БУШКОВ ЛЁКЫСЬ ЛЫМСӦ ГАРТӦ

I юкӧн

ЗАРНИ МАЛЬЧИК

Колька

— Кани-и-кулъяс! Регыд Выль во! Ёл-л-ка-а!..

Ыззьӧм зонпосни-первоклассникъяс дыр на чилзісны да равзісны пасьтасянмозыс школа каридорын, шыбайтчисны шапкаяснас да нига-тетрадь тыра дӧра кисаяснас. А Шучалин Колька, главнӧй ыззьӧдысьыс, — сытӧг некытӧн и немтор эз артмывлы — тэрмасьӧмысла кизясьтӧгыс и уськӧдчис кӧдзыд ывлаас. Резіс сійӧ сиктса клублань, коді вӧлі меститчӧма пазйӧм кӧлӧкӧльняа вичкоӧ. Сылӧн талун медся ыджыд радлуныс: абу каникулыд, а концерт, коді лоӧ рытнас, да Колька ачыс сэні тшӧтш кутас артиставны.

Концерт йылысь юӧртан ыджыд кабала лист со лясвидзӧ лавка стенын, сылӧн ӧти пельӧс чуктӧма да лётъялӧ-шпорӧдчӧ швичкысь вой тӧвсьыс.

Колька резіс-тэрмасис, но лавка дорті уйигӧн век жӧ сувтовкерис, медым лыддьыштны-любуйтчыштны сэтчӧ гижӧмторнас. Объявлениелань матысмиг тайкӧ и оз люкав тьӧтӧӧс, коді сувтовкерис кабаласӧ жӧ лыддьыштны.

— О господи! Колька, зарни мальчикӧ! Чолӧмасьӧм пыдди кок йылысь уськӧдан! Кытчӧ сідзсӧ тэрмасян, сӧтанник?

— Репетиция вылӧ! Клубӧ! — юӧртіс зонка да сувтыштлытӧгыс и резіс водзӧ. Сувтан кӧ, тьӧтӧыд другӧн оз лэдз, кутас сійӧс да тайӧс юасьны. А Колькалы позьӧ-ӧ сёрмынысӧ? Марья Борисовнаыс ӧд шуис: тэ пӧ миян медся том и медся активнӧй артист. Тэнӧ пӧ тшӧтш сюйим концерт программаас. Аски пӧ урокъяс бӧрад дзик пыр и лок клубас репетиция вылӧ. Да бурджыка пӧ думыштлы сьывны кутан али кывбур лыддьыны.

У-у, кывбуртӧ да сьыланкывтӧ Колька уна тӧдӧ! Рочӧн и комиӧн! Мӧд керкаас налӧн учительница Шӧкаимысь патераын олӧ. Сы ордын быд рыт Колька коллялӧ, лыддьӧны и мойдъяс, и кывбуръяс. Наизусьт тӧдӧ нин и «Мороз и солнце»-тӧ, и «Славная осень»-тӧ, и «Волга-Волга»-тӧ, и «Сижу за решёткой»-тӧ да унаӧс на мукӧдӧс. Но Марья Борисовна шуис, бурджык пӧ, коми кывбур кӧ лыддян. Позьӧ «Эн, эн узь, бӧжалысь»-ӧс лыддьыны либӧ «Бушков лёкысь лымсӧ гартӧ». Ӧні буретш тӧв, да тӧв йывсьыс скодаджык лоӧ. А сьывны сэсся некор оз кут! Мед оз надейтчыны! Сьывны кутан да видзӧдысьясыс бара кутасны горзыны: «Зарни мальчиктӧ! Зарни мальчиктӧ сьылышт!» Йӧюкъясыд быттьӧ оз тӧдны, мый ме школаӧ нин ветла да тӧда нин: абу «Зар-ни-маль-чик», а «За-ни-ма-ли города! Партизанские отряды занимали города». Вот! Сійӧ ӧд сідзсӧ важӧн, вит арӧсӧн на сьывліс. А век ӧнӧдз нимтӧны Колька — Зарни мальчикӧн. Вот йӧйясыд! А Колькалы мый, велаліс нин тайӧ ним дорас да оз и дӧзмы. Первойсӧ чушкӧдліс жӧ парсӧ, да Ӧдӧття бабыс такӧдіс сійӧс:

— Тэ миян зарни мальчик и эм да! Зарни питор и эм да! Зэв муса, да сійӧн и тэнӧ сідз шуӧны, дитюкӧ! Сьылан лӧсьыда дай...

А мый, лӧсьыда и сьылӧ Колька! «Ме гуляйті лун да вой» тай сьыліс ноябрскӧй праздник дырйи, да залас ставныс ызгыны кутісны да кекӧначасьны. А ӧти зон шыбитіс юрсьыс югыд кӧзырока пуражкасӧ сцена вылас да горӧдіс:

— Юр вылад пукты! Юр вылад!

Но и серам сэки вӧлі. Пуражкаасис Колька, а сійӧ ыджыд да синсӧ Колькалысь тупкис. Рекрут-молодечыд сэсся гораньысь кӧть ворс. А сэтшӧм югыд кӧзырока пуражкаыд Колькалы, буракӧ, ёна и мунӧ. Да кысь сійӧс босьтан? Эськӧ батьыс кӧ карас ньӧбас сылы...

Ӧдйӧ ризӧдігад тай позьӧ жӧ, вӧлӧмкӧ, казьтывны и мечтайтны. Клуб ӧдзӧсӧд пыригӧн тай бара на кутліс люкавны выль киномеханиксӧ, коді вӧлі и кино петкӧдлысь, и клуб завнас.

— Э, шпингалет! Кытчӧ, кытчӧ?! — тшапкис сійӧ Колькаӧс шошаӧдыс да дась и тойыштны бӧр ывлаас. — Водз на, рытнас лок!

— Ме репетиция вылӧ! Марья Борисовна шуис... лок пӧ... — киномеханик киняувті водзлань тюркнитны зілигтыр чилӧстіс Колька да тшӧтш и ассьыс ним-овсӧ юӧртіс: — Шучалин ме! Колька...

Мӧдыс лэдзис чорыд кабырсьыс Колькаӧс, шутёвтіс:

— Ёлки-палки! Тэ и эм Зарни мальчикыс? Пыр, сідзкӧ. Сӧмын сэні некод на абу. Но регыд локтасны. Ме инӧ ог и игнась. Петала бӧра-водза лавкаӧ, тшынасянтор бырис. Али... Погоди-ка... Гашкӧ, тэ котӧртлан да? Шу, киномеканиклы. Сетасны. Тэ, случайнӧ, он на куритчи? Ваян да куритчим эськӧ кык артист.

Колька дзӧрӧдӧ юрнас, ог на пӧ куритчы, но мыйла пӧ и не котӧртлыны, ачыс кӧ кино петкӧдлысьыс корӧ.

Пӧслукман Колька. Со нин сійӧ бӧр лавкалань резӧ, пеляс шутьлялӧ тӧлыс.

Бушков лёкысь лымсӧ гартӧ

Вой кежлас и збыль ывлаыс дзикӧдз гудыртчӧма. Шувгысь тӧлыс кысянькӧ вайӧ и койӧ гырысь лым чиръяс. Найӧ лэбӧны бобувъяс моз да дӧзмӧдчигтыр шляпкысьӧны Колькалы пӧсялӧм ныр-вомас, лясӧны пельпомас и пупайка сосъясас.

Асывнас школаӧ мунігӧн лымйыс кок улас ойӧстӧмӧн дзива-дзивакыліс, а ӧні небзьӧма. Рутшкакылӧ. Пуд мында нин лясӧма валеги нырас.

А пытшкӧсса тӧв нырыс Колькалӧн рыт кежлас дзикӧдз раммис-лязмуніс. Оз нин лэбӧдны кокъясыс, шлапиктӧмӧн нуӧны. Ӧдва тувччӧ-восьлалӧ, но мӧвпнас век на горалӧ, збодера быд кыв вомсьыс чеччыштӧ:

— Бушков лёкысь лымсӧ гартӧ...

Со медбӧрын и асланыс керкаыс да кильчӧ помыс. Поссӧ кайигӧн шатовмуніс, мудзӧма лунтырнад. И кынӧмыс сэтшӧма сюмалӧ! Гортас пӧди ужнайтісны нин. Колисны эз сылы пӧсь шыдсӧ-а? Колӧкӧ, ужынтӧг ковмас водны? Дедыс шуас: дыр гуляйтысьлы пӧ пай абу, дай индас паччӧр сэрӧгас.

Дедыс Колькалӧн стрӧг. Ук-к! Пельтӧ на вермас нетшыштны! Кӧн пӧ та дырасӧ брӧдитін? Батьтӧгыс пӧ тай дзикӧдз тшыкны кутіс зонкаыс!

А концертыс нӧ брӧдитӧм? Клубын вӧлі да. Кутшӧма на и вачӧдісны кияснас, кор кывбурсӧ помаліс да копыртчыштліс. Горзісны на: сьылышт пӧ! Но тайӧ разыс мездіс Марья Борисовна, концерт нуӧдысьыс. Сійӧ быттьӧ общӧй хорын, сӧмын пӧ первой куплетсӧ ӧтнас заводитас.

Юӧртіс тайӧс Марья Борисовна да дзик пыр Колькакӧд орччӧн сувтіс, а на бӧрвылӧ уна нывка да зонка гырысьджык классъясысь меститчисны.

— И так! Кывзӧй хор! — горӧдіс залыслы Марья Борисовна да тувкыштіс гырддзанас Колькалы: заводит пӧ.

На закате ходит парень,

Возле дома моего-о...

Он моргает мне глазами

И не скажет ничего-о, —

Ӧддзӧдчӧм чибук моз и заводитіс сяркӧдны Колька, а бӧрвылас сулалысь нывкаяс да зонкаяс быттьӧ и водзӧ на сійӧс ӧддзӧдісны — горӧдасны кыдз:

И кто его знает, зачем он моргает...

Выль сьыланкыв, а унаӧн нин тӧдӧны сійӧс: и видзӧдысьыс и петкӧдлысьыс — ставныс артистъяс. Гажа рытыс вӧлі. Тадз жӧ «Лейся, песня» сьылісны дай «Вдоль деревни»...

Полӧмӧнмоз кильчӧ ӧдзӧсас таркнитіс гулякыд. Дедыс кӧ петас, тшук пинялас. Но восьтіс Ӧдӧття бабыс.

— Но, локтан, войдур? — кайтыштіс сійӧ да пыр жӧ юаліс: — А мамыд нӧ... Абу тай нӧ тэкӧд?

— Мамӧтӧ ме ог тӧд... Ме сійӧс эг аддзыв, — вочавидзис Колька да тэрмышсис тюркнитны посводзас. Бӧрас нин вӧлись юаліс:

— Сійӧ тшӧтш ли мый концерт вылас ветліс?

— Петіс тай ужын бӧрын-а. Ветла пӧ том йӧзыслысь гажсӧ видзӧдла.

Тайӧс юӧртӧм бӧрын бабыс тэрмӧдлыштіс зарни питорсӧ да дзик пыр и вежис сёрнисӧ мӧд визьӧ:

— Лок пыр да, батьыдсянь письмӧ воис, лыддьышт. Мамыд петӧм бӧрын нин вайис кутшӧмкӧ дядьӧ. Шопер шусис...

Керка пытшкас рӧмыд, лампасьыс бисӧ чинтӧмаӧсь, да муртса и югдӧдӧ порог дорсӧ. Зыбкаас чӧв-лӧнь ніскӧ Васьтоль вокыс. Паччӧр вывсяньыс дедыс шы сетліс жӧ, но эз лэччы джоджас, унзільыс личкӧма, буракӧ, топыда. Сійӧ ӧд водз чеччӧ да водз жӧ и водӧ. Шондіыскӧд пӧ тай, шулывлӧ Ӧдӧття бабыс. А Колькалы тайӧ и бур. Паськӧмсӧ на вывсьыс кульӧ, а бабыслы вашнитӧ нин:

— Кынӧм сюмалӧ.

— О, дитя... Лунтыр эн мыччысьлы да... Шома шыд пачын. Кослун эськӧ ӧні, да нӧкйыштам инӧ. Сёй, дитяӧ... Эсся карад мунанныд да... Корӧ тай батьыд дінас. Каникул вылас пӧ мыйӧн Колькаӧс лэдзасны, пыр и локтӧ...

Шома шыдыс пачас абу на удитӧма кӧдзавныс, но абу нин и вывті пӧсь. Да ой жӧ нин чӧскыд! Ушйӧ зарни питорйыс нянь сорӧн, ӧтторъя курччӧ да паньыштӧ, дай зільӧ на батьыссянь письмӧсӧ лыддьыны:

— Б-у-р лун, бу-р ч-а-ч...

— Сідзи, сідзи, пиукӧ... Грамотей тэ менам. Бур лун да бур час, — отсалӧ тшӧтш бабыс лыддьынысӧ. Мамыс локтіс, чожа лыддис ставсӧ.

Колька кывзӧ, но нинӧм нин оз кыв ни велав. Синмыс ачыс тупйысьӧ. Пызан саяс и унмовсис. Вӧтын моз кыліс, кыдзи бабыс лэптіс сійӧс дедыс дорӧ паччӧр вылас, а сэсся сы ни садь унмовсис. Эз кывлы, кыдзи мамыс да бабыс войбыд ноксисны-дасьтісны кӧлуй да сёян-юан, медым аски кежлас туйӧ петны ставыс вӧлі нин дась. Шоперыс ӧд рытнас шуис, ме пӧ бӧра-водза орчча райцентрӧдз ветла, сдайта сэні грузсӧ дай аски лун шӧр гӧгӧрын бӧр нин тані лоа. Моньыд кӧ пӧ карас мекӧд мунны дась лоӧ, босьта пӧ.

Да кыдзи нӧ, босьтас кӧ, он мун? Дасьтысян нин войбыд да. Машинаыс вед карад ой шоча ветлӧ. Туйсӧ кӧ пӧльтас, и тулысӧдзыс на верман татчӧ кольны. И сідз нин Дарья ичӧт кага вӧснаыс да Колькалы школаӧ ветлӧм вӧснаыс ӧнӧдз нюжӧдчис. Ӧтнассӧ муса Педюксӧ эновтіс. Карад том мужикыд и тшыкны вермас.

Дарья мам

Тайӧ письмӧ водзас ли мый, но Дарьялы верӧсыс вӧтӧн колян вой уськӧдчыліс. Мисьтӧма. Быттьӧ вӧрынӧсь найӧ тшак вотӧны. Дарьялӧн наберушкаыс быттьӧ тырӧма нин тшакнас да чуксалӧ Педясӧ, вӧзйӧ сылы, вай пӧ тэныд пестерад кисьтам менсьым тшакӧс.

— Менам и тэтӧг нин тыр пестерӧй. Пӧрччы дӧрӧмтӧ да ноп дӧрӧм мыгсьыс вӧчам, — шуӧ верӧсыс.

Дарья и дӧзмыштӧ:

— Но, мый нин сэтчӧ дӧрӧмӧс пӧрчча! Горшасян тай. Тырис кӧ нин пестер-чуманным, мунамӧ гортӧ дай.

— Сідзтӧ шуны тэд лӧсьыд. А кӧні гортыд, тӧдан он? Вошим ми. Ылалі ме туйсьыс.

— Кык пу костӧ сэсся и вошамӧ! — дзикӧдз дӧзмис Дарья, индӧ енэжас шонді вылӧ. — Со шондіыс, лун банланьыс сетчы.

А шондіыс друг быттьӧ воши кытчӧкӧ, пемыд лои.

— Педя! Педя, кӧні тэ, лок ӧтлаын кутам виччысьны югдӧмсӧ-ӧ!...

Сэтшӧм сьӧкыд, пӧдтысь-личкысь вӧт. Дарья садьмис Колька гӧлӧсысь:

— Ывлаыс югыд нин, кутшӧм югыд виччысян? Кӧнкӧ менам тані важ гын сапӧгъяс, ми дедӧкӧд амбарӧ петалам, порсь тшӧг колӧ пыртны дай сур лагун, Ӧдӧття баб тшӧктіс. Сур сійӧ кӧсйӧ Выль во кежлӧ пуны.

— О господи, эта дыра узьсьӧма! Лунъюгыд нин и эм! Пельӧсас жӧ и воді да, дерт, лёк вӧт уськӧдчас! — ырсмуніс Дарья, гӧбӧч вывсьыс лэччанмоз век быттьӧ аддзис вӧтсӧ. Сьӧлӧмыс діпкис. Дай лунтыр сэсся сюлтчис яйыс, этатшӧм вӧтыс пӧ бур водзӧ эз жӧ уськӧдчы, гашкӧ, мыйкӧ лёктор нин Педяыскӧд лои да.

А со, вӧлӧмакӧ... Тайӧ письмӧ водзас сідз вӧтассьӧма! Педюкӧ, мусукӧ... Гажтӧмтчӧма! Корӧ! Да ме вед гажтӧмтчи жӧ! Ой, кутшӧма гажӧй бырис! Кыдзи нӧ он гажтӧмтчы, дас во нин пӧшти ӧти йитӧдын олӧны-вылӧны да. Торъявлы эта дыра кежлас мусукыдкӧд! Во джынйысь нин дырджык да... Том аньыдлӧн вед сьӧлӧмыс абу сёйысь — ловъя вир-яй...

Дарьюшкалы дас сизимыс муртса тыри, кор первой корасьысьяс воисны. Суседыс Пашко Опонь дядь варов чоюксӧ сьӧрсьыс босьтӧма да. Ыджыдджык пиӧс пӧ, Ӧльӧксанӧс, гӧтравны кӧсъям. Сетанныд он пӧ ӧтка нывтӧ, Дарьюшкатӧ? — Он кӧ сетӧ, менам вежапи, Ӧльӧксанушко, шогысла кулӧ, — содтӧ Опонь дядьлӧн чойыс ассяньыс.

— Но-о, мед оз кув, — шыасьӧ Дарьялӧн мамыс серамсорӧн. — Вывті бур жӧник и вывті бур да шань зон. Но менам нылыс шань жӧ, да том на зэв, кызь арӧс тыртӧдз ог некодлы сет, мед кӧть и Ӧльӧксаныдлы. Виччысьлас кӧ, да Дарья ачыс окотитас сы сайӧ петны — ме нем ог шу дай ог ӧтказ сет. А батьыс Дарьялӧн пыр ӧтсӧглас вӧвлі гӧтырыскӧд да шеновтіс сӧмын ыджыд кабыра кинас, мед пӧ сідзи и лоӧ, кыдзи Дарьялӧн мамыс кӧсйӧ.

Регыд Ӧльӧксанӧс гӧрд салдатӧ служитны босьтісны. Дарьялы Ӧльӧксаныс кажитчыліс да асьсӧ быттьӧ сылы и видзис, эз некодкӧд ёнасӧ другась-пӧдругаась. Войпукныд петалас грездӧ, пӧттӧдзыс сьылас-йӧктас да гортас пырӧ, оз мукӧдъяс моз окасьны да сывъясьны пельӧс сайӧ кольччы. А мӧд во гожӧмнас Педя саяс кутісны коравны, да Дарья батьыслы морӧсас пыр и уськӧдчис. Сет пӧ, батьӧ, Педя саяс, муса сійӧ меным, любита зэв ёна.

— Кыдзи!? Эн ӧмӧй мамыдкӧд кызь арӧс кӧсйӧй виччысьны да Ӧльӧксан сайӧ петны? Ме тай нӧ сідз быттьӧ гӧгӧрвои. Али тэ, менам, Иванко Иванлӧн кӧйдысыс, сэтчӧ-татчӧ усьласьӧмӧн кӧсъян овны? Эз вӧвлыны миян Иванко рӧдын сэтшӧмъясыс!

Батьыслысь татшӧм скӧр гӧлӧссӧ Дарьюшка некор на эз кывлы. А сійӧ со нин и порогдор стенсьыс кутіс шарзьыны-корсьны тасма.

— Ой, батьӧ, ой, батьӧ... Тасмаав, а ог кӧсйы Ӧльӧксан саяд, Пролӧ Педьӧыс мем любӧджык! Сійӧс сьӧлӧм бӧрйис! Батьӧ...

— Бӧрйис?! — горӧдіс батьыс да другӧн небзис, шеновтіс кинас — татшӧм сылӧн модаыс вӧлі. Кинас шеновтіс — эновтчис тасма юасьӧмсьыс, воськов вӧчис джодж шӧрланьыс, кыкнан кисӧ шлапкис пидзӧсъяс вылас:

— Месӧ мый... Тэныд вед овнысӧ. Ог мырдӧнав...

Мамыс кылтас пачводзас сулаліс да дыр эз лысьт нинӧм шыавны, а сэсся уськӧдчис небзьыштӧм верӧс дорас да ымӧстіс:

— Иван, лӧнь вай, ме мыжаыс тані, абу нылыд. Менӧ, колӧкӧ, и куль тасманад. Ме шуи: водз на нылыслы петнысӧ, кызь ар тыртӧдз некод сайӧ ог сет! Иван...

Дарьялӧн мамыс малаліс верӧсыслысь чужӧмбансӧ, пельпомъяссӧ, мед нин сӧмын дзикӧдз лӧньӧдны скӧрмылӧм верӧссӧ, но мӧдыслӧн, тыдалӧ, век пуис пытшкас, йӧткыштіс гӧтырсӧ дінсьыс, крапкис:

— Сідзкӧ, и Пролӧ Педӧр саяс кызь арӧс тыртӧдзыс оз пет!

Небыд-небыд Дарьялӧн батьыс, а петкӧдліс збыль мужичӧй этшсӧ.

Кикутісны выль жӧникыдкӧд, а венчайтчыны кызь арӧс тыртӧдзыс эз и лэдз батьыс.

Кикутігас Дарьялӧн мода вылас и лои оллялӧм-бӧрдӧмыс. Дай зэв на кыпыд да мича кывъяс сюрӧны невестаыдлы кыв йылас. Мусакӧд вед, радейтанакӧд йитчыны-овмӧдчыны дасьтысьӧ.

Шондібанӧй дай менам ныв юрӧй,

Румянеч чужӧмӧй дай вынтыштӧм коскӧй,

Шондібан менам дай бадь пу кор моз югъялӧмӧй,

Тувсов шор моз сёльӧдчӧмӧй...

Некутшӧм «Ог кӧ ков ме тэныд дай, матушкаанӧй» эз олльышт Дарья и венеч улӧ мунтӧдзыс. Дарья вӧлі рад, мый Пролӧ Педя сайӧ мунӧ да водзвыв и аслыс туналіс да гадайтіс шуда-лӧнь олӧм. Дай грек и норасьны, дас во регыд олӧны Педяыскӧд, ӧти додь кыскӧны да и ӧти вожӧд, разі-пелитӧг. И слава Богу! Педя дорас лэччас карас, да лючки-ладнӧ жӧ кутасны овны, быдтыны кык зарни питорсӧ. Коймӧдӧс кӧ эськӧ, нывкаӧс, Ен сетас...

Водзӧ Дарья оз на и лысьты тунавны-гадайтны, но веськыда кӧ шуны, Дарья полыштӧкодь карса олӧмсьыс, крессянка ӧд, сиктса чужтас-быдтас. Но кытӧнкӧ пӧсь морӧс бердас сьыліс радлун. Лоас медбӧрын и ачыс пач водзас кӧзяйкаӧн. Энька-айкаыс кӧть и бурсьыс-бурӧсь, шаньсьыс-шаньӧсь, а пыр вежӧрад кутан: абу ас вӧля олӧм, абу ачыд кӧзяйка, пыр лоӧ виччысьны, мый найӧ шуасны, мый найӧ тшӧктасны, кыдзи тэ вылӧ видзӧдӧны: бур синмӧн али бугжыльӧн. Век том ичмонь туйын лоӧ овны.

Помнитӧ Дарья мамыслысь кывъяссӧ:

— Зэв бур семьяӧ, дитюкӧ-нылукӧ, веськалін, слава богу. Зэв бур энька-айка дорӧ. Ӧдӧттяыс нин сійӧ мам мозыд жӧ кутас видзны, ыджыд сьӧлӧма да мелі ань сійӧ. Васькаыс круткодьджык, да ачыд эн сет помкасӧ тэ вылын ыдждавнысӧ. Пӧчитайт да кывзысь сылысь. Менӧ мамӧ велӧдліс верӧс сайӧ сетігӧн: айкатӧ пӧ верӧс дорсьыд ёнджыка на колӧ пӧчитайтны, сэки пӧ и Енмыс сетас семья кост лӧнь да судзсяна олӧм.

Тайӧ мам наказнас и оліс Дарья ӧнӧдз Пролӧ Иван Васька семьяас. Зыктӧг-шумтӧг олісны. А водзӧ сэсся кыдз Ен сетас. Здоровйӧ да терпенньӧ кӧ лоӧ, и водзӧ на олӧмсьыс радлун кутас чуктыны. Кӧть и карын. Сэні йӧз жӧ олӧны. Сэні и Митрей вок гозъяыс, и главнӧйыс сэні Педяыс, олан тӧварышыс, мусукыс да пыкӧдыс.

Васька пӧль да Ӧдӧття пӧч

Ывлаыс муртса на лӧзавны кутас, а Пролӧ Иван Васька пӧль ыжку пася нин, коскас тасмаыс и. Кватитас кӧтшас тувсьыс важиник пеля шапкасӧ да муртса кывмӧн дзуркнитас-петас ӧдзӧс мӧдарас. Посводзсяньыс первой делӧ кайлӧ сараяс, кывзыштас, картаас мӧс-порсьыс ловъя шысӧ сетӧны оз, да мӧскыс кӧ пуркнитас, пернапас чӧвтас, шыбитыштас лясниас турунтор дай лэччас бӧр посводзас. Сысянь кильчӧ помас петас. Сэні ыджыд и ичӧт рос да паськыд зыр дасьӧсь нин быд асывся уджсӧ вӧчны. Шоч вой ӧд оз дурышт небесаыс. Кабыр кӧть да быть койыштас лымсӧ. А то и чӧлӧй тола пӧльтас. Войся шойччӧг бӧрад сэки лӧсьыда на и унтӧ пальӧдыштан да лысьӧмтӧ песан.

Кильчӧ помсӧ чышкӧм-зыртӧм бӧрын и овмӧссӧ на ставнас кытшовтас. Ӧшмӧс дорас туйыс эм-ӧ, ӧшмӧс розьыс бырдалӧм абу, да и жытник-кӧбрег дорас да пывсянас трӧпкаыс мед тӧдчис-тыдаліс бурджыка.

Талун кильчӧ вылас петӧм бӧрын пӧльлӧн шензьӧмысла льӧбйыс нюжавліс быдӧн. Лун куим-нёль бӧрын Василей кутасны пасйыны, челядь ёлка да Выль во виччысьӧны, а вевт вывсьыс тёпкӧ-виялӧ войтва! Но и но! Татшӧм дивӧыд шоча овлӧ. Поводдяыс тай сійӧ ышнясьысь гӧстя кодь, быд во аслысног дурӧ. Таво лымйыс Пӧкрӧв аскиӧ усьліс да сэсся эз нин и сывлы. Парасковья ульӧмыс тай лун-мӧд кежлӧ небзьӧдыштліс жӧ лымсӧ, но гӧрд флагӧн войлысьяс, выль власьтлысь кызь вося юбилей пасйысьяс, гынкӧмнысӧ кучик сапӧг вылӧ эз и вежлыны воддза воясӧ моз. Колькаыс тай налӧн седьмой числӧнас кӧнъя войлӧма рытӧдзыс, локтіс да Ӧдӧття бабӧыс пачӧ жӧ сюйліс пычьялысь гын сапӧгъяссӧ косьтыны-а. Войдур пӧ, кӧні та дыраыс шляйтчин да гынкӧмтӧ кӧтӧдін тадзсӧ? Бабыс ропкӧм вылӧ Колька аддзис на и вочакывсӧ. Неграмотнӧй пӧ тэ, бабукӧ, абу ӧмӧй пӧ Октябр праздник талун? Демонстрация вылын пӧ вӧлі, сёысь «Ура!» горӧдлі дай трибуна вылас на кавшасьлі. Тшӧктісны да речь на пӧ висьталі!

— Но, морӧ, речь! Мый нӧ висьталін, грекӧвӧйтысьӧ?

— Мися школаӧ нин ветла, отлично вылӧ велӧдча!

— Сибалан жӧ быдлаӧ, — шлопкерис бабыс кинас. — Речь висьталысьыс! Дедӧ, кылан? — шыасис паччӧр вылас куйлысь верӧс дорас.

— Кыла эськӧ да... Лэччыныс дыш нин петӧ-а...

Сэки Васька пӧльлы окота вӧлі детинкасӧ пельӧдыс лют-леткерны, вывті нин пӧ быдлаӧ нырсӧ сюйысь быдмӧ. А ӧні друг тайӧс тӧд вылас уськӧдіс да аслыс и пасйис, колӧкӧ пӧ и бур на и артмис, эз лэччы паччӧрсьыс да эз чирышт детинкасӧ, мед пӧ и кутшӧм чужӧма, сэтшӧм быдмас. А батьыс дорӧ пӧ карас лэччасны, да батьыс сэсся и мед велӧдас, а менам велӧдсис. Шы ни тӧв лоӧ налӧн ыджыд керкаын вильыш челядьтӧгыд. Ас кежас кольӧны пӧльӧ да пӧчӧ... Тайӧ думсьыс нюкыртчыліс на сьӧлӧмыс.

Справнӧй бур крессянин туйӧ нэмсӧ пуктылісны суседъясыс Прокӧяслысь рӧдсӧ. Колхозад пыран воӧ тай муртса эз кулачитны Васька пӧльӧс-а. Озыра пӧ олӧны. А озырлуныс, быд-ставыс, вӧлі ыргӧн самӧвар да «Зингер» вурсян машина. Нӧшта гудӧк-таллянкашой вӧлі, томдырйиыс на бурлачитанінсьыс Сибырысь вайліс. Скӧтыс, дерт, вӧлі. Кыдзи нӧ скӧттӧгыс? Натӧг вед и куйӧдыд абу, няньыд оз быдмы. Кык мӧска-куканя видзисны, ыжъяс, порсь, чипанъяс да меддонаторйыс — Чалко вӧв. Сытӧг эськӧ пашняыд эз рӧдит ни тайӧ ыджыд керка короминаыс эз лыб. Семьяыс эз ыджыд вӧв. Ӧдӧття гӧтырыс ныла-пиаӧс и козьнавліс, да нылыс, дас нёль арӧса невеста, кувлі кутшӧмкӧ горш висьӧмысь. Пиыс, Педя, слава богу, зумыд быдмис дай абу, буракӧ, и тӧлктӧм. Салдатас ветліс да радистӧ велӧдчӧма. Чӧрт тӧдӧ эськӧ мый сійӧ сэтшӧмыс да? Абу гӧран-кӧдзан удж, ни пилитчан-поткӧдчан, ни кыян-виан, кодъяс помысь нэмсӧ крессяниныд кынӧмсӧ пӧткӧдліс. Ачыс тай Педӧрушко пиыс шуліс, гашкӧ пӧ, ме кӧдзысь да кыйысь-виысь жӧ да. Верма пӧ сёрнитны кодкӧд кӧсъя да кодыр кӧсъя сё да весиг кыксё верстсайса войтыркӧд радио отсӧгнас. Господь тӧдӧ, радивосӧ, колӧкӧ, ачыс и нечистӧйыс думыштіс да ӧтка писӧ ылӧдіс. Оліс эськӧ гортас бур йӧз мозыс, ас овмӧснас бергӧдчис. Со и колхозъяс лоины, колӧкӧ, бригадирӧ али колхоз предас на бӧрйисны. Тшӧтӧводавны колхоз кантораас вермис и. А вот жӧ, морттӧ чутӧдісны — карӧ пышйис. Во-мӧд гортсяньыс котраліс служба вылас РИК-ӧ — райисполкомас. А сэсся тулыснас кутіс шуны: Комилесӧ пӧ карӧ вуджӧдӧны. Ой, эз во сьӧлӧм вылас Васька пӧльлы пиыслӧн текъялӧмыс. Да он тай велӧд. Том йӧзыс ас ногыс кутісны овны. Дерт нӧ, шуам, кык ошлы ӧти гуын дзескыд овны. Ачыс Васька пӧль круткодь мужик жӧ, да позис ӧд и, кӧсйис кӧ, орччӧн мӧд керкатор пуктыны, семьяыслы юр сюянінсӧ. Тшупсьыны и быдӧн на ачыс эськӧ отсаліс-керис... Ок-ок-ок эськӧ да... Пуктысьӧм бӧрын мунліс карас, да со нин Выль во виччысьӧны, лыддьы, во джын сэні ӧтнас. Семьяыс тані. Ичмоньыс, Дарьюшка, ёнасӧ карад лэччыны оз жӧ и нетшкысь, надейтчис на, гашкӧ пӧ, бӧр гортӧ локтас Педенька. А локтӧм вылӧ ӧд эз мун. Гӧгӧрвоис, буракӧ, тайӧс и Дарьяыс. Талун туйӧ петны кӧсйӧ. Сійӧ эськӧ и мед, абу делӧ гозъялы торйӧн овны. Кык челядь ӧд лӧсьӧдӧма. Колькалы кӧкъямыс тырис, Васьтоль чужис. Ӧні дедсӧ тӧдӧ нин, аддзас да серӧктӧ, кекӧньяснас тошкад судзӧдчӧ.

— Гежӧд тошкӧй, эн ставнас нетшышт, — шуыштас пӧльыс, а аслыс и любӧ на. Пролӧ рӧдыс пӧ абу бракоделъяс, кӧльӧна нуӧдысьыс пӧ то мӧд нин чужъясьӧ! Кодныскӧ век нин Васька пӧль кулӧм бӧрын гортас овмӧдчас, оз коль гортыс кӧзяинтӧм. Код тӧдас эськӧ да, дзикӧдз дзугсьыны олӧмыс кутіс да. Сизим во нин аскежся олӧмнад оз овны. Коллектив вӧчисны, сэтчӧ и мӧска-куканясӧ да Чалко вӧвсӧ ас кокнас нуӧдліс. Ӧдӧттяыс бӧрсьыс вӧтчӧ, бӧрдӧ да пернапасалӧ Сюраньсӧ, мед пӧ сэні, общӧй картаад, оз жӧ эськӧ урӧсмы. Ачыс лысьтысьны муніс общӧй дворӧ. Во вит котраліс, пока Дарьюшка ичмоньыс эз мезды. Ӧнӧдз Дарьяыс сэні, общӧй скӧт дорас, ноксьӧ: югдігас петас да сьӧд вой пырӧ. А со... Ӧні сэсся верӧс дінас мунас да... Мед эськӧ, мед! Мукӧд мед мырсяс сэсся дворас. Дай пӧрысьладорыд спокой колӧ, мед мунасны. Дерт, и гажтӧм лоӧ натӧг... Ок, паличыс пӧ кык пома, мортыдлы ӧтиыс кӧ оз кучкы — мӧдыс вачкас!..

Татчӧ Васька пӧль юрсьыс шапкасӧ нетшыштіс, малснитіс ныр-вомсӧ шапканас дай бӧр пуктіс юрас, кутіс видзӧдны пемыдруд енэжас, быттьӧ на и сэтысь кутшӧмкӧ вочакыв али отсӧг корсис. Ас пытшкас ӧд ӧнӧдз гуся дум пӧльӧыд видзис-пӧжис. Чаньясӧс пӧ видзны босьтам гортӧ, лэбув ыджыд, тӧрас кызь гӧгӧр чань. Васька пӧль эськӧ чередитіс найӧс, отсасьысь Колькаыс быдмӧ, пӧслукман быттьӧ зонкаыс, быдлаӧ кутчысьысь. Оз кӧ быттьӧ нигаяс дорас дзикӧдз ылав, бур конюк на эськӧ сыысь артмис, войлыныс вӧв вылас ёна радейтӧ. Карасинтӧ рытнас уна видзӧ и, лыддьысьӧ да серпасасьӧ.

— Видзӧдлы, дедӧ, — шуас мукӧддырйи да петкӧдлӧ серпасалӧмсӧ, — тайӧ ме гӧнита верзьӧмӧн!

— Но-о, — кайтыштас сӧмын дедыс, оз дӧзмы ас дорас шыасьӧмысь. Оз тай вильшась, и мед, колӧкӧ, зуньгырвидзас-пукалас да лыддьысяс-серпасасяс. Дӧзмывліс пӧльыс сӧмын сэк, кор шляйтчӧ кӧнкӧ сёр рытӧдз. Пинявны кутан, да оз на и полышт-рӧдышт, вочавидзас:

— Ме вед эг ӧтнам, патерантка-учителкакӧд изба-читальняын манитчим.

Мӧд керкаас налӧн ичӧтик жырйын оліс-патеруйтіс дыркодь нин Шӧкаимысь учительша Марья Борисовна. Роч кыськӧ, а коминас бура нин сёрнитіс. Нинӧм шуны, садя ныв вӧлі, ас морт кодь. Картупель пуктіг-босьтіг, капуста кераліг век отсасис, ватӧ ваяс да самӧвартӧ пуктас и. Колькаӧс ёна нин вӧлі радейтӧ. Николенька пӧ тэ менам, бур ёрт!

Учительясыслы таво лэптісны ӧтув оланін да сэтчӧ вуджис овнысӧ нылукыс. Воыштлӧ на корсюрӧ, да ӧд и сійӧ кӧдзалас челядьсьыс, карад лэччасны да. Мый сылы, том нылыслы, пӧрысь пӧль-пӧчыскӧд вӧчны? Пышйыны кутіс пӧль-пӧч дорысь радлуныс дзикӧдз. Мунасны талун дай...

Ывлаыс ёнакодь нин югдіс. Важӧн кильчӧ пом и горт гӧгӧр уджсӧ эштӧдӧма, а гортас пырны пӧльлы швач абу окота. Тані со бӧрдысь ывлаыскӧд мыйта нин сёрнитіс, а пыран да мыйкӧ колӧ шуны и моньыслы, и старукаыслы, збодермӧдыштны нывбабаяссӧ. А мый и шуан? Но ӧд быть колӧ пырны. Старукаыс раз-мӧдысь нин кильчӧ вылас мыччысьліс, чуксасис.

Медбӧрын гунь-гонькерис ставнас ӧшинь увсӧ да веськӧдчис кильчӧ пос каянінас. Паныд сылы бырс петіс Колькаыс, шапкаыс киас, абу и удитӧма юрас сюйны.

— Пӧльӧ, ме петала сиктӧ! Машинаыс воӧ оз нин, видзӧдла! — юӧртіс кильчӧ поссӧ лэччиг да лыйыштіс дзиръя саяс.

— Петав, — сӧмын и удитіс кайтыштны дедыс.

Кузькодь пемыд посводзті прӧйдитіг пӧльӧ гӧгӧрвоис: мудзӧма, рудзмунӧма кокыс. Уль лымсӧ унакодь и лои зыръялӧма, паськыда кильчӧ помсӧ весаліс. Друг да машинаыс пыралас кильчӧ дорӧдзыс. Моньыслӧн вед кӧлуйыс, каганад да, унакодь чукӧрмӧма.

Керкаас пырис да пасьсӧ культӧг и лажыньтчис-пуксис западня вылас. Нинӧм эз шыав. Окота лои куритчыны, но дыркодь нин эз вӧдитчы табакнас да оз нин тӧд, кытчӧ меститліс кӧшельсӧ да трубкасӧ. Бӧръя вонас кутіс казявны: вунӧдӧ мыйсюрӧ. Пуктас быттьӧкӧ надейнӧ инӧ, а кватитчас да вунӧдӧма надейнӧ инсӧ. Топыд вома вӧвлі нэмсӧ да сӧткыштны оз ышты, а пиньсӧ мурч курччылас. Со и трубкасӧ нин, радейтана нёнясянторсӧ вунӧдӧма, а чеччыны да корсьны дышыс петӧ.

Моньыс пукаліс пызандор лабичас да нёньӧдіс кагасӧ. Васьтоль азыма чушкис да чужйыштсьыліс куш кокӧньяснас. Дедыслы мыйлакӧ друг окота лои малыштны сійӧ кокӧньяссӧ. Кӧсйис нин чеччыны, да Ӧдӧттяыс удитіс водзджык шыасьны:

— Дедӧ, тайӧ нӧ пукалан, нинӧм он шыав! Пӧрччысь да сибӧдчы пызан дорад, пӧсь нянь петіс, пӧминит рӧдительяссӧ, мед отсаласны сьӧлӧмшӧр дитяяслы кузь туйсӧ вуджны.

Пӧчыс здук кежлӧ мыччысьліс кылтсяньыс, ситеч занавес сайсяньыс, да бӧр бердіс, а сэсся петкӧдіс сэтысь пӧсь нянь тыра паськыд панер пӧв, пуктіс пызан вылас.

— Дарья, тэ вай пиуктӧ пуктыв зыбкаад да няньсӧ пӧсь йывсьыс мавт ёна госӧн да выйӧн. Туйӧ петанныд, пажын ковмас. Дай менам муса пиӧ, Педӧрушко, пӧди, мамыссянь гӧснеч виччысьӧ.

Ӧдӧття пӧчлӧн банйӧма чужӧмыс пач вом дорад ноксьӧмысь, а вом доръясыс быттьӧ и дзӧрыштӧны, бӧрддзыны кӧсйӧны. Дедыс сійӧ бура гӧгӧрвоӧ да збодермӧдӧм ради ли мый ли збодер гӧлӧсӧн кайтыштӧ:

— Шонӧдӧма ывлаыс. Оз кынмыны, бура лэччасны! Миян Васьтоль сэсся карса лоӧ!

Ӧнтайя кӧсйӧмсӧ ӧні и збыльмӧдіс. Чожа чеччис пукаланінсьыс, шыбитіс вывсьыс пасьсӧ, чургӧдіс кисӧ моньыслань:

— Вай ме кутыштла кагатӧ, пыр вед сылы зыбкаын не куйлыны. Чужъясьыштас мед дедыс ордын. Карад пышъянныд, да кор сэсся ме лелькуйтышта?

Моньыс кагасӧ дедыслы сетӧм бӧрын муніс мыссян чуман дорас да кисӧ пожйыштӧм бӧрын шуис:

— Батьӧ, огӧ вед пыр кежлӧ мунӧй, дӧзмымӧныд на тайяс лоӧны. Гожӧмнас на, гашкӧ, волам, Педялы отпусксӧ кӧ сетасны.

— Ой эськӧ бур, гожӧм кежлас кӧ воланныд, югыдлунъяс, — дзик пыр шыасьӧ и Ӧдӧття бабыс. Сылӧн визув чӧлнӧк моз ворсӧдчӧны косӧд лӧз сӧнъяса киясыс, пушыд кӧвдум бӧрся кӧвдум босьтӧ пӧв вывсьыс да шаркйӧ-мавтӧ выя бордйӧн банйӧм бокъяссӧ кӧлӧбъясыслысь.

— Шыдыд, пӧди, пачын пусис нин, — варовитіс сійӧ пӧжассӧ выяланмоз, — петан кад сьӧлӧмшӧръяслӧн матысмӧ. Видзӧдан, да и машинаыд воас. Пуксьӧ вайӧ пызан саяд. Детиныс тай кытчӧкӧ лыйыштіс-а. Кыдзи петіс, сідзи и пырас. Часлӧ ме пызантӧ лӧсьӧда.

Вомыс варовитӧ пӧчӧлӧн, а синъясыс косӧсь кӧть — бӧрдӧны, а киясыс котралӧны-вӧчӧны. Еджыд дӧра пызан вылас плавгис, пӧсь шыд тасьті со вайӧ нин:

— Пӧсь шыднас пӧсь няньсӧ кӧ кылӧдыштанныд, туйыс дженьыдджык, Дарьюшка, кажитчас. Ылі туйӧ петысьяс ті...

Бӧръя кывъяссӧ шуиг и дзикӧдз нормис сылӧн сьӧлӧмыс, бӧрдан гӧлӧсӧн нин лыддьӧдліс:

— Карса патераад вӧд и пачыд абу миян кодь, пирӧг-шаньгатӧ он пӧжав... Сюраньтӧ ассьыд он лысьты, улльӧвтӧ он ю... Коньӧръяс челядь йӧвтӧгыд...

— Но, старука... Заводитін... — пӧперегалыштіс пӧчӧс Васька пӧль да скӧр шмонь кодь и артмис сылӧн водзӧ сёрниыс: — Сійӧн и карыс бур — кокниа овсьӧ. Мӧстӧ оз ков лысьтыны, няньтӧ оз ков пӧжавны, ставыс дась кооператив лавкаын. Ми тай истӧгла да совла петалам, и найӧ кутасны котравны быд-ставысла. Майбыр олӧм...

Котӧрӧн пырис Колька, ӧдзӧссӧ тэрмасьӧмысла эз лючки пӧдлав:

— Лавка дорын кык ЗИС сулалӧны! А миян газик... Локтӧ... Сувтіс то эстчӧ, туй чукыляс! — горӧдіс пыригкостаыс.

Туйын

Карса майбыр олӧмыд сёрӧнджык на пуксяс Дарьюшкалы, ылі сиктса велӧдчытӧм пемыд нывбабалы. А ӧні пока эня-пиаяс жургысь машина кузовын куткырвидзӧны важ тулупшойӧн. вевттьысьӧмаӧсь да. Васьтольӧс кӧлуй пӧвстас меститіс мамыс да пыр на дитюк узьӧ, оз дӧзмӧдчы. Туй тёпканъясас лӧсьыдика лайкнитӧ-гычӧдӧ да мый не узьны? Дарья и ачыс нин раз-мӧдысь вугыртліс. Да Колькаыс, сӧтанникыд, ӧтторъя пальӧдӧ. Бара и тулуп увсяньыс чуркнитлас юрсӧ да горӧдӧ:

— Мамӧ, мамӧ, видзӧдлы! Эсыні керкаяс тыдовтчисны! Сикт, буракӧ, сэні!

А то сійӧ ёсь бугыльнас тотшӧдчысь сизьӧс аддзӧма кос пожӧм вылысь, бара горзӧ:

— Сизь, сизь!

— Лым пытшсьыс путкылясьысь ошсӧ эн казяв? — серӧктӧ мамыс.

— Ой, мамук, йӧй тэ! Сійӧ вед гуын узьӧ тӧвнас! — збоя вочавидзӧ пиыс.

— Но-о, а ме тайӧс эг и тӧд, — сӧткыштӧм пыдди шпыньмунӧ мамыс да сэсся кайтыштӧ: — Ачыд эн чеччышт машинасьыс-а, дзоръяв сэсся, колӧкӧ...

Мамыслӧн бара куньсьӧ синмыс. Войнас вед эз и удитлы синсӧ лапнитлыны. Туйӧ петны энькаа-моня войбыд дасьтысисны.

Унзільыд сійӧ небыдик да мелі тай, тышкась кӧть эн, коркӧ-некоркӧ быть пӧкӧритас.

Со и кар

Карӧ воисны нем виччысьтӧгмоз. Колькаыс дзоръяліс-дзоръяліс да медбӧрын лӧньӧма жӧ, и сійӧс баййӧдлӧма машина жургӧм шыыд. Кӧсйис ӧд карас пырӧмсӧ быть видзӧдны дитюкӧ, а унмовсьӧма жӧ.

Дарья тай унзіль пырыс друг кыліс, кыдзи машинаыс тракнитчис да сувтіс. «Мыйкӧ неладнӧ ли мый лои?» — думыштіс нывбаба, но шоперыслӧн гӧлӧсыс ӧдйӧ пальӧдіс сійӧс:

— Кӧзяйка, воимӧ! МЮД улича вылӧ шуин, тюрма дорӧ. Со сійӧ, зымвидзӧ полошуйтчысь. Джуджыд потшӧса!

— Воим?

Петіс Дарья тулуп увсьыс, чералӧм коксӧ веськӧдыштіс. Ывлаын пемыд ёна нин, а енэжсяньыс буситӧ, быттьӧ посни пожйысь пожналӧны васӧ.

— Господи, зэрӧ! Тӧв шӧрнас!

Мустӧм тӧжд-маета нёньыштіс кыткӧ морӧс увсӧ. Повзьӧдіс тай нӧ медводдза здуксяньыс карыд. Абу эськӧ полысь кодь Дарья да. Скӧтнӧй дворас тай кольчаа ныра Буян ӧшкыс мынӧма кӧ дом йывсьыс, лысьтысьысь бабаяс Дарья дорӧ шыасьӧны-а.

— Молодечӧ, Буянушкоӧ, мый нӧ дӧзмин? Лӧньышт, батюшко! Вай ме тэныд сола нянь шӧрӧмтор сетышта. Пажынӧс эг на удит вомӧ сюйны, зептын со.

Сёрнитӧ гырд синма пемӧскӧд Дарья да сибӧдчӧ буалысь ӧш дорӧ. Бӧрас эськӧ лун-мӧд жӧ котралӧ двор мыш вылас да, вӧрзьӧм кишка-рушкусӧ рекмӧдны. Кизьӧртӧма небось гуся полӧмыс.

Ӧні мыйкӧ сэтшӧмтор жӧ кыліс Дарья аслас кынӧмысь, а юрас песласис мӧвп: «Катас челядьсӧ, чеччасны. А водзӧ и мый? Кытчӧ мунны та мында кӧлуйнас? Позьӧ, дерт, Колькасӧ кольлыны кӧлуй дінас да аслым ветлыны Педяӧс корсьны. Письмӧас тай лючки вӧлі гижӧма, МЮД вылас пӧ тюрма дорас сувтанныд, а сэні пӧ и неылын менам уджаланінӧй и оланінӧй. Вадорланьыс сетчан дай...

— Но мый, чеччанныд он? — шыасис бара шоперыс.

— Быть эськӧ чеччы, да кыдзи муннысӧ кӧлуйнас да каганас.

Ичмоньлӧн шӧйӧвошӧм гӧлӧсыс небзьӧдыштіс шопертӧ. Пыр и вӧзйис:

— А нуа кӧ ме тіянӧс гаражӧ? Со тані дзик матын гаражным. Сысянь телепон пыр юӧртам верӧсыдлы, ыштӧ гаражынӧсь, мед волас.

— Позьӧ кӧ? — Дарья радысла тайкӧ оз чеччышт кузовсьыс да окышт шопертӧ.

— Мыйла нӧ оз позь? — серӧктыштіс шоперыс. — Тані, брат, абу сиктад! Телепон отсасьысьыд эм!

Дарья пыр и заводитіс тракйыны узьысь Колькасӧ:

— Воим, пиук, чеччы! Карадӧсь нин ми, видзӧдлы!

Ырсмуніс зонка, тільӧ синсӧ, чатрасьӧ:

— Абу жӧ тайӧ кар! Пемыд да. Зэрӧ и...

— Кар, пиук, кар! Со нӧ и тюрмаыс, батьыд тай вӧлі казьтыштӧма.

— Мунам инӧ ӧдйӧджык батьӧ дорӧ!

— Нӧрӧвитлы. Со шоперыс гаражсяньыс звӧнитлыны батьыдлы кӧсйӧ. Кӧлуйыд уна, да ог вермӧй асьным.

— Ноптӧ да тшак туистӧ ме верма нуны.

— А сундуктӧ да эшкын тубрастӧ Васьтольыд нуас?

— Нуас! — Колькалӧн гот-готӧн серамыс петіс. Петіс нюмыс и мамыслӧн. Дарья гӧгӧрвоис: личмуныштіс лолыс. Огӧ жӧ пӧ татчӧ сибдӧй дзикӧдз. Этатшӧм пи нин эм дай Педяыс кӧнкӧ матын тані. Да ӧд и Митрей вокыс тані карас, базар дорысь шуис керкасӧ.

Гараж будкаын век нин вевт улын, оз кӧтӧд пызгысь зэр. Мый сардмӧм лампочкаыс муртса югдӧдыштӧ пытшсӧ, тайӧ оз шогӧд сиктысь локтӧмаястӧ. Сэні дзузу биӧн на ёнджыкасӧ вӧдитчӧны.

Васьтольыс гораа бӧрддзис да пондіс нетшкысьны-перйысьны гартӧд пытшсьыс. Дарьялы быть ковмис пась морӧссӧ кушӧдны. Колькаыс борда шыр моз дзурсакыліс, пырис-петіс будка ӧдзӧсті. Батьсӧ виччысьӧ.

Васьтоль нёнясьыштіс да лӧнис, эз кут чездывлыны. Тӧдтӧминтӧ, буракӧ, и сійӧ гӧгӧрвоис, дзоръявны пондіс.

— Но, пиукӧ, пӧтін? А ва рузумнад на ковмас куйлыштны. Батьыд ӧд воас жӧ коркӧ. Да со нӧ и сійӧ! Папӧыд!

Тэрыб вӧраса, кашкӧ, пырис Педяыс, ӧдзӧссӧ бӧрсяыс эз и пӧдлав.

— Танӧсь? Лючки воинныд? Эн кынмӧй? Звӧнитныс кӧть меным тӧлкуйтӧмныд...

Сувтіс ӧдзӧс весьтас, нюмвидзӧкодь вