чукрасьӧм кабала листсӧ.

— Да гижӧма то!.. Велӧдчыны индӧмаӧсь... Кыдзи нин... Павел Васильевичӧ, ноко тэ висьтав Григорьевнаыслы! Ме и вунӧді нин.

— Ок, пӧчукӧ, варов вомӧ, — нюмсермунӧмӧн вочакывсӧ сетіс Павел пӧльыс. — Калининградын пограничникъясӧс велӧдан институт эм, сэтчӧ и примитӧмаӧсь Андрюша-молодечнымӧс!

Павла пӧч ойӧстӧмӧн горӧдіс:

— Ме тай шуа! Долыд и эм сьӧлӧм вылын! Сэні, велӧдчанінад, кӧть пуля улас, гашкӧ, оз веськав. Быд лун тай телек пырыд петкӧдлӧны лыйсьӧмтӧ, — сэсся друг шешмуніс да содтіс: — Йӧктӧмсӧ эськӧ петкӧдлӧны жӧ да. Куш кокчӧръя нывъяс, сарапантӧмӧсь, сідз вежнясьӧны! Сьылӧны мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс и. «Ты меня да я тебя да». Тані миян клубад — шочиника нин эськӧ петыштла да — сьӧлӧм бурмытӧдз на клопайтла. Ой, лӧсьыда сьылӧны-йӧктӧны. А спектакъястӧ тіянлысь, Григорьевнаӧ, кӧть сёысь видзӧда. Школьникъясыд зэв лӧсьыда ворсӧны. Том нывка старукаӧс ворсӧ, да дзик быттьӧ ме сцена вылас! И-хи-хи-и...

Та бӧрын друг сійӧ кватитчис да тэрмыштчис мунны гортас.

— Ой-ой-ой, ме ӧд пач ломтылі да трубаыс пӧдлавтӧм! Мунӧм вылӧ важӧн нин петалі да пес пыртӧмнад тіянкӧд ылалі! Муна, петала! Чайсӧ юны, гашкӧ, бӧр локта!

Пытш кодь нэмсӧ вӧвлі Павлаыс. Марья Григорьевна тӧдіс сылысь этшсӧ да сувтӧдіс, меліа кутыштліс и окыштіс.

— Чӧвлы, пӧдругаӧ, кӧзяинсӧ ӧбидитны ли мый кӧсъян? Чайыс со пуӧ нин, юыштам дай мунам. Ме ӧд тэрмася жӧ. Лавкаӧ мунанмоз тэнӧ татысь аддзи да нарошнӧ кежи. Ме ордӧ талун волы гӧститнытӧ. Гриша батьсӧ менсьым помнитан он? Сё арӧс талун сылы тырӧ. Пӧминитыштынысӧ со и Павел Васильевич тшӧтш локтас.

— Кыдзи сё во?! — Павла пӧч окайтны да акайтны кутіс. — А помнитан! Важӧн нин кувліс, да абу вунӧдӧмыд! Со ӧд рӧдимӧйыд, со ӧд... Гришко-Григорейсӧ нӧ кыдз ог помнит?! Ой шань да лада мужик вӧвлі! Некор эз ӧткажитлы дӧваыдлы ни коса тӧчитны, ни сигӧр вевт лӧсьӧдыштны. Сьывны вӧлі радейтӧ и. Ме вола, вола сійӧс казьтыштнысӧ. Сьылыштам и гаралыштам. Менам зэв чӧскыд вина эм, озйысь и ӧмидзысь. Порсь гос вая и. Со ӧд, шондібан...

Павел пӧль колльӧдіс найӧс кильчӧ помӧдзыс. Кокыс, тӧдчӧ, доймыштӧ на восьлалігас, но Марья Григорьевналы эз норась ни дойсӧ эз петкӧдлы. Дум вылас воліс: гашкӧ, беддясьны, да ӧдйӧ бӧр эновтчис таысь. «Отставитьыс» сылӧн сьӧрсьыс на вӧлӧм.

Кодыр кокыс оз вись, зумыда на тувччалӧ Павел пӧль. Военнӧй выправкаыс, кыдз шуласны, тӧдчӧ на. Но воясыс тай пасйӧны ассьыныс вынсӧ морт ӧбликад. Юрыд дзормӧ и кокыд слабмӧ. Позьӧ, дерт, и беддясьны, пӧрысьтӧ некод оз дивит. А позьӧ и асьтӧ мырдӧналыштны, йӧршитлыны дойсӧ. И талун Павел пӧль быть сідзи вӧчас. Григорий дедсӧ волас кӧ казьтывны карсьыс Сашаыс пияныскӧд, кутшӧм сійӧ лоӧ пример, чотысь офицерыд? Так что, «Капитан, капитан, подтянитесь!..».

Здук мысти сійӧ кӧлуй видзан шкап дорас нин вӧлі. Кыскис сэтысь параднӧй кительсӧ, фуражкасӧ. Вӧччис. Регыд Победа лун. А талун мед лоас мыйкӧ генеральнӧй репетиция кодь. «Товарищ подполковник, докладываем...» Син водзыс быдӧн югдылӧ пӧльӧлӧн, кор уськӧдлас тӧд вылас сійӧ кадсӧ, том допризывникъяскӧд удж-ноксӧ.

Лавкаад пыр кодкӧ ньӧбасьысьыд эм. Марья Григорьевна пока босьтасис да варовитіс ӧтикӧд-мӧдкӧд, кватитчис, да кадыс лун шӧрӧ воӧ. Тэрмыштчис гортас. Ылысянь на аддзис потшӧс сайсьыс пиыслысь машинасӧ. «Ой-ой-ой! Со ӧд ме кутшӧм...» — дивитыштіс и пинялыштіс асьсӧ. А кильчӧ помас воӧм бӧрын шензьӧмысла весиг и горӧн серӧктіс. Саша пиыс, нелямын арӧса мужик, лымморт вӧчӧ, а суседъяслӧн Катшыс понйыс бергалӧ сы гӧгӧр, бӧжнас легӧдӧ. Асланыс каньыс сибӧдчыны на дорӧ, буракӧ, оз лысьт, кӧйвидзӧ кильчӧ вылас да дасьтысьӧ жӧ быттьӧ отсӧг вылӧ воны лымйӧн ворсысьлы.

— Господи, пиукӧ! Мый думыштӧма! — Марья Григорьевна котӧрӧн моз воӧдчис кильчӧ помас да сьӧкыд нянь сумкасӧ лабичас эновтӧм бӧрын веськӧдчис лымморт мастеритысь дорас.

— А мый нӧ сэсся ме вӧча, тэ абу да? — мамыс вачкучкысьӧм вылӧ шыасис пиыс да, кӧтасьӧм перчаткисӧ пӧрччанмоз, содтіс: — Ичӧтдырӧс тӧд вылӧ уськӧді, да лов вылам весиг лӧсьыд лои!

Сійӧ серӧктіс, да мамыс вачкерис мышкуас пиыслы, уськӧдчис бӧр кильчӧланьыс.

— Лок, пырам! Важӧн локтін? Ме лавкаӧ петалі да манитчи... Юрочкаыд эз лок? А ме сылы яблӧг ньӧби... — кильчӧлань котӧртанмозыс мамыс юасис и висьтасис. А Саша пиыс веськӧдчис машина дорас, кыскис багажниксьыс ыджыд картон кӧрӧб, кымынкӧ пиво да минеральнӧй ва доз. Мамыслы воча горӧдіс:

— Ме яблӧгсӧ вайи жӧ, то, чӧлӧй кӧрӧбка.

— Бур, бур! Мед, вайин кӧ. Пӧчӧяс воасны, да гӧститӧдам карса гӧснечнас.

Керкаас пырӧм бӧрын пиыс кыскис портфельсьыс трубкаӧ гартӧм кабала лист да, мамыслы мыччигмоз, шуис: — А главнӧй козинсӧ, мамӧ, со ӧні тэныд сета. Видзӧдлы, Юрочкаыдлӧн творчествоыс.

Кабала лист вылӧ вӧлі рисуйтӧма ыджыд сёркни да сійӧс нетшыштысь дед-баб, внучка-Жучка да кань-шыр. Мыйлакӧ кань гӧгӧрыс кытшов вӧчӧма да гижӧма Пятница нимӧн.

— Но-о, — шензьӧмпырысь шуыштіс Марья Григорьевна да ошкыштіс внуксӧ: — А лӧсьыда рисуйтӧма! Каньсӧ мыйлакӧ Пятницаӧн шуӧма?

— Да вот... Робинзонтӧ лыддьӧм бӧрын... — кайтыштіс Сашаыс да кияснас паськыда шевкнитлӧм бӧрын содтіс: — Коркӧ волас да ачыд и юав, мый сылӧн юрас. Абу нин ӧд ичӧт, школаӧ ветлӧ.

Мама-пиалы лючки сёрнитны эз и сетны. Ӧшинь улас кылісны мужичӧй гӧлӧсъяс. Керкаас оз пырны-а. Медбӧрын Марья Григорьевна петіс на дорӧ.

Вӧлӧмкӧ, Павел пӧльыс да Кузьма суседыс воча ныр сувтӧмаӧсь да мыйкӧ вензьӧны.

— Мый нӧ сэні ӧшинь улас сувтӧмныд? Пырӧй керкаас. Саша менам воис и, — шыасис Марья Григорьевна.

Павел пӧль быттьӧ норасьыштіс:

— Со тай Кузьма Васильевичӧс нуӧда, да оз пыр. Оз кӧсйы мекӧд дружитны.

— Но, мый нин сідзи, Кузьмаӧ, дона суседӧ?

Дона суседыслӧн вомыс вежыньтчыштліс:

— А мый менӧ критикуйтӧ? Асывсяньыс пӧ код. Этайӧ Павелыс яркӧй отблеск советской идеологии! Мыйла ме код? А мыйла и меным не кодавны? Гӧтырӧй водз асывсяньыс муніс нывлысь кагасӧ видзны. А ме... Юышті ме! Вот и став! Сійӧн и юа, ог вермы нинӧм вӧчны да! Пистолет кӧ эськӧ, лыйлі ставнытӧ!

Марья Григорьевна босьтіс сійӧс киняулӧдыс.

— Ой-й-й! Идеология тӧдысьыс, пистолетӧн лыйсьысьыс, лок пырам, Григорей дедтӧ пӧминитам, дай мунан гортад шойччыштан. Гӧтырыд регыд воас, внукыдкӧд. Миянӧ кӧсйис жӧ пырыштлыны. Давай, давай, пырӧй. Батьӧс казьтыштам. Чӧсмӧдла тіянӧс ӧмидз винаӧн дай пӧсь чайӧн юктӧда. А тэ висьтыштан, кыдзи Григориӧ дядьыс тэнӧ ытшкыны велӧдлӧма.

— А-а, сійӧс? — радлыштіс Кузьма, ылаліс норасьӧмсьыс да скӧралӧмсьыс. — Чӧвлӧ, висьтала, кыдзи ми Григориӧ пӧльыскӧд вӧрӧ песла кайлімӧ! Сійӧ пукалӧ доддяс, тулупа, оз кынмы. А ме кокни паськӧма, кӧзді дзикӧдз. «Пиукӧ, кокниа радейтан ветлыны, чеччы да котӧрт вӧлыд бӧрся. А то кулан да коді меным отсалас пес чипассӧ джынъявны?» — тадз сійӧ менӧ велӧдліс... Котӧрті сэки...

Кузьма йылысь нывбабаяс сьыланкыв лӧсьӧдлӧмаӧсь, ӧнӧдз на корсюрӧ гарыштлӧны: «Экма пӧ да Кузьма, карта сайӧ мунӧма да сэтчӧ и ылалӧма». Кузьмаыд висьтасьӧмнас и ӧні ылаліс, да быттьӧ дзикӧдз паляліс, эновтіс котӧртӧм йывсьыс висьтсӧ, тувкыштіс гырддзанас Марья Григорьевнаӧс.

— Вай инӧ пырт да юктӧд пӧсь чайнад. Сэки доддяс пукалігӧн сэтшӧма кынми. Ӧні сэсся век мышкуӧй кынмӧ. Давай, тӧварыш полковник, пырам инӧ! Ми тэкӧд тунеядечьяс. А Григорьевнаыс пӧсь чай нин дасьтӧма. И нылӧс менсьым велӧдліс. Ӧні сійӧ купеч, лавкаын вузасьӧ, а ме, батьыс, юа. Нинӧм ог вӧч, пес и турун ваявсьӧма, куканьӧс быдтыссьӧма, йӧвсӧ лавкаысь гӧтырӧй вайлӧ.

Сӧмын Сашалӧн петӧм бӧрас Кузьма суседсӧ лӧньӧдыштны вермисны. Пыртісны ыждалысь гӧсьттӧ да пӧрччӧдісны, пызан саяс пуксьӧдісны.

— Шонтысьышт, шонтысьышт, — кайтіс Марья Григорьевна, вайис пызан вылас пӧсь шыд тасьті. — Ӧти тасьтіысь и панясьӧй давай, кыдзи ичӧтдырйиыд. Саша коньякӧн на гӧститӧдас. Пӧминитам батьӧӧс, Григорий поконикӧс. Югыдін да шоныдін сылы, батюшколы.

Лӧньыштлӧм нин Кузьма суседыс татчӧ друг бара ыждавны босьтчис:

— Григорей дядь вӧсна кӧ, и колӧ юыштны, пӧминитны. Но Саша киысь коньяк румка ог босьт! Предприниматель сійӧ али новӧй русскӧй, кыдз шуны, ог и тӧд. Павел со офицер да тӧдӧ, кыдзи сетчыліс ми воклы бур олӧмыс. Сійӧ крестянин пи жӧ, и ме крестянин шуся. А телевизор пыр талун асыв петкӧдлісны: конезаводын вӧвъясыс тшыглы кулӧны, ывлатіыс тӧвнас кӧзяинтӧмӧсь ветлӧны. Банкротился пӧ кӧзяиныс. Кутшӧмкӧ мича паськӧма тьӧтӧ ки помсьыс нянь крӧшкиӧн вердӧ. Абу и яндзим тайӧс петкӧдлынысӧ?! Кымын мужик сиктас брунъялӧ, уджтӧмалысьясыс. Видзьяс эндӧны, ытшкытӧмӧсь. А вӧвъяс... Ті пӧнимайтанныд?! Вӧвъяс... Ті кӧть мый шуӧ, а ме ог вермы терпитны... Вошим олӧмсьыс...

Кыз синваӧн бӧрддзис Кузьма суседыс да лӧньнысӧ оз вермы:

— Конюкӧн ме уджалі дас нёль арӧссянь. Вердныс нинӧмӧн да кок йывсьыс усьӧны воронкояс, а ме мамӧлысь картупельсӧ гусяла да верда эсійӧ нывбабаыс моз. Йӧй зонка... А мамӧлы нӧ картупельыс оз ков, миянӧс, ичӧт челядьсӧ вердны? Да сэки ӧд война вӧлі. А ӧні, слава богу... Невернӧ ми ӧні олам, невернӧ...

— А кыдзи инӧ вернӧыс колӧ овны, Кузьма дядь? — шыасис Сашаыс.

Но вочакывсӧ сетіс ӧнӧдз пыр на чӧла пукалысь Павел пӧльыс:

— Ме тай пӧсь шыдсӧ панявтӧдз кӧсъя коньяк румкатӧ юыштны-а, Григориӧ пӧльтӧ пӧминитны. А бӧрас... Мый тшӧктылӧма поконик пӧльным вӧчны? Котӧрт пӧ, мед он кынмы! Эн пукав доддяд! Тадз ӧд, Кузьма другӧ, Гриша пӧльыс тэд шулӧма?

— Но да, да-а, — зэв гылыда вочавидзис Кузьмаыс, да Павел пӧль весиг нюмдыштіс:

— Сідзкӧ, вай румкасӧ юыштам дай котравны петам! Огӧ жӧ кутӧ бӧрдны! Меным, чайтан, бӧрднысӧ окота оз овлы? Быд лун юӧртӧны: то Афганистанын, то Чечняын, а ӧні и Ингушетияын косьяс. Кымын роч салдатӧс сэн виисны? А ме ӧд найӧс, том призывникъясӧс, бура служитны да бӧр бергӧдчыны тшӧктывлі. Чайтан, абу жальӧсь? Жальӧсь. А нинӧм он вӧч. Олӧмыс ачыс гугӧдӧ-бергӧдӧ, кыті кӧсйӧ. Кужимӧ кӧ лӧсьӧдчыны да сёрнитчыны мӧда-мӧдкӧд? А вот и куж, быдӧн кӧ аслыс унджык кватитны кӧсйӧ. Со ӧд кӧні помкаыс. Му пуксьӧмсяньыс сэсся и воюйтӧны...

Пӧсь шыд панялысьяслысь варовитӧмсӧ торкисны выль гӧстяяс, кӧзяйкаыслӧн важ пӧдругаясыс, вӧвлӧм учительницаяс. Ӧтиыс пӧрччысьтӧгыс пондіс гусьӧн вашкӧдчыны Марья Григорьевнакӧд, а мӧдыс дивитыштіс варовитысьяссӧ.

— Мый миян мужикъясыс асывсяньыс вермасны вӧчны, оз кӧ политикаӧн пальӧдчыны. Здоровоти, воинъяс! Мый нин выльторйыс светас? Телевизорсӧ талун эг ӧзтыв да нинӧм ог тӧд.

Мужичӧйяс дорӧ пуксьӧм бӧрын индіс чуньнас мӧд пӧдруга вылас да кайтыштіс:

— Свертӧк сьӧрсьыс вайис, лыддьыштас мед.

Свертӧк лыддьысьсӧ Марья Григорьевна пуксьӧдіс ичӧтик пызан саяс да ӧзтіс сись.

Тайӧ каднас буретш Сашаыслӧн зептас телефоныс кутіс ворсны, да чеччис пызан сайсьыс:

— Меным то звӧнитӧны, пета эстчӧ, сёрнитышта. А тэ, дона Анна Андреевнаӧ, эн сет гажтӧмтчынысӧ этайӧ кык кавалерыслы. А ті, Павел да Кузьма Васильевичьяс, дамасӧ кывзӧй, ухаживайтӧй сы бӧрся.

Муртса и сёрнитыштіс телефоннас да бӧр сибӧдчис пызан сайын пукалысьяс дорӧ, чукӧстіс Павел Васильевичӧс:

— Меным, навернӧ, ковмас карӧ лэччыны, вай петалам сёрнитыштам...

Сэсся лунтыр Марья Григорьевна гӧсьтъясӧс примитіс. Сашасӧ колльӧдӧм бӧрын Кузьма дедлӧн гӧтырыс ичӧт Алёша внукыскӧд воис, да коддзӧм дедсӧ петкӧдісны гортас узьны-шойччыны. Водтӧдісны да асьныс бӧр воисны. Сэсся нӧшта кык старука пырисны. Шонді пуксьӧм бӧрӧдзыс сэсся пӧрысь пӧчьяс пируйтісны, казьтылісны Григорий пӧльӧс да томлуннысӧ. Сьылісны, гашкӧ, дас важся сьыланкыв комиӧн и рочӧн.

Ӧти сьылӧ:

Ой, Марья-Марьюшкаӧй, да

Эг вед ми татчӧ локтӧ,

Эг вед ми татчӧ локтӧ да

Басӧк стентӧ видзӧдны.

Басӧк стентӧ видзӧдны да

Озъя вина гыньлавны.

Локтімӧ вед ми татчӧ да

Григорейӧс казьтывны.

Мӧд дзик пыр и ассьыс нюжӧдӧ:

Румянитчи да белитчи,

Вадорӧ бегом-бегом!

Милӧй пыжнас эстӧн катӧ,

Менам шешмунӧма вом.

А Марья Григорьевналӧн учительница-пӧдругаясыс асьныс нин частушка лӧсьӧдӧмаӧсь да тшӧтш лывкйӧдлӧны:

Ӧдя бабӧ ойзӧ, шулӧ,

Ой-ой-ой пӧ сиктӧй кулӧ!

Мый и пиянлы оз тырмы?

Гортысь зільӧны тай мунны.

Кузьма гӧтыр, медваровыс, эз ӧд весьшӧрӧ водзті секретарав сельсӧветын, ас киас и босьтіс сьылысьяс вылас веськӧдлӧмсӧ.

Кутіс шуны: «Павла ассьыс сьыліс, Анна сьыліс жӧ. Ӧні кӧзяйкаыслы кыв сетам. Ноко, Григорьевнаӧ, ассьыд медрадейтанатӧ!»

Марья Григорьевна петитчыны эз кут. Шуис сӧмын:

— Медрадейтанаыс менам эськӧ эм, да ӧні медтӧждысянасӧ сьылышта. Кажитчас кӧ, клопайтӧ, а оз кӧ, и энӧ дивитӧ. То, вежӧрын и бергалӧ Сашакӧд сёрни бӧрын.

Грезд гӧгӧрын вӧр эз ло,

Пес вайӧмысь шог оз ло,

Саша пилӧн ӧти шог —

Газ вайӧдны татчӧ мог.

— А мый, клопайтам! — пыр и шыасис Кузьма гӧтыр, рыт нуӧдысьыс. — Газыд сійӧ бур, вайӧдасны кӧ татчӧ. Кытчӧкӧ йӧз муӧ, рытыввыв странаясӧ, нуӧны, а тані асланым газ, да ӧнӧдз абу. Колӧ, колӧ... Быд кӧзяйка лоӧ рад. А тэ, Павел Васильевичӧ, товарищ военком, мый шуан? Ӧні ӧд тэнад ӧчередьыс мыйкӧ шуыштны да сьылыштны. Тэныд, мужик мортлы, став почётыс. Гажӧдышт пӧчукъяссӧ.

Павел пӧль шмонитыштіс:

— Между прочим, абу ме ӧтнам тані мужик мортыс. Со нӧ, ас кежас кольӧмныд да кутшӧм лӧсьыда ворсӧ. — Сійӧ индіс куш джоджас кымыньӧн куйлысь ичӧтик мужичӧй вылӧ. Юра ворсіс шоперысь. Гӧгльӧдліс пызан вылысь усьӧм яблӧгсӧ, шпаргис вомнас да бибикнитліс.

Бабыс шеновтіс кинас:

— Мед ворсас. Оз кӧ бӧрд, мый тревожитныс.

— Сідз эськӧ да. Юалам, мый сылы колӧ. Тэ вот, бабыс, шуан — газыс колӧ. А кагаыслы мый колӧ? Ворсыштны да сьылыштны, сёрнитыштны. Ӧтдортны оз позь. Этатшӧмсӧ колӧ пыдди пуктыны.

— Со ӧд миян кавалерным кутшӧм педагог, — шпыньялісны да видзӧдлывлісны мӧда-мӧд вылас пӧрысь учительницаяс.

А кагаыд друг шуис:

— Кампет кӧсъя.

Пӧчӧяслӧн серамныс петіс, киясныс сакарничалань и нюжӧдчӧны.

— Сетам, сетам кампеттӧ! Да татшӧмыслы нӧ кыдз он сет!?

Но кавалерныс налӧн ассьыс на синӧ:

— Сьылыштам кык мужик дай кампета чай кутам юны! Сьывныс кужан, Ванюшка?

— Абу Ванюска ме. Ме — Юла! Ме кысільӧй-канильӧй куза.

Кагукыд пыр жӧ заводитіс сьывны, но джоджад пукалігӧн абу лӧсьыд сьывнытӧ да сувтіс бабыс дорӧ, тшӧктіс и Павел пӧльӧс аскӧдыс орччӧн сувтны да заводитіс сьывны ассьыс кияссӧ малалігтыр.

— Кысульӧй дай канильӧй,

небыд гӧнӧй, ёсь гыжйӧй...

Бабыс торкыштліс сійӧс, тэ пӧ кысуксӧ любитан, малав пӧ небыдика, да тшӧтш кутіс отсавны внукыслы:

Пемыд улын аддзысьӧй

Да шыръясӧс куталысьӧй,

Мур-мур меным сьылысьӧй

Дай каньпиян козьналысьӧй...

— Но и лӧсьыда жӧ ми сьылім! — артмис тай кыдзкӧ кыкнанныслӧн, Павел пӧльлӧн и Юрочка баблӧн, да Павел пӧльлы коли сӧмын ошкыштыны кагасӧ:

— А Юрочка миян солистыс вӧлі. Со пӧчӧясыс кыдзи нюмъялӧны, кажитчӧма сьылӧмыс да. Вайӧ кекӧначасьыштам ставӧн.

Пызан сайын шум лыбис. А Марья Григорьевна пӧсь самӧвар нин вайӧ.

— Пӧсь чайыд менам дась! Вайӧ пуксялӧй, лӧсьыда сьылысьяс! Павла, тэ медзіль киа, чайсӧ кисьтав чашкаясас, Павел пӧльыс кампетсӧ мыччас Юрочкалы... Тӧдӧмкодьыс кӧ эм, тарыт батьӧлы ёна и долыд, навернӧ. Этадзи гажӧдчамӧ! Чайсӧ юӧ, да сьылыштамӧ на нӧшта.

Чай юӧм бӧрас регыд и сэсся пӧчӧясыс кутісны разӧдчавны. Алёша бабыскӧд тэрмыштчисны, Кузьма пӧльыс пӧ ӧтнас гортас, садьмис кӧ, гажтӧмтчӧ. Мукӧдыс ыстысисны мӧс баксӧм да порсь руксӧм вылӧ, шондіыс пӧ лэччӧ, идрасьыштны колӧ да челядьсӧ ужынӧдыштны. Абу на ӧд ставныс Марья Григорьевна моз ӧткӧн олысьяс. Павел Васильевич пӧльыс эськӧ и ӧтнас, некод оз виччысь, да муніс жӧ. Павла суседкаыс кыскыштіс да, нуӧд пӧ менӧ, кавалер-суседӧ, гортӧдз. Чӧскыд винасӧ юи да коддзи, уся кытчӧкӧ туй вылас. Ӧткажитан ӧмӧй?

Марья Григорьевна шуис жӧ, колльӧд пӧ инӧ. Окота эськӧ вӧлі сёрнитыштны да. Он ӧд кут, абу аслад верӧс ни бать.

Гӧсьт-гӧстяяс мунӧм бӧрын кӧзяйкаыс дыр на лӧньнысӧ эз вермы. Быттӧкӧ и лючки-ладнӧ артмис аддзысьлӧмыс да Григорий батьсӧ казьтылӧмыс. Гу вылас вот ветлыны эз вермыны, ульӧм лым пытшті ветлыны делӧ, сылас да ветласны, сыысь шог абу. А вот Саша пиыслы звӧнитлісны да, тэрмасьӧмӧн и муніс, мамыскӧд прамӧя сёрнитны эз удит... Мый лоис? Гашкӧ, семьяас, гашкӧ, удж вылас? Мам сьӧлӧмыд тай быдтор вӧсна висьӧ. Тӧд вылас уси Григорий батьыслӧн кевман кывъясыс, да найӧс жӧ и кутіс вашкӧдӧмӧн шуавны-кевмыны: «Сашукӧ, пиукӧ, Ен сетӧмторйӧ, тэ менам ӧтнад, тэ кӧйдысыс и кӧдзысьыс. Мед тэнад кӧдзӧмторъясыд бур муӧ веськаласны, быдтасъясыд бур руӧн оласны. А ме, мый вӧлі и мый лоӧ, примита ропкытӧг, Енмыслы аттьӧ шуӧмӧн...»

Лӧнис ӧд та бӧрын, да лунтыр ноксьӧмысла мудзӧм вир-яйыс и збыль лӧсьыда шойччис. Асывнас садьмис кӧкъямыс часын да асьсӧ дивитыштіс, но пӧ и узян, Григорьевнаӧ!..

А недыр мысти, телевизорсьыс выльторъяс кывзӧм бӧрын, тӧждыс бара вежӧрас вӧзйысис: «Тӧрыт мыйкӧ и Сашалӧн вежайыс эз водзті кодь кыпыд вӧв. Мыйкӧ, гашкӧ, сійӧ тӧдӧ да меысь дзебӧ? Ветла пальӧдчанмоз. Сёяныс уна на кольӧма, нуышта. Ӧтка мужикыд ӧд пӧсь сёянтӧ... Чай, гашкӧ и...»

Сумка тырыс тэчис дай петіс. Школа дорас юргысь челядь гӧлӧсъясыс кыпӧдыштісны ловсӧ, да восьлалігмозыс сійӧ мыйкӧ кывбур сямаӧс на тэчис:

Слава богу, эськӧ ӧнӧдз

Сиктӧй олӧ на да вылӧ,

Челядь школаӧ на ветлӧ,

Рытнас гажла клубӧ петлӧ,

Да и асьным рытбыд ваксям,

Телевизор дорын ноксям.

Олӧмыс тай ачыс тӧдӧ,

Кытчӧ нывсӧ-писӧ лӧдны,

Водзті сиктным вӧвлі тыр,

Ӧні карысь оз сюр жыр...

Тулысыс, буракӧ, помӧдз пӧкӧритіс кӧдзыдъяссӧ, войяснас весиг оз кынтавлы. Лымйыс син водзад сылӧ. Тадз кӧ, лун-мӧд-коймӧд бӧрын он нин вермы вуджны тайӧ ложӧгсӧ, ваӧн тырас. Сэки ковмас кытшолӧн ветлыны Павел пӧль дорӧ.

Ложӧгсӧ вуджӧм бӧрын Марья Григорьевна сувтӧмӧн любуйтчыштіс тувсов ывланас да югыд енэжнас. Лолыслы окота лоис мынтӧдчыны быдлунъя тӧжд-могъяссьыс. Да мынан ӧмӧй? Мыйӧн воис пӧльӧ кильчӧ помӧдзыс, пыр и таркӧдыштіс ӧдзӧсас. Восьса вӧлӧма. Керкаас пыригкості гораа шыасис:

— Тӧрыт пышйин, да ачым талун локта тэ дорӧ, Павел Васильевичӧ!

— Бур, воин кӧ, — паныдаліс сійӧс Павел пӧль порог дорас. — Аддзылі ӧшинь пыр локтӧмтӧ да кильчӧ ӧдзӧсӧс восьтыны петалі. Давай лок. Буретш копей юны дасьтыся.

Марья Григорьевналы воча кывйыд сюри жӧ. Менам пӧ тӧрытъяыд мыйсюрӧ кольӧма, да тэныд вайи. Студень чӧлӧй тасьті дай яблӧг. Вежапиыд уна вайлӧма.

Павел пӧль серӧктіс:

— Менӧ вердӧм ради ӧд эн жӧ лок?

— А мыйла эг? Ноко пуксьы да висьтав, тӧрыт жугылькодь кажитчин меным, эн-ӧ висьмы?

— Тэысь он дзеб, — мӧдысь серӧктыштіс пӧльыд. — Тӧнлун мыйкӧ ранитчылӧм кокӧй висис и эм, а талун... войнас войтӧв кыскалыштіс, а ӧні лючки. Танец кӧть йӧкты.

— Но, лючки кӧ и бур. А менам вот сьӧлӧмӧй абу местаас да нарошнӧ тэкӧд сёрнитны локті. Тэ ӧд тӧрыт Саша мунтӧдз удитін сыкӧд сёрнитыштны. Некор эз мунлы сэтшӧма тэрмасьӧмӧн. Мыйкӧ, гашкӧ, тэныд висьталіс да.

— Но, Григорьевнаӧ, пӧра нин тэныд тӧдны — Сашаыд абу ичӧт зонка. Быд нинӧм абусьыс сьӧлӧмтӧ эн дойдав. Звӧнитлісны удж кузяыс. Бизнесменъяс кутшӧмкӧ воӧмаӧсь, кӧсйӧны аддзысьлыны.

Марья Григорьевна ышловзис:

— Но, сійӧ кӧ... Наташа, гӧтырыс, ӧд бӧръя вежонъяс ветлӧ...

— Эз, сійӧс нинӧм эз гарав. А бизнесменъяс костас, буракӧ, чорыд тыш-вен мунӧ. Тайӧс гӧгӧрвои. Ачыд ӧд тӧдан Сашатӧ, быдӧн вӧсна тӧждысьӧ. Мӧд кӧ сы местаын, тӧдіс сӧмын стрӧитчан организацияыслысь делӧяссӧ и ставыс. Оланінъяс стрӧитӧмыс и сідз зэв колана удж. А Сашаыдлы нӧшта колӧ тӧждысьны сикт вӧсна, мед сиктас олӧмыс эз кус. Удж мед вӧлі йӧзыслы и олан условиеяс. Асьныд на тӧрыт газ вайӧм йылысь и пес йылысь сёрни панлінныд.

— А кыдзи нӧ пантӧгыс? Кодлыкӧ ӧд колӧ жӧ миян вӧсна тӧждысьнысӧ. Ӧні, татчӧ локтігӧн, муна школа дорті да радла, кылӧны на, мися, челядь гӧлӧсъясыс. А ӧд сиктын челядьыс зэв нин этша кутіс кольны. Водзті, переменаяс дырйиыс, лыммачасьны босьтчасны, да Григорий батьӧ шуас:

«Миян зонкаяслы оз ков военнӧй делӧтӧ велӧдысьыд. Со кутшӧм стӧча лыйсьӧны! Кык кыдз пу костӧ кансерв банка кӧрталасны да сэтчӧ шковгӧны. Миян потшӧс сайӧ лым мачыс оз и лэблы. Меным нин окота лолӧ накӧд шыбласьыштны».

— Но вот, талун бара на Григорий батьтӧ казьтыштім. Юыштам пӧсь чай да кофе и петам ывлаас гуляйтны. Менӧ талун школаӧ корисны. Победа лун кежлӧ пӧ спектак дасьтам, да том артистъяслы консультация колӧ.

— О да, Павел Васильевичӧ, ветлы, ветлы! Ме и тшӧкті тэнӧ корлынысӧ. Школаас ни ӧти мужичӧй учитель эз ло, нывбабаяс сӧмын да.

— Но и бур, ме вӧсна кӧ тӧждысян, — шпыньмуніс Павел пӧль, да Марья Григорьевна шмоньливӧя жӧ шуыштіс:

— А кыдзи нӧ? Интерессӧ мед он вошты, мед он висьмы да. Аски-аскомысь и меным ковман. Картупель кӧйдыс ковмас гусьыс лэптыны. Бокӧвӧйӧс вӧд он кор. А сэсся коркӧ май первой лунъясас горт олысь на меным ковмас дай. Градъяс дорын нок заводитчытӧдз кӧсъя карас лэччывны. Вичкоӧ ветла, сись кӧть пукта, да внукъясӧс аддзӧдла. Мамныс, гашкӧ, сэк кежлӧ торъялас и. Нывка, внучка меным ваяс.

— О-о, заявка водзысянь! Павел пӧльыс, сідзкӧ, кодлыкӧ колӧ на! — дзикӧдз гажмис кӧзяиныс да, чашкаясас пӧсь васӧ кисьталігтыр, сьылыштіс: — «Посидим по-хорошему, пусть виски запорошены... На земле жили-прожили мы не зря...»

Марья Григорьевна эз и казявлы, кыдзи коли вежоныс. Тулысыс талялӧ. Пуктысигкежлӧ колӧ дасьтыны кӧйдыссӧ и рӧсадасӧ быдтыны. Водзті мам-батьыскӧд виричӧн вӧдитчисны да, капуста-галанкаысь кындзи, нем виричад эз кӧдзлыны. Ӧні Сашаыс бур теплица вӧчис, да мыйӧн сӧмын и оз ноксьывлы Марья Григорьевна. Ас вылас серавлӧ: «Пӧрысьмыны куті да дзикӧдз ышми, африкаса быдмӧгъяс нин куті вӧдитны. Арбуз да, дыня да, кутшӧмкӧ фазалисъяс да. А пӧчьяслӧн медрадейтана кушманыс эз кут быдмыны, чвет лэдзас, а вужйыс кынӧмтӧм».

Теплицаас ноксьӧм бӧрын и школаас удитӧ петавны. Победа лун кежлӧ челядь дасьтӧны концерт. Спектакль пуктӧм да концерт дасьтӧмыд Марья Григорьевналы томдырсяньыс нин сьӧкыд висьӧм моз сибдыліс. Пока пенсия вылас эз пет, сійӧ и вӧлі сценарий дасьтысьыс и кывбур да сьыланкыв корсьысьыс. Став коми гижысьыслысь кывбура сборникъяссӧ видлалас, челядьыскӧд сьӧлӧмӧ йиджысь кывъяс корсяс да тэчас и сьыланкывйӧ, и кывбурӧ. Ӧні на сы дорӧ том учительницаясыс шыасьлӧны. Марья Григорьевна оз дӧзмы на вылӧ, мӧдарӧ на, рад лолас отсыштны, юр вежӧрӧс кӧть пӧ песышта тшӧтш.

Лӧньӧма вой кежлас весигтӧ тӧлыс.

Бур юын плавъялӧ-купайтчӧ тӧлысь.

Вашкӧны бадь кустъяс тӧлыслы тшук:

— Эн бара-й чӧв-лӧньсӧ, вильышӧй, дзуг!

Дозорын сюся видзӧдчӧ зон,

Орччӧн тшӧтш сыкӧд бур ёртыс — пон...

Чӧв-лӧньсӧ торкис кутшӧмкӧ шы,

Сэсся и лыбис, быттьӧкӧ гы!..

Некод эз виччысь чардби да гым,

Тӧлысьсӧ тупкис друг лёк пемыд тшын.

Войыс эз помась, и асыв эз лок,

Гӧгӧрпӧв талис нин вӧрӧглӧн кок...

Граница вуджӧм, кузя нюжалӧм тыш и Победа лун зілисны челядь петкӧдлыны асланыс концертын. Марья Григорьевна найӧс ышӧданмоз шуыштліс:

— А мый нӧ, миян дедъяс да батьяс кӧ вермисны перйыны Победасӧ, ми огӧ ли мый вермӧ сьылӧм-ворсӧмнас петкӧдлыны налысь геройствосӧ?!

Май праздникъясыс матыстчыны кутісны да, рӧсадаӧн ноксьӧм бӧрын школаӧ петыштлӧмыс быттьӧкӧ и содтӧд радлун на сетіс. Град выв уджъяс заводитчытӧдз нӧшта карӧ, вичкоӧ ветлас и. Карад лэччӧмысь ӧні шогыд абу. Автобус лункосмӧсӧн ветлӧ. Асфальт туйӧдыд час-мӧдӧн и нуас карад. Горт кольӧмсьыс шог-пӧсьыс петыштлӧ. Горт олысьыс эськӧ Павел пӧль эм, абу прӧтив, кольччас. Да ӧд висьмас ли мый ли кӧ? И сяммас-ӧ ыжъяссӧ да кӧзасӧ юктӧдны-верднысӧ?

Сёрни тай та кузя панліс пӧльӧкӧд, да серамвыв лэптіс Григорьевнаӧс-а. Дыр кӧ пӧ кутан шляйтчыны карад, ог, дерт, кӧзяйкатӧгыд ов. Вайӧда ичмоньӧс, сідзи и тӧд!

— Тӧда эськӧ да... — кузя ышловзис да раммӧдчис Григорьевна. Пӧльӧ некор оз няргӧмнад повзьӧд. Мукӧд пӧрысьыс кӧ ышкасны да пойгасны, а тайӧ шмонь лэптас дай.

— Но, сідзкӧ, татчӧ и вудж овнытӧ. Ме, гашкӧ, вежон кымын ветла да. Другӧн ӧд сэтысь он мын, пи-монь и внукъяс да, — вӧзйис медбӧрын Григорьевнаыс.

Суседко-олысяыс кӧ нин налысь тайӧ сёрнисӧ кывзӧма-а. Ӧшинь улас тай машина ургӧм шы кутіс кывны да зэв гора тутӧстіс. Встречайте пӧ, кӧзяева, петӧй паныд! Павел пӧль видзӧдліс ӧшиняс да кыпыда серӧктіс:

— Вежапиӧ воӧма!..

Ӧтнас кӧ Сашаыс воис, нинӧм эськӧ шензьӧданаторйыс эз вӧв. Но ӧшинь улас сулалісны куим мужик да ыджыд самосвал, кузолас чукйӧн пластик кузь дӧскаяс тэчӧма.

— Со, мамӧ, арнас нин кӧсйысьлі да... — мамыслы воча восьлаліс кильчӧланьыс Саша пиыс. — Шупалыштас-тӧлалыштас керка стеныд, дай позяс кышны.

Мамыс другӧн и кывсӧ шуны эз аддзы, а Павел вежайыс мужикъяскӧд нин чолӧмасьӧ да киасьӧ.

— Вот тайӧ да! Вот тайӧс дельнӧй добра вайӧмныд! Сё во кутас керкаыс сулавны и оз киссьы!

Пока мужичӧйяс сёрнитчисны да корсисны места, кытчӧджык ректыны самосвал вывсьыс грузсӧ, мамыс эз жӧ прӧста сулав. Потшӧс дорас легкӧвикыс Сашалӧн няйтӧн резсьӧм, ӧтнас коньӧр кодь сулалӧ, да сӧстӧм ветьӧкӧн мыськалыштны босьтчис. Тулыснад, няйтыд кӧ эм, и ваыд тырмас няйттӧ пожйыштны. Бӧрти сы дорӧ пиыс локтіс да тэрмӧдлыштіс.

— Но и мамӧ! Менсьым машинаӧс нин мыськӧ! Сумкаӧ мыйсюрӧ сёянсӧ пажын пыдди гортысь босьтлі, судзӧда да босьт, мыйкӧ сёйыштны дасьтыштан мужикъясыслы. Нуръясьыштам да бӧр туйӧ мӧдам. Мамӧ, кӧсъян кӧ, айда миянкӧд карас! Внучкатӧ видзӧдлан. Три семьсот чужис, ой-ой мича нывка! Наташа шуӧ, бабыс кодь пӧ дзик! Тэ кодь, мамӧ, сідзкӧ!

— Ме кодь?! А код кодь нӧ должен лоны, менам внучка да?! — крапнитыштіс, радлунсӧ петкӧдланмоз, мамыс да сэсся пондіс жӧдзны-тэрмасьны. — Босьтанныд кӧ, лэччыла внучкаӧс видзӧдлыны! Да ӧд менам гӧснечыс дасьтытӧм! Инӧ, сёйыштам да мыйкӧ думыштла!

— Мамукӧ, оз ков некутшӧм гӧснеч дасьтыны. Челядьыслы ачыд гӧснеч кодь. Вежон кӧть олыштан накӧд, пока мамсӧ роддомсьыс оз лэдзны.

— Абу на, инӧ, гортад? Эз на лэдзны? — шенмуніс Марья Григорьевна, мамыс.

— Эз на. Мед олыштасны сэні, — воча шуис пиыс да ошйысян гӧлӧссӧ вежанмоз содтыштіс: — Ме ӧд эг на жӧ аддзыв ассьым красавица-нывкаӧс, ӧдзӧс стеклӧ пырыс сӧмын аддзылі рузумӧн ёкмыльтӧмторсӧ. Тэ, мамӧ, эн ёна тэрмась, вердышт рӧботникъяссӧ, да найӧ мед самосвалнас лэччӧны карас. А меным колӧ быть сельсӧветӧ пыравны, сёрнитчыны мыйсюрӧ йылысь. Шефство кӧ вӧзъям, чайта, оз ӧткажитчыны тіян фермеръясыд? Ме вежайӧс кӧсъя тшӧтш нуӧдлыны аскӧд. А, вежайӧ, тӧварыш подполковник ёртӧ! Тэ мый шуан?

Подполковник ёртыс вайӧдліс кисӧ кымӧс дорас, лӧсьыда шуис:

— Меным тэнад приказыд — закон. Тэнад дженьыдик речысь ме бура гӧгӧрвои: ӧти-кӧ, ковмас меным вежон гӧгӧр тані горт овны! И мӧд-кӧ, нуӧдлыны тэнӧ миян сиктсӧветӧ! Правильнӧ ме гӧгӧрвои?

— Так точно! — ворсӧм моз жӧ рочӧн вочавидзис вежапиыс.

Кыкнанныс нюмсермунӧмӧн видзӧдлісны кӧзяйкаыс вылӧ да вӧтчисны сы бӧрся кильчӧлань.

Кильчӧ вывсяньыс нин Сашаыс шутёвтіс машина ректысь мужичӧйясыслы да горӧдіс:

— Ректӧй да пырыштлӧй! Мамӧ мыйӧнкӧ нурйӧдыштас!

— Верда лючки, — писӧ ӧлӧдӧмпырысь шуис мамыс да содтіс: — Пачын менам шыд и йӧла рок пуӧма.

Муртса удитіс керкаас пырны, кыськӧ пыр и потшӧс дорас сибаліс Кузьма суседыс кутшӧмкӧ том морткӧд. Кузьмалӧн ӧд модаыс сэтшӧм, здоровайтчытӧдзыс быть нин мыйкӧ пӧперега кывтӧ шуас. И талун, буракӧ, бара на гыркыс тырӧма: машина ректысьяс дорті тай прӧйдитігас зывӧк гӧлӧсӧн ропкыштіс-а:

— Но-о, миян озыр помещикыдлӧн и бокысь вайӧм слугаяс нин мырсьӧны. Гашкӧнӧсь нин, китаечьяс да? Асланым ӧд зонъясыд налы оз туйны.

Сашаыс чеччис пукаланінсьыс, мӧдіс налы паныд.

— Коді нин озыр помещикыс, Кузьма дядь? — шыасис здоровайтчыны кисӧ чургӧданмоз.

— Тэ, коді сэсся? — вочавидзис Кузьма дядьыс да пыр и пондіс норасьны. — Код дорӧ сэсся шыасян ми вокыс? Быть нин копрась. То, племяшӧс удж вывсьыс сократитӧмны. Карсяньыд тӧрыт воис. А тані мый кутас вӧчны? Юны? Ок, эськӧ... Кутшӧмкӧ кризисъяс пыр и думыштасны!

Кузьма дядь шамыртліс кулаксӧ, быттьӧ кӧсйис кодлыкӧ косьӧбтыны. Саша небыд гӧлӧсӧн кутіс сійӧс лӧньӧдны, да мӧдыслӧн гӧлӧсыс нӧшта лыбис. Машина ректысь зонъяс весиг эновтісны уджсӧ да сибӧдчисны тшӧтш на дорӧ. Павел пӧль пукаланінсьыс чеччис да шыасис:

— Сы вылӧ и кризиссӧ кодъяскӧ вӧчӧны, кӧсйӧны тӧдмавны, кутшӧм ми тэкӧд крут старик-пӧльяс. Сяммам ог этайӧ том войтырыскӧд сетны вочакывсӧ?

Кузьма другыс гӧрӧктіс:

— Тэ да ме да — сетам! Чайта, помнитӧны на миянӧс эстӧн Рытыввылас! А менам вот эм юалӧм дай став! Мыйла менам племяш, этатшӧм зон, уджтӧмалӧ?! Саша, тэ и висьтав. Тэ ӧд удж сетысьыс, карын начальник.

Куим зон пытшкысь кодкӧ ӧти серӧктыштіс да вӧзйис:

— Мед ме пыдди инӧ уджалыштас, ёна кӧ кӧсйӧ. Ми тэкӧд мунам да кӧнкӧ гуляйтыштам!

Орчча ёртыс сылы тувкыштіс бокас, ланьт пӧ, эн пиньтӧ жерйӧдлы, мый кытчӧ оз ков суитчан. Ланьтіс зонмыс, видзӧдліс сӧмын бокынкодь сулалысь, букышӧн видзӧдысь племянник вылас. А Кузьма пӧль быттьӧ эз и казяв том мортлысь шпыннялӧмсӧ ни племяшыслысь букышвидзӧмсӧ. Бара на вувзьысьліс Саша сусед вылас.

— Мый чӧв олан? Висьтав. Кывлім ӧд, асавны пӧ кӧсъян миян грездгӧгӧрса муяссӧ нин. Дзескыд лоӧма карад да.

Татчӧ Саша гот-готӧн серӧктіс:

— Но и шуан жӧ, Кузьма дядь! Тайӧ грездыс и муыс меным ичӧтысянь ас. Мыйла нӧ ассьым ачым кута асавны? Отсыштыны кӧсъя. Меным ӧд жаль жӧ, кор видз-муыс эндӧ да войтырыс сиктысь пышйӧ. Тӧдан ӧд тайӧс тэ, Кузьма дядь. А ме вылӧ вот век увган.

— А код вылӧ нӧ? — шенмуніс дядьыс. — Тэ ки улӧ сюрин да. Тэ ӧд карса начальствоыскӧд да депутатъясыскӧд бергалан. Миян сельсӧветӧ шыасян, да сьӧм абутӧм вылӧ вештысьӧны-а. Тьфу, олӧм лои! Щелльӧ кӧть пыр!

— Но-о, эн жӧ некытчӧ пыр, Кузьма дядьӧ, — бара серӧктыштіс Саша. — Олӧмыс пыр вӧлі и пыр лоӧ. Ми то ёртъяскӧд сы ради жӧ воим карсянь татчӧ. Сельсӧветад кӧсъям пыравны сёрнитыштны.

— Хы-ы... — мудера шешмуніс дядьыд. — А машинасьыд аслыд жӧ ректан да. Он жӧ сэтчӧ ну да.

Сы моз жӧ шешмунӧмӧн воча кыв сетіс и Сашаыс.

— Бур кӧзяиныслӧн ни ӧти здук ни ӧти кӧпейка зраыс оз вош. Ӧти воӧм сайсянь ме и мамӧлы керкасӧ эжан материал вайи дай сиктсӧветад пырала. Кӧсъян кӧ, тшӧтш ветлам. Павел Васильевич другыд то мӧдӧ и. Сійӧ — кыдз вооруженнӧй вынъяслӧн представитель, тэ — татчӧс олысь. Мый ми шуам, сійӧс сельсӧветыд и вӧчас.

— Но, сідзи кӧ... Ветлӧй. А ме матьӧкта ли мый ли сэні, да милицияыс кутузкаӧ кыскас.

— Повзин инӧ? — серӧктыштіс Саша.

Мӧдыс ышловзис:

— Сэтчӧ кӧ веськала, гӧтырӧй сідз ӧщӧпекалас. Метӧг нин ветлӧй.

— Ветлам, — шуис Сашаыс да инмӧдчыштліс Кузьма дядь племяшыслы пельпомас. — Аддзам и татысь уджтӧ, оз ков некутшӧм карӧ мунны. Видз-му и вӧр — ставыс гӧгӧрпӧв ас кок улын да.

— Саша, менӧ тэрмӧдлін, а асьныд кильчӧ помӧ сувтӧмӧн варовитанныд, — кыліс ӧдзӧс сайсянь мамыслӧн гӧлӧсыс. — Пырӧй! Шыд менам чӧвтӧма...

Гортсьыд дыр кежлӧ мунан кӧть войколӧн сӧмын, кӧзяин-кӧзяйкаыдлӧн сьӧлӧмыс век дількмунлӧ.

Мый эськӧ Марья Григорьевналы и майшасьнысӧ? Горт олысь то Павел пӧль эм. Надёжнӧй морт, лун-мӧдтӧ олас. И шоперыс ас морт, Саша, машинанад чачаӧн моз ворсӧ. И туйыс, ӧні асфальталісны да, сӧмын шургы. А век жӧ быд пӧрйӧ туйӧ петігӧн Марья Григорьевнаӧс топӧдлӧ кутшӧмкӧ шог. Бара тӧд вылас воас Федяыс. Сылысь ӧд туйыс и мырддьыліс водзысь-водз олӧмсӧ. И гантайтіс вежӧрсӧ сё ныра гезйӧн Федясӧ казьтылӧмыс.

Тавой бара вӧтӧн тэнӧ аддзылі,

Котралім ми веж видз вывті.

Тэ быттьӧ сувтыштлан, сьылыштан мыйкӧ,

Ме быттьӧ дзоридзьяс ӧкта...

«Мыйла нин ӧні сійӧс, бӧрӧ кольӧмасӧ, казьтывны? — мӧвпаліс Марья Григорьевна. — Олӧмыс выль шогъяс да могъяс быд лун мыччӧ. Внукъяс быдмӧны, а ӧні Енмыс внучкаӧс козьналӧма. Миянсянь колӧ налы тӧжд да радейтӧм. И Саша пилы ӧнія гудыр олӧмас ковлӧ индӧд, мед оз дзугсьы да ылав. Батьӧй нэмсӧ вӧлі челядьлы медбур велӧдысьнас. А менам пилӧн эз вӧв батьыс. Асьным дедыскӧд, кыдз кужим... Сяммим-ӧ? И Саша сяммас оз ныв-писӧ мортӧ петкӧдны?»

Судьбалы аттьӧ на шула,

Да, чайта, ставыс на бур лоӧ.

Но мыйлакӧ «аттьӧсӧ» шуиг,

Быд пӧрйӧ синваӧй тюрӧ...

Казьтылӧмъяснас да кыпыд и шог мӧвпъяс юрас песігӧн Марья Григорьевна эз и казяв, кыдз туйыслысь унджык пайсӧ прӧйдитісны. Пырмунанмозыс сӧмын син пырыс нуӧдліс бӧрӧ-водзӧ жуысь машинаяслысь мыгӧръяссӧ. А тані со Сашаыс друг сувтӧдіс машинасӧ.

— Воим ли мый нин? — паляліс быттьӧ пассажирка, кывпас сетіс. Эз другӧн казяв гаишник-милиционерсӧ да.

— Штрап ковмас мынтыны. Превышайтанныд скоростьсӧ, — зэв вежавидзӧмӧн и шуӧ милиционерыд. Сашаыс мыйкӧ нурбыльтыштіс, шарзьыштіс зептас. Марья Григорьевналӧн вӧлись вежӧрыс садьмис, да эз кӧсйы эскыны, мый сувтӧдісны найӧс штрап мынтӧм вӧсна. Дӧзмыштіс весиг. Лючки шлывгисны-мунісны, некодӧс эз тангыны, некод найӧс эз зурав. Мыйысь нӧ штрапсӧ? И Сашаыс ӧд нинӧм оз шыав, оз пыксьы. Ачыс сэсся шыасис:

— Бур пиӧ, мыйысь нӧ штрапсӧ? Ми лючки мунам да.

— Мамаша, ме шуи нин — за превышение скорости, — вочавидзис милиционерыс да лэптыштліс кисьыс бедьсӧ, быттьӧ ворсыштіс сійӧн. — Поясню, он кӧ гӧгӧрво! Со эстӧн водзын сикт, населённӧй пункт. Сэті колӧ мунны ичӧт ӧдӧн. А ті... Знаксӧ мый вылӧ пуктӧма?

— А ми ог на и сэті мунӧ да, — торкис закон тӧдысьтӧ Марья Григорьевна, но пиыс тӧкӧтьӧ шмыньмуніс да ӧлӧдіс мамсӧ.

— Шань, мамукӧ. Ме мыжа и эм. Знаксӧ эг аддзыв.

Пиыс кырымаліс мыйкӧ милиционер блокнотас дай штрап сьӧмсӧ мыччис. Мӧдыс босьтіс мыччӧмторсӧ да вермысь моз кайтыштіс:

— Ӧні туйяс вылад сьӧм отсӧгнад сӧмын и верман дисциплинатӧ кутны.

— Вернӧ шуан, — сӧгласитчис быттьӧкӧ сыкӧд Сашаыс, но мыйлакӧ содтыштіс ассяньыс: — Но мортыслӧн син и пель нӧшта эм. Синнас ӧд аддзӧ: сиктыс ылын на. Мыйла нӧ водзвылыс кутас ӧдсӧ чинтыны?.. Тэрмасям. И знакыс тӧкӧтьӧ абу местаас...

Бӧръя кывъяссӧ пиыс кыкысь шуис, да мамыс небыдика кайтыштіс:

— Ньӧжйӧнджык и мун. Рыт кежлас воам гортад.

Сашаыс нинӧм эз шыав, а милиционер нюмсерӧн ылыстчис на дорысь.

Марья Григорьевналы эз кажитчы дисциплинаад тадзи велӧдӧмыс, окота вӧлі мыйкӧ мисьтӧмӧс шуны. Да кутчысис. Мыйла нин Сашасӧ дӧзмӧдны, сылӧн и сідз сьӧлӧмыс пуӧ, тэрмасьӧ гортас. Ас кежас ӧд пиянсӧ кольӧма, да и гӧтырыс ичӧтикыскӧд больничаынӧсь.

Туй коляссӧ, пасибӧ, лючки-ладнӧ шургисны. Карас воисны рӧмдытӧдзыс на. Но картіыс машинанад мунны ой-ой манливӧ вӧлӧма. Сиктсаыдлы велавтӧгыд дӧзмымӧн лоӧ. Сулалан-сулалан ӧти светофор дорын, здук кежлӧ уськӧдчылан пышйыны, а водзын бара нин машинаяслӧн ыджыд ӧчередь, бара шойччыштны мӧд светофор тшӧктӧ. Но и но, шог-пӧсьыд татчӧ сизим нырӧн петас. Ӧтилаын дыркодь сулалісны, да Марья Григорьевна кузя ышловзис. А Саша пиыс сылы воча нюмдіс да серам сорӧн висьталіс аслас воддза шопер йывсьыс. Дворникавны пӧ пышйис. Шуӧ вӧлі: «Шоперавны кӧ кута — кула, ог вермы терпитны сулалӧмсӧ. Дворникалышта. Виччысьла, кор номъяс моз посни самолётӧн лэбавны кутам...»

Светофорыс гӧрд бисӧ турунвиж вылӧ вежис, да мама-пиа костын сёрниыс орлі здук кежлӧ. Но юрад жуысь мӧвпъястӧ он сувтӧд ни он кут, пыр и юалӧм либӧ сӧвет сетасны. Енмыс пӧ подӧн ветлыны мортсӧ вӧчлӧма, да мыйла и мортыс машинасӧ думыштлӧма? Аслыс бур вылӧ али лёк вылӧ?

А кор машинаыс кутіс тюрны тӧдса улича вывті да кежис тӧдса ыджыд керка дорӧ, вунісны муртса на локтӧм мӧвпъясыс. Кыпыда упкерис Григорьевна да нисьӧ ошкыштіс, нисьӧ дивитыштіс асьсӧ.

— Сё морӧыд, ӧдйӧ тай велалан карса олӧмад! Лун-мӧд бӧрти и вунӧдан сикт йывсьыд! Этатшӧм интереснӧй сёрни позьӧ сулалігад панны и быдпӧлӧс мӧвпъяс песны.

Пиыс гӧгӧрвоис ли эз ли мамсӧ, тшӧтш шыасис:

— Юралы кажитчӧ жӧ машинанас кар кузяыс ветлыны. Сідзкӧ, ті, баба-внука, ӧткодьӧсь! — шуис тадз да серӧктіс. А бӧрас нӧшта содтіс: — Цивилизация. Нинӧм он кер. Олӧмыс ачыс велӧдӧ, мый радейтны да мый кедзовтны... Воим. То эстчӧ и сувтӧдам машинасӧ.

Марья Григорьевна, мыйӧн петіс машинасьыс, пыр и аддзис мусаник Юрочка внуксӧ. Сійӧ сулаліс челядьлы ворсан лыа ящик дорын да велӧдіс кутшӧмкӧ понйӧс служитны. Киас кутіс кампет сямаӧс, ӧтторъя лэптыштліс кисӧ да горӧдліс:

— Служи и получишь!

Пон сійӧс эз гӧгӧрво да видзӧдіс сы вылӧ кевман синъясӧн.

— Кутшӧм тэ тупӧй, кампеттӧ судзӧдны он сяммы! — скӧрмис медбӧрын велӧдысьыд велӧдчысь вылас да копыртчӧмӧн мыччис кампетсӧ. Тайӧ кадас и бабыс сійӧс чукӧстіс. Аддзис зонкаыд бабсӧ, кватитіс понсӧ моздорас да уськӧдчис котӧртны паныд. Котӧртӧ да горзӧ:

— Маша баб, Маша баб! Видзӧдлы, кутшӧм козин ме дасьті аслам ичӧтик чойлы! Бим, Бимбо талӧн нимыс!

Локтіс бабыс дорӧдз, кашкӧ, понсӧ малалӧ да и бабыслы тшӧктӧ малавны.

Батьыс сэккості багажникас лукйысис, а сэсся тшӧтш сибӧдчис на дорӧ.

— Привет, пиукӧ! Кытысь татшӧм понсӧ аддзин? Збыль зэв муса.

— Да Ляшев Мишалӧн но. Он ӧмӧй тӧд? Мишаыс и шуис, козьналамӧ пӧ.

— Понятнӧ, — шуис батьыс да малыштіс пиыслысь юрсӧ. — А ачыс нӧ кӧні, Ляшев другыд?

— Садикӧ муніс чойсӧ босьтны. Сылӧн чойыс ыджыд нин.

— А тэнад ичӧт на, зэв на ичӧтик тэнад чойыд. Понйыскӧд сійӧ оз на куж ворснысӧ. Так что, пиукӧ, понсӧ бӧр на Ляшевыдлы сетам, а чоюкыдлы, быдмыштас да, мӧд Бимбоӧс корсьлам. Тэ сӧглас та вылӧ?

— Ме, инӧ, сьыланкыв козьнала ичӧт чойлы! — эз и дӧзмы батьыс вылӧ Юрочкаыс да падъявтӧг выль козин вӧзйис: кутіс сьывны «Выходила на берег Катюша».

Батьыс ошкыштіс:

— Вот тайӧ бур! Сьылӧмыд ичӧтик чоюкыдлы медся лӧсялана козинӧн лоӧ!

Патераланьыс ставныс ӧтлаын и мӧдісны. Бабыслысь сиктса гӧснечсӧ мужичӧйясыс босьтісны: картупель мешӧксӧ батьыс, рысь туиссӧ пиыс. А Марья Григорьевна мусаник понйыскӧд на бӧрся вӧтчисны. Патера ӧдзӧс водзас нин суӧдіс найӧс Сашалӧн тьӧщаыс, Юрочкалӧн карса бабыс, Лилия Сергеевна. Гора гӧлӧсӧн улыс пос вывсяньыс и шыасис:

— Господи, Юрочка, тэ тані? А ме ывла вывсьыс мудзтӧдз смекайті! Бур, кӧть машинасӧ батьыдлысь аддзи да... То понпи кутшӧмӧскӧ сьӧрсьыс новлӧдлӧ и...

Та бӧрын быттьӧ вӧлись аддзис сиктса сваттясӧ, уськӧдчӧмӧн сывйыштліс сійӧс.

— Марья Григорьевна, донаӧй! Гажӧй бырӧма! Пырам да варовитыштам! Тӧдан нин ӧд: Наташаным миянлы внучка козьналіс! Аски воасны. Ме ӧні сысянь, роддомсяньыс... Александр Фёдоровичӧ, шуда батьӧ, кылан? Дзоридз букеттӧ уна дасьты! Рӧдильничаыслы и пельшеричаясыслы...

Тадзи горалігтыр и пырисны патераас. Картупель мешӧксӧ пельпом вывсьыс лэдзӧм бӧрын Саша вӧлись сетіс гӧлӧссӧ:

— Аски, инӧ, лэдзӧны? Бур! И дзоридзсьыд мытшӧдыд оз ло. Аддзам! А вот Ваня кӧнкӧ ветлӧ, абу гортын.

Тьӧщаыс, тӧдчӧ, мудзӧма. Пырӧм бӧрас шарк пӧрччысис да пуксис пальто ӧшӧданінас сулалысь улӧс вылӧ, кузя упнитіс. Вочакывсӧ зятьыслы пукаланінсяньыс нин сетіс:

— Ми ӧд тарыт «Реноваӧ» концерт вылӧ мӧдім. Москваса артистъяс воӧмаӧсь. Контрамарка менам эм. Кыкнан писӧ, мися, босьтлам дай ветлам, шуи Надялы. А ме... Видзӧдлӧ жӧ! Лажгӧдчи да пукала. Да но ладнӧ, театртӧгыс тарыт олам! Григорьевна сваттяӧ воис да! Асьным, шу, гажӧдчам! А Ваняыд, пӧдикӧ, ме ордын, менӧ Юрочкакӧд виччысьӧны.

— Но и мунӧ, абу на ӧд сёр, — нюмсорӧн шыасис зятьыс да видзӧдліс мамыс вылӧ, сэсся содтіс: — Со мамӧ, кӧсйӧ кӧ, мед тшӧтш ветлас. А, мамӧ, збыль, гашкӧ, ветлан? Московскӧйясӧс аддзылан!

Мамыс воча серӧктіс.

— Томджык кӧ вӧлі, тшӧктытӧг эськӧ вӧтчи Лиля Сергеевна бӧрся. Ёна радейтлі сэтшӧминъястіыд ветлыны. Пединститутын велӧдчиг вӧлі медбӧръя руб вылас муна театрӧ. Бӧрас вежон сэсся тшыг пыка, но лов вылын лӧсьыд и долыд. А ӧні... Гажтӧ и ӧні ог бӧрыньт, да аски асывводз меным колӧ вичкоӧ ветлыны. Вичкоас ветлӧм ради и вои карас. Внучкаӧс видлыны да. Аски кӧ воасны нин, и сійӧс аддзӧдла! А ті, мӧдінныд кӧ, мунӧй инӧ, ветлӧй. Час-мӧдтӧ ӧд ветланныд дай воанныд бӧр. Юра то понйыскӧд ылаліс, да тэ бӧрся оз вӧтчы.

Бӧръя кывъяссӧ сваттяыслы шуис, да Лиля Сергеевна выльысь ловзьӧм кодь лои, жбыр чеччис места вывсьыс да веськӧдчис кухняас.

— Сюйышта мыйкӧ вомӧ да муна инӧ, котӧрта! А тэ, зятюшко, звӧнит пиыдлы, сылӧн зептас телепоныс эм. Мед Надякӧд мунасны «Реноваас», а ме локта. Билетъясыс ӧд ме ордынӧсь.

Татшӧм и Сашалӧн тьӧщаыс. Саша тайӧс тӧдӧ да оз и пыдди пукты сылысь челядь руа сямсӧ. А Марья Григорьевна тӧдӧ: мӧд пӧлӧс на вермӧ лоны Лиля Сергеевнаыс, делӧвӧй и серьёзнӧй, писькӧс и сибыд. Аддзыліс олӧмыслысь вужсӧ и дзоридза йывсӧ. Воркутлагын чужлӧма, детдомын быдтылӧмаӧсь бур тьӧтӧяс. Йӧзкӧд ладмӧдчыны кужӧ, и киподтуйыс нывъёртъясыслы завидьтымӧн. Кыӧ и вурӧ, краситӧ и баситӧ. Вӧччас ас вурӧм паськӧмнас да, тӧдтӧм кӧ паныдасяс, пыр и шуас:

— Артистка кодь кодкӧ тайӧ. Выльяс ли мый миянӧ воӧмаӧсь?

Со и ӧні, квайтымынысь нин петӧма, да век ворсысь артистка кодь.

Квайтымынӧд вояссянь, совнархозъясыд кор вӧліны, сысянь и тані карас олӧ. Совнархозын уджаліс, сэсся карса администрацияын. А пенсия вылас петіс, да театрӧ костюм лӧсьӧдысьяс дорас пыравлӧ на ноксьыштны, «костюмыслы кураж сетны», кыдз ачыс шулывлӧ. Збыль, сылӧн ки помысь вӧчӧмторъясыс кураж и сетӧны. А вот нылыс, Натальяыс, дзик абу мамыс кодь кыпъялысь. Лӧнь, мелі нюма. Бухгалтерӧ и велӧдчылӧма, да уджалӧ кӧнкӧ Сашаыскӧд жӧ. Тӧдсаясыс тай шулӧны-а, тэнад моньыд пӧ кужӧ артавны дебет-кредиттӧ, рубтӧ кӧпейкаыдкӧд оз сорлав.

— Гозъякост кӧ лӧсялӧны и, — шуыштас сӧмын воча татшӧм юӧр вайысьясыслы Марья Григорьевна. Мый нӧ вермас мӧд ногыс шуны. Ӧткодь ӧткодькӧд и аддзысьӧ. Сашаыс ӧд сэтшӧм жӧ, кытчӧ оз ковыд оз киськав. Гашкӧ, тайӧ и бур ӧнъя олӧмын. А вот карса челядьыд ас вӧляӧнджык олӧны, да мед оз тшыксьыны. Налӧн быд лун выль паськӧм, налӧн и телефон, налӧн и музыка сьӧрсьыс, и унаӧн, аддзылан да, куритчӧны. Лилия Сергеевналӧн внучкаыс, Надяыс, сэтшӧм баб дорад ӧдйӧ тшыкас. Колян ар нин, тадз жӧ воліс гӧститны карас Марья Григорьевна да, аддзыліс Надясӧ — зонкаяскӧд школа дорас куритчӧ. Ми пӧ ӧд дурам сӧмын, шуис сэки нывкаыс. А дурӧмсянь ставыс и заводитчӧ. Ай-мамыс кӧнкӧ Усинскынӧсь, нывкасӧ бабыс вылӧ эновтӧмаӧсь, оз и повны. Зэв сюсь нывка быдмӧ. Ваняӧс на быдтор вылӧ велӧдас. Сэтшӧм арлыдӧ воӧны... Бабыс оз-ӧ вывтіджык пӧтакайт?

Лиля Сергеевнаӧс колльӧдӧм бӧрын батьыс тшӧктіс Юрочкалы петкӧдны понсӧ гортас, понлӧн кӧзяеваыс ордӧ. Зонка лунтырнас мудзӧма, регыд и унмовсис. Батьыс помся кодкӧдкӧ куимысь нин сёрнитіс телефоннас, да Марья Григорьевна Ванюша внуксӧ виччысянмоз удитіс и выль семейнӧй альбомсӧ видлалыштны, и телевизорысь выльторъяс тӧдмавны, и ас кежас мӧвпалыштны. А Сашаыскӧд пиян йывсьыс сёрни панӧмыс эз и артмы. Ӧттор да мӧдтор сёрнитыштісны телевизор видзӧданмоз ужнайтігас дай.

Колӧкӧ, бур вылӧ на тадзсӧ и артмис, эз мырдӧн сюйсьы семьякост олӧмас. Ванюшыс воис да ачыс и артмис колана сёрниыс. Концерт вывсяньыс кыпыд руа локтіс зонкаыс да бабыс дорӧ шыасис, быттьӧ торъявлісны сӧмын тайӧ ӧти рытгорув кежлас:

— А тэ, баба Маша, мыйла эн волы концерт вылас? Лиля бабным сцена вылас тшӧтш кайліс накӧд сьывны!

Марья бабыс внукыс моз жӧ кыпыд горӧн шмонитыштіс воча:

— Но, ме кӧ вӧлі, дерт, тшӧтш кайлі сцена вылас! А тэнӧ эз и босьтлы?

— Но, бабӧ, шуан жӧ. Ме ӧд абу нин ичӧт, — зэв серьёзнӧя, лада гӧлӧсӧн вочакывсӧ сетіс внукыс, да Саша гот-готӧн серӧктіс.

— Кылан, мамӧ, Иванушка миян ыджыд нин да сы вӧсна меным шогсьыны оз нин ков. Вот воксӧ ӧтнассӧ эновтӧмаӧсь Лиля бабыскӧд, да меным ковмас штрап мынтыны.

— Папа, мыйла? — шенмуніс пиыс. — Юра миян ыджыд жӧ нин, некор оз вильшасьлы.

— Оз вильшасьлы, а йӧзыслысь понсӧ гортад босьтны позьӧ? Оз. А сійӧ босьтӧма. Ляшев Миша ёртыс сылы сетӧма. А батьыс кӧ локтіс да шуис, гусялӧмыд пӧ понсӧ, судӧ сета. Татчӧ мый шуан? Челядьыслӧн, дерт, ворсӧм, а гырысьясыс вермасны мӧдтор думайтны и мӧд ног бергӧдны. Так что учтит. Ыджыд нин кӧ, чайта, гӧгӧрвоан, мый йылысь висьтала. Кино видзӧданныд и. Телевизорыд быд рыт петкӧдлӧ... Гортса уджъястӧ кӧ вӧчин нин, ужнайтышт дай вод узьны. Аски луныс лоӧ кузь. Ичӧт чойныд воас. Сы бӧрся ковмас видзӧдны, мед оз бӧрд, мед сылы лӧсьыд вӧлі миян дорын...

Марья Григорьевна кывзіс кухнясяньыс ая-пиалысь сёрнисӧ, кытчӧкӧ и ассяньыс лоліс окота кыв содтыштны, но тӧдіс, суитчыны оз ков. Саша ачыс нин тӧдӧ, кыдзи нуӧдны олан визьсӧ. Григориӧ пӧльыс на сійӧс велӧдліс. А ӧнъя олан кыан серсӧ бурджыка нин мам сертиыс тӧдӧ. Ӧні став мир пасьтаса шог-могъясыс нин ӧти гӧрӧдӧ йитчӧмаӧсь, и олан туйыс уна вожа. Быдӧнлы позьӧ олӧмас ассьыс трӧпка талявны, сӧмын орччӧн мунысьлысь оз ков туйсӧ пӧперегавны.

Тадз коркӧ велӧдлісны найӧс бабъясыс, да тадзи эськӧ и ӧні шуис Марья бабыс аслас внукъяслы. И внучкаыслы. Тарыт некыдз оз позь вунӧдны: аски воас татчӧ выль олысь. Мед сылӧн воигкежлӧ вӧлі керка пытшкас чӧв-лӧнь, кыпыд лов да муслун. Та вӧсна бабыс чукӧстіс кухнясяньыс Ванюш внуксӧ.

— Ваня, югыдлунӧ менам! Деревенскӧй нӧкъя рысь ме тэныд ужын вылад дасьті дай картупель жариті. Лок, дитя, ужнайт. Да ошйысьышт бабыслы бур оценкаяснад. Ме ӧд аски асывводз вичкоӧ мӧда, да ковмас водзджык водны.

Водӧм бӧрас Григорьевна эз ёна дыр и вийсьы да пес вежӧрсӧ — унмовсис. Да выль местаад сэтшӧм кыпыд да ясыд вӧт аддзыліс. Быттьӧ шондіа тӧвся лун. И джуджыд гӧра йывсянь зэв уна йӧз исласьӧны даддьӧн. А уліас паськыд юлӧн лымъя эрдыс. Тыдалӧны чери кыйысьяслӧн юкмӧсъясыс. Ӧти юкмӧс дорын Павел пӧль, камуфляжнӧй паськӧма, шенасьӧ-чуксалӧ дінас Ванюшӧс. Ванюшыс Марья Григорьевнакӧд ӧти даддьын пукалӧ, шенасьӧ кинас воча да горзӧ:

— Помӧдзыс исковта дай локта, виччысь!

А Павел пӧль вылысь быттьӧ шлив уси камуфляж паськӧмыс лым вылас. Пасьтӧг коли пӧльыс али паськӧмторъя жӧ, Марья Григорьевна эз и аддзыв. Садьмис, а гашкӧ, Сашаыс садьмӧдіс. Вӧт али вемӧс? Асыв нин? Кисьыс тай часісӧ казяліс, да стрелкаыс квайтӧ нин воӧ-а. И Сашаыс крӧвать дорас паськӧма сулалӧ.

— Мамӧ, ме кофе юи нин. Петыштла здук, регыд бӧр локта. Вичкоад, гашкӧ, тэнӧ машинаӧн нулыны да?

— Мый тэ, ме ачым автобусӧн ветла, — эз и тэрмыштчы чеччынысӧ мамыс. — Тэнад и сідз талун уна тӧждыс. А ме удита служба вылас. Кӧкъямысын ӧд сійӧ заводитчӧ. Дасын помасяс. Питоръястӧ школаас колльӧдны удита и воӧм бӧрын мамнысӧ встречайтны, ичӧтик чоюкнысӧ да.

Век на кӧ гажа вӧтыс Григорьевналӧн вежӧрас-а, ни ӧти тӧжд ни маета эз тӧдчы гӧлӧссьыс.

— Ладнӧ инӧ, — кайтыштіс Сашаыс да петіс ывлаас, буракӧ, машина дорӧдзыс. Регыд бӧр пырис да телефон дорас веськӧдчис. А мамыс удитіс сӧмын мыссьыштны да кухняас плита пач вылас рок пуктіс пуны. Мед школаас мунтӧдз зонкаясыс нуръясьыштасны пӧсь рокнас. Школаӧ ветлан дӧрӧм-гачсӧ налысь тӧрытнас нин видзӧдліс. Абу косялӧмаӧсь ни няйтӧсьтӧмаӧсь, позьӧ на школаас тадзи ыстыны. А ас вӧснаыс, вичкоӧ мунӧмысь абу жӧ тӧждыс. Карас быд волігӧн ветлӧ да тӧдӧ, кор гортсьыс петны и кутшӧм автобусӧн мунны. А сэнісӧ ачыс лолыс тӧдӧ, мый керны-вӧчны. Быд пӧрйӧ тай синъясыс вазьылӧны-а. Мыськӧны, буракӧ, гырк пытшсьыс нюйтсӧ. Ӧтчыд весиг попыслы нин норасьліс синва вылас. Сійӧ шуліс — очищение души пӧ тайӧ. Бур пӧ. Но, а бур кӧ вӧд и... Мамыс и батьыс Григорьевналӧн Енлы эскысьяс вӧліны, а сійӧ ачыс, сӧветскӧй кадад быдмысь-олысьыд, Ен дорсьыс ылалӧм-вошӧм ыж. Мыйкӧ шуасны, и эскан. Колӧкӧ, Енмыс и отсаліс овнысӧ да видзис быд лёксьыс. Вӧр-ва дорӧ муслунсӧ эз мырддьы ни сьӧлӧмсӧ эз чорзьӧд. Комын во саяс уджаліс школаад, да сы ки пыр муніс уна ныв-зон. Зілис тай быдӧнлы пыр бур мӧвп сюйны вежӧраныс-а. Кыдз артмис сэсся, олӧмыс гугӧн-банӧн бергӧдчис да... Сашаыс тай тӧрыт на, сёрни пансис да, шуис-а, оз кӧ пӧ кут бергавны олӧмыс, огӧ и тӧдмалӧй, кодъяс ми да туямӧ-ӧ мый вылӧ кӧ? Гашкӧ, сійӧ и прав. Эскыны тай сылы окота-а. Бур олӧм вылас надея чужӧ и, лов вылад кокняммӧ и. Да и тулыс со локтіс! Тулысыд нэмсӧ вайліс сиктса олысьыдлы надеясӧ.

Вичкоын служба вылас сулалігӧн Григорьевналӧн юрас волісны быд пӧлӧс мӧвпъясыс. Григорий батьыслӧн коркӧ важӧн нин шулӧм кывъясыс и сиктса олӧмысь серпасторъяс. А кевмис да корис сӧмын ӧтитор — мед дзоньвидзаӧсь вӧліны быдтасъясыс да олісны мӧда-мӧдыскӧд ладитӧмӧн. Аттьӧаліс и пи гозъяыслы нывкасӧ козьналӧмысь. Зонка-вокъяс дорад нывкаыд ой-ой колантор. Мед шуд да гажлун и сетас семьяас быдӧнлы.

Вичкоысь петӧм бӧрын вӧлись кевман мӧвпъясыс эновтісны, да дзик пыр и войся вӧтыс тӧд вылас уси. Вӧтнас ӧд эз сӧмын чиктывлы да радлы. Син пырыс муніс и Павел пӧльыс. Чуксаліс Ванюшӧс. Садьмис сы кості да... Эз жӧ ӧд сыкӧд нинӧм ло? Ӧти суткинад...

Марья Григорьевна кӧсйис мынтӧдчыны тайӧ ляслӧм мӧвпсьыс. Эз пуксьы автобусӧ, мӧдіс кар кузя подӧн. Дыр нин эз волы, карсьыс гажыс бырӧма. Вот и гуляйтыштас, велӧдчан кадсӧ казьтыштас, выль да джуджыд керкаяснас любуйтчыштас. Стрӧитысьыс ӧд абу кодкӧ тӧдтӧм — аслас пиыс. Сашаыс лун и вой вийсьӧ, выль материал судзӧдӧ да, заказчикӧс корсьӧ да, стрӧйбалы лӧсялана места бӧрйӧ да. Инмӧ пиукыслы тӧжд и майшасьӧм. Да кыдзи нӧ сытӧг? По щучьему велениюнад керкаыд оз лыб. Да абу сӧмын ӧти керка, уна керка колӧ, карын олысьыс содӧ. Чужан сиктлы на отсыштны думыштӧма и. Сійӧ эськӧ мед. Сиктыслы карсянь отсӧгыд ёна на колӧ...

Кватитчис Марья Григорьевна: мунӧ карса уличаӧд, а думъясыс ас сиктас. Та дыра и ылавліс. И нинӧмла вийсьыны. Асьтӧ он на ылӧд, лолыс гортас вӧзйысьӧ. Дерт жӧ, гортас. Талун тані на олыштас, моньсӧ да ичӧтик мортторсӧ, внученькасӧ, аддзылас да. Аски позяс и туйӧ петны, ветлӧ тай автобусыс. Сэні сійӧс виччысьӧны и ӧшинюв йӧрыс, и гидас кӧзаыс, и Павел пӧль. Регыд гожся каникулъяс. Ванюша да Юра бара на воасны гожӧм кежлас. Колӧкӧ, и ичмоньыс ичӧтикыскӧд тулыс-гожӧмсӧ коллявны волас. Сӧстӧм сынӧд да нылук вӧснаыс позяс Наташаыслы карса олӧмсьыс ӧткажитчывны.

Татшӧм думыс воис юрас, да Марья Григорьевна ӧддзыштіс. Вуджис улича мӧдарас да веськӧдчис автобус сувтланінлань. Друг да рӧдильничатӧ водзджык лэдзасны — сёрмас дона внучкасӧ примитны-вочаавны. Моньыс дивитас, дай Саша водзас оз ло лӧсьыд.

Воис патера ӧдзӧс дорӧдзыс да ышловзис. Эз сёрмы, керка пытшкас чӧв-лӧнь на. Челядьыс школаынӧсь, а Сашаыс, колӧкӧ, роддомас нин муніс. Вермасны и дзик пыр локны.

Марья Григорьевналӧн ӧдзӧссьыс аслас ключ эм, тӧрыт на Сашаыс сетіс. Пырис да дзик пыр и заводитіс пӧрччысьны. И кыліс друг кухнясяньыс Лиля сваттяыслысь гӧлӧссӧ. Сійӧ пыр шыасьліс зять дорас ним-овнас ыдждӧдлӧмӧн, дай та пӧрйӧ зятьыслы мыйкӧ вочавидзанмоз зэв сьӧлӧмсяньыс шуис:

— Александр Фёдоровичӧ!

Марья Григорьевна невӧляысь кывзысьыштіс, мый нӧ пӧ зятя-тьӧщаа сёрнитӧны? Лиля Сергеевна шуаліс:

— Тэ чужлін гажа сиктын, быдмин лӧнь обстановкаын, тэнӧ радейтісны, пыдди пуктісны тэнсьыд быд кӧсйӧм, котралін ас вӧлясьыд, кӧн кӧсйин. И тэныд ӧні сійӧ местаыс меддона. А ме чужлі тюрмаын лагерникъяс дорын, менӧ дзескӧдісны, увтыртісны ичӧтысянь. Та вӧсна лолӧй пыр кӧсйис пышйыны-лэбны кытчӧкӧ ылӧджык. Тайӧ кӧсйӧмыс коли лов пытшкӧ нэм кежлӧ. И кӧсъя кӧть ог, ас тӧдлытӧг тайӧс ме вӧйпӧда тшӧтш и матыссаяслы. А менам ӧд матыссаыс коді? Надя внучкаӧ. Сійӧс ичӧтысяньыс быдта. Ачыд тӧдан, мам-батьыс сьӧм нажӧвитӧны Усинскын, отпуск дырйиыс турпоходъяс налы нывка дорсьыс тӧдчанаджыкӧсь. Сьӧмӧн тай оз дзескӧдны, а сэсся кӧть мый...

— Да, тьӧщаӧ, тэ психолог! — кыліс Сашаыслӧн гӧлӧсыс.

Мӧдыс пыр и вочавидзис:

— Колӧкӧ, и психолог, да абу педагог. Педагогикаыс ме дорті ыліті мунӧма. Нывка куритчӧ, а ме ог аддзы ӧлӧдан кыв шуны... Ог шензьы, кага кӧ ваяс во-мӧд бӧрти...

— Но, тьӧщаӧ, Лиля Сергеевнаӧ, — бара шы сетліс Сашаыс, но тьӧщаыс сійӧс пӧперегалыштіс:

— Мый тьӧща? Ачыд мӧй он аддзы, комын арӧса жӧникъяс ветлӧны, гӧтрасьны пӧ патераыс абу, невестасӧ некытчӧ вайны. А кокни оласа томиник нывъяс и батьтӧгыс ваясны, и аддзасны, кытчӧ кагатӧ воштыны. Детдомӧ, либӧ, лабутнӧйджыкӧсь кӧ мам-батьыс, найӧ быдтасны. Абу сідзи?

— Колӧкӧ, сідзи и эм, — кайтыштіс воча Сашаыс да серӧктыштӧмӧн содтіс: — Мыжаыс, бур ногӧн кӧ, ме и лоа, огӧ вермӧ ставныслы квартирасӧ стрӧитны да.

— Зато магазиныс да аптекаыс быд улича вылын дас. Ӧти Быт керкаӧ пыралан, да юрсиыд сувтлӧ-а. Сы мында вузасьысь, сы мында ёг-тӧвар! Кодкӧ ньӧблӧ оз-а? Ог нин магазинъяс йывсьыс нинӧм шу... Перепроизводство. Политэкономия велӧдлім. Капитализм да социализм. А ӧні мыйя...

Марья Григорьевналы дышӧдіс кывзысьнысӧ, пырис сёрнитысьяс дорас.

— Ме вои нин, а, Саша, тэ век тан, — шыасис пи дорас.

Саша пыддиыс вочакывсӧ сетіс сваттяыс.

— Танӧсь, танӧсь, Григорьевнаӧ! Наташа звӧнитліс, энӧ пӧ тэрмасьӧй, дас кык часысь водз энӧ и петӧй гортысь. Студент-практикантъяс воисны, манитыштасны. Со ме и аслам внучкаӧн, Надюшкаӧн, решитчи ошйысьыштны. Надялысь кывбурсӧ томъяслы лыддьӧм вылӧ газетӧ печатайтӧмаӧсь, уна бур кыв шуӧмаӧсь и. Тэ кыв да литература велӧдысь вӧвлін, ноко лыддьы, мый шуан. Ме тэныд, час, сёйны дасьта, асывнас завтракайттӧг, тӧда, петін.

Лиля Сергеевна мыччис кык пӧвстӧн кусыньтӧм газетсӧ Марья Григорьевналы да вешйыштіс газ плита дорас, а Григорьевна видзӧдыштіс газетӧ йӧзӧдӧм статьяяслысь юргижӧдъяссӧ да индӧмторсӧ аддзӧм бӧрын лӧнис, кутіс лыддьыны Надялысь кывбура уджсӧ.

Варадеро курортӧ тшук Кубаӧ ме ветла!

Гамбургер и быдся сӧксӧ номсасянмоз видла.

Чегеваро вышивкаӧн платтьӧ аслым ньӧба,

Мед сэсся и пӧдругаӧй завидьысла пӧдас.

Барадеро площадь вылын кубинецкӧд йӧкта,

Россияса гӧснеч сылы, юмов кампет вӧзъя.

Видеоклип сэні вӧча...

Марья Григорьевна помӧдзыс лыддис да шыасис пиыс дорӧ:

— Саша, тэ ӧд лыддин жӧ, мый шуан, кажитчис эз?

Мӧдыс нюмдіс вашмунӧмӧн:

— Кажитчис. Завидь босьтіс. И гордитчӧм. Ме сійӧ арлыднас райцентрӧдз, гашкӧ, и волі нин, а Надюша... Да нинӧм таын дивитанаыс абу. Олӧмыс мунӧ, вежсьӧ, бурмӧ. Вот сӧмын пӧдругасӧ мыйлакӧ увтыртӧма да...

Тьӧщаыс плита дорсянь пыр и шыасис:

— Григорьевнаӧ, кывзы менӧ. Ми та кузя зятя-тьӧщаа сёрнитыштім нин, тайкӧ и венӧ воамӧ. Кывнад кӧ верман велӧдны — мый... Кыв дорас нӧшта на мыйкӧ колӧ. А менам сійӧыс и абу. Внучка менӧ оз кывзы. Шуас на мукӧддырйи, тэ пӧ, пӧрысь выжыв, тӧдан мыйкӧ. Со тай сійӧ тӧдӧ кубаса курорт да Чегеваро вышивкаӧн платтьӧ. Талун школасьыс воас да шуа, мися, премия «шкуродеро» сета тэныд Варадеросьыд, петшӧр петас да. Виччысь!

Татчӧ сваттясӧ Григорьевнаыс и ӧлӧдыштіс:

— Но ладнӧ, нывкасӧ... Юр пӧлыс, пӧди, петалӧ нин. Мыйысь ошкыштнысӧ эм жӧ да. Зільӧма мортыс, и ёртасьӧм йылысь мӧвп эм. А курортъяс йылысь кӧ нывкаыс гижӧ, сійӧ абу сылӧн мыж — миян, гырысьяслӧн, ай-мамыслӧн.

Кывбур кузяыс быттьӧкӧ и куимнанныс ӧти кывйӧ воисны, да вуджисны мӧд колана сёрниӧ. Коліс мунны роддомӧ рӧдильничала. Коднан сваттяыс гортӧ кольччас да коді тӧварыш пыдди Сашакӧд мунас? Нуанторйыс эм, ловъя дзоридзьяс, и акушеркаяслы, и шуда рӧдильнича-мамлы. Лиля Сергеевна кокни кыв-ворнас медся бура сяммас аттьӧавны роддомысь уджалысьяссӧ. А Марья Григорьевна тані моньсӧ примитас дай.

Та вылын и сёрнитчисны, да Саша петіс машинасӧ заводитны кык сваттялӧн пернапас чӧвтӧм бӧрын. Тшак вотны мунігӧн и то пӧчӧясыд водзті пернапастӧгыд эз петавны. А выльӧн воысь мортсӧ нӧ кыдзи сытӧг... Сёысь «бласлӧ кристостӧ» шуис Марья Григорьевна пиыслӧн уйысь машина вылӧ видзӧдіг-колльӧдігӧн. Здук сулалыштіс дай вӧлись пырис гортас. Донаясӧс виччысянмозыс, Лиля сваттяыслӧн няньшом коляс вӧлі да, сэтысь блин пӧжалыштіс. Пӧсь чай дорад блиныс зэв жӧ лӧсялӧ. Эз дыр и ковмы виччысьны. Регыд и воисны. Дыр-ӧ ветлыны машинанад роддомӧдзыд. Сашаыс водзын и пырис кага моздорнас да мича дзоридзӧс моз мыччис мамыслы.

— На, мамӧ, кутышт внучкатӧ. Юра тай чоюксӧ Катюшаӧн шуис, да Катя ним, инӧ, и пуктам!

Мамыс босьтіс да прӧшвиа гартӧд пытшсьыс ичӧтик чужӧмсӧ аддзӧм бӧрын сьыланкывйӧс моз и шуыштіс:

— Катя-Катеринушка, кутшӧм югыд да мича ним миян красавица-девицалы Юра вокыс аддзӧма!

Дитюкыслӧн чикыртчыштліс ичӧтик ныр-вомыс, да бабӧыс кыпыда серӧктыштіс:

— Со и здоровайтчис мекӧд! Сьӧлӧмшӧрӧ...

Григорьевна кӧсйис на внучкасӧ ки вылас лелькуйтыштны, да Сашаыс мамыслы пельпомас инмӧдчыштлӧмӧн тэрмӧдлыштіс:

— Мамук, пукты вай крӧватяс. Красавицаыд мед узяс. Миянлы вӧд ковмас туйӧ петны.

Саша мыш сайын лӧня, кыв шутӧг, сулалісны эня-ныла — Наташа моньыс да сваттяыс. Григорьевна удитіс кагасӧ пуктыны. Киясыс летмунісны. Кыв шутӧг пыр жӧ ставсӧ гӧгӧрвоис. Вӧтыс сійӧс эз пӧрйӧдлы. Юалан синмӧн видзӧдліс Саша вылас. Пиыс гогнитыштіс юрнас:

— Да. Кулӧма. Звӧнитлісны сельсӧветсяньыс...

Эновтчыны, ымзӧмӧн бӧрдны али тэрмыштчыны, Григорьевна эз тӧд. Гӧгӧрвоис сӧмын ӧтитор — мый вӧлі сылӧн олӧмын таӧдз — нинӧм эз коль. Ӧти здукӧн тӧв ныр быттьӧ пӧльыштіс, а бӧрсьыс чышкыштісны ыджыд роскӧн. Коли сӧмын этайӧ крӧватяс пошкысь ичӧтик лолыс, Саша пиыслӧн выль чужтасыс. Тайӧ выль олӧмыс и сетас бабыслы вынсӧ петны машина дорӧдзыс. А сэн восьса ӧшиньӧдыс пӧльтысь тувсов тӧлыс сетас вын и чужан грездас мунны, бӧръя туяс коллявны Юрочка внукыслысь «Капитан, капитан, подтянитесь» сьылансӧ, Сашалысь вежайсӧ — стрӧг офицерсӧ да бур ёртсӧ, Григорьевналысь быд здукса отсасьысьсӧ, гажлун сетысьсӧ да Федяыскӧд йитысьсӧ.

Дзебисны Габӧ Вась Павел пӧльӧс, армияса подполковник Павел Васильевичӧс, пятничаӧ, май медводдза лунӧ. Водзті зэв нималана праздникыс лои грездсаяслы ӧтувъя колльӧдчан лунӧн. Уна йӧза праздник кодь и вӧлі сиктса шойна вылын. Музыка юргис, и кылісны казьтылысьяслӧн да бокынджык ворсысь челядьлӧн гӧлӧсъяс.

Лыньгис шонді и сялькӧдчис неылын визувтысь шор,

И нывбаба гӧлӧс со кылыштӧ гу дорсянь небыдик, нор.

И матысса вӧрыс век помнитӧ ӧнӧдз,

Зонканас тшак вотны котравліс кор...

Орччӧн муса гӧтырыслӧн, Антонина-Тосенькаыслӧн, гуыс да Григорий пӧльлӧн. Дзебнысӧ нылыс Болгариясяньыс эз вермы волыны, но нелямынӧд лун кежлас быть кӧсйысис воны. Гашкӧ, и болгарин зятьыс тшӧтш волас Петко пиыскӧд. Мед збыльмас кӧть татшӧм нога йитӧд пӧльӧ да внук костас. Павел пӧль ӧд буретш таво гожӧм кежлӧ планируйтліс турпоходӧ Болгарияӧдзыс ветлыны. Документъяс и сьӧм нин туй вылас вӧлі дась. Ӧти сайсянь и белоруссияса ёртъяс дорас сувтліс эськӧ, Ванюшӧс пӧпутчикӧ босьтліс и. А со... Гожӧмсӧ тӧкӧтьӧ эз виччысь. Туйын, и туйыслӧн некӧн помыс абу, кӧрсӧ сылысь некод оз тӧд. Мед югыд да шоныд сэн сылы лоӧ.

Дзебан аскинас, май мӧд луннас, кодкӧ кӧ быттьӧ веськаліс сиктса шойна вылӧ, тшук аддзыліс поконик гу вылын пукалысь мортӧс. Кузьма пӧль тайӧ, Павел Васильевичлӧн томдырся ёртыс, Марья Григорьевналӧн суседыс. Ульӧм му вылас вольсыштӧма коз пу лапъяс дай пукалӧ. Тӧнлун бур йӧзыскӧд ӧтув эз волы-а, лӧз синнас, буракӧ, яндысис петны. А талун некод оз аддзыв, пукав кӧть лунтыр. Гортас нинӧм жӧ вӧчны-а. Гӧтыр вылас ропкӧдчыштны и то оз вермы, быд асывводз мунӧ кага видзны да.

Локтіс Кузьма пӧль Павел ёртыс дорӧ прӧща корны. Сійӧ ӧтнас тӧдӧ, мыйла Павел пӧль татшӧм ӧдйӧ, пыр на лючки морт вӧлі да, друг кулі. Ачыс Кузьма мыжаыс. Виис ёртсӧ. Стӧчджыка кӧ шуны, дерт, абу ачыс, а сылӧн йӧй, некытчӧ туйтӧм карактерыс. А мый вӧчан? Карактертӧ он сьӧвзьы, абу дульваыд. Позис кӧ ӧд бергӧдны, сёысь нин эськӧ другсӧ ловзьӧдіс. Да он на! Ӧні сэсся каитчы, ерӧмаканьӧ... Артмис да!..

Сійӧ асывнас зэв сьӧкыд вӧлі Кузьмалӧн лов вылас, да петіс кильчӧ помас пальӧдчыштны. Пальӧдчыны петіс, а артмис... Мутиыс нӧ мый вылӧ? Сы вылӧ и эм: вильшалыштны, нӧшта пузьӧдны ловтӧ. Грек вылас и Григорьевна ӧшинь улысь Павел ёртсӧ аддзис. Физзарядкаасьӧ. Керка гӧгӧрыс котӧртліс, кияснас боксуйтчыштіс, юрнас копрасьыштіс и, едриттвойыд, йӧктыны заводитіс. Клопакылӧ сӧмын кокъяснас. Татшӧма зілигад ӧдвакӧ и казяліс потшӧс сайсьыс ёртсӧ, но Кузьмалӧн сідз нин гыркыс тырӧма вӧлі, да нӧшта на ӧбидаыс сотыштіс сьӧлӧмсӧ.

— Э-э, нинӧм оз аддзы! Йӧз кильчӧ помӧ воӧма да уж моз чеччалӧ! Гӧрӧкты нӧшта! Горт овны тай коньӧрӧс кольӧмаӧсь. Кӧзяйкаыс каръясті гӧститӧ-ветлӧ-а. Кыдзи нӧ? Новӧй русскӧй пиыс, капиталист. Грабитӧм добрасӧ то татчӧ ваялӧ. Керка кышӧд, еджыд стеклӧ кодь то, кыськӧ вайӧма. А этайӧ полковникыс, абу и яндзим, видзны медасьӧма...

Ӧзъяс кӧ Кузьмалӧн гыркыс, он другӧннад кусӧд. Ропкӧдчӧмнас эз пӧт лолыс да вуджис потшӧс вомӧныс, веськӧдчис Павел пӧль дорӧ нӧшта на дэльӧдыштны.

— Но мый, молодечӧ, окранникалан? — мисьтӧма шпыньмунӧмӧн и шыасис другыс дорӧ Кузьма. — Со ӧд ӧнъя помещикъясыд, лысьтӧны офицеръясӧс медавны! Мошняныс кыз, да мый озыс... Уна-ӧ нӧ мынтӧны? Вина румка вылӧ ӧд он жӧ убӧлит. Доз кӧть ньӧб мун да гӧститӧд важ другтӧ.

Павел пӧль нинӧм шыавтӧг кутіс пуджны соссӧ, сэсся вӧлись шыасис:

— Гӧститӧда и эм друг мортӧс. Кулаксӧ аддзан? Тӧдан ӧд, охрана дорӧ матӧ сибӧдчыны оз позь! А тэ...

— Но, мый нин кулакнад, пистолетсьыд лый! — вельмис дзикӧдз Кузьма другыс.

— И лыя! — горӧдӧмӧн Павел пӧль сетчыштіс водзлань да збыль зэв скӧрысь шеновтіс кулакнас. Веськаліс другыслы шуйга пель бокас. Кузьма ойӧстӧмӧн синмас кутчысис, а Павел бӧрланьыс воськов-мӧд вӧчӧм бӧрын шутов-шатовмуніс да пондіс пӧрны. Кузьма аддзис, кыдз пӧрӧ ёртыс, да уськӧдчис сы дорӧ.

— Тэ мый? Тэ мый, дружокӧ? Эн бара-й повзьӧдлы менӧ! — но Павел пӧль гатша нин куйліс да нинӧм эз шыав. Весьӧпӧрис, повзис Кузьма, горӧдны кӧсйӧ, да гӧлӧсыс оз пет, никӧстӧм кодь и артмис. Томиник учительница буретш вӧлӧм школалань мунӧ да кылӧма ӧд никсӧмтӧ. Кежис на дорӧ. Зептас новлӧдлан телефоннас ӧдйӧ тай кутіс кодлыкӧ звӧнитны-а. Сиктад ӧд «скорӧйыд» абу карса кодь тэрыб. Фельшерича локтігкежлӧ морт нёль-ӧ-вит нин, школаысь учительницаяс да матігӧгӧрса олысьяс, чукӧрмисны.

Кодкӧ бокас шлапнитӧмӧн шензьӧ, тӧнлун на пӧ аддзылі, добра молодеч кодь вӧлі, а талун то... Мӧдлы и завидь на лоӧма, кокниа пӧ, мучитчытӧг кулі, часлив на чужлӧма. А учительница жалитӧ, Победа лунӧдзыс пӧ эз ов, сэтшӧма отсасис концерт дасьтігӧн да. Быдӧн ассьыс мӧвп-дойсӧ висьталӧ. И Кузьма пӧльлӧн гӧтырыс, ичӧт внукыскӧд татчӧ жӧ веськалӧма да, кайтӧ-жалитӧ верӧсыслысь другсӧ да зільӧ ӧдйӧджык нуӧдны Кузьмасӧ гортас.

— Мунам, эн кӧйвидз! Ловтӧ тшӧтш татчӧ лэдзан!..

«Тӧлктӧм гӧтырӧй. Нэмсӧ тӧлктӧм вӧлі. Сійӧс да оз гӧгӧрво! Сэки кӧ кулі, талун эськӧ эз ков тадзик шойна вылас пукавны да прӧща корны. Куйлі эськӧ кыз му улын Павел другкӧд орччӧн да нинӧмысь эг и шогсьы. Павел, пӧди, ме вылын сералӧ ӧні... Матере, ог и кут! Муна гортӧ! Ыркыдкодь на муыс, да войтӧв татчӧ кыскас. Гожӧмнас, шондӧдыштас да, кута волыны. А колӧкӧ, и пыр кежлӧ воа. Примитӧны тай сэтчӧ быдӧнӧс. Оз ков билет ни паспорт».

Чеччис Кузьма пӧль пукаланінсьыс, кыв шутӧг копыр вӧчыштліс дай мӧдіс гортланьыс.

Пушыдик верба-баляясӧн дзордзалысь бадь кустъяс пӧлӧн, тувсов ваӧн ойдӧм гӧпторъяс кытшлалігтыр, Павел пӧль гу дорлань писькӧдчис Марья Григорьевна. Медым асьсӧ не явитны, Кузьма дзебсьыштіс веж понӧль сайӧ да сулалӧмӧн колльӧдіс видзӧдласнас суседкасӧ саявтӧдзыс. Окота вӧлі чукӧстны, шуны мыйкӧ сылы, да кутчысис. Ог нин пӧ грекӧвӧйтчы. Мед мунас. Сёрнитыштны кадыд пыр сюрас. Орччӧнӧсь керкаясыс. Медтык окотаныс вӧлі сёрнисӧ нуӧдны да мутиыс бара на эз кодкӧ лун моз чутӧд лёк кывъяснас шыбласьны.