ВӦР ГОРМӦГ
А и вывті кӧ нин сьӧкыд лоӧ тэныд овнытӧ, корсьлы тэ вӧрысь-пармаысь али видз-му вылысь енвевт из. Да и ю сы вылысь лысвасӧ. Сэки измас тэнад сьӧлӧмыд, оз кут кывны шогсӧ ни печальсӧ...
Овлӧ: сэтшӧм изйыд оз на и быдӧнлы паныдась. Из-гальки вывті сяльгысь шор ва позьӧ жӧ юны та могысь. Ва ньылыдыс копыртчыны колӧ да азыма ньылавны...
(Опонась вежаньыслӧн висьтасьӧм-велӧдӧмъясысь)
Сійӧ асывнас Марья пӧч садьмис ставнас брӧд пӧсялӧма. Сьӧлӧмыс морӧсас век лёкногӧн чеччӧ и. Шыбитіс вывсьыс шебрассӧ, упнитіс-ышловзис. Слава богу пӧ тай, вӧт вӧлӧма.
Колӧ жӧ татшӧм вӧт вӧтавны! Быттьӧ песла кайис вӧрӧ. Тэчис додь тырыс кражъяс дай мӧдіс нин гортас. А туйыс быттьӧ абу, толаӧн тырӧма. Ӧдва собӧны вӧлыс и ачыс. «Мыйла и сымда тэчи? Кӧбыласӧ кӧ дойда? Шуис ӧд конюкыс, тэныд пӧ, инӧ, жаляддза сетла тыра кӧбыла, сӧмын пӧ эн уна тэч пестӧ. А кыдзи нӧ он тэч, пескыс ӧд колӧ. Вӧвсӧ сэтшӧм шоча сетлӧны. Гашкӧ, петасны жӧ кыдзкӧ бур туй вылас».
— Но, кӧбунь, но-о! Ну вай! Ме отсышта тшӧтш!
Мый вермӧ, тшӧтш йӧткӧ Марья додьсӧ. Но друг быттьӧ доддьыс разьсис, кражъясыс гольмунны додь ӧтар-мӧдарас. А кӧбылаыс быттьӧ радысла пондіс серавны-гӧрдлыны. И, сё дивӧ, пиньясыс ыдждыны кутісны. Пес чурка гырсяӧсь нин... Садьмӧм бӧрас на ещӧ Марья пӧч син водзын тыдалісны гырысь вӧв пиньясыс.
— Тю, лешак, мыйсӧ бара-й он вӧтав!
Сӧткигтыр и чеччис пӧчӧ вольпассьыс. Всё равно ӧні он нин унмовсь. «Рекорд» телевизор вылас точкысь часіыс петкӧдліс нёль час асыв. Буретш. Пыр тайӧ кадас садьмӧ. Талун и уджыс уна. Люба гозъяыс тӧрыт юӧр мӧдӧдӧмаӧсь, быть пӧ волам вӧскресенньӧнас да отсыштам картупельтӧ гусьыд лэптыны. Гашкӧ, и Витальыс на волас дай. Дыр жӧ нин ӧд эз волы. Бур эськӧ, воліс кӧ тшӧтш. Унаӧннад эськӧ ӧдйӧджык картупельсӧ лэптісны дай бӧрас пывсьыны на удитісны, да пӧсь самӧвар дорын сьӧлӧм бурмытӧдзныс сёрнитыштны. Водзті тай век вӧвлі сідзи. А ӧні, колӧкӧ, и полӧ вонысӧ Витальыс. И Марья пӧч пинявны кутас. А кыдзи нӧ он пиняв, куш ӧти пи и эм Ванюшыс, да тюрьмаӧ веськалӧма. Армия пыдди, гӧрд значока шапка пыдди — шырӧм юр да бӧрсьыс конвой. Ой, коньӧрӧй Ванюшыс да, и юр яндзим! Ӧти питӧ эз сяммыны видзны дурак гозъяыс. Витальыслы нӧ, шуам, прӧстимӧ, юышталӧ, ас бӧрсяыс видзӧдысь колӧ. А Зояыс? Менӧ тай нӧ кӧритлӧ: тэнад ныв-пиыд пӧ ставныс алкоголикъяс.
А алкоголикъяс и эм, да нӧ ме мый верма вӧчны? Эг ӧд ме — пемыдлунӧй менам, дӧваӧн быдтысьӧмӧй тшыкӧдіс менсьым челядьӧс. Зояыдлы кыдзи тайӧс висьталан, кор сійӧ, грамотнӧй морт, оз кӧсйы гӧгӧрвоны ассьыс мыжсӧ. Горшлун вӧснаыс писӧ тюрьмаӧдз вайӧдіс да. Век сылы этша, век уна коліс. Вот и пиыс пукалӧ. Гусясьӧмысь! Ӧнія кадӧ! Брус пӧ тай пилорамасяньыс стрӧитчанінӧ пыдди кыскӧмаӧсь карӧ лэччан туй вылӧ. Кодкӧ ӧд велӧдіс жӧ том зонсӧ та вылӧ. Бокӧсӧ вузасьны. Этша на шогыс Марья пӧчлӧн, да ещӧ ӧти шог содтісны. Медглавнӧй внук ӧд Ванюшыс пӧчлӧн. Нылыслӧн ӧд пияныс мӧд ов новлӧдлӧны. Донаӧсь кӧть дай мусаӧсь, абу Ӧльӧксаныслысь овсӧ водзӧ нуӧдысьяс. А Ванюшыс — да, вуж паськӧдысь, кӧлена кутысь. Бур ещӧ, гӧгӧрвоас кӧ Ванюшыс ассьыс мыжсӧ да воас сэсь мортӧн. А дзикӧдз кӧ тшыкас сэні? Таысь медъёна Марья пӧч полӧ да зэв тшӧкыда письмӧ гижӧ внукыслы. Ачыс оз куж гижныс, да сусед ордас, Варук гозъя дорӧ, петавлӧ. Епимыс оз нин и вермы чеччыныс, да Варукысджык гижлывлӧ.
Тайӧ асывнас, мыйӧн чеччис Марья пӧч, первой ӧчередь дасьтіс перӧа ручка да тетрадь листъяс. Мед оз жӧ вун, Любасӧ тшӧктас письмӧ гижны, Варукыд сійӧ Варук и эм, бокӧвӧй, а Любаыс — ас морт.
Та бӧрын вӧлись пасьтыштчис да пачсӧ ломтіс. Няньшом вӧчыштіс. Гӧсьтъясыдлы пӧ пӧсь блин пӧжышта.
Марья пӧч велалӧма водз чеччыны. Мый эськӧ сылы и не узьыштны, тэрмасьнысӧ быттьӧкӧ и некытчӧ, эштӧма удж-рӧбӧтаыс. А вот, паськаласны синъясыс нёль час войын да сэсся оз лапкысьны. Быть чеччы. Абу, шондібан, дас кӧкъямыс ар ни весиг комын кӧкъямыс, кор чӧскыда узьсьӧ, — сизимдас кӧкъямыс тыртӧ. Сійӧн оз и узьсьы. Воясыс да чӧжсьӧм дойясыс оз сетны узьнысӧ.
Садьмас да, мед не дойдавны сьӧлӧмсӧ лёк думъяснас, чеччас, пасьтасьыштас да пачсӧ ломтытӧдз ывла вылӧ петӧ. Тӧвнас кӧ, кильчӧ помсьыс лымсӧ чышкас-керас, туйтор писькӧдас пес чипас дорас да ва юкмӧс дорас. А гожӧмын кӧ, майбырӧ, ӧшинь улыс паськыд, кытшлав став овмӧс гӧгӧрыд. Дерт, окайттӧг да акайттӧг оз артмы: быдлаті важмӧма да киссьӧма. Ок-ок-ок! Унаысь жӧ эськӧ шуліс челядьыслы, гашкӧ, пӧ огӧ на жӧ рӧзвал вылӧ лэдзӧй бать горттӧ? А найӧ серӧктыштасны, тэнад нэм пӧ тырмас на.
Код тӧдас, кымын во тайӧ керка-картаыслы, гашкӧ, и сё во нин да. Тайӧ керкаас Марья пӧч томиникӧн на воліс верӧс саяс. Удитіс пӧрысьмыны. Керкаыс пӧрысьмис жӧ. Ставыс свет вылас пӧрысьмӧ, вежсьӧ, выльысь чужӧ да быдмӧ. Гӧгӧрвоис Марья: олӧмыс быд мортлӧн, быд пулӧн, быд гаглӧн абу сӧмын ас саяс. Шуам, тайӧ керкаыс, бур кӧзяинӧн кӧ, выльмӧдышталӧмӧн да бур дӧзьӧрӧн, вермис служитны ещӧ дыр на. Но Марья пӧчлӧн нелямын воысь дыр дӧвуйтігад, прамӧя выльмӧдыштавлытӧгыд, вальгысьны дзикӧдз кутіс. Керкаыс и жытник-кӧбрегыс пӧлӧстчӧмаӧсь, муас пырӧмаӧсь. Пасибӧ, керка вевтсӧ Степан зятьыс да Епим суседыс шиперавлісны, юр вылас оз вияв. Да и кильчӧыс бур йӧзлӧн кодь жӧ. Найӧ жӧ лӧсьӧдісны. А мый сэсся и пӧрысь мортыдлы колӧ? Юр сюянін эм, ломтысьны пескыс эм жӧ. Уна вайӧны ныв-пиыс. Ыджыд машина кильчӧ помӧдзыс гургасны-ваясны. Вежон-мӧд сэсся Марья пӧчлы — гажа удж. Клёнакылӧ-тэчӧ пес чипасъясӧ, радлӧ сьӧлӧмыс: бара на ола!
Ывлаын пальӧдчыштӧм бӧрын пырас да пачсӧ ломтӧ. Ыжъясыслы сёян лӧсьӧдыштас, аслыс мыйкӧ пуыштас-пӧжалыштас, лун кост мысти на пӧжасьӧ. Ӧтнадлы уна-ӧ колӧ? Кӧвдумтор либӧ блин дзужгыштас пӧсь ӧгыр вылас дай. Лавкаад няньысла колӧ на ещӧ ветлыны орчча грездӧдз дай лавка няньсӧ мыйкӧ эз кут вермыны сёйныс. Сэсся ӧд вомас ни ӧти пинь нин и абу. Шуласны тай, сёяныд пӧ век на мыйкӧ лоӧ, а пиньыд оз ло. Со, кытчӧдз олан. Но Марья пӧч оз на и ёна эльтчы олӧм вылас. Ас кок йылас на да. Ыжъясӧс на ещӧ быд во нёль-ӧ-витӧс тӧвйӧдӧ да. Шулас на ещӧ мукӧддырйи, мед пӧ эськӧ ог на жӧ кув, внук-внучкалы чулки-кепысь колӧ уна на кыны.
Пи да кык нылӧс чужтыліс-быдтіс Марья пӧч.
Сылӧн ӧд, дӧваыдлӧн, челядьыс, мыйӧн кок йылас сувтыштлісны, сразу и удж бердӧ кутчысьлісны. Пока ичӧтджыкӧсь на вӧліны, горт дор уджъяс вӧчлісны — пес пыртісны да джодж чышкисны. Быдмыштісны — мамыслы фермаын отсасьлісны, скӧтыдлы турунтортӧ шыбитасны, мӧстӧ тшӧтш лысьтасны, куйӧдтӧ петкӧдны отсыштӧны.
А сэсся 7 класс помалӧм бӧрад сортовкаасьны да сплавуйтны мунлісны. Сэки ӧд вӧр уджъяс вылад сиктса том йӧзтӧ ёна мӧдӧдлісны. Вӧр посёлокас сэсся и овмӧдчылісны да семьитчылісны. Куимнанныс. Ӧні век сэні олӧны. Ыджыд нылыс тай, Катьӧыс, во вит сайын мунліс карӧ, кооперативнӧй патера судзӧдліс да. Карад, ылын да, оз ёнасӧ эшты лэччывнысӧ Марья пӧч. А вӧр посёлокыс матын, верст дас вит и лоӧ. Автобуснад син лапнитлігкостаыд и вайӧдасны. Шочиника ветлӧ сэтчӧ пӧчӧ челядьсӧ видлыны, асьныс волӧны и. Сӧмын тай оз на и быд аддзысьлӧм гажӧд мам сьӧлӧмтӧ. Куимнанныс оз лючки овны да. Дышӧн ни мудерӧн он шу Марья пӧчлысь челядьсӧ. А вот... Мам сьӧлӧмыс висьӧ лун и вой ас челядь вӧснаыс. Ӧні на кывсьыліс: бара пӧ Любаыс вежон чӧж абу волӧма гортас, юӧма-вошласьӧма. Верӧсыс пӧ да ичӧт пиыс корсьӧны посёлок пасьтаыс. Мый эськӧ тэ татчӧ шуан? Степан зятьыс ӧд, ой шань морт, вина румка вомас оз босьтлы ни лёк кывтӧ оз шулы, Почёт пӧв вылысь оз вешйыв. А вот колӧ Любаыслы янӧдны бур мужиксӧ да бур челядьсӧ.
Любаыс ӧд ачыс абу жӧ шыбитана баба. Томдырйиыс мичаник ныр-вома вӧвлі, удж вылад зіль, йӧзкӧд варов. Увйысис томдырсяньыс вӧрас, ошкылісны бур уджсьыс. И кӧзяйка быттьӧкӧ абу лёк. Керкаыд сылӧн пыр дзим-дзурк, и сёяныд пыр дась, пуӧма и пӧжалӧма. А вот мый друг сыкӧд лоис. Тӧлысь оз ю, кыкӧс, во джын мукӧддырйи вомас оз босьтлы, а сэсся заводитас да сувтны оз вермы, лун дасӧдз кодалас-ветлас кӧнкӧ. Первойсӧ верӧсыс ёна дӧзмывліс, унаысь нӧйтліс и быдӧн. А сэсся ыджыд вежӧра да шань мортыд гӧгӧрвоис, буракӧ, — нӧйтӧмнад нинӧм оз артмы. Миритчис судьбаыскӧд. Кыдзкӧ тай ыджыд олӧмӧн ӧні олӧны, стрӧитісны аслыныс керка и карта, скӧт видзӧны уна, челядьсӧ, нёль ныла-пиаӧс, быдтісны и. Дінас Боренькаыс нин сӧмын. Дас класс таво помалӧ. Тӧлка пӧ, учительясыс шуӧны, да, коньӧрӧй, мыйкӧ вижӧдӧм чужӧма, абу здоров. Зоя моньыс тай, Виталь гӧтырыс, сэні вӧр посёлокас пельшерича да, коркӧ шуліс-а: юысь мамъясыслӧн пӧ, быттьӧ, челядьыс висьлӧс чужӧны. Код тӧдас сэсся.
Ыджыд нылыс тай Марья пӧчлӧн, Катьӧыс, бобыльӧн и коли-а. Эстшӧм ён да мича баба жӧ вӧлі, а челядьыс чужтӧдзыс и эновтлісны мамсӧ, эз ӧшйывны гыркас. Куим-нёль тӧлысь новлӧдлас да шой кага чужтас. Верӧсыс роч вӧлі, зэв лада мужик, эз миритчы татшӧмторнад дай эновтіс. Дерт, шуам, и сьӧкыд уджсьыс тадзсӧ вермис Катьӧкӧд лоны, ягас жӧ век уджаліс. А юӧмсьыс жӧ кӧ? Юышталіс ёнакодь. Верӧс эновтӧм бӧрас, коньӧранӧй, дзикӧдз юсис да карӧ пышйыны лои йӧз яндзимсьыс. Верӧсыс жӧ кыдзкӧ отсалӧма судзӧднысӧ кооперативнӧй патерасӧ. Лэччыліс ӧтчыд Марья пӧч ныв дорас. Ур поз кодь патераыс, лӧсьыд, ичӧтик кухнятор, жыр, — сьыв да ов татшӧм патераад. Да юигад... Сьӧласигтыр и эновтіс сэк нывсӧ Марья пӧч. Кыз синваӧн да. Татшӧм юысьыд — нэмыс кежлӧ вошӧм морт. Кузь тӧвся рытъяснас тай босьтас шогыс да гажтӧмыс пӧчӧӧс, заводитас омлявны-бӧрдны да сайкавны оз вермы.
Господи пӧ дай помилуй! Этатшӧм олӧм пуксис бур йӧзыслы — сьыв да ов, эн дышӧдчы да уджав! Ставыс тырмӧ, быдтор эм. Магазинад пыран да, синмыд паськалӧ: чегӧны полкаясыс эмбурсьыс. Ситечыд сэн и шӧлкыд, платтьӧыд сэн и пальтоыд, туплиыд и гынкӧмыд.
Мыйла нӧ ӧні татшӧм бура олігас бӧрдӧ-шогалӧ сьӧлӧмыс Марья пӧчлӧн? Быд лун и быд час абу места вылас, пыр чеччалӧ, пыр лӧвтӧ. А ныв-писӧ жалитӧмла да асьсӧ кӧритӧмла — мыйла сэсся. Эг пӧ тай ме куж да и быдтыныс сьӧлӧмшӧр дитяясӧс, вӧчи пӧ тай ме тіянӧс шудтӧмӧн да и ачым мысся пӧсь синваӧн. Катенькаӧй менам дай медся ыджыд нылукӧй. Любонькаӧй менам дай и мизеннӧйӧй, да и тэ Виталюшка, дона пиӧй, мыйла нӧ и миян дай татшӧм путьтӧм олӧмным лоис?
Сісьмӧ сьӧлӧмыс Марья пӧчлӧн челядь вӧснаыс, да яй сьӧлӧмыд тай нинӧм оз ло. А колӧкӧ, измис Марья пӧчлӧн сьӧлӧмыс? Юліс ӧд из вылысь ва. Кӧкъямысдас регыд виччысьӧ, а сьӧлӧмыс век тіпкӧ-уджалӧ справнӧя. Тшӧтшъяясыс и томджыкъясыс нин матігӧгӧрсьыс кулалісны, а сійӧ, ен сыкӧд, олӧ. И кокни вӧраса на. Ыжъясыслы ачыс на ытшкӧ и куртӧ, сарайӧдзыс ваяс нӧбтӧ и. Гожӧмбыд уна и нӧб нӧшъяс-кыскалас, ыжтӧ тӧвйӧдны унакодь на и туруныд колӧ.
Суседкаыс, Епим Варук, шензьӧ сӧмын-а. Бара нин пӧ тай нӧ нӧбйӧн локтан! Он и мудзлы! Да ӧд эсымда босьтас! Кык нэм ли мый пӧ кӧсъян овны, горшасян?
— А мый, босьта дай кык нэм ола! Зэв на и лӧсьыд таладор вӧльнӧй светас овнысӧ! — шмонитӧмпырысь шуӧ пӧчӧ. А мый и шуан коньӧр Варуклы? Ӧбӧдитны суседкасӧ абу окота, эськӧ мукӧддырйи вӧзйысьлӧ жӧ вом дорас да: тэ ӧд, Варуканӧй, важӧн нин поконча, важӧн он ов. Оз жӧ тай шу.
Варук ӧд ар дас витӧн том Марья пӧч дорысь, а коса-курантӧ во кызь нин оз босьтлы. Пыр шуӧ: «Ог вермы».
Епим сайӧ верӧс саяс воліс ар кызя нывкаӧн. Епимыслы, буракӧ, ар комын вит-комын квайт вӧлі. Война кадад код сайӧ и мунан? А Епим локтіс война мӧд вонас, ранитчӧма, да век нин мужик. Сэтчӧ жӧ и свободнӧй, Настук, гӧтырыс Епимлӧн, война вылад верӧссӧ колляліс да сразу и заводитіс кысъясьны кутшӧмкӧ уполномоченнӧйкӧд, а сэсся и райцентрӧ пышйис выль мусукыскӧд. А Варуклӧн мамыс, дошлӧй баба, эз дыр думайт да Епимӧс нылыскӧд исӧдіс. Гӧтрасис Епим том ныв вылӧ. Во бӧрти том гӧтырыс пи козьналіс. Бур мужик дорад, лӧнь да тыр-бур олӧмсьыс госсявны кутіс том бабаыд. Мӧдӧс ни коймӧдӧс, эз вайлы сэсся кага. Бӧчка кодь лои. Госсялыштіс и сьӧлӧмнас. Йӧз йывсьыд пыр быттьӧкӧ серӧктӧмӧн да дивитӧмӧн сёрнитліс. Ӧні мый нин соссьыныс, и Марья пӧчлы, сэки том нывбабалы на, вичмыліс Варуксянь. Ӧд сійӧ дӧва, дорйыны сійӧс некодлы. Да и, грек вылад, шурыд да варов баба вӧвлі Марьяыд. Епимсӧ вежӧгтыліс. Лӧсьыд йӧзтӧ серавны, кор аслад ставыс бур. Епимыд ой зіль да уджач, кыйӧ-виӧ черитӧ и пӧткатӧ, трудодень вайӧ жӧ, колхозас тшӧтӧводавліс фронт вывсьыс воӧмсянь. И мӧссӧ, буракӧ, ачыс Епимыс лысьтіс. Ва гозтӧ, эськӧ, сійӧ вайӧ да. Шуласны тай: первой гӧтырыд пӧ мужичӧйлы сідз-тадз, а мӧд гӧтырыд оз орччӧн ветлы, юр вывтіыс. Варук, колӧ и оз ков, праздник да чужан лун пасйӧ, гӧсьтъясӧс чукӧртӧ, сьылӧны-йӧктӧны. Сэки сьӧмыс эзджык вӧв, самӧкурджык пулісны. Самӧкур пуысьыс Варуклы — Марья. Он тай ӧткажит. Дӧваыдлы пыр колӧ мужик сусед дорад шыасьны. Коса пуалысьыд колӧ, тӧчитысьыд колӧ жӧ. Тулыснас пес керавны каян вӧрад, ичӧт челядьыд — омӧль отсасьысьяс. Бара жӧ суседтӧ грекӧвӧйтан. Епим эз ӧткажитлы некор, отсавліс. А Марьялы ставсьыс таысь ковмыліс мынтысьны вина пуӧмӧн.
Марья радпырысь на ещӧ босьтчыліс: Варук пуанторсӧ вайліс, рабйыс кӧть скӧтлы лоӧ. Сэсся ӧд вийӧдысьясыс эмӧсь. Челядьыс. Гортсьыс петігӧн пуктас вина пуӧдантӧ, нарадитас челядьыслы, вийӧдӧй пӧ, пач бӧрсяыд видзӧдӧй, мед биыс абу ыджыд, пузяс кӧ, вина рабйыс петас. Нырсӧ торйӧн тшӧктіс Варук тьӧткаыд лэдзны. Видлалӧй, мед оз жӧ слаб ло. Бӧр васӧ энӧ уна лэдзӧй. И мунліс скӧтнӧй дворӧ тайтӧяс дорас. А челядьыс справнӧя вийӧдлісны.
Ӧтчыд локтіс Марья гортас, вир тшыг, пон шой кодь мудзӧма. Турунла кайлісны ылі видз вылӧ. Туйсӧ толтӧма да, ёна и ковмис собавны да зырйӧн туй писькӧдны. А сэні ещӧ кызь мӧс дворас лысьтыны колӧ. Гортад воан да эськӧ сӧмын нин пӧрӧдчы кытчӧкӧ, мудзысла ужыныд весиг вунӧ. А Марьялӧн куимнан челядьыс куш джоджас тушмыльвидзӧны, коді кымынь, коді гатш. Пачас лӧз биӧн сэрапом чискӧ и вина заводыс уджалӧ на, тёпкӧны сӧдз войтъяс тырӧм парта штопӧ. Люзьгӧ-лэччӧ лишнӧйыс штоп голятіыс кыдз пу чурка вылӧ, ёнакодь нин кӧтасьӧма чуркаыс.
Ок и скӧрмис Марья челядь вылас, ак ті пӧ, лешак пиян, унмовсьӧмныд, пачтӧ эновтӧмныд! Коссьыс тасмасӧ пӧрччис, тайкӧ ыджыд нывсӧ, Катьӧсӧ, оз тасмаав. Да сэки медічӧтыс, Любонька, садьмис да йӧй моз китшсиг-сералігтыр пондіс шуавны:
— Коддзим, коддзим да ог вермӧй...
— Ой! — вӧлись мамлӧн сьӧлӧмыс ёнтыштіс. — Сотчӧмны! Самӧкурнас сотчӧмны!
Кутшӧм шойччӧм, кутшӧм узьӧм! Войбыд ковмис пурт йылӧн калькӧдны челядьыслысь вомнысӧ да пань помӧн кисьтавны вомъясас йӧв. Гӧлиник дӧва керка пытшкыс лои свидетельӧн, кыдзи мам вийсис челядьыслысь ловсӧ мездӧм ради.
Аскинас Варуклы пондіс норасьны, а сійӧ сӧмын шлопкерис кыз сойяснас:
— Мед кӧть керкатӧ эз сотны тӧлктӧм челядьыд, миянӧс тшӧтш тшынйыв лэптасны.
Сы мында и бур суседкаыслӧн шогыс вӧлі. Йӧз челядь вӧснаыд тай оз вись сьӧлӧмыд, кор аслад ӧтка пиыд вердаса кукань моз сӧвмӧ-быдмӧ. Вильыш да ой-ой и муса! Тшӧктан кулачоксӧ петкӧдлыны да матьӧктыны — сідз песовтас матьтӧ шушкыля кывнас да ещӧ кокеньяснас на зымнитас. Радыс Варуклӧн! Со пӧ, менам быдтасӧй кутшӧм!
— Ещӧ матьӧкты! — бара тшӧктӧ мам. И питорйыс радпырысь кывзысьӧ. Варуклӧн ызнитӧ серамыс.
Курыд ӧбидаӧн и петіс Варук дорысь Марья. Со пӧ, тэ кутшӧм! Ассьыд питӧ дрӧчитан, а менам кӧть мед сотчисны!
Локтіс гортас, Варук вылӧ забеднӧысла кватитіс ичӧт пач боксьыс ыджыдджык пес чурка да — гым сійӧн пачас.
— Пропадит! Вӧкремешнӧ! Со, тэныд кын сьӧлӧмалы! Медым ме ещӧ тэныд коркӧ вина войт пула! Со! Со...
Гымӧдіс пачас да шуаліс лёкпырысь Марья. Кытчӧдз пачыс эз пызьмун, эз и дугды гымйынысӧ. Резісны кирпич торъяс, гӧрд бусӧн тырис керка пытшкыс. Шумӧн грымгысис-уси вина заводыс Марьялы кок улас, тур-тарӧн шнёпкысис-уси джодж шӧрас кӧрт трубаыс, сьӧд сасӧ гырк пытшсьыс пуркйиг-разӧдігтыр, раб тыра чугуныс пӧри кирпич торпыриг костас, ыльмуні сэтысь вина рабйыс, пондіс шорӧн визувтны джодж плака воргатіыс.
Вӧлись Марья кватитчис, лёк ыджыд врагӧс моз шыбитіс кисьыс пес чуркасӧ, пондіс ымзыны-бӧрдны. Мый пӧ ме кери! Мый кери!
Татчӧ и суисны сійӧс челядьыс.
Ёна эз дрӧчитлы челядьсӧ Марья, а тайӧ луннас жалитіс, эз мӧдӧд весиг Катьӧсӧ школаас. Ичӧт чой-вокыскӧд шор чойӧ иславны ыстіс. Мунӧй пӧ пальӧдчыштӧй да гажӧдчыштӧй, дитяяс. Шор чойыс ӧд налӧн, ок, кутшӧм! Исковтан да быттьӧ и борда лолан!
И, со, найӧ воӧмаӧсь ислаланінсьыд. Еджыд байдӧг кодьӧсь пырисны, быттьӧ лым ёкмыльяс. А вомъясыс шешвидзӧны. Шай-паймунісны, кор аддзисны керка пытшсӧ, кынмисны порог весьтас. Повзьӧм синъясӧн дзоргӧны мамыс вылӧ.
Мамыс чышкыштіс килутшнас синсӧ, курыдакодь нюмдіс, шыасис:
— Ой, дитяяс, со ӧд, мый вӧчи ме, со ӧд... Пач трубатӧ кӧсйи перйывны, мися, ывлаӧ петкӧдла да сасӧ весалышта. Ме ӧд, адгоршыд, зэв сьӧкыд вӧраса! Уси, ставсӧ, со, жугӧді! Синваӧй быдӧн петіс забеднӧысла. Да но, ладнӧ... Выльӧс тэчам...
— Миянтӧг эз и ков вӧрзьӧдны. Ми воим да эськӧ ӧтув ӧдйӧ ставсӧ вӧчим. Ачыд кӧть эн доймы?
Челядь синъясас и мамыс вӧсна тӧжд, и жугалӧм пачсӧ жалитӧм, и дасьлун дзик пыр жӧ отсыштны мамыслы выль пач тэчны.
Витальыс, пытш моз, пыр и уськӧдчис ӧдзӧсас:
— А миян ӧд сараяд кирпичыд эм! Пета пырта!
Мамыс ӧлӧдіс сійӧс да ошкӧмпырысь шуыштіс:
—
Выль пач. Он тай олӧмыслы ӧткажит. Ичӧт пачтӧгыд видлы сиктад овны. Тӧвся рытъяснас сідз кӧдздӧдас керкаыд, он кӧ ломтыштлы пачтортӧ, кынман джоджад узигӧн. Ачыс, шуам, Марья паччӧрас узьлӧ, а челядьыс ӧд идзас перина вылӧ джоджас водӧны. Да и пӧсь ватор кӧть пӧсьӧдны — ичӧт пачыд пыр колӧ. Да и самӧкур пуӧмсьыд он, вӧлӧмкӧ, чӧвтчы. Кыдзи нӧ чӧвтчан, олӧмыс кӧ тшӧктӧ? Сиктса олӧмыд ӧд сэтшӧм. Коді мыйӧн вермӧ, сійӧн и отсалӧны ӧта-мӧдыслы. А кыдзи нӧ сэкся война каднас ӧта-мӧдыслы отсавтӧг? Шуам, вот, Педот дед, пӧрысь нин ӧд вӧлі, а став сиктсаяслы на вӧчис туистӧ да наберушкатӧ, матайтчӧминӧ и нинкӧмтӧ кыас. Чотысь Егор бара додьтӧ дзоньталӧ да вӧчӧ, дадь челядьлы мастеритӧ, куран да коса. Син пӧла Педӧсь баб гозъя шабді кӧйдысысь да кӧнтусьысь кослунъя вый вӧчлісны — челядьлы вом чӧскӧдантор. Стӧкан и вӧчыштасны, а сёысь пасибӧ шуан. А Марьялы, уна челядя да дӧва мортыдлы, курыд шуд усис — самӧкур пуны. Корасны, да он тай ӧткажит. Ӧткажитан — ачыд ӧтказ пӧлучитан. А кыдзи сылы бур йӧз отсӧгтӧгыс? Пропадитан.
Помасис война. Победа! Локтӧны, коді ловйӧн коли, сиктса мужикъяс. Мыйӧн нӧ пасъян та ыджда радлунсӧ! Самӧкур стӧканӧн, дерт. И коді усьӧма, эз лок война вывсьыс, пӧминитны жӧ колӧ, бур кывйӧн казьтыштны. Мыйӧн? Бара жӧ ӧд курыдтор колӧ. И локтӧны дӧва Марья дорӧ сиктса аньяс, кевмысьӧны, вӧчышт пӧ ичӧтика кӧть самӧкуртор. Тэнӧ пӧ ӧд, дӧва мортӧс, и милицияыд оз кут, а миянлы пӧ сюрӧдчыныс власьтъяслы, ок, неокота.
И бара дӧва Марьялӧн лунтырӧн ломтысьӧ ичӧт пачыс, а челядьыс сылӧн сюялӧны пачӧ пес, вежӧны пӧсялӧм васӧ вина пуан ворсьыс кӧдзыдджык вылӧ, видлалӧны, оз-ӧ нин бӧр ваыс пет, ӧти кывйӧн — вийӧдӧны эсійӧ проклятӧй сулемасӧ бур суседъясыслы гажӧдчӧм вылӧ, усьӧмаясӧс пӧминитӧм вылӧ.
Катьӧыс да Витальыс сэк школаӧ нин ветлісны да мамыслы скӧтнӧй дворын отсасисны. Самӧкур пуны тшӧкыдджыка кольччывліс ичӧтик Люба, шурыдик да зіль нывка.
Коми сиктъясад ӧд нэмыс пиыд вӧвлі ай-мамыслы ыджыд надеяӧн да пӧрысьмигкежлӧ няньӧн вердысьӧн.
Дерт жӧ, и дӧва Марья, и сылӧн суседъясыс, Варук гозъя, ассьыныс ӧтка пинысӧ быдтісны няньӧн вердысь вылӧ. Быдӧн, дерт, ас ногыс. Марьялӧн Витальыс шоча аддзывліс, шуам, мелуйтӧмтӧ.
А Варваралӧн пиыс велалӧма нин дрӧчитчыныд да мам лелькуйтӧмсьыс ышмыліс ёнджыка. Батьыс эськӧ, Епим, шыасьлас жӧ, чиршӧдлыны жӧ кутлас питорсӧ, да Варук пырысь-пыр и дорйыштас вильышпозсӧ: «Мый нӧ, пӧрысь кутш, дитясӧ пыр чиршӧдлан! Мед ворсас!»
И пиыс ворсліс. Мам-бать нервъяс вылас. Ыждавны водас джоджас да кинас и кокнас швачӧдӧ, чилзӧ-бӧрдӧ, мыйкӧ век корӧ. Дас нёль арӧсӧн кутіс корны ворсан. Радпырысь Варук ньӧбис гудӧк. Мед пӧ менам ӧтка пиӧй главнӧй зоннас сиктын лоӧ.
«Шондібанӧйтӧ» ворснытӧ ӧдйӧ и велаліс зонка. Войпук вылын кӧть пир вылын сійӧ и нывъясӧс гажӧдысь. Варуклӧн бара ызнитӧ серамыс. Дульнас резсьӧ, велӧдӧ ӧтка писӧ овны:
— Ворс нывъясыдлы, ворс! Гажӧд том йӧзсӧ. Да невестапутӧ медмичасӧ бӧрйы! Кынӧм вӧч прӧскур чужӧмъяслы!
И оліс пиыс кокниа да гажаа. Медмича нывсӧ крукыштны сяммис и. Сӧмын тай медмичаыдлӧн шудыс веркӧсас жӧ плавайтӧма. Буракӧ, унаысь коньӧрлы ковмыліс тӧд вылас уськӧдны нывдырся частушкасӧ:
Гудӧкаӧс пӧ радейтлі, уна танец йӧктылі.
Гудӧка сайӧ ме муні, уна и синва кисьті.
Гӧгӧрвоис Варук ӧшыбкасӧ зэв нин сёрӧн, кор пиыс дзикӧдз лэдзчысис тунеядствуйтны. Да гырддзатӧ тай он курччы. Дай мыжанас асьсӧ Варук оз и лыддьы. Верӧссӧ, дерт жӧ. Тэ пӧ бать шусян, бур йӧзыслӧн пияныс инженеръясӧ петісны, а тэнад ӧтка пиыд тунеядец-алкоголик. Епим ёнасӧ эз и дорйысьлы. Пырджык чӧв оліс. Лунысь-лун пилитігад тай мунӧ-исковтӧ вын-эбӧсыд. Кыдзкӧ друг пӧрысьмис-слабмис, гӧрбыльтчис, а сэсся и дзикӧдз водіс. Бӧръя кык восӧ пӧшти куйлӧмӧн нин куйліс.
Раммис и Варук. Марья пӧч лоис сылы быттьӧкӧ медбур пӧдругаӧн.
— Код дорӧ сэсся пыран шогнад юксьыны? Тэ дорӧ, дерт. Рӧдпомъяс ӧд. Тэнад Ӧльӧксаныд да менам Епим ӧд воча вокъяс. Епим ёна тӧдліс рӧднятӧ. Тэнӧ, со, дӧва мортӧс, эз некор вунӧдлы ни... — Варуклӧн гӧлӧсыс гора да кыз, буксӧ — быттьӧ ӧш. Абу и норасян гӧлӧс. Кӧтасьӧм чужӧмыс сӧмын и висьталӧ: шог Варуклы.
— Ёна отсавліс... — воча шыасьліс Марья пӧч да пуксьӧдліс гӧстясӧ пызан дорас матӧджык. Сылы окота лоліс шуны: отсавліс кӧ пӧ тай, мортсӧ ёна и вильӧдлін, вежӧгтылін ме дорӧ. Да эз жӧ шулы, вежавидзис. Вермӧдчыліс Варукӧс такӧдны. Вай пӧ пызан саяс вешйышт да панясьышт мекӧд тшӧтш, яя шыд дай юмов кисель пӧ талун пуи. А сэсся пӧ петам да пывсян ломтам, Епимтӧ пывсьӧдам. Гашкӧ, кокньыдджык сылы лоӧ.
Варуклӧн быдӧн нюмсерыс петас. Ломтылам пӧ и эм!
«Ой, Варук... — думайтӧ Марья пӧч суседка йывсьыс. — Абу тай тэнӧ олӧмыс жалитӧма. Томиник бадь вож кодь тай и кольӧмыд...»
Ачыс Марья пӧч курыдысла да сьӧкыдысла вӧр гормӧг кодь лоӧма, нюдз да винёв. Чеган — оз чег, бертовтан — оз бертовтчы. Он кӧ сӧт мыйӧнкӧ, кокниа он и босьт.
А сӧтісны. Ой, сӧтісны! Чертӧг и пурттӧг! И сӧтіс сійӧ, кодсянь и виччысьныд он куж. Сусед Епимыс. Буретш сійӧ, кодӧс бӧръя кадас не этшаысь нин лои пывсьӧдӧма да мыссьӧдӧма, зыралӧма да малалӧма пӧсь корӧсьӧн и спирт-лекарствояснад.
Пӧсь блин петӧм бӧрын пӧчӧ пыр пӧминайтліс став рӧдительсӧ пызан саяс пуксьӧмӧн. Чӧвтас пернапас дай пондас лыддьӧдлыны кулӧмаяслысь нимъяссӧ. Первой Ӧльӧксансӧ гарыштас. Сійӧс пыр медводз. Сэсся ай-мамсӧ, чой-воксӧ, рӧдвужсӧ да суседъяссӧ, оз вунӧд и коньӧрӧй Карпӧӧс, первойя верӧссӧ ассьыс пӧминитны.
Пока ставсӧ лыддьӧдлас, блиныд удитас кӧдзавны дай выйыс чунь костъястіыс визувтны. Но и мед. Казьтыштӧмыс, паметьыс ӧд дона, а блиныд, шондібан, и кӧдзыднас сёйсяс.
Талун тэрмасискодь пӧчӧ да эз пуксьы пызан саяс. Сувтсӧн казьтіс рӧдительяссӧ. Ныв-зять вотӧдзыс коліс сараяс картупель местасӧ дасьтыны. Кынмавны на, гашкӧ, кутас да колӧ вольсавны сарай джоджас важ вольӧс да мый да.
Блинсӧ пиньтӧм вомнас няклялігтыр и суис сійӧс Варук суседкаыс. Ымзігтыр пырис. Епим пӧ ловсӧ лэдзӧ, тэнӧ чукӧстны тшӧктіс. Лок ӧдйӧджык, ради криста!
Марья пӧч нинӧм эз вермы шуны, сӧмын и чӧвтыштіс пернапас да зілис гыньыктыны помӧдз няклявтӧм блинсӧ.
Епим куйліс вежӧс саяс паськыд пу крӧвать вылын, пук перина-юрлӧс пӧвстын. Пӧткатӧ ачыс уна кыйліс-виліс да, Варук абу жӧ жалитӧма кулысьыдлы пӧдушкаяссӧ, кӧть тайӧ эськӧ эз нин отсав Епимыдлы. Лыыс да куыс сӧмын кольӧма. А кутшӧм мужик вӧвлі, шондібан! Ӧти рӧдысьӧсь ӧд Ӧльӧксаныскӧд вӧліны. Воча вокъяс. Роч вӧвъяс быттьӧ кыкнанныс. Статьӧн и ныр-вомӧн дульватӧ петкӧдласны. Сук юрсиаӧсь да нюмсера вомаӧсь. Сяркнитасны еджыд пиньяснас. Рӧдыд тай кыскӧма воча вокъясӧс. Сӧмын Ӧльӧксаныс русыдджык вӧвлі. Ӧткодь ӧбликӧн чужлӧмны да разнӧй олӧмӧн козьнавлӧмны. Ӧльӧксаныс, дона мортӧй, важӧн абу ловъя. Томӧн-кадӧн лишитлісны олӧмсьыс. Война вылӧ кӧ усьлі, абу забеднӧ. Мед. Не сэтшӧмъяс юрнысӧ пуктісны лёк вӧрӧгыдкӧд тышын. Да ӧд мирнӧй кадӧ! Пуля помысь. Войнаӧдзыс на. Комын ӧкмысӧд воын, тулыснас. Кӧртъю йылӧ сплавщикъяс дінӧ кайис, видлыны кылӧдчысь войтырӧс. Колхозын пред вӧлі. Вайисны гортйын. Кӧрт туйтӧ тай сэк писькӧдны заводитлісны сійӧ местаястіыс. Дерт, сэтшӧм ыджыд стройка вылад быдсяма йӧзыс, буракӧ, вӧлӧмны. Кутшӧмкӧ пышйысь шпанаясӧс кутны пӧ тай чукӧстлӧмаӧсь тшӧтш кывтысь мужикъяссӧ — Ӧльӧксаныд ыджыд чассьӧнас стӧч сэтчӧ веськалас. Сійӧ ӧмӧй сэтшӧмторсьыд бокӧ кольччас. Висьталӧны тай вӧлі, лыйсьыны пӧ кутісны ӧтар и мӧдарладорсяньыс, да Ӧльӧксаныд пӧ медводз уськӧдчис шышъяс вылас. Сэтшӧм и вӧлі — нинӧмысь виччысьтӧм. Пуктіс тай юрсӧ. Куим челядьӧс колис. Ок, Ӧльӧксан, Ӧльӧксан!...
Лёк тӧлӧн да и керка вевт нуис,
Сигӧр нӧбӧдіс да и керка стопасӧ вӧрзьӧдліс,
Медыджыд пожӧм пуыс да ӧд и ягас гыпкысис-уси,
Усигас да ӧд и пожӧмпиянсӧ дойдіс...
А Епим воксӧ, со, и война вылас пулясьыс Енмыс видзлӧма. Ранитчылӧма сӧмын. Быдӧнлӧн тай аслас судьба. Ёна шудаӧн, дерт, он жӧ шу Епимыдлысь олӧмсӧ.
Марья пӧч быдӧн ыркмуніс-повзис Епимлысь синъяссӧ аддзӧм бӧрын. Чашкалӧма, быттьӧ пӧнаръяс ӧзйӧны.
«Господи, биӧн тай нӧ сотчӧны! Кулӧмсьыс сэтшӧма повзьӧма али мый?» — думыштіс Марья пӧч.
— Кӧзяин, со, локтіс Марьяыд, — пырӧм бӧрас шыасис Варук верӧсыс дорӧ. Мӧдыс лап-лапкерис синъяснас, аддза пӧ, да легнитіс юрнас, гӧтырсӧ ӧдзӧс мӧдарас ыстіс. Варук гӧгӧрвоис верӧсыслысь юр легнитӧмсӧ. Сюся видзӧдліс Марья пӧч вылӧ дай петіс. А Епимлӧн век чашвидзисны синъясыс, сёйӧмӧн сёйисны Марья пӧчӧс. Бур здук тадзи кыссис. Ӧта-мӧд вылӧ видзӧдісны. Сэсся коркӧ-некоркӧ индіс синнас Епим аслас крӧвать вылӧ, пуксьы пӧ дінӧ матӧджык. Пӧчӧ пуксис. Косьмӧм, лӧз сӧнъяса кисӧ пидзӧс вылас пуктіс, пондіс виччысьны, мый Епим шуас. Епим тӧкӧтьӧ инмӧдчыштліс сылӧн веськыд киӧ, сэсся, дзоргигтыр, босьтіс Марьялысь кисӧ да вайӧдіс аслас вом дорас, быттьӧ окыштіс, да слаб гӧлӧсӧн вашнитіс:
— Прӧстит... — и кунис синъяссӧ.
«Кулі кӧ-а?» — думыштіс Марья, но мӧдыслӧн син куньӧмсьыс быттьӧ разьсис кывйыс, быттьӧ ас тӧдлытӧгыс заводитісны лэбны кывъясыс вом пытшсьыс. Епим некор эз вӧв ёна сёрниа, и друг, со, тадзи! Марья пӧч повзис сійӧ кывъясысь, ырс чеччис места вывсьыс. Чайтіс, садьсӧ воштіс Епимыс да сӧрӧ мый оз ковсӧ. Но Епим нюжӧдыштліс кисӧ Марья пӧчлань, корис, эн пӧ пышйы, пуксьы бӧр. Ас садьын пӧ ме и ог пӧръясь, збыль сёрнита. Тэ пӧ менам югыд шондіыс вӧлін таладор светас. Кыдзи пӧ ме аддзи тэнӧ медпервой вежань ордсьыд сарайсьыс, сідзи и самалін синмӧс да сьӧлӧмӧс. Рочакань...
— Тэ Ӧльӧксанӧс бӧрйин, виин менӧ ловъявылысь... — никӧстіскодь быттьӧ Епим, ланьтіс, сургыштіс здук, бара сетіс гӧлӧс. — Шыбӧль вылӧ шыбӧль и олӧмӧй сэсся артмис... Енлы ни чӧртлы эг эскыв, а ӧні думайта да, эз прӧста олӧмыс ловйӧн коль сэки менӧ война вылас. Уси кӧ, эз ковмы нэм чӧж казнитны ачымӧс... Ме тэд кӧсъя шуны... Пӧкаитчыны кӧсъя...
Епим частӧ-частӧ пондіс лолавны, сэсся тшӧкмуніс, ланьтіс. И друг булькнитӧмӧн петісны кывъяс: — Ӧльӧксантӧ... Ме Ӧльӧксантӧ лыйи.
Марья пӧч кывзіс кулысьӧс и эз эскы сылы. «Абу ас садяс», — тэрмасьӧмӧн звирк чеччис кулысь вольпась вылысь, сувтіс Епимлы юр весьтас. Збодеракодь шыасис:
—
Епим легнитіс кинас, быттьӧ дӧзмӧдчысь гутысь мездысис:
— Шышъяс вылад кокниа позис сэк вештыны... Ӧні нинӧмла нин соссьыныс. Мышкас пуля туйыс вӧлі... Шышъяслӧн кӧ, водзас лоны должен... Прӧстит, сет кувны... Радейтлі ме тэнӧ... Да тэ ачыд тӧдан... Марьюк...
Бӧръя кывъяссӧ шуигӧн Епим лэптыштліс юрсӧ да бура дыр баргис-видзӧдіс кытчӧкӧ сьӧдас. Сылӧн ӧні синъясыс эз нин ӧнтая моз ӧзйыны, муртса чусвидзисны. Висьтавны позьтӧм гажтӧмлун да дой тӧдчис чужӧм вылас. А сэсся лэдзис юрсӧ, синъясыс югдісны-югдісны да стеклӧ кодьӧсь, пырыс тыдаланаӧсь быттьӧ лоины.
А Марья пӧчлӧн, буракӧ, тайӧ здукас сідз жӧ чашкалісны синъясыс да сотчисны, кыдзи ӧнтай Епимлӧн. Сійӧ кӧть и кулӧма вылӧ видзӧдіс, но аддзис дзик мӧд серпасъяс. Первойсӧ ру пытшкын моз тыдыштлісны аслас челядьыс, турбыльвидзӧны куш джоджас. А ичӧт пач вылас вина пуан заводыс век уджалӧ, тёпйӧны югыд войтъяс и быттьӧкӧ ичӧтик Любушка гӧлӧснас тольӧдчӧ: «Коддзим, коддзим да ог вермӧй». Сэсся быттьӧ рытсёр. Челядьыс водӧмны нин. Марьяӧс зэв ёна вугрӧдлӧ, но киас сылӧн ем да сунис и Витальыслӧн гачыс. Дзузу муртса чискӧ-ломтысьӧ. И друг кильчӧ ӧдзӧсас гуль-голькерисны.
— Коді? — Марья петіс восьтыны. Пырис Епим суседыс. Чотіктӧ, но абу беддя. Ранитчӧм локтіс фронт вылысь. Ыджыд сёрниӧн да ыджыд копырӧн пӧ ме тэ дорӧ, андел-нывбабаӧй. Прӧйдитіс пызан дорӧдзыс, пуктіс пызан шӧрас ыджыдкодь тубрас. Ачыс гажакодь.
—
— Мися, ӧтнад жӧ челядьтӧ быдтан... Гашкӧ, ӧтувнас миян артмасджык? Примитан кӧ ещӧ ӧти сирӧтаӧс, менӧ... Эн дивит... Сьӧлӧм тэ дорӧ кыскис... Тэ тӧдан, ме и рад, мый Насту пышйис... тэ сӧмын эн тойышт... Любита...
Эз кӧ нюмды Епим, колӧкӧ, Марья эз сэтшӧма скӧрмы. Да гажаыдлӧн артмис кутшӧмкӧ мисьтӧм нюм.
— Пышъяланка гӧтырыд кӧ эновтіс, сэсся — ме дорӧ, дӧва дорӧ, тешитчыны колӧ пырны? — шыасис Марья, пач боксьыс вешйытӧг. — Мыйла нӧ воксьыд, поконикысь, он яндысь да сійӧ челядьысь? Этатшӧм сёрниӧн пыран! Войнас! Менам ӧмӧй, тэысь кындзи, шогыс абу, тужа-нужаыс абу?
Марья бӧрддзис, вешйис пач бердсьыс, кевмысьыштіс:
— Пет бурӧн, ен могысьӧн кора. Война би пытшкысь локтін, ог кӧсйы лёкӧдныыс, — муніс пызан дорас, босьтіс Епимлысь тубрассӧ, мыччис бӧр. — Ен тэкӧд, Епимушко... Гашкӧ, Настукыд и бӧр на воас. — Гӧлӧсыс Марьялӧн небзис, быттьӧкӧ и жалитыштӧма лои Епимӧс.
Епим йӧжгыльтчис, буракӧ, паляліс, жугыля видзӧдліс нывбаба вылӧ да лӧвтыштіс. Порог дорас сувтыштліс, муас видзӧдӧмӧн нурбыльтіс:
— Но либӧсь... Муна либӧсь... Кодлы ме кола раненӧйыд.
И петіс. Кылӧ, кильчӧ поссӧ лэччиг, код морт гӧлӧсӧн сӧткис-пинясис, сволочаліс кодӧскӧ. Асьсӧ ли, Марьяӧс ли, тайӧ рытсӧ ли, ассьыс ставнас олӧмсӧ ли. Ӧшинь гыӧр костті Марьялы тыдыштіс сылӧн мыгӧрыс да небесасьыс югыд тӧлысь джын. Нывбабалы жаль вӧлі мортыс и ӧттшӧтш лӧгыс петіс: став бабасӧ мый нӧ чайтӧ аслас Насту кодьӧн? Ме дорӧ локтіс войнас... Да и луннас кӧть. Ог!
Слабиник чилӧстӧм петіс Марья пӧч голяысь, кор казяліс кулысьлысь стекляннӧй синъяссӧ да вежӧртіс, мый эштігас Марья пӧчлысь вуджӧрсӧ босьтіс син аканьясас да пыр кежлӧ нуис мӧдаръюгыдас. Сійӧ нимӧн, Марьюк нимӧн, прӧщайтчис таладор вӧльнӧй светыскӧд.
— Енмыс прӧститас, Епимушко, Енмыс, — копыр вӧчыштіс пӧчыд да лигышмуніс ставнас.
Ещӧ помнитӧ Марья пӧч, синсӧ покониклысь тупкис. Кывліс, кыдзи пырис жыръяс Варук да ыджыд глыба моз сувтіс косӧдіник пӧчкӧд орччӧн, ышлолалысь мӧс моз упнитіс ловтырнас. А кыдзи петіс на ордысь да воис гортас, Марья оз помнит. Помнитӧ сӧмын, кутіс выя блинъяс пӧкрышкаын сюйны пачас, да кисьыс усис укватыс.
Да кытчӧ нӧ и
тэрыб кокчӧрыд тэнад воши?
Да кытчӧ нӧ и
крепыд кияссьыд вын-эбӧсыс лои?
Ок-ок-ок жӧ нин да и ыджыд шог,
шондіыс тай нӧ бердіс, да и
пуксис пемыд вой...
Сиктӧ мамыс дорӧ Люба кутіс лӧсьӧдчыны субӧта рытсяньыс на. Ӧти туисӧ тэчис рысь, мӧдӧ — йӧв. Кык литрӧвӧй банкаӧ нӧк пуктіс да верӧс вотӧдзыс магазинӧ на ещӧ кӧсйис котӧртлыны. Тӧдіс: кыдзи локтасны мамыс дорӧ, пыр жӧ и суседкаясыс тюв пырасны. Аддзасны помкатӧ сюсь вежӧра сиктса тьӧтӧяс. Асьныс эськӧ пырӧны видзӧдлыны Любаӧс. Ставсӧ окота тӧдны бабаяслы. Бӧрас сэсся сёрни да басни, быд лытортӧ пожъяласны, эмсӧ и абусӧ лӧсьӧдласны. Эмсӧ ёнджыка жӧ казьтылӧны. Та вӧсна Люба зільӧ мамыс дорӧ быдторджык нуны.
— А прӧст морт тэ! — мамыс шлопкерыштас кинас.
— Тэнад кодь... — шуас нылыс.
«Бур эськӧ, абу Зоя моньыс кодь скуп да горш», — ас кежас пасйыштӧ мамыс. Но коді висьталас, бурджык-ӧ скуп да горш нывбаба дорсьыс юӧмнас йӧйталысь нывбабаыс.
Верӧсыс локтіс удж вывсьыс, кор Люба магазинӧ мунны мӧд платтьӧ вежис. Порог дорас пондіс пӧрччысьны кыв шутӧг. Гӧтырыс юышталӧм бӧрын Степан вежон кымын оз вермы сёрнитны гӧтырыскӧд. Быттьӧкӧ и лӧгыс оз пет, а синнас мед оз аддзы — дай ставыс. Но зеркалӧ водзын платтьӧа Любаыс ачыс шыасис:
— Но, Стёпук, локтін нин? Талун водзджык...
— Талун эг сибдылӧ да, — кӧтшас тувъяс кепкасӧ ӧшӧдігмоз, дышиника вочавидзис Степан.
— Локтін кӧ и... Вай ужнайтышт да пывсьыны сэсся лэччӧй. Регыд ваймас.
— Тьӧща дорад ог ли мый асыв лэччӧй?
— Кыдзи ог, кӧсйысим да?
— Мыйла, инӧ, талун пывсянсӧ ломтін? Аски сэні и пывсим эськӧ.
— Субӧтанас велалӧма, да ломтышті тай... Виталь гозъяӧс чукӧстам...
Любалӧн джоджыс мыськӧма, вольӧсъяс сӧстӧмӧс вольсалӧма, сералӧ быттьӧ джоджыс. Кор Степан мыссис да вежис кӧлуйсӧ, пызан вылас пӧсь шыд нин руаліс.
Небзяс Степан сьӧлӧмнас, лов пытшнас ловзяс, кор Любаыслӧн со тадз. Дзикӧдз быттьӧкӧ и вунӧдас гӧтырыслысь йӧйталӧмсӧ.
— Пуксям сёйыштам инӧ да лэччам пывсям, — окотапырысьджык нин сёрнитӧ Степан, пуксьӧ пызан саяс да заводитӧ азыма панясьны.
Люба видзӧдӧ сы вылӧ мелі синъясӧн да нюмвидзыштӧ:
— Сёй, сёй ёна, шыдыс зэв чӧскыд. Проса рок пуи и, любитан тэ проса роксӧ да. Яеснича эм и кисель...
Люба быттьӧ бордъя, лэбыштлӧ пач вом дорас, мӧд сёян вайӧ верӧсыслы и сэк жӧ бара сёрнитӧ.
— Борис кӧнкӧ ветлӧ, сёйигад некор абу гортын...
— Локтас да сёяс, — кайтыштӧ Степан. — Ачыд пуксьы сёй...
И пыр налӧн тадзи, ӧта-мӧдыслы кивыв сёрнитӧны. Гашкӧ, тайӧ и кутіс налысь семьясӧ, эз торйӧдчыны гозъя, эз разӧдны челядьсӧ и эз урӧстыны. Нёльӧнӧс быдтісны, некод абу шыбитана. Гортас кӧть йӧз дорын авъяӧсь. Школаын учительяс эз норасьлыны ни. Ыджыд пиыс, Коля, ачыс нин семьяа, райцентрын уджалӧ. Нылыс, Розаыс, верӧс сайын жӧ нин, асланыс посёлокын магазинас вузасьӧ. Ньӧбасьысьяссянь некор он кывлы норасьӧм. Ичӧт кага ӧні вайис, быдтысьӧны том гозъя. Шӧркост пиыс, Юра, армияын. Кӧнкӧ зэв ылын, Камчаткаын служитӧ. Тшӧкыда письмӧсӧ ыстӧ, первой во на служитӧ да гажтӧмтчӧ, буракӧ. Гижӧ, служба пӧ мунӧ бура. Неважӧн пӧ марш-бросок вӧлі, да сержантыс менӧ строй водзас ошкис. Мукӧдыс мудзисны, кок йывсьыс муртса оз усьны, а ме пӧ — эг. Отсалі на ёртъяслы... Интереснӧ тані Камчаткаас, гашкӧ, и кольчча пӧ сверхсрочнӧй вылӧ... Кыдзи чоюк олӧ, кыдзи ичӧтикыс быдмӧ? Коляяс волӧны оз гортӧ гӧститнысӧ? Чожинь ордад ветлывланныд, он?.. Зэв лабутнӧй, лючки письмӧяс гижӧ. Абу вунӧдӧма привет-поклон висьтавны суседъяслы и. Медбӧрас ещӧ пасйыштӧма, сьӧмтӧ пӧ, кодӧс ыстылінныд, видзи нин, ньӧби нерпа куысь вурӧм шоныд тапочки тэныд, мамук, и чожиньыдлы...
«Дзик бать кок пӧлыс Юрик... Лыӧн и куӧн сы кодь лоӧма. Тайӧ бур. Вот Борисыс, медічӧтыс... Мизеннӧйӧй менам... Гашкӧ, и менам юӧм грекысь...» — думыштӧ Люба.
Вӧр посёлокысь автобусыс сизим асылын петӧ. Сэк кежлӧ Люба гозъялӧн и скӧтыс идралӧма лои, и пачыс ваймӧма. Пиыс эз жӧ нин узь, куйліс вольпась вылас, лыддис книга.
Гозъя петісны. Мӧдісны посёлок улич кузя автобуслань. Тувсов шонді петӧма важӧн, вашъялӧ небыдик шоныдӧн.
— Мича кӧсйӧ луныс лоны, — шыасис Степаныс синъяссӧ читкыралігтыр. — Удитам тьӧщалы картупельсӧ лэптыны дай пывсянсӧ ломтывны рытъя автобусӧдзыд.
— Окота эськӧ мамӧ дорын дырджык гӧститны, да Борялӧн регыд экзаменъяс. Ог ӧд кольччы, рытнас тэкӧд локта жӧ, — шуис Люба.
Ӧкмыс час гӧгӧрын найӧ вӧліны нин Марья пӧч кильчӧ помын.
— Со, мамӧ миянӧс кыдзи виччысьӧ, ӧдзӧссӧ вангӧдӧма, — шмонитыштіс Люба да, «Мамӧ! Мамӧ!» горзігтыр, гашкӧ пӧ, сараяс буретш да, пырисны керка пытшкас. Шы ни тӧв керкаас. И сарайсяньыс мамыслӧн гӧлӧсыс оз кыв. «Петӧма кытчӧкӧ», — думыштіс Люба да воськовтіс кылтас. И аддзис мамсӧ. Пачводзас джоджас куйлӧ.
— Мамӧ!
Мамыс вӧрзьыштіс.
— Ой, сьӧлӧм поті... Чайті, кулӧма нин... Мамӧ, мыйла нӧ татчӧ водін? — Мамыс бара вӧрзьыштіс да мыйкӧ мурӧктыштіс. — Степан! Неладнӧ мыйкӧ мамӧкӧд. Вай лэптам крӧвать вылас да Епим дядь дорад петав. Да докторӧс кӧ эськӧ...
Докторыд кӧ, дерт. Да кысь на ещӧ другӧн сійӧс босьтан? Больничаыс Вичкодорын, а сэтчӧдз верст куим лоӧ.
Петыргрезд быттьӧ дзебсьыштӧма, мир туйсянь оз тыдав. Коркӧ керка комын сайӧ вӧлі. Тулысъяснад улича вылысь эз и ланьтлы горыс. Челядь дзебсясьӧмысь да попысь ворсӧны, налӧн гӧлӧсъясыс да паличӧн школакылӧмыс грезд пасьта юралӧ. А ӧні, со, тулыс жӧ да, шы ни тӧв грездас. Грездыс, шондібан, кольӧма... Грезд таладор помас тьӧщаыслӧн да Епим дядьыслӧн и сӧмын нин керкаясыс. Дай мукӧд керкаясас сӧмын старукаяс жӧ нин. Том йӧз муналісны коді кытчӧ, а сиктад кольччысьыс ӧні стрӧитчӧ матӧджык магазинъяслань да школаяслань, совхоз шӧр усадьбаас. Епим дядь керка дорсянь Варуклӧн бӧрдӧмыс кылӧ. Да старукаяс ас кежас намӧдчӧны найӧ кильчӧ помын. Покониктӧ мыськавны-пасьтӧдны чукӧртчӧмаӧсь. Эстчаньын, скӧтнӧй двор водзас, кылӧ, трактор муркӧдчӧ да кодкӧ ёсь гӧлӧса «тпруть!» горзӧ, кукъясӧс чуксалӧ. Кукъясӧс, буракӧ, видзӧны тайӧ дворас.
Епимъясысь петӧм бӧрын Степан сылань и мӧдӧдчис, скӧтнӧй дворланьыс. Старукаяс тай велӧдісны, тэ пӧ, Степанушко, дворӧ мун да сэтысянь звӧнитлы Вичкодорас. Телепон пырыс кор докторсӧ.
Степанлы ферма дорӧдзыд эз и ковмы мунны. Брезент вевта газик тюркнитіс двор сайсяньыс да пондіс тӧвзьыны сылы паныд. А вочаасьӧм бӧрын сувтіс дзик пода морт весьтӧ. Воссис машина ӧдзӧсыс, мыччысис кушмыны кутӧм юрыс отделениеса управляющӧйлӧн, Степан Леонтьевичлӧн, сиктса ног кӧ, прӧстӧ Льӧва Степанлӧн.
— Здоров, тьӧзка! Мый таті ветлан-мунан? — паськыда нюмдіс да шыасис Степан дорӧ.
— Да со тай... Телепон дорӧ мӧді. — Степан висьталіс, кутшӧм мог суис сійӧс.
— Ёк-макорёк! — Степанӧс кывзӧм бӧрын пыр и вӧзйис тьӧзкаыс. — Тэ вот мый... На сӧв менам местаӧ да тӧвзьыштлы Вичкодорас.
Став шогсӧ и радлунсӧ вайис Люба. Мам мозыд некод оз гӧгӧрво дай такӧдны сы мозыд некод оз куж. А со, мамыскӧд мый лоӧма. Ойя жӧ, эськӧ да.
Верӧс петӧм бӧрас Люба бура и ымзіс-бӧрдіс, сэсся лӧнис жӧ коркӧ, пуксис мамыс дінӧ.
Мамыслӧн косӧсь синъясыс. Дзоргӧны-видзӧдӧны нылыс вылӧ. Немӧй моз мыйкӧ «у-у-у» шуыштіс, пырк-пырккерис юрнас. Люба гӧгӧрвоис: эн пӧ бӧрд.
— Ог кут, мамукӧ, ог. Тэ сӧмын синтӧ эн кунь. Видзӧд ме вылӧ. Степан докторла муніс, укол вӧчасны — и бурдан бӧр... Ме свежӧй йӧв вайи, гашкӧ, юыштан да? Энлы, ме тэнӧ паньӧдышта.
Люба кутліс чеччыны, но мамыс дзӧрӧдыштіс юрнас да синнас петкӧдліс: пукав пӧ дінын, висьтась.
Люба небыдика малаліс мамыслысь кисӧ. Став выльторсӧ ас олӧмсьыс висьталіс.
— Розаыдлӧн кагаыс ува-авакылӧ нин. Тӧв кежлас тэд ковмас видзны воны. Ме, гашкӧ, уджавны на пырала да. Юриксянь письмӧяс частӧ волӧны. Тэныд сэтчаньысь шоныд тапочки ньӧбӧма, пошта пыр регыд воас. А Степанӧс бура уджалӧмсьыс бара премируйтӧмны. Виталейыд тӧрыт миянын пывсис. Эз вӧв код. Сійӧ не сы мында юӧ, мыйта гӧтырыс славасӧ лэптӧ. Зояыскӧд тӧрыт лавкаын аддзысьлім жӧ. Татчӧ нуӧді да, некор пӧ, песласьны колӧ.
—
— Борисыд? Мый сэсся. Экзамен кежлӧ дасьтысьӧ. Сы вӧсна тэ эн шогсьы, ас йывсьыд думайт... Висьтавны тэд тшӧктіс, бара пӧ гожӧмнас воа.
Старукаяслӧн воӧмыс торкис эня-нылалысь сёрнисӧ.
— Ой-ой-йой! — ӧдзӧсӧд пыригкостіыс и заводитісны ойзыны пӧчьясыд. — Марья пӧдругакӧд пӧ тай нелючки лоӧма.
Ни ачыс кӧзяйкаыс, ни нылыс, Любаыс, — некоднанныс нинӧм эз шыавны. Люба бара пондіс бӧрдны, а Марья пӧч куйліс нылыс дорын да жугылиника дзоргис пырысьяс вылӧ.
Кытшалісны старукаяс Марья пӧчлысь крӧватьсӧ, чӧв олӧны, ышлолалӧны. Мый татчӧ шуан, кор сідз ставыс тыдалана.
«Мый сэтшӧм жугыля ме вылӧ видзӧданныд, пӧдругаяс? Тӧданныд, сюрлі мем аслам кузь да сьӧкыд олӧмын быдторсӧ нӧбавны. Тыдалӧ, шулӧма ещӧ тайӧ испытанньӧсӧ прӧйдитны. Тайӧ ӧд медбӧръя нин. Нӧбала. Энӧ жуглясьӧй и эн сэтшӧма менӧ жалитӧй».
Ӧти пӧч, медпӧрысьыс, копыртчыштіс Марья пӧч чужӧм весьтӧ, шыасис пельтӧм дорӧ моз гораа:
— А Марьюшкаанӧй, дона мортанӧй, мый нӧ тэкӧд лоӧма? Кывйыд тай нӧ вошӧма весигтӧ. Тӧрыт на тай здоров вӧлін, котралін... Мекӧд тай нӧ немтор оз ло, пӧрысь лешаккӧд... Ме дорӧ тай нӧ смертыс туйсӧ вунӧдӧма...
Лыддьӧдлӧмӧн омлявны кутіс пӧрысь пӧч. Гӧлӧсыс сылӧн вӧсньыдик да мисьтӧм, шыр чипсӧм кодь. Гажтӧм ставыслы лои тайӧ гӧлӧсысь. Косіник бокас тувкыштӧмӧн ӧвсьӧдіс сійӧс мӧд пӧчӧ да збодера шыасис:
— Кулан, кадыс воас да. Мый сэсся тіньгыны кутін мисьтӧм гӧлӧснад? Марьясӧ повзьӧдлан. Сійӧ ӧд абу на кулӧма, омлявнытӧ сы дорын. Пет, Епим дорын омляв... Епимыд ӧд кулӧма. Тӧдан он нин?
Бӧръя кывъяснас пӧчӧ Марья пӧч дорӧ шыасис, чужӧм весьтас жӧ, копыртчыштліс. Марья пӧч вочакыв пыдди лапнитліс синнас. А сэсся унмовсис быттьӧ, дзикӧдз кунис синсӧ.
Старукаяс мыйкӧ вашкӧдчыштісны ас костаныс, сэсся Марья пӧч кыліс, кыдзи кодкӧ шуис:
— Сэсся ӧд мамтӧ ковмас орданыд босьтны.
— Босьтам, дерт. Татчӧ ӧтнассӧ ог ӧд эновтӧй, — вочавидзис Любаыс.
«Да, дона пӧдругаяс, мый дыра ӧтлаын лои олӧма тіянкӧд. Ӧні сэсся ковмас янсӧдчыны. Вӧр посёлокӧ менӧ нуасны. Эг тай кув. Кулі кӧ, эськӧ дзебинныд дай. Ок-ок-ок, ловтӧ тай он сьӧвзьы. Грекӧвӧйтны кута челядьӧс, Любаӧс, Степан зятьӧс да. Зоя моньыс ӧдвакӧ чуньнас чуткысяс-а. И Витальсӧ оз лэдз...»
Тайӧ мисьтӧм мӧвпъяссьыс Марья пӧчлӧн пычкысис морӧс пытшсьыс гораа ымӧстӧм.
Кодкӧ старукаяс пӧвстысь кузя ышловзис:
— Ой-ой-ой жӧ нин, кувныд тай зэв сьӧкыд. Злыдниа морт тэ, злыдниа морт тэ, Марья!
Злыдниа морт. Шудтӧм морт, сідзкӧ.
Шуда-ӧ, шудтӧм-ӧ Марья пӧч вӧлі? Код тӧдас. Ӧтиыс и мӧдыс тырмымӧн вӧлі. Кузь нэм чӧж тай быдторсӧ аддзылан.
Ичӧтсяньыс помнитӧ нывбабаяслысь шуасьӧмъяс: примета эм, чужигас кӧ кагасьыс повзян, быдмас да мортыс злыдниа лоӧ. Помнитӧ и мамыслысь висьтасьӧмсӧ.
Зэв жӧ нин пӧ тэ мисьтӧм чужин, паськыд юра да ляс ныра. Повзи быдӧн ме. Дас куимӧс вайлі, да некод эз вӧв сэтшӧм мисьтӧм. Кулас жӧ, гашкӧ, мися. Быд во тай то ӧтиӧс, то кыкӧс Енмыс босьтӧ. А эн и кув. Зэв на и мича лоин дай. Сяввидзысь еджыд юрси пельпомӧдзыд. Ачыд ичӧтик да шурыдик. Батьыд вурис лӧсьыдик кӧті. Мича сера чулки кӧмӧда да кӧтіӧда. Еджыд сӧдз дӧраысь дӧрӧмӧн пасьтӧда и лэдза ывла вылас. «Оль-лё-лёль! Аканьыс!» — шуыштасны грездсаяс. «Касьлысь! Эн вомдзалӧй!» — зэв збодера да тешкодя вочавидзан налы. Пыр нимкодясьлісны тэӧн. Невеста регыд. Верӧс сайӧ сетны кутам.
— Ме верӧс саяд некор ог пет.
— Но, мый нин, дитяӧй, сідз? Быдӧн на петавлӧма да.
— Злыдниа лоа ме.
— Кутшӧм нывбаба пӧ оз злыдниа чуж миян олӧмын? Сідз нин Енмыс шулӧма бабаыслы. Ме, со, дас куимӧс вайлі, да ловйӧннас куимӧн кольлінныд. Татчӧ мамыс чӧв усьліс да недыр мысти кузя ышловзьӧмӧн содтыліс: «Мельник Онтон быд аддзысьлӧмӧ гарыштӧ тэнӧ. Кор нин пӧ миян невестаным быдмас? Быдмас, мися. Вокъясыс гӧтыртӧмӧсь на, дінйыны ӧд оз кут».
И панйис Марьюк кык воксӧ. Тэрмасисны мам-батьыс нывкасӧ мельник пи саяд сетны. Муртса удитіс дас квайтыс тырны, корасьны локтісны. Кутшӧмкӧ мича шалля тьӧтка да ачыс мельникыс. Югыд кӧзырка картуза, ластик кӧсӧвӧрӧткаа, выльысь вурӧм да кыза дьӧгӧдьӧн мавтӧм кучик сапӧга — купеч да и сӧмын. Накӧд и жӧникыс, мельник пи Карпӧ. Батьыс кодь жӧ лӧз дӧрӧма да выль сапӧга. Сӧмын тай челядь сямаджык на. Чушкӧдыштӧма парсӧ да чӧв олӧ. Корсюрӧ вильышиника видзӧдлас невеста вылас да сэсся лэдзӧ юрсӧ муас.
Марьюшка мамыскӧд кыкӧн сӧмын вӧліны гортас. Батьыс да вокъясыс кӧнкӧ тыла вӧчанінын узьлӧмӧн олісны.
Сёрнисӧ заводитіс мича шалля нывбабаыд, да мельникыс зэв гораа да гажаа ачыс паніс.
— Тэ, Павла, заводитан кутшӧмкӧ гулюяс йылысь лыддьӧдлыны, да помыс оз ло. Ми веськыда шуам: со, локтім. Пиыс менам куш ӧти. Со тані, сӧкӧл! Нылыс тан жӧ, ӧмидз роз. Сёрнитчылӧма миян вӧлі важӧн. Мый сэсся, кисьмисны кӧ... Вай, сваття, пукты пызан вылад самӧкуртӧ! Кӧні сватыд? Юны кутам...
Марьюклӧн батьыс этша сёрниа да стрӧг мужик вӧлӧма, а ӧтка нывсӧ любитлӧма ёна. Пыр пӧ сьӧрсьыс новлӧдлӧма. Малюк, лок, шуас пӧ дай босьтас ки йылас. Коркӧ ӧтчыд мельничаӧ изӧдчыны лэччас, дас нёль арӧса нывкасӧ тшӧтш сьӧрсьыс босьтас. Колӧкӧ, веж петкӧдлысь нывкаыд ёна кажитчас мельникыдлы, а колӧкӧ, судьба. Шуткаӧн ли збыль ли, доз дорын сёрнитчасны гӧтравны челядьсӧ. И оз ӧд вунӧдны. Кымын быдмисны челядьыс, сымын частӧ пондісны гаравны коркӧя сёрнитчӧмсӧ. И со — корасьысьяс.
Мамыс ӧткажитіс первойсӧ. Но кык видз костӧ, Крещенньӧа — Йӧлвыла костӧ бара воисны корасьны. Ки кутігӧн бӧрдӧмсӧ нэмнас Марья оз вунӧд. Непӧштӧ ачыс бӧрдіс — став чукӧртчӧм войтырсӧ нормӧдіс.
Югыд лунӧй менам, мича нимӧй, мича славаӧй —
Мыйла нӧ менӧ, матушка, да и тойыштан?
Абу ӧмӧй ме тэд рӧднӧй ныв?
Ог мун, ог мун ме тайӧ жӧник саяд,
бурджык босьтӧй гезпом да и тоньгӧдӧй,
Ог кӧ джагав да и вӧр шӧрӧ нуӧй.
Ог кӧ вош вӧрас да и сирӧд би ӧзтӧй,
Ӧзтӧй ыджыд би да и менӧ тойыштӧй.
Ог кӧ сэн сотчы да и мӧдӧд ю кывтыд,
Ог кӧ вӧй да и локта бӧр гортӧ,
сэки вӧлисти сетӧй да и та сайӧ...
Марьюклы, дерт, гортсьыс мунны эз на вӧв окота. Да ӧмӧй мам-батьыдлы пӧперег сувтан? Во пыксис, а сэсся муніс. Сӧмын тай регыд гӧгӧрвоис: не сэтшӧма пиыслы колӧма гӧтыр, кыдзи уджалысь батрачка — мамыслы. Мельничика, гырысь лысера нывбаба, первой лунъяссяньыс и эз кут любитны ичмоньсӧ. Гашкӧ, сы вӧсна, мый айка батьыс, Онтон мельник, первой вежоннас и козьналіс моньыслы сикӧтш-монисто, ӧшӧдіс сьыліас, лапкӧдыштіс морӧссӧ.
— Пӧвадит! — пинь пырыс жучнитӧмӧн шуис энькаыс. Мельник вӧлі юыштӧма, код. Паськыда шеныштіс кинас:
— Тэ, старука, эн сюйсьы, кытчӧ оз ков! Водзті поп нывъяс вӧччисны! Ӧні выль власьт! Ӧні ми вӧччыны кутам! Ми ӧні кодъяс? Коді ме? Ме ӧні власьтыс! И ме петкӧдла пуж, коді меным пӧперег сёрнитны кутас! Тэ, старука, кылан? И тэ, ичмонь...
Том верӧсыс Марьюклӧн, Карпӧ, сэк эз вӧв гортас, уравны арся лым вылас кайис. Йӧй зонка на вӧлі, Карпыс, пӧслукман. Кытчӧ ыстасны ай-мамыс, сэтчӧ и котӧрӧн. Эз и кывлы Марьюк энькаыслысь бур сёрни, пыр гыркыс тырӧма быттьӧ сылӧн. Нянь пӧжалас Марьюк, энькаыс брызь помӧйӧ — сотӧма пӧ став няньсӧ стервоыд. Ва ваяс — кильчӧ помас нин матушкаыс виччысьӧ, броткӧ: бара лягушасӧ ли мый ли кӧлыштін... Терпитіс Марьюк, эз некодлы норась. Да и кодлы норасян? Мам-батьыслы? Он тай котӧрт Вичкодорӧдзыд. Кытчӧдз во эз тыр, эз и лэдзлыны гортас. Карпушаыслы? Сійӧ и ачыс абу кӧзяин тайӧ овмӧсас, ичӧт дор горӧдчысь том гӧтырыслы.
— Энлы, торйӧдны батьӧӧс тшӧкта. Сэки асьным кӧзяева лоам, — шуыштліс сӧмын Карпӧыс.
Коньӧрӧй Карпушӧй. Мыйла нӧ батьыс сійӧс кутас торйӧдны, кор сылӧн пемыд думъяс вӧлӧмны. Со мыйла, вӧлӧмкӧ, мельникыд ичмоньсӧ малалӧ да сикӧтш-монисто козьналӧ. Марьюк тайӧс гӧгӧрвоис сёрӧнджык, гожӧмнас, кор мельник гозъя да ичмоньыс ылі видз вылӧ узьӧмӧн ветлісны. Карпушсӧ батьыс кольӧдіс мельничаас, изӧдчаныс пӧ гожӧмнад этшаджык, олышт мельничаас, велӧдчы мельничнӧй делӧас. Мӧсъяссӧ лысьтыны да скӧт идравны колисны бобылка Паладьӧс, коді мельникъяслы батрачка пыдди и вӧлі. Сэки Марьюк нӧбасис нин, тӧлысь нёль рушкуа вӧлі. Лунтыр восӧдӧмсьыс да ӧтторъя шогӧдӧмсьыс мудзис зэв ёна, водз водіс узьны. Торйӧн энька-айкасьыс, вонйӧ. Войнас друг кодкӧ кутіс кыша-кашакывны, вонъяд пырны. Айкаыс!
— Кыстур! Сьӧлапи, шобді кӧлач, — пондіс вашкӧдны мельник да пырны вон пытшкад. Марьюк повзьӧмысла и горӧдныс оз вермы, жмитчӧ пельӧсас, дрӧжжитӧ ставнас.
— Эн пов... Ме кутыштла сӧмын... Карпушаыд ӧмӧй мужик, шондібан! Петушок! Тэныд, со, коді колӧ, менам кодьяс! О, ме кужа, андел, мелуйтныд. — Айкаыс став тушанас уськӧдчис Марьюк вылӧ, вот-вот тшапкас и — воас пом. Шедӧм гут моз, мый вермис, мездысис Марьюк, да кытчӧ вон пытшсьыд вошсян. Энькаыслӧн гӧлӧсыс мездіс.
— Ак, со, стервоясыд мый вӧчӧны! Но и монь сетіс миянлы! Тьфу, страмина!
Мездіс сэк энькаыс. Таысь ачыс бӧрас лӧз синмӧн вежон-мӧд ветліс. Мездіс, да абу жӧ вунӧдӧма, лӧз синмӧн ветлӧмсӧ. Водзӧс кутіс мынтыны. И мынтіс тырвыйӧ. Арнас Марьюк кага вайис. Пи. Мишка ним пуктісны, Микайлӧ лун гӧгӧр лои вайӧмыс да. Коймӧд луннас и рӧдильничасӧ ыстіс мельничика вӧрӧ керла. Выльысь пӧ колӧ пӧдлӧжитны чӧлӧй мельнича, некор баруняавнытӧ. Помнитӧ Марьюк, ӧти кер помсӧ лэптіс додь вылӧ, мӧдсӧ кутіс лэптыны дай ылькмуні-ойдіс вирӧн. Бур ещӧ, дӧгадайтчис Марьюк вӧвсӧ вӧтлыны бать гортас.
— А сёйӧмны тай! — вачкучкысис мамыс нывсӧ аддзӧм бӧрын.
Югыд лун менам, шыльыд юр банӧй,
Югыд лун менам, вынтыштӧм коскӧй,
Югыд лун менам, румянеч чужӧмӧй,
Югыд лун менам, пипу лист кодь сяльӧдчысьӧй,
Югыд лун менам, бадь пу лист кодь югъялысьӧй,
Да мыйла нӧ и тэнӧ сетім ми лёк пон семьяас?..
Немӧ воӧм ныв дорас горӧн омляліс мамыс. А Марьюклӧн эз нин вӧв выныс весиг лӧвтыштныс, непӧштӧ бӧрдны.
Та бӧрын сэсся эз жӧ вокъясыс лэдзны мельник семьяад.
А мунлӧм нылыдлы да каганад и бать гортад абу сакар нёнялӧм. Пыр быттьӧ мыжакодь да лишнӧй керкаад. Слава богу, ичӧтикыс ещӧ регыд куліс, кутшӧмкӧ пӧрӧс нуис.
Регыд и кывсис, Карпӧ пӧ вошӧма вӧрӧ, а лым сылӧм бӧрын аддзисны шойсӧ.
Шогысла да яндзимысла муртса жӧ эз кув сэки. Да том вир-яйыд тай ассьыс босьтіс жӧ. Справитчис. А сэсся кык во бӧрти выльысь Ӧльӧксан саяс петіс. Ыстіс мамыс Петыргрездӧ вежань ордас, мун пӧ гӧститышт да отсышт шабдісӧ ниравны-няръявны ӧтка бабалы. Вежон кежлӧ муніс гӧститны да пыр кежлӧ сэтчӧ коли. Став нэмсӧ сэсся Петыргрездын и колляліс.
Он тай мортыд тӧд, кыдзи овсяс. Чайтіс мӧй Марья пӧч, мый, со, тадзи кокниа оланінсӧ вежас, Ӧльӧксаныслысь керкасӧ. Гартыштісны эшкынӧ да пуктісны машинаӧ, а час джын мысти — радлы вай — мӧд горт. Шоныд жыр, небыд крӧвать, ныв-зятьыслӧн мелі гӧлӧс.
— Бурдан да бӧр лэччӧдам гортад, эн шогсьы вай...
Чайтліс мӧй Марья пӧч, мый Зоя моньыс коркӧ чуткысяс энька дорас. А ӧні Зояыс и главнӧй чередитысьыс пӧчӧӧс. Люба ордас эськӧ куйліс-оліс, но Зоя быд лун больничаысь волӧ сылы укол вӧчны. Зыралӧ-малалӧ, массаж вӧчӧ и. Быть. Уджыс сылӧн сэтшӧм. Пельшерича. Виталей пиыс ӧні быд рыт мамсӧ видлыны пырыштлӧ и. Гӧснеч на ещӧ ваяс. Кор абу код, пырас да пуксяс мамыс дорӧ, чӧв олӧ. Шуыштлас сӧмын:
— Но зон, мамӧ...
А кор гажа, сэки варов. Ичӧтдыр олӧмсӧ казьтыштас, да сэтшӧм шутливӧя изӧ! И главнӧйыс, мамсӧ такӧдӧ, бурдан пӧ. Зояыд лечитас. Бур доктор пӧ сійӧ, не тэ кодьясӧс лечитӧ. Вай пӧ ме тэнӧ, мамук, гортӧ петкӧда. Лечитныс Зоялы кивывджык лоӧ и... Да тэ, мамӧ, эн шома чужӧм вӧч. Лечитас...
Лечитӧ эськӧ Зояыд, пасибӧ. Быд лун волӧ. Уколтӧ вӧчас и Любаыскӧд ӧтлаын малаласны-зыраласны ки и кок. Не кӧ сылӧн лечитӧмыс, гашкӧ, и гӧлӧсыс ӧнӧдз эз пет. Шуйга киыс, со, неуна вӧрны пондіс и. Выныштчӧмӧн кӧ, ки вылас мыджсяс да, ачыс нин пуксьыштны вермӧ.
Кодкӧлун ӧтнассӧ кольліс Любаыс. Пуксьӧдіс юрлӧсъяс пӧвстӧ, пальӧдчышт пӧ, ме недыр кежлӧ петала. Муніс Любаыс. А радио зэв лӧсьыда ворсӧ. Кывзысьыштіс Марья пӧч. Первойсӧ музыкаыс мургыштіс быттьӧ, сэсся лаймовтчис мургӧмыс, лӧнь шыясӧн вежсис. Со и гажмыштісны шыясыс, гораммисны, тэрмышсисны. Дзуртӧм шыыд и гольӧдчӧм шыыд сэн. И бабаяс нин быттьӧ варовитӧны, и челядь чилзӧны, дзольгӧ-больгӧ шор... Да, господи, тайӧ жӧ сиктса асыв ловзьӧ. И, со, Марья пӧч быттьӧ абу нин пӧдушкаяс пӧвстын куйлысь калека, а том, мича да пельк, Петыргрездын вежаньыслӧн гӧстя, дзуртӧ ведраяснас, лэччӧ шор дорӧ вала. Ылӧдз кылӧ шор борганлӧн дзольгӧмыс. Со, и сылӧн пу ведраясыс тырӧсь нин югыд ваӧн, а пельпом вылӧ карнансӧ лэптыны абу на окота — сэтшӧм лӧсьыд шор дорас. Сӧмын кокыс кутіс кынмыны. Гӧститан, вӧччан камашсӧ жалитіс, кӧтасясны пӧ ещӧ шор дорас, вежань кильчӧ вылас чужйыштіс. Ӧдйӧджык кокъясыс котӧртӧдасны вежаньыслы васӧ. Лэптіс пелька тыра ведра-карнансӧ пельпом вылас и мӧдӧдчис. Паныд чибӧа вӧв да сьӧд мерин нырнаныс корсйӧдлігтыр лэччисны шор дорӧ юны. Ньӧръяліс найӧс том зон. Куш юра, Марьюк моз кӧмтӧм жӧ, гач кок помъяссӧ пуджӧма. Кок лапаясыс, буракӧ, турдӧмны, гӧрдӧсь, но вомыс зонлӧн пыр и эшмуніс, бокӧ кежыштӧм ведраа-карнана нывтӧ аддзис да. Синъясыс югыд кодзувъясӧн ӧзйисны.
— Тэ коді? — сувтовкерис зон, шылькнитіс кималаснас шапка кодь сук орӧс юрсисӧ плеш водзсьыс. — Ме тай нӧ водзті татшӧм мичасӧ эг аддзыв тась!
— Абу татысь ме да, дерт, эн аддзыв. Вежань ордӧ гӧститны вои, — веськодьпырысь вочавидзис Марьюк да кӧсйис нин прӧйдитны зон дорті водзӧ. Мый ӧні сылы том зонмыд? Мунлӧм ныв и ӧти олӧм — синва кисьтӧм. Но зонмыд пӧперегаліс сылы туйсӧ, мичаа зэв вашмуніс-нюмдіс:
— Кыдзи шуӧны вежаньтӧ?
— Яким Опонасьӧн.
— О, Опонась тьӧткалӧн инӧ тэ гӧстя!? Рытнас корасьны локта! Висьтав вежаньыдлы...
Марьюк эз понды водзӧ сійӧс кывзыны, ырыштчӧмӧнкодь вӧрзис места вывсьыс, мӧдіс чой паныда трӧпаті. Сылы мыйлакӧ зонмыс лои жаль. Пӧкрӧв виччысьӧны, быд вой пужъялӧ, а зонмыс кӧмтӧм. «А ачым ме кӧмтӧм жӧ! Гашкӧ, ме моз жӧ жалитіс кӧмсӧ шор дорад лэччигӧн, — думыштіс Марьюк и петіс серамыс. — А муса, сӧтанаыд! Синъясыс! И бур сьӧлӧма, тыдалӧ, веськыд нюма. Карпӧлӧн мича жӧ нюмыс вӧлі... Коньӧрӧй, Карпӧӧй, сарство небеснӧй...»
Музыкаыс важӧн помасьӧма, радио пыр мужичӧй гӧлӧс висьталіс нин кӧнкӧ ылі муясын война да зыксьӧм йылысь. А Марья пӧчлӧн воссис быттьӧ кутшӧмкӧ паськыд ӧдзӧс, томдырсӧ казьтылӧмыс сідзи и валитіс-петіс сійӧ ӧдзӧсӧдыс.
...Ӧтчыд, буракӧ, и аддзыліс Марьюк Карпӧ верӧсыслысь гажа нюмсӧ. Ар вӧлі, ыркыд, шондіа лун сулаліс. Камгӧма-кынтӧма мусӧ, кок улад дзуртӧ. А ыркыд сынӧдыс сы весьтын гажа звӧнӧн звӧнитӧ. Марьюк Карпӧыскӧд лэбув бокас пес пилитӧны. Орӧм чуркаяссӧ гольскӧны-тэчӧны сэтчӧ жӧ стен бердас. Марьюклы, чӧрт тӧдӧ, мыйысь долыд сьӧлӧм вылас. Гашкӧ, первойысь гозъя колины ас кежас да. Нюмъяліс Марьюк, дурис, кӧть и ыджыд кынӧма нин вӧлі. Друг Карпыс шыбитіс чуркасӧ кок улас, тшӧтш гажаа серӧктіс да кутыштліс гӧтырсӧ:
— Тэ менам сэтшӧм мича! Миян тэнад кодь жӧ пи регыд лоӧ...
И колі жӧ сійӧ здукас мамыслы локны на дінӧ. Нюжалӧм чужӧма да лӧг синъяса, сійӧ мустӧма шыасис:
— Яндысьтӧм бугыльясыд пилитчӧм пыдди окасьӧны! Тэ, Карпӧ, мун кӧбрег гуӧ картупель лэдзны, отсышт Паладьлы. Ме ачым пилитчыныс сувта.
Карпӧлӧн сразу пемдіс чужӧмыс, пемыд вой кодь лои.
— Карпуша, рӧдимӧй, кор батьыдлысь, мед торйӧдас, — рытнас водӧм бӧрас кевмис-корис Марьюк верӧссӧ. — Шулісны жӧ, кага пӧ лоӧ дай торйӧдам.
— Шыасьлі нин... Гӧрбӧ сетіс.
— Кыдзи нӧ кутам овны водзӧ? — Марьюк бӧрддзис. — Ме сэсся ог вермы... Суседъяс кӧсӧйӧн видзӧдӧны, кулакъяс пӧ ті, мироедъяс. Мамыд век жучкӧ-пилитӧ. Батьыд... Ой, Карпуш, ог и лысьты висьтавнысӧ... Сійӧ менӧ... Пола ме сыысь...
— Тӧда! — лёкысь равӧстіс Карпӧыс да тойыштіс том гӧтырсӧ дінсьыс. Сэсся ачыс звирк чеччис да джодж кузяыс скӧра котралігтыр пондіс горзыны:
— Ме лыя сійӧс вӧралан ружьеысь! Шковга дур понлы моз! Мед менӧ, бурджык, тюрмаӧ нуасны!
Марьюк уськӧдчис сы дінӧ, лясіс ыджыд кынӧмнас:
— Ен мед видзас, Карпуш, эн сідзтӧ вӧч! Вай пышъям!
Карпыс дзик пыр лӧнис, мисьтӧма балкнитліс гӧтырыс вылӧ, кезйӧдӧмӧн моз юаліс:
— Кытчӧ?
— Кытчӧ кӧть, рӧдимӧй, кытчӧ кӧть. Карӧ пышъям. Либӧ Митрей воккӧд Сибирас зимӧгӧритны мунам. Исполкомӧ шыасям, кабала корам...
— Тэкӧд? Тэ жӧ, со, кынӧма...
Кынӧма. Том ичмоньлӧн кынӧмас гӧрддзасьӧм лолыс унатор вӧчис Марьюк да Карпӧ олӧмын. Кыдз эськӧ водзӧ олӧмыс налӧн артмис, эз кӧ тадзи вӧв? Колӧкӧ, збыль пышйисны мельник гозъя гыж улысь и нэмсӧ ӧтлаын олісны. Код тӧдас. Код тӧдас, мый эськӧ лои, эз кӧ Марьюк пышйы бать гортас. Гашкӧ, и Карпӧыс эз пӧгибнит. Быдсяма сёрнисӧ тай сэк йӧзыс сёрнитісны-а. Коді висьталӧ: ачыс пӧ Карпӧыс лыйсьӧма. А Паладь, мельникъяслӧн служанкаыс, быттьӧ пӧ кодлыкӧ висьталӧма — батьыс кокнитӧма. Йӧзыдлы нӧ мый? Йӧзыд сёрнитасны... А Марьюклы дас кӧкъямыс арӧснас дӧванас кольны кутшӧм вӧлі? Мунлӧм нывнас?..
Дас кӧкъямыс-дас ӧкмыс арӧснад нӧ кыдзи оз шӧйӧвош сьӧлӧмыд, кор муса зонкӧд паныдасян да кор сійӧ корасьӧмӧн повзьӧдчӧ? Самӧй вир ворсан кад да. Марьюк тайкӧ пельпом вывсьыс ведра гозсӧ оз уськӧд, кор эсійӧ кӧмтӧм кока, визув зонмыс паніс сыкӧд сёрнисӧ. Но корасьӧм йылысь горӧдӧмыс сылӧн восьса ранаӧ сов чепӧль койыштӧм кодь жӧ лои. Опонась вежаньыдлы пӧ висьтав: корасьны локта! «Локтас, дерт! Тӧдмалас, коді ме сэтшӧмыс, дай сьӧвзьыныс оз кӧсйы».
Пӧсь синва брызнитіс Марьюклӧн синъяссьыс да ыльӧбӧн пондіс лэччыны. «Джагӧдча!» — тайӧ лёк думнас и воис Марьюк вежань кильчӧ помас.
Вежаньыс буретш кильчӧ вылас джодж вольӧс пыркӧдӧ. Пыр и аддзис вежанылыслысь бӧрдӧм синъяссӧ.
—
— Э-эз. Сідзи... Прӧста...
— Но, эз кӧ... Вай пырам нуръясьыштам, свежӧй черинянь на ме пӧжышті, да петам сарайӧ шабді зудӧсъяс зуавны.
Шондібанӧй, Опонась вежаньӧй, сарство небеснӧ! Кужліс жӧ нин йӧз шогтӧ пальӧдны да асьсӧ гажӧдны. Гажтӧм кӧ пӧ лоӧ, сьывны нюжӧда дай, шуліс. Гӧлӧс вӧлі, майбырӧ. Лывкнитас, да выя бордйӧн сьӧлӧмтӧ малыштас. Да кытысь и босьтӧ кывъяссӧ, ачыс ӧд и тэчас мича сьыланкывтӧ. Сӧмын тайӧ мича гӧлӧсаыдлӧн шудыс бокиті жӧ мунлӧма-а. Кага ни баля, ӧтнас оліс нэмсӧ. Томӧн жӧ дӧваӧн кольлӧма. Империалистическӧй вылын вилӧмаӧсь верӧссӧ. Гаврил зять вӧвлі шонді бана морт. Бӧбыльӧн олысьыд сэсся, коньӧрӧй, асьсӧ сьылӧмнас и гажӧдліс. Озырджык суседъяссӧ мастер киподтуйнас вӧччӧдліс дай. Кымын гоз и мича сера чулки-кепысь гозтӧ кыліс-вӧчліс бокӧвӧйыслы. А мыйта ӧктӧм пызандӧрасӧ кыліс, петука ки чышкӧдсӧ. Ар да тӧв локтас, шабді кудельӧн да вурунӧн и ноксьӧ. Кыӧ-печкӧ да сьылӧ. Суседкаяс кывзасны дай шуасны:
— А Опонась, колипӧ, кытысь нӧ тэныд татшӧм гӧлӧсыс?
— Кытысь-я... Мича гӧлӧс — нэмӧвӧйся бӧрдысь...
Марья пӧчлысь югыд казьтылӧмсӧ торкис ӧдзӧснас клопнитӧм. Пырис Зоя моньыс, тэрмасьӧмӧн пӧрччысис.
— Котрала-ветла, ассьым рӧдняӧс сӧмын лечита. Йӧзыс нин дивитӧны. Ӧні школасянь, укол вӧчи Борисыдлы.
— Господи, мый Борискӧд? — тайкӧ эз ырскӧбты Марья пӧч.
— Тӧдан ӧд, сердечник, мый юасян, — веськодьпырысь вочавидзис моньыс, пондіс дасьтыны укол вӧчансӧ.
— Кыдзи нӧ, мый сэсся, лючкиджык лои эз? Али мый?
— Эн шогсьы, прӧйдитас. Абу медпервой. Директор кабинетас водтӧдімӧ. Люба челядь вӧснаыд шогсян, а миян Ваня, рӧдимӧй внук жӧ, да тӧд вылад он и уськӧдлы.
Марья пӧчлы сэтшӧм забеднӧ лои. Зояыс, со, морт быттьӧкӧ, а дзик веськодя Борис йывсьыс сёрнитӧ. Сэтчӧ жӧ ещӧ и Ванясӧ гарыштіс. Нинӧмӧ воӧм бӧрас эз на синва тусь уськӧдлы, а ӧні бӧрддзис:
— Зоя, сёрнитны кӧ бура, Ваняыд менсьым став сӧз нин нёняліс. Бур йӧзыслы синмас видзӧдлыны яндзим: тюрмаӧ веськаліс.
— Мый нӧ сы вӧсна яндысян? Абу сійӧ первой ни пӧследньӧй. Нинӧм абусьыс пуксьӧдісны да. Эз ӧд мортӧс ви.
— Зоя, мый тэ сёрнитан? — ымӧстіс Марья пӧч.
— Лӧнь вай. Укол, со, вӧча, унмовсян.
Пырис Любаыс, аддзис сырмысь мамсӧ, уськӧдчис сы дорӧ:
— Мый лои?
— Нинӧм эз. Укол, со, вӧчи, унмовсяс, — вочавидзис Зоя, сюся дзоргыштіс Люба вылӧ. — Кӧні ветлан? Он-ӧ бара нин юны корсьысь? Школаӧ бурджык мед ветлін.
— Школаӧ? — Любалӧн пыр и вежсис чужӧмыс. Марья пӧчӧс личкыны кутіс узян уколыс, но аддзыліс, кыдзи быгаліс Любаыс, кыдзи Зоя пасьтасис, воссьыштӧм вом доръяс косттіыс мыччысьлісны туланлӧн кодь водз пиньясыс. Марья пӧч водзті некор эз казявлы Зоялысь татшӧм аслыспӧлӧс, лёк гажӧн радлысь вом доръяссӧ.
— О, Господи! Ӧльӧксан! Тэ тӧдан, кыдзи олам?
Шыасис эз горӧн — думнас. Шыасис матайтчӧмла отсӧг корӧм ради, кыдзи нывбабаяс нэмъяс чӧж шыасьлісны медвына дорас да ставсӧ тӧдысь дорас — Ен-Спаситель дорӧ. Ен дорӧ шыасьны Марья пӧч эз кӧсйы, тӧдіс: весьшӧрӧ. Колӧкӧ, Ӧльӧксаныс кылас, мездас...
Сё дивӧ! Ловъя тай нӧ Ӧльӧксаныс! Епим вокыскӧд керка тшупӧны. Епимыс, со, юрсӧ оз лэптыв, тотшӧдчӧ чернас. Оз ӧмӧй аддзы котӧртысь Марьюкӧс? Ӧльӧксаныс тай нӧ аддзӧма, со, шенасьӧ кинас, нюмвидзӧ и горзӧ мыйкӧ. Ӧльӧксан! Тэ мӧй ловъя? Эз ӧмӧй тэнӧ Епим вокыд лыйлы? — вартӧдӧ-котӧртӧ стрӧитчысьяслань Марьюк да горзӧ.
Марьюк — кумач сарапан бӧждорсӧ лӧз лентаӧн куим визь мичмӧдӧ, кокас — уна кизя сапожки, сьыліас мыйлакӧ мельниклӧн козьнавлӧм сикӧтш-монистоыс — пукалӧ нин ӧшинь вылас да видзӧдӧ эстчаньӧ, ылын тыдалысь ягъяс вылӧ, шор лог пӧлӧн пластнитчӧм видзьяс вылӧ и окота сылы жбыркнитны ӧшинь пырыс да лэбзьыны колип лэбачӧн сійӧ став мича вӧр-ва весьттіыс. Но коркӧ друг сійӧс сывйыштіс мышсяньыс и сэтшӧма топӧдӧ. Епимыс, буракӧ, кань моз гусьӧн матыстчис да сывйыштіс. «Епим, тэд абу яндзим воксьыд? Лэдз, ог тэнӧ радейт — Ӧльӧксанӧс. Ӧвсьы, мися! А то чукӧста Ӧльӧксанӧс! Ӧльӧ... Ой, пӧді, пӧді! Тайӧ тай сикӧтшыс сьылісӧ зэлӧдӧма, джагӧдӧ». Раснитіс сикӧтшсӧ, мольясыс зяльмунісны-киссисны.
Садьмис Марья пӧч, муртса лолыс шедӧ:
— Люба! Люба!
Комод йӧрас мыйкӧ гольӧдчис кӧрт торъясӧн Борисыс:
— Мамӧыс абу гортын. Тэд, бабӧ, мыйкӧ колӧ?
— Оз нинӧм ков, дитя, оз. Тэ школасьыд локтін нин? Пет ывлаас ворс, зэв мича луныс. Да кыдз гарйыс, буракӧ, потіс нин, пыртышт меным кыдз вожсӧ куим-нёльӧс. Ой чӧскыд дукыс сылӧн...
— Но, бабӧ, ладнӧ, пырта. Сэсся нинӧм оз ков?
— Оз, пиук, оз, пет шонді водзас. Бӧртиджык Ванюшлы письмӧ сэсся гижам.
Борис босьтіс ящикысь кутшӧмкӧ кӧрт торъяс, петіс. И пуксис керкаас чӧв-лӧнь.
Свежӧй вӧтыс Марья пӧчлӧн син водзас на вӧлі, и сійӧ бӧр вӧйтчис вӧтсӧ казьтылӧмӧ.
Кутшӧм вӧт аддзыліс, дивӧ, Ӧльӧксаныс вӧтӧ уськӧдчыліс. И Епимыс. Керка лэптӧны. Гашкӧ, збыль тӧдӧмкодьыс эм кулӧмаясыслӧн? Марья пӧчӧс виччысьӧны. Колӧкӧ, и регыд нин кулас. Смертыс нин, колӧкӧ, и джагӧдны кутліс узигас. Быттьӧ-й тай Епим сывйыштіс гусьӧн мышсяньыс да топӧдӧ-а. Ок, Епим, югыдін да шоныдін тэныд вӧзйыны али ёрны пыр кежлӧ? А Ӧльӧксан век сэтшӧм визув да гажа, кутшӧмӧс медпервойысь шор дорӧ вала ветлігӧн аддзыліс. Рӧдимӧйӧй, мусукӧй, Ӧльӧксанӧй! А локтіс ӧд сэки корасьнытӧ збыль сійӧ луннас. Епимкӧд кык вок локтісны. Кучик сапӧга кокъяснас клопкакылӧмӧн кайисны звӧзтіыс, сувтісны восьса ӧдзӧс весьтас, быттьӧ мойдкывса добра молодечьяс. Кыкнанныс статяӧсь, ас кыӧм руд ной дукӧсаӧсь, кӧзырок увсьыныс кудриясныс тшапакодь плеш водзас лэччыштӧмаӧсь.
Марьюк да вежаньыс кындзи, сараяс ещӧ грездса нывъясыс вӧліны. Чукӧстӧма вежаньыс, да локтісны. Марьюккӧд орччӧн, самӧй ӧдзӧс водзас, кузь скамья вылын пукаліс пистиӧсь чужӧма, ён, тшап ныв, Педӧра нимыс. Зіля шарсйысьӧм-нирасьӧмсьыс налӧн руд бус сулаліс сынӧдас, а дӧра торйӧн павгӧм пидзӧсъяс вылас и кок уланыс шабді сювсьыс артмӧмаӧсь пушыд мылькторъяс. Ӧта-мӧдныскӧд найӧ пӧшти эз и сёрнитны, но кыкнанныс сьӧлӧмсяньыс нирасисны, кӧсйысьтӧг ордйысисны, кодныс унджык зудсӧ ниралас. На мышвылын зіля жӧ шарсйысисны Епимлӧн чойыс, кузь кӧсаа Крестинь, да вылын морӧса, гӧпта бандзибъяса Настук. Медпыдын, кыдз пу чурка вылын, меститчӧма вежаньыс.
— Мый нӧ тайӧ, ставныд чӧв оланныд? Сэтшӧм зіля заводитінныд уджавны! — кыліс Марьюк мышвывсянь Настуклӧн визув гӧлӧсыс. — Опонась тьӧт, вай заводит!
— А ме и думайта, гулюяс, мый, мися, тіянлы сьылыштны, — дзик пыр шыасис вежаньыс да сэсся здук бӧрти нюжӧдіс, быттьӧ зэлыда топалӧм дзиръя ӧдзӧс восьтіс:
Лэбӧны юсьяс... Ой, лэбӧны юсьяс
Войвыв саридзлань.
Ой да ӧти юсь, ох, ӧти юсь
Кольччис-торъяліс.
Ой, кольччис-торъяліс дай гӧгӧр дзоръяліс,
Горзіс, гораліс,
Ой, гораліс-чуксаліс дай и вошӧм пӧвсӧ...
Уна сьыланкыв вежаньыслысь кывліс Марьюк. Сійӧ ачыс кужліс и кывъястӧ корсьны, и сьыланкывтӧ тэчны. Но татшӧм сьӧлӧм поткӧдланасӧ эз на кывлы Марьюк. Быттьӧ лэбисны юсьясыс вой саридзланьыс эз югыд енэжтіыс, а — Марьюк сьӧлӧм пыр.
Сійӧ кадас и зонъясыд воисны. Шай-паймунісны нывъяс. Сьыланкыв ори.
— Чолӧм-здоровати, нывъяс! — шыасис Ӧльӧксан да шутьӧктыштіс. — У-у, мыйта тані невестапуыд! Бӧрйы, Епим!
Кыкнан зонмыс видзӧдісны Марьюк вылӧ.
Кыйис, буракӧ, зонъяслысь видзӧдлассӧ Марьюккӧд орччӧн пукалысь нылыс, тракнитчыштіс тшапа, сюв-сявмунлі сы киын шабді зудӧсыс.
— Мыйла Епимыслы невестапусӧ корсьны. Настуккӧд, со, кикутны лӧсьӧдчӧны. Тэд тай, коммунист-антикрислы, век мыйкӧ колӧ-а.
Колӧкӧ, и шмонитыштны кӧсйис нылыд, да ярскӧба артмис. Но зонмыд эз пыдди пукты сылысь ярскӧба шуӧмсӧ, сяркнитіс еджыд пиньяснас, шыасис кӧзяйка дорас:
— Опонась тьӧт, корасьны воим! Эн дӧзмы миян вылӧ. Вежанывтӧ тэнсьыд ас сайӧ корала! Ӧтнам ме ола да кодӧс сэсся корасьныыс ыста. Со, воча воккӧд воим... Эн ӧткажит...
— Корасьны? — вежаньыс дыр эз аддзы, мый шунысӧ. Сійӧ вӧлі шӧйӧвошӧма, но регыд шуткаӧ бергӧдіс зонъяслысь сёрнисӧ. — Этатшӧм зарни пиян саяд ме ачым на верма мунны, непӧштӧ вежаныв!
Ас кежас кольӧм бӧрын вежаньыс зэв кузя ышловзис:
— Ок, Марьюк, мый тэныд и шуны? Дельнӧй зон Педӧр Ӧльӧксаныс, да ӧд Зверов Ласей семья оз жӧ сет овнытӧ.
Марьюк нинӧм эз гӧгӧрво вежань кывъяссьыс, чуймӧмӧн видзӧдіс.
— Ой да, дитяӧ, тэ ӧд и збыль нинӧм он тӧд! — вачкучкысис вежаньыс. — Сирӧта Ӧльӧксаныс. Дядьыс ордын Крестинь да Епимкӧд быдмис. Ӧні тай Епимсӧ гӧтравны кӧсйӧны да Ӧльӧксансӧ быттьӧкӧ пӧ торйӧдны жӧ думайтӧны. А мый Ӧльӧкыдлы? Петас ас гортас дай. Орчча керкаыс. Ӧшинь тупйӧссӧ сӧмын косяв. Дыр-ӧ асшӧр олӧм лӧсьӧдны? Да вот сёрнитӧны, быттьӧ пӧ смилитӧны Ӧльӧксансӧ Зверовъясыс. Педӧра саяс пыртны кӧсйӧны.
Вежаньыс, олӧма нывбаба, ыджыд вежӧра морт, водзвыв тӧдӧма: ваяс кӧ Ӧльӧксаныс, шуам, Марьюкӧс, а оз Ласей рӧдысь Педӧрасӧ, оз прӧститны бӧбыль зонмыдлы, лёкӧн мынтысьны кутасны. Гашкӧ, и тайӧс Ӧльӧксаныс тӧдіс жӧ, да радейтӧмыд тай оз юась и нинӧм вылӧ оз видзӧд. Марьюкӧс вайис Ӧльӧксаныд, эз ышты Ласей озыр овмӧс вылӧ да Педӧра невеста вылас.
— Пу грӧш ог сет, непӧштӧ пуд нянь! — керыштіс Педӧралӧн батьыс, кор казакыс рӧштшӧт кутіс корны.
Зимӧгӧритны тӧв кежлас том верӧс муніс.
— Эн, мусаӧй, шогсьы, тулыснас воа! — збодера такӧдіс андел гӧтырсӧ. Марьюк гогйӧдліс юрнас, ог пӧ, ог шогсьы, ачыс инас эз вермы ӧшйыны, бӧрдіс. Бур, мый вежаньыс орччӧн вӧлі, такӧдіс. Сы ордӧ и тӧвйыныс кольччис Марьюк. Ӧльӧксанлӧн ыджыд керкаыс вӧлі шуштӧм, дай уна пес коліс, а вежаньыскӧд кыкӧнлы век жӧ гажаджык. Дай вежаньыс эз сетлы некодлы ӧбӧдитны. Зверов Ласей рӧдвуж ёна заводитлісны ичмоньтӧ серамвыв лэптыны. Быд паныдасигӧн, быттьӧ увтчысь понъяс, вӧтчӧны да лявзӧны.
— Но, ичмонь дорысь тай нӧ верӧсыд пышйӧма! Абу ӧд йӧй Ӧльӧксаныс, мельник пи мыльӧснад чӧсмасьны! Сибырачкаӧс, кӧнкӧ, мелуйтӧ!
— Мед йӧйнысӧ песасны, тэ эн кывзы, — шуліс вежаньыс да кыдз вермис ылӧдліс мустӧм думъяссьыс вежанывсӧ. — Ставыс бур лоӧ, дитяӧ! Он ӧмӧй кыв, мый йӧзыс сёрнитӧны? Гӧль йӧз дор ӧнія власьтыс. И Зверов кодьяссӧ пӧ топӧдны кутасны.
Вежаньыслӧн кывъясыс мыйкӧ мында такӧдлісны ичмоньӧс. Дай ёнасӧ эз жӧ пыдди пуктыв пежъяслысь увтчӧмсӧ. Сійӧс ӧні повзьӧдліс дзик мӧдтор. Ӧльӧксаныслӧн воча вокыс, Епимыс. Унаысь нин гӧгӧрволіс Марьюшка — вӧтлысьӧ Епим сы бӧрся. Сӧмын на Марьюк петас гортсьыс, Епим потшӧс саяс нин сулалӧ, быттьӧ виччысьӧма Марьюклысь петӧмсӧ. Дзоргӧ Марьюк вылӧ. Мый и дзоргӧ? Гумна дорӧ мӧдӧдчӧма Марьюк, Епим дзик пыр жӧ сійӧс вӧтӧдас, чолӧмасьыштас, а сэсся нинӧм оз сёрнит. Шорӧ вала лэччас — Епим вала жӧ воас.
— Тэ нӧ баба ли мый, вала воӧмыд? — шуӧ ӧтчыд Марьюк, серамвыв думсьыс лэптыны кӧсйӧ том зонмӧс. — Гӧтрась вай ӧдйӧджык, ва ваялысьтӧ босьт.
— Ва ваялысьыс эм миян. Крестинь чой, — воча кыв сетӧ Епим да аслыс вомгорулас моз содтӧ: — Ме ӧд сідзи... Тэнӧ мед аддзыны...
—
Локтіс Ӧльӧксаныс, кыдзи кӧсйысьліс, тулыснас. Став вӧлӧсьтсӧ полошуйтіс выль юӧръясӧн. Мукӧдлаас пӧ войтырыс товариществояс да коммунаяс лӧсьӧдалӧны. И миянлы пӧ тшӧтш колӧ ӧтувтчыны Зверов Ласей да Мельник Онтон кодьяслы паныд.
— Мироедъяслы паныд колӧ, эськӧ, и эм да, — гыжъялӧны тошнысӧ мужикъяс. — Вот кыдзи?
— Кыдзи? Сідз жӧ, кыдзи и бур йӧзыс! — Ӧльӧксаныс ставнас ӧзйӧ-пуӧ, дась кӧть ӧні жӧ мыйкӧ вӧчны. — Волисполкомӧ шыасьлам, уездӧ. Отсаласны...
Сёрнитчисны мужикъяс товарищество лӧсьӧдны, кутісны чукӧртны ӧтувъя сьӧм. Юрнуӧдысь пыддиыс Ӧльӧксансӧ и индісны.
— Кывзӧ, кывзӧ кӧмтӧм Ӧльӧксантӧ, медбӧръя поннытӧ вузавны ковмас! — Ласейика мисьтӧм гӧлӧснас котралӧ грезд кузя да авзӧ. — Тьпу ставныдлы! Вӧкремешнӧ! Миянлысь эн виччысьӧй, грӧш ог сетӧ!
— А ті сетны кутанныд, да ог босьтӧй! — мужикъяслӧн вочакыв.
Во бӧрти коллективӧ кутісны гижӧдавны. Первой вонас кӧкъямыс семья гижсис. Ӧльӧксансӧ бара юралысьӧн индісны. Мунны кутасны тайӧ кӧкъямыс семьяыд удж вылас — сьылӧны. Ӧтувъя удж ӧд. Марьюк Ӧльӧксаныскӧд медводзас тотшсьӧдӧны. А кулак семья сэн нин вильшасьны петӧма.
Ачыс Ласейыс, горшасьӧмысла ли мый ли, пӧдӧ зэв ёна, а тшӧтш петас.
— Э-э! Тё-о! Сувтыштлӧй, сета милӧстина корысьяслы! — и сьӧвзяс. А Педӧраыс, ыджыд ён ныв, тивкйӧ-чеччалӧ да горзӧ мисьтӧм гӧлӧсӧн: — Тив-тив! Коллектив! — И му шмак ли, изтор ли век чилгас йӧз чукӧрад. Дерт, пырджык Ӧльӧксаныслы ли Марьюклы метитчыліс. Ойӧстас йӧз чукӧр, сувтовкерас. А Ӧльӧксаныс серӧктас:
— Завидь пеж вужлы, вот и вильшасьӧны. Энӧ полӧй! Гораджыка вай сьылӧй! — И ачыс первойӧн заводитӧ: — Ылын-ылын Роч Кавказын...
Марьюк отсыштӧ верӧсыслы. И, со, нин мышсяньыс кылӧ сьылӧм шы.
Ёна жӧ Марьюклы кажитчыліс тадзтӧ, сьылігтырйиыс ветлыны ӧтувъя удж вылас! Сійӧ эз мунлы — бордъясӧн лэбліс.
Но арнас, Илля лун мӧд рытӧ, муртса Марьюк ӧзтіс лампасӧ, зильмуні ӧшиньыс. Сійӧ эз удит повзьынысӧ, эз гӧгӧрво, мый лоис. Ӧмӧй татшӧмтор думыштан? Праздник дырйиыс! Со и гӧсьт, пӧрысь чожыс, сур юны волӧма да узьны Марьюк ордас пырис. Джоджас идзас перина вылын мурзӧ-кашкӧ. Сы ради и Марьюк ӧзтіс лампасӧ, гӧсьтыдлы пӧ пызан лӧсьӧда. Сэки и зильмуніс. Ӧльӧксаныс матьӧктіс да уськӧдчис ӧдзӧсас, кылӧ, гольӧдчыштіс посводз иганнас дай — ывлаӧ. Керка ӧдзӧссӧ пӧдлавтӧг кольӧма, да сквознӧй тӧв ыркнитіс керкаас. Марьюк уськӧдчис верӧс бӧрсяыс:
— Мый нӧ лои, Ӧльӧксан? Ӧльӧксан!
Чожыс вольпась вылас пуксис, тшӧтш юалӧ: — Мый лоис?
— Нинӧм эз, — пырис Ӧльӧксаныс, клоп пӧдлаліс ӧдзӧссӧ. Мурч курччӧма пиньяссӧ. — Том йӧз кодалӧны-балуйтӧны. Эг су зырымсюръясӧс, эськӧ зуалі да...
— Збыль том йӧз? — лӧньӧм бӧрас, вольпасяс юаліс верӧсыслысь Марьюк. — Ой, ме мый думышті! Мися, тэнӧ вины кӧсйисны.
Марьюк вӧлись гӧгӧрвоис, вӧлись повзис. Збыль кӧ виисны?
— Да дугды вай, нинӧм абусьыс, — збодера такӧдіс гӧтырсӧ Ӧльӧксаныс.
«Нинӧм абу? А жугалӧм ӧшиньыс? А пӧлать брускас артмӧм розьыс? — Маитчис Марьюк и эз вермы инас ӧшйыны. — Тайӧ, тшук, Зверовъяслӧн уджыс. Оз эновтны бурӧн ни Марьюк гозъяӧс, ни коллективнӧй овмӧссӧ».
И абу пӧрйӧдлӧма ичмоньлӧн сьӧлӧмыс. Арнас вартігӧн абу удитӧма вартӧм няньсӧ колхоз складас нуны, вой улӧ гумна вылас кольӧма. Вежаньыс да гӧпта бандзиба Настук, Епимлӧн том гӧтырыс, стӧрӧжитны кольччасны. Муртса пӧ ужнайтыштны котӧртлім гортӧ, воим, а нянь чукӧрыд абу. Кодкӧ пӧ ставсӧ тэрмасьӧмӧн коялӧма лым вылас.
Кулачитлісны Зверов Ласейӧс, рӧдсӧ и вужсӧ кытчӧкӧ ыстылісны. Но Педӧраыс кольлі. Верӧс сайӧ петаліс челядя дӧвеч сайӧ, колхозник сайӧ. Уджаліс зэв бура колхозас. Кывсьыліс, мый и мамтӧм челядьсӧ оз ӧбижайт. А вот Марьюклӧн сьӧлӧмыс ыпмунлӧ быд пӧрйӧ, кыдзи паныдасьлас Педӧракӧд. Оз эскы — дай став.
«Нинӧмсьыс нин и, гашкӧ, морт йывсьыс думайта. Кулак ныв вӧвлі да сэсся нэмсӧ ли мый новлӧдлыны сійӧ нимсӧ? Унаӧн тай первой вояссӧ колхозникъястӧ мустӧмтлісны. Ӧні ставныс нин колхозынӧсь, серавлӧны асьнысӧ сэкся йӧйталӧмсьыс. И Педӧра, пӧдикӧ, абу жӧ нин воддза кодьыс», — мый вермис, дольліс аслыс Марьюк, кӧсйис эскӧдны ыпмунлӧм сьӧлӧмсӧ. И мыйкӧ мында удайтчыліс асьсӧ такӧдны. А Ӧльӧксан кулӧм бӧрас и дзикӧдз вунӧдіс эскытӧм думъяссӧ. Помкаыс абу нин быттьӧкӧ Педӧраыслы Марья вылас лёкавны.
Ӧшыбайтчылӧма на Марья.
Педӧра бара на дойдліс Марьяӧс. Война помасян тулыс нин вӧлі. Кыкнанныс фермаын скӧтничайтісны, ӧти шогӧн и могӧн олісны — ставсӧ фронтлы. Кыдзкӧ ӧтчыд сылӧн кукань карта ӧдзӧс дорыс ӧзйӧма. Кыдзи, мыйысь, ӧнӧдз некод оз тӧд. Эз ӧд нинӧм сотчы, сэні йӧз вӧлӧмаӧсь, кусӧдӧмаӧсь. Но скӧтнӧй двор стӧрӧжкаас ас костаныс сёрнитіг Педӧра друг кутіс шуны: «Ӧзтіс телятниксӧ Марьялӧн Виталь пиыс».
— Кыдзи Виталь?
— Сійӧ куритчигас уськӧдіс бисӧ. Идзасад дыр-ӧ кутчысьны биыдлы.
— А тэ ачыд аддзылін куритчӧмсӧ?
— Аддзывтӧгыс ог шу.
— Эн сӧр! Эз волы сійӧ рытас Витальыс. Ми Катьӧкӧд кыкӧн вӧлім.
— Дорйы, дорйы шпана питӧ! Дас арӧсӧн куритчӧ, дас витӧ кынӧм вӧчас...
«Гашкӧ, и збыль воліс. Гашкӧ, и збыль куритчӧ?» — скӧтнӧй дворсянь гортас локтігчӧж шогсис да маитчис Марья. Аддзис писӧ сарайсьыс, мыйкӧ гуджгӧ-пилитӧ.
— Пропась тэ! — скӧрмис Марья, босьтіс сарай тувсьыс гезпом, шунькнитіс мыш кузяыс. Сэсся мӧдысь, коймӧдысь. — Шпана тэ! На тэныд, адгоршлы! На, куритчӧмсьыд! Меным тюрма туй дасьтӧмыд! — горӧдліс мамыс быд кульыштӧмӧ. А зонкаыс повзьӧмысла, нинӧм гӧгӧрвотӧмысла да дойысла чилзіс да пышъяліс сарай пасьтаыс.
— Ой, мамук! Ой, эн! Ой, ме эг на куритчыв!
— Ланьт! Ещӧ лысьтан кыв сетны! Сӧз нёнялысь тэ! — горзіс мамыс, а зонкаыс сӧмын нин никӧстыштліс. А сэсся котралігад мӧс лясниас веськалас. Швач уси да, кылӧ, лёкгоршӧн и равӧстіс картасяньыс. Вӧлись скӧрмӧм мам садяс воис. Вежӧртіс: мыйкӧ лои пиыскӧд. Ырӧстіс-бӧрддзис.
А лясниад усигӧн пиыс, вӧлӧмкӧ, коксӧ чегӧма. «Ой, мый ме вӧчи? Ой, ме мый вӧчи?» — тайкӧ Марья ассьыс юрсисӧ оз нетшкы, да мый лоны — лоӧма и мый вӧчны — вӧчӧма. Аскинас Епим гозъя кутісны шуны, миянын пӧ сійӧ рытнас Витальыд вӧлі.
Тайкӧ сэки эз йӧймы шогсьӧмысла. Сэки и вежаньыс велӧдліс из вывсьыд ватӧ юны. Корсь пӧ тэ, гулюӧ, енвевт из да ю васӧ из вывсьыс. Измас пӧ сэки тэнад сьӧлӧмыд, оз кут шогсӧ ни дойсӧ кывны. А тадзитӧ нинӧмӧ воан дай челядьтӧ верман кольны. Чӧлӧй тулыс и гожӧм сэсся мӧсъяссӧ видзигӧн, вӧр-ватіыс ветлігӧн смекайтіс-корсис Марья изсӧ. И аддзис ӧтчыд. Ыджыд из, муас ёна нин пырӧма. Ичӧтик гӧптор быттьӧ нарошнӧ сылы кодкӧ сизьдӧма. Пань-мӧд мында сэні лысваыс дзольвидзӧ. Йӧйыд, бӧрддзис радысла: бабаыд баба и эм. Кымыньӧн уси из вылас да лысвасӧ пондіс нювны. Нюліс эз сӧмын гӧпторсьыд васӧ, но и изсӧ ставнас. И код тӧдас, лысваыс али аслас синваыс унджык веськаліс вомас. Но быд нюлыштӧмкӧд сійӧ вежӧрӧ пырис крепыд эскӧм, мый сылӧн ӧні эм ён да вына дорйысьысь. Любӧй шог дырйи, любӧй дой дырйи сійӧ ӧні оз усь ни ки-кокнас, ни вежӧрнас. Тайӧ эскӧмнас и быдтіс сэсся челядьсӧ.
Внукъяссӧ на кок йылӧ сувтӧдны да йӧзӧ петкӧдны вӧлі сылӧн кӧсйӧм. Да эз, со, артмы. Водіс. Татшӧм вӧтъяс кутісны уськӧдчыны, гашкӧ, и дыр олысь оз нин ло. Бур эськӧ, грекӧ вӧйтанінысь, кулыштас кӧ, челядьсӧ кӧ кокньӧдыштас. Зоя, буракӧ, быд луныд воны дӧзмӧма нин. И Любаыслы абу вый чунялӧм куйлысь бӧрсяыд видзӧдны. Аслас сылӧн шогыс тырмӧ. Боренька, со, зэв жугыль. Сійӧс колӧ детелитны, менӧ мый, пӧрысь мортӧс...
Бӧръя кадас Любалӧн сьӧлӧмыс кылӧма, мый ичӧт пиыскӧд быть мыйкӧ лёктор лоӧ. Вывті нин зонкаыс рам да жугыль кутіс лоны. Быттьӧ абу и дас квайт арӧса зон. Сылӧн тшӧтшъяясыс вой нин пукӧны, нывъяскӧд ноксьӧны вовсю, а Борисыс ветлас школаӧ да сэсся оз нин некытчӧ петав. Телевизор видзӧдас да книга вылын зунясьӧ.
— Борис, — кутас шуны мамыс, — кӧть мед клубӧдз пальӧдчыштны петалін. Талун Кушманова Нина нарошнӧ пыраліс тэнӧ корны. Нимлун пӧ менам, став классӧ чукӧртӧ, мед пӧ волас тшук. Ветлы. Ме, со, выль дӧрӧм дасьті.
Пиыс босьтас дӧрӧмсӧ, видзӧдыштас, сэсся шуас:
— Аски пасьтала инӧ, школаӧ.
— Он ли мый мун? — весьӧпӧрлас мамыс.
— А-а, кутасны сэн легзьыны-йӧктыны радиола чилзӧм шы улӧ, — шуыштас пиыс дай. Люба сӧмын лапкучкысяс да гусьӧн жалитыштас писӧ. Жалитыштас, а оз гӧгӧрво: ачыс мыжаыс, яндысьӧ юысь мамсьыс. А, колӧкӧ, кӧнкӧ пыдіас гӧгӧрвоӧ, да оз лысьт явӧсӧ думыштныыс.
Зоя моньыслысь мисьтӧм видзӧдлассӧ кыйӧм бӧрын да кӧні пӧ ветлан юалӧм бӧрын, ой, ёна скӧрмыліс Люба. Кутшӧм пӧ тэ менӧ пӧкаитысь, дась нин вӧлі крапнитны. Да пи йывсьыс лёк юӧрыс нетшыштіс быттьӧ кывсӧ, сувтӧдіс сӧнъяссьыс вирсӧ. Сӧмын и бледмис да вермис юавны: «Школаӧ? Мыйла?» А здук бӧрти ойзігтыр котӧртіс нин посёлок кузя школалань. Ылынкодь школаыс, посёлок помас, да локтіс сэтчӧ кашкигтыр. Лолыс тырӧма. Кильчӧ вылас сувтӧмӧн апалыштіс сынӧдсӧ дай пырис пытшкас. Шы ни тӧв коридоръясас, и тайӧ ещӧ на ёна повзьӧдіс мамӧс. Сылы кажитчис, мый ставыс чӧв лӧньӧма сы вӧсна, мый пиыс сылӧн кулӧ. Эз и думыштлы, мый урокъяс дырйи школаын лӧнь и овлӧ. Чашнитіс юрсьыс чышъянсӧ, котӧртны кутіс коридор кузяыс.
— Кӧні менам Боряыс?
Паныд локтысь велӧдчысь учительскӧйӧ индіс. Сэні шуисны, гортад пӧ нин веськӧдчис. Неуна лӧньыштіс Любалӧн сьӧлӧмыс. Муніс, гашкӧ, абу жӧ сэтшӧм ӧпаснӧ. Эз тай паныдась-а. Колӧкӧ, Роза дорас пырис. Ичӧтиксӧ Розалысь зэв ёна любитӧ, частӧ на ордӧ ветлӧ.
Люба сэтчӧ жӧ, Роза ныв ордас, веськӧдчис.
Розаыс каганас ывлаӧ гуляйтны петӧма. Сваттяыс ӧтнас гортас. Рад зэв лои гӧстяыдлы. Лок пӧ, лок, сваттюшка. Сватыдлӧн талун кулан луныс, вит во тыри. Пӧжасьышті пӧ, вай пуксьы, пӧминитыштам рӧдительяссӧ.
Пыксьыштіс на Люба, некор пӧ, Борисӧс пӧ ме корся дай мамӧ гортын вердтӧм на. Да верман ӧмӧй дыр пыксьыны мелі кывсьыд? А кӧні пӧсь нянь, сэні и пӧсь шыд да вина доз. Тӧдіс эськӧ сваттяыс Любалысь модасӧ: вомас кӧ веськалас винаторйыд, сэсся пӧтнысӧ оз вермы. Да ӧд гӧстя пырис. Люба петіс сваття дорсьыс бур думъясӧн на. Ӧдйӧджык пӧ колӧ гортӧ мунны: мамыс ӧтнас дай Боряыс, кӧнкӧ, локтіс, ӧбедӧн вердыштны кыкнансӧ колӧ. Но вина вузалан лавка дорті прӧйдитігӧн, эз и тӧдлы, кокыс пыртіс пытшкас.
— Ой, ой, ӧчередь ни нинӧм абу, мамӧлы лекарство вылас кӧть эськӧ доз босьт, да сьӧмыс абу сьӧрысь. Сетлан, гашкӧ, долгӧн, тӧдан ӧд, быд пӧрйӧ мынтысьла. Эн юрнад дзӧрӧд! Абу ме корысь! Зэв на бур мужик менам эм, вердӧ и юктӧдӧ!
Пинясигтыр Люба петіс лавкаысь, гортас сьӧмла думӧн веськӧдчис.
Дзиръяӧдыс пыригӧн и аддзис писӧ Люба. Пон чом дорас пукалӧ, Катшыссӧ сывъялӧма да, ки пыдӧс вывсьыс мыйӧнкӧ вердӧ.
— А-а, гортын нин! Школаӧдзыд ӧд котӧртлі. Тётя Зояыд повзьӧдіс да... — шыасис гораа пи дорас кильчӧланьыс матысмигӧн. Гӧлӧс сертиыс дзик пыр гӧгӧрвоис пиыс: мамыс бура юӧма. Сійӧ нинӧм эз вочавидз, букыштчис мам вылас, чеччис пукаланінсьыс, шутёвтіс понйыслы:
— Катшыс, лок!
— Кытчӧ мунны кӧсъян? Пыр вай сёйыштны первой.
— Пыр ачыд, сёй, мем оз ков! — скӧрысь ярснитіс пиыс, веськӧдчис пывсянсайса кыддза расланьыс.
— Бо-о-рис! — чукӧстіс мамыс.
— Ме бабӧлы кыдз пу вожъяс муна бӧрйышта.
А Любалы, буракӧ, сійӧ и коліс. Ньӧжйӧ, кок чунь йылас пырис гортас, мамыс, загреки, мед оз жӧ кывлы сылысь пыралӧмсӧ. Ой, сё лешак, сьӧмыс камод ящикын вежӧс саяс, мамыс куйланінын! Узьӧ, гашкӧ...
Эз узь Марья пӧч. Аддзис, кыдзи Любаыс мыйлакӧ кыйӧдчӧмӧн пырис сійӧ жырйӧ.
— Люба, тэ мый? — чукӧстіс нывсӧ. Люба эз виччысь да чур-чермуні. Мамыс меліа дзоргис сы вылӧ. Люба уськӧдчис мамыс дорӧ, пидзӧсчанясис, лэдзис юрсӧ мамыс морӧс вылӧ, бӧрддзис.
— Ой, мамук, эн дивит... Ылалі ӧд бара! Сваття дорӧ пыралі... Прокленит менӧ! Мед кок йылысь уся тэ моз жӧ! Мед муннысӧ ог вермы! Ме ӧд тэысь гусьӧн кӧсйи босьтны сьӧм да лавкаӧ котӧртны... Эг ӧд кӧсйы... Сэсся ог кут некор... Сё грамм сӧмын колыштӧ ещӧ... Эн дивит... Муна босьта доз, ӧти румка сӧмын юа. Тэныд сетышта и... — Люба бӧрдіс кывъяссӧ шуалігтыр, быттьӧ ичӧтик нывка, кодлысь кӧсйӧны мырддьыны да дзебны меддона чачасӧ.
— Люба, бласлӧ кристос! Сэтшӧма кӧ колӧ, мун ньӧб, мун ю, — ымӧстіс Марья пӧч, тырмис на выныс тайӧс горӧдны. А сэсся ойдӧм сьӧлӧмсьыс вирыс ключӧн пуӧмысла эз, буракӧ, аддзы петан туйсӧ. Чӧжсис-чӧжсис дай поткӧдіс вир сӧнъяссӧ.
А Люба, нач ичӧт кага, кодлы бӧр сетісны дона чачасӧ, радысла ӧдйӧ чеччис пидзӧсчань вывсьыс, окыштіс мамсӧ.
— Мамук, энлы, ме тэныд мунтӧдз шыд чӧвта, мед кӧдзалыштас. Локта да паньӧда. Вай ме тэнӧ пуксьӧда...
Кыліс-ӧ, эз-ӧ Марья пӧч нылыслысь тайӧ бӧръя кывъяссӧ, но сійӧ бӧръя здукъясас бур сиис челядьыслы. Сӧмын асьсӧ, дӧва олӧмсӧ ёрис, сьӧкыд кадсӧ, кор эз сюрлы прӧст здук весиг ичӧт нывкаыслы мастеритны бурджык акань, ворсыштны нылыскӧд аканьнас, мойдыштны да паччӧрас чукӧртчӧмӧн варовитыштны-пемыдгорулавны, кыдзи сыкӧд аскӧдыс коркӧ ворсліс да мойдъясӧн тешитліс рӧдимӧй мамыс. Проклинайтіс война ӧзтысьяссӧ, пеж фашистъясӧс, кодъяс мырддисны сійӧ челядьыслысь да уна мукӧдлысь гажа челядьдырсӧ. Козьналіс, со, этайӧ лёк висьӧмсӧ — вина колӧмсӧ. Водзті эз паныдасьлы ни ӧти коми нывбаба, медым, со, тадзи бӧрдіс вина вӧсна.
Лэбӧны юсьяс, ой лэбӧны юсьяс да-ай...
Ой да ӧти юсь...
Мамыс бара код. Тайӧ мӧвпыс вӧтліс Боряӧс ылӧджык горт дорсьыс. Пывсянсайса потшӧссӧ вуджӧм бӧрын сійӧ уськӧдчис вӧрас. Кытчӧ синмыс видзӧдӧ, сэтчӧ и пондіс котӧртны. Катшысыс гартчис кок улас, чайтіс, буракӧ, понйыд, мый зонка сыкӧд панласьӧ-ворсӧ. А Борялы дзик эз вӧв окота ворснытӧ, сійӧ котӧртіс-лэбис яндзимысла, шогысла, забеднӧйысла.
Кыддза рас вуджӧм бӧрын найӧ здукӧн веськалісны увтасінӧ. Кок улас пычьялысь валӧн ыркыд брызьнитӧмсьыс Боря быттьӧ паляліс да сувтовкерис. Воськов дас сайын увгӧмӧн бузгис шор, гӧгӧр вӧлі пемыд, ыркыд, кузь козъяс шуштӧма шувгисны юр весьтас. А сьӧлӧмыс морӧсас чеччис, быттьӧ вомтіыс петны кӧсйис. Понйыс кытшов вӧчис зонка гӧгӧр, вернӧй друг моз видзӧдіс зонкалы синмас да быттьӧ кӧсйис шуны: «И мый пӧ тэд татысь, шуштӧминсьыс, колӧ? Мыйла пӧ тэ менӧ вайӧдін татчӧ?» Сэсся гӧгӧрвоис быттьӧ кӧзяиныслысь сьӧлӧм чеччӧмсӧ, никӧстіс да водіс сылы кок улас. Зонка шатовмуніс да кӧть тшӧтш пуксяс места вылас, но муыс вӧлі ва, пуксян — дзик пыр кӧтасян. Боря смекнитіс гӧгӧрпӧв да аддзис шор катыдсьыс пӧрӧм пу, шатлалігтыр веськӧдчис сылань. Понйыс вӧтчис сы бӧрся. Пуксисны, ӧтиыс — пӧрӧм кос пу вылӧ, мӧдыс — муас, кӧзяиныслы кок улас. Сёльӧдчис-варовитіс на бокті исковтысь шор. Борялы кажитчис, мый шорыс норасьӧ: аддзан пӧ, кутшӧм тані шуштӧм, шонді югӧръяс оз сибавлыны лунтыр, козъяслысь шувгӧмсӧ сӧмын и кылан.
«Но тэ котӧртан, — сёрнитіс сыкӧд зонка. — Сэні паськыд видзьяс, лунтыр шонді, туруныс вежӧдны нин заводитӧма, регыд ӧзйыны пондас ставнас мича дзоридзысь. А мем кытчӧ воштысьны? Кытчӧ татысь мунны? Гортӧ, шуан? Гортӧ ме ог кӧсйы. Ме ог вермы видзӧдны, кыдзи локтас батьӧ удж вылысь да юалас: «Ужнайтыштам, пиук, гашкӧ? Мамыд кӧні?» А ме лэдза юрӧс, чӧв ола, ог лысьт висьтавны. Но батьӧ и висьтавтӧгыс гӧгӧрвоӧ: бара кодалӧ. Ӧти здукӧн сылӧн вежсьӧ чужӧмыс, пемдаммӧны синъясыс, вом доръясыс топалӧны. Лоӧ коньӧр кодь. Ланьтӧмӧн пукалас минут дас. А ме кӧсъя, мед сійӧ горӧдіс, матьӧктіс да вачкис кулакнас пызан пӧвйӧ... Сэсся ме муна мамӧс корсьны. А сійӧ кольӧ пукалӧмӧн. Мый ещӧ вӧчӧ метӧг, дыр-ӧ сідз пукалӧ, ог тӧд, но мем бать лоӧ сэтшӧм жаль, мый и аддзи кӧ сійӧ здукас мамӧӧс, верми, буракӧ, вины...»
Зонка ас тӧдлытӧгыс заводитӧ норасьны шорлы, висьтавны ассьыс став дойсӧ:
— Мый меным керны, шоранӧй? Татчӧ узьны кольччыны? Перочиннӧй пурт менам эм сьӧрысь, эськӧ, истӧг кӧ ещӧ... А батьӧ гортын мый кутас метӧг вӧчны? Сэсся ӧд и бабӧ на эм дай. Маитчыны кутасны, виччысьны. Оз позь мем татчӧ узьнытӧ кольччыны.
Понйыс быттьӧ гӧгӧрвоис зонкалысь мӧвпсӧ, никӧстіс, чеччис куйланінсьыс, нюжмышсис да сатшис ва нырнас Борялы пидзӧсас.
Боря шылькнитіс сылысь кык пель костсӧ и сэк жӧ дзик пыр гӧгӧрвоис: увтас ыркыдсьыс сійӧс йирмӧг босьтӧма. А сьӧлӧмыс быттьӧкӧ и личалыштӧма. Со, и шорыс ӧні висьталӧ дзик нин мӧдтор. Боря трач чегис боксьыс чурвидзысь кос ув, шыбитіс шорас да пондіс видзӧдны, кыдзи увйыс мӧдіс исковтны ва веркӧсті. И друг аддзис шор мӧдарсьыс алӧйгӧрд шапкаа быдмӧг. Куим чалля, яр бипур моз ӧзйис-мичмӧдіс садьмыны удиттӧм на вӧр увтассӧ.
— Катшыс, видзӧдлы! — горӧдіс Боря да уськӧдчис шор вомӧн му выв мич дорӧ.
«Гормӧг тай тайӧ чветитӧ. Мича кутшӧм!» — Боря видзӧдіс, нимкодясис и нимкодясигас дзикӧдз вунӧдіс сьӧлӧм дойсӧ, ассьыс шогсӧ. Сылы тӧд вылас уси, кыдзи ӧтчыд бабыскӧд кайлісны вӧрӧ тшак вотны да аддзисны гӧрд мича мольяса гормӧг роз. Боря уськӧдчис мольяссӧ вотны. А бабыс горӧдіс, эн пӧ бара сюй вомад, сотас голитӧ, курыд зэв.
— Курыд? Этатшӧм мичаыс! А мыйла курыд?
— Код тӧдас, пиукӧ, колӧкӧ, сы вӧсна, медым мукӧд вотӧсыс юмов вӧлі...
— Баблы нуа ӧти роз, мед радлыштас, — решитӧ медбӧрын Боря да заводитӧ бӧрйыны медмича розсӧ, но ньӧрйыд мыйлакӧ оз сетчы, нюгыльтчӧ, а чегны оз и думайт. — А-а, менам пурт эм, — Боря перйӧ зепсьыс перочинкасӧ да чилс вундӧ розсӧ. — Катшыс, мунам ӧдйӧджык гортӧ! Нярзьыны вермас...
Кутшӧм кыпыд лолӧн зонка тэрмасис бабсӧ радуйтны вӧрса козиннас. Кильчӧӧдыс пыригӧн думыштіс: а пинявны кӧ кутас, мыйла пӧ дзоридзалігас быдмӧгсӧ нетшыштін, мед эськӧ ар кежлас мольяссӧ быдтіс. Но ӧд Боря ӧтиӧс сӧмын. Сійӧ збоя пырис керкаас:
— Бабӧ! А ме мыйкӧ вайи!
Эз «аттьӧ» шу бабыс, ни эз чирышт. Эз весиг восьты синъяссӧ да быдлунъя моз нюмдышт. Бабыс пукаліс пӧдушкаяс пӧвстын, юрсӧ боквыв лёткӧдӧмӧн, да чӧв оліс. Боря шензьӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ да тшӧтш чӧв оліс. Ӧдзӧсӧдыс, кылӧ, кодкӧ пырис. Боря уськӧдчис сылы воча.
Тайӧ вӧлі Виталь дядьыс. Киас кутіс письмӧ да пыригкостаыс и юӧртіс:
— Письмӧ то Катьӧсянь воӧма. Почтальонша сетіс да, мися, пырта...
— Сійӧ тай нӧ оз сёрнит! — тэрмасис юксьыны ас тӧжднас и Боря.
Дядьыс воськовтіс мамыс жыръяс да мыйлакӧ пӧрччис юрсьыс кепкасӧ. Виччысьтӧм шогсьыс письмӧыс уси кок улас джоджас.
Тайӧ письмӧыс кӧ тӧкӧтьӧ водзджык воис, колӧкӧ, и видзис на Марья пӧчӧс кулӧмсьыс. Да сёрмис тай. Веськодя ӧні пӧчӧ кывзіс Катьӧ нылыслысь письмӧсӧ, кӧть и радлунӧн юксьӧ, со, нылыс.
Чой-зятьсӧ да рӧдвужсӧ чолӧмалӧм бӧрын да висьмӧм мам вӧснаыс майшасьыштӧм бӧрын, Катьӧ гижис: «Тӧвбыд на гажӧй петіс мамӧ дорӧ ветлыны, да век нюжӧдчи. А ӧні сэсся збыль ог эшты дай. Уджавны пыри, купайтчан бассейнӧ дежуритны. Абу, эськӧ, ыджыд удждон да пенсия дорад век нин содтӧд. Ме ӧд ӧні абу ӧтнам — кыкӧнӧсь. Пи менам эм, Виталик. Муса вокӧ моз жӧ шуӧны Витальӧн. Кутшӧм эськӧ пи, шондібан да. Сідз нин ошйысьӧм ради шуа. Интернатысь зонка. Тувсов каникул дырйиыс вежон оліс ме ордын. Ӧні тай аслым шуа: мися, Енмыс миянӧс зурӧдіс-тӧдмӧдіс.
Сійӧ, пиукыд, пышйӧма интернатсьыс. Ме сёр рытнас куті воны гортӧ, гажа Ӧльӧ гозъя дорын пукалыштім, ме гажакодь, видзӧда: сод вылын зонка йӧжгылясьӧ.
— Тэ нӧ мый? Ноко, гортад чожа котӧрт! Мамыд, пӧди, корсьӧ!
— Менам абу мамыс, — шуӧ сійӧ.
— Кыдзи абу? Пӧръясян тай!
— Ог пӧръясь. Интернатысь пышйи. Вокзалӧ узьмӧдчылі, да воспитательясӧс аддзи, менӧ корсьӧны. Утьышті сэтысь. Тані шоныд...
Бӧрас висьтасис: ставсӧ пӧ босьтӧны праздникъяс кежлӧ да каникулъяс вылӧ, а менӧ некод оз босьт. Вот и пышйи. Кӧсйи автобусӧн ветлыны асланым посёлокӧдз.
— А мамыдъяс нӧ оз босьтны?
— Мамыс абу. Бать абу жӧ. Юӧмысь лечитчыны нуисны ылӧ.
— Ой-ой-ой, код дорӧ нӧ сэтчӧ, инӧ, мӧдан? Тэ, бурджык, ме ордын гӧститышт...
Ӧти кывйӧ воим, дай аскинас нарошнӧ интернатӧдзыс ветлі. Сідз, мися, и сідз, ме ордын Витюшыс, энӧ воштӧй. Ме мамыслӧн пӧдруга вӧвлі, мед ме ордын зонкаыс каникулсӧ коллялас. Эскисны мем, пасибӧ. Паспорт петкӧдлі, лэдзисны. Вежон оліс. Ӧні сэсся сы ради, быттьӧкӧ, и ола. Быд рыт виччыся, гашкӧ, мися, и Витюш тӧвзьыштлас-волас. Гортысь некытчӧ ог мун. Юыштӧмсьыд видзчыся и. Локтас кӧ сійӧ, а ме код — ой-ой, яндзим лоӧ. Вомӧ ог лысьт босьтны. И быттьӧкӧ сідзи и колӧ. Дивӧ! Менам ӧд и удж вылас пырӧмыс сы ради лои, сідзкӧ нин шуны. Первой рытнас кампетъясӧн гӧститӧдны куті, сёшайт, мися, сёй кампетсӧ. А сійӧ вештыштіс нырсӧ,
Катьӧлысь письмӧсӧ Виталь вокыс ӧтнас и лыддис. Борис мыйкӧдыра кывзіс, сэсся ывлаӧ петіс. А Витальыс век лыддис горӧн, мамыс дінӧ пуксьӧмӧн, быттьӧ мамыс вермис на кывзыны сылысь гӧлӧссӧ. А кор воис бӧръя стрӧкаӧдзыс, чеччис, видзӧдыштіс юрлӧсъяс пӧвстӧ шыньгысьӧм мамыс вылӧ, мыйлакӧ лӧсьӧдыштіс пӧдушкасӧ. Синъяссӧ тупкыны эз ков, найӧ вӧліны куньсаӧсь.
«Мамӧ, вот и мунін миян дорысь. А ми чайтім... Ми, яндысьтӧм синъяс, чайтім — ог и мынлӧй... Зоя, стерво, тӧрыт на зык лэптыліс... И ме сэтшӧм жӧ... Да ладнӧ, мамӧ, прӧстит».
Витальыс чышкыштіс доршасьӧм синвасӧ, мӧдіс ӧдзӧсланьыс. Паныд сылы поскӧдыс кайис Степан зятьыс.
Кык вежон талун тыри, кыдзи Степан ветлывлӧ уджавны ягӧ. Сідзсӧ сійӧ ягад петавлӧ сӧмын нин пув да тшак вотны, ружьеӧн брӧдитыштны да. Бӧръя дас восӧ посёлокас нин уджалӧ, гаражын, вӧр петкӧдан техника дзоньталанінын. Ӧні тай корисны курортӧ мунӧм бригадир-механик пыдди уджыштны вылыс складас. Степан — мужик пӧслукман, эз ӧткажит. Корӧны да, кыдз ӧткажитан? Сылы кӧть кӧн кӧрта кӧлуйнад ноксьыны, гаражын кӧть ягын. Сардмӧм кыз чунь помъясыс велалӧмны нин быд винтторкӧд да гайкакӧд сёрнитны, кужӧны ловзьӧдны быд деталь.
Ягад, майбырӧ, гаражад моз жӧ уджыд тырмӧ. Эсымда техникаыс да. Ягыд яг и эм, абу асфальт выв, жуглӧ и вына уклад вӧвтӧ, и пельк да тӧлка агрегаттӧ. Кужысь киястӧгыд пӧгиб на жӧ вӧр лэдзысьясыдлы. То гусеницаыс тракторлӧн жугалӧма, то двигательыс ӧткажитас. Колӧ кыдз позьӧ ӧдйӧнджык техникатӧ стройӧ сувтӧдны. План оз виччысь.
Кык слесарь да ачыс Степан коймӧд дзоньтасьӧны. Запчасьтыд кӧ эм, вӧчасны. Запчасьтъяснад сьӧкыд. Бур ещӧ, Степан ачыс кужӧ сваритчыны и быдӧн, да эз на сулӧдлыны техникатӧ. Тавой на войбыд мырсисны — югыд тувсов войыд — а смена вылӧ петігкежлӧ трелёвочникӧс ловзьӧдісны. Вӧрас, со, и узьны ковмис. А ӧні лэччӧ гортас. Вӧр кыскалан пӧпутнӧй машинаӧ и сӧліс кабинаас, эз понды виччысьны йӧз кыскалан автобуссӧ.
«Водзджык гортӧ локта, — кабинаын пукаліг, думайтіс Степан. — Гашкӧ, Виталь шуринкӧд вадорӧ лэччывны да. Свежӧй чери, колӧкӧ, шедыштас?»
Виталь зятьыскӧд найӧ томдырйиыс зэв бур другъяс вӧліны. Дыр ӧтлаын кыкӧн пӧрӧдчисны. Том йӧраяс быттьӧ — собалӧны пуысь пуӧ да жургӧны бензопилаясӧн. Вура-вара сӧмын — клысь пӧрӧ ӧтторъя пу! Любаясыс бара урпиян моз тюръялӧны пӧрӧм пу дорад, увйысьӧны.
Люба кодь визув да пелькыс некод эз вӧв найӧ лесопунктын. «Андел тэ» — ылысянь нимкодясьліс Степан, но ныв дорӧ сибӧдчыны эз лысьт: поліс. А серамвыв кӧ лэптас?
Ӧтчыд би дорын пажнайтігӧн Степанлӧн напарникыс, Любочкалӧн Виталь вокыс, кутіс шуны — аддза пӧ ӧд: сьӧлӧмыд менам чоюк вӧсна. Гӧтрась пӧ.
— Кыдзи? — падмуніс Степан.
Виталь серӧктіс, тойыштіс другсӧ мыр вылысь муас.
— Кыдзи ставыс гӧтрасьӧны, сідз жӧ. Корав!
— А сійӧ мунас ме сайӧ? — муас усьӧм бӧрын тэрыба юаліс Степан.
— Тэ сайӧ? Да тэ сайӧ йӧй сӧмын оз мун! — Витальыс уськӧдчис другыс вылі да, том зверъяс моз, найӧ дыр патурликасисны-вермасисны лым вылас.
— Ме гӧтрасьны жӧ кӧсъя, — неуна лӧньӧм бӧрын гажаа юӧртіс Витальыс. — Доймӧм чуньӧс лечитны котралі медпунктӧ, да сьӧлӧмӧс висьмӧдіс збой пельшӧричаыс.
— Виталь, збыль?! Вай, сідзкӧ, кыкнанным гӧтрасям! Керкаяс орччӧн пуктам, рӧдняяс нэм чӧж кежлӧ лоам.
— Бур!
Сідзи и артмис, кыдзи кык друг кӧсйысьлісны. Гӧтрасисны. Ӧтиыс — пельшӧрича Зоя вылӧ, мӧдыс — веж петкӧдлысь Люба вылӧ. Посёлок помас зэв лӧсьыд местаӧ орччӧн керкаяс зымгисны-пуктісны. А ёна ыджыд лӧсялӧм да рӧдняасьӧм мыйлакӧ эз артмы. Кӧдзалыштіс, быттьӧкӧ, и пӧсь ёртасьӧмыс кык друг костын. Люба юыштавны кутіс, а Зоя, велӧдчӧм морт, дивитіс эз сӧмын Любаӧс, но и Виталь верӧсыслысь став рӧдвужсӧ. Тӧдлас кӧ Зоя, мый Витальыс пырыштлӧма чой гозъя ордас, рытывбыд сэсся чилзас:
— Бара нин чой ордад пыралін? Пьянничайтінныд чоя-вока ӧтлаын? — А керкаясыс орччӧн да, Люба кылӧ Зоялысь чилзӧмсӧ.
— Чӧрту, эн и лок сэсся миянӧ, — шуыштас Люба вокыслы.
— Чоюк, мый тэ сёрнитан? Кыдзи нӧ аслам рӧдняяс дорӧ ог пыр? — серамсорӧн шыасьліс Виталь. Но гӧтырыс, буракӧ, ас кабырас йӧршитіс Витальӧс. Эз понды пыравны чой дорас, коркӧ зэв нин шоча пывсьыны вӧзйысьліс. Прӧстӧ, кӧдзыд суседъяс кодьӧсь лоины кык друг.
Ӧні, тьӧщасӧ вайӧм бӧрын, быттьӧкӧ матысмыштісны бӧр. Тӧждыс да маетаыс матысмӧдісны. Зоя и Виталь гознанныс пыравлӧны.
Кильчӧ вывсьыс Виталь шуринсӧ аддзӧм бӧрын Степан ылысянь вашмуніс да шыасис:
— Чолӧм! Мыйкӧ тай нӧ зэв гажтӧм сулалан?
— Мамӧ... кулӧма, — джӧмдалігтыр юӧртіс мӧдыс. Степанлы быттьӧ морӧсас гулскисны мыйӧнкӧ, здук кежлӧ сувтовкерліс, сэсся локтіс кильчӧ пос каянінӧдзыс да пуксис первой пос тшупӧдас, кыскис зепсьыс куритчыны. Ӧзтіс и вӧлись юаліс: — Кор? — Вочакыв виччысьтӧг мыччис куритчансӧ шуриныслы.
* * *
Дзебисны Марья пӧчӧс югыд да гора тувсов лунӧ.
Шойна вылӧ нутӧдз рӧдвужыс вайлісны покончаӧс гортас, Петыргрездӧдз. Мед пӧ медбӧръяысь видзӧдлас аслас горт-поз вылӧ да рӧдимӧй местаяс вылас. Да и мед пӧ сыкӧд прӧщайтчасны грездса войтырыс, пӧчӧ-пӧдругаясыс.
Тракторъясӧн туйсӧ нырӧмаӧсь, да автобусыс эз и вермы керка дорӧдзыс пыртны. Гортсӧ ки вылас и вайисны пӧчӧ овмӧс дінӧ. Эм тай, майбырӧ, кодлы ки йылас новлӧдлыны. Пи-моньыс и внук-внучкаыс пӧвъяснас. Сэсся тӧдса да рӧдня — морт кызь колльӧдысьыс вӧлі.
Карта саяс совхозыс буретш картупель пуктіс. Аддзисны пуктысьысьяс пӧчӧлысь горт вайӧмсӧ, гузь уськӧдчисны тшӧтш сэтчӧ. Сы мында йӧз чукӧрмис Марья пӧчкӧд прӧщайтчыныс.
— А нылыс тай нӧ абу, Любаыс? — вашкӧдчисны ас костаныс нывбабаяс.
— Сійӧ, колӧкӧ, гу дорас. Либӧ гортас кольччис пуны-пӧжавны.
Збыль, Любаыс эз вӧв колльӧдысьяс пӧвстын. Эз гу дорас кольччы ни. Сійӧ гортас коли, садьтӧм код.
Эз вӧв колльӧдысьяс пӧвстын и Любалӧн Боря пиыс. Любалысь абутӧмтӧ, дерт, дзик пыр быдӧн казялас. А Борис йылысь некод эз и казьтышт. Зонкаыд зонка и эм, кӧні оз котрав да. А збыльвылассӧ, Борялы бара лои лёк, да колян луннас на больничаӧ нуисны.
Зато мӧд нылыс Марья пӧчлӧн, Катьӧыс, вӧлі тані. Воӧма карсьыс. И абу ӧтнас. Сьӧрсьыс вайӧма кутшӧмкӧ зэв визув зонкаӧс. Катьӧыс керка пытшкас мамыс горт дорын олляліс-бӧрдіс да гӧститӧдіс пӧсь няньӧн керка тырыс шӧтӧм йӧзӧс. Поминитӧй пӧ миянлысь мамӧӧс, видлыштӧй няньсӧ да, со, черинянь чепӧльтӧй. А зонкаыс сылӧн, гажысла дурмӧма, котралӧ вежӧдӧм ӧшинь увтіыс, льӧм пу гӧгӧрыс да бедьторйӧн ытшкӧ-клессьӧ вирич дорсьыс петшӧр петассӧ — лэчыд сабляӧн ытшкӧ-бырӧдӧ мустӧм вӧрӧгӧс.
Прӧщайтчыны локтысь старукаяс видзӧдісны вильыш зонка вылӧ да лапӧдісны боканыс:
— Ой-ой тай тайӧ кодкӧ зэв вильыш! Кодлӧн нӧ тэ?
— Карысь ме, — збоя вочавидзліс зонка. — Екатерина Александровна тётякӧд воимӧ.
—
— Не-а. Я сперва на каменщика выучусь. Потом приеду. Большой каменный дом здесь построю! — Зэв збыльысь вочавидзліс налы зонка.
— Во-во-во!
Гадайтісны да мӧвпалісны старукаяс, Марья пӧчлӧн пӧдругаясыс. А Марьялы, со, нинӧм нин оз ков. Шыньвидзӧ-куйлӧ чӧв.
Гортсӧ петкӧдісны нин керкасьыс. Ӧшинь улас пуктісны. Катьӧыс нетшкӧ сьӧлӧмтӧ, омлялӧ мамыс дорын:
— А сударина-матушка, пыр тай шулін, мед пӧ шоныд, да абу жар. Со и, небыдик лунсӧ, медмича тувсов лунсӧ бӧрйӧмыд кувнытӧ, медбӧръя туяд петнытӧ...
Шлыньгис небыдик шонді, дзоридзаліс льӧм пу да вежӧдіс межаыс. Кӧнкӧ ферма дорын муркӧдчис трактор да баксісны куканьяс. Картасайса ыб вылын пуктісны картупель.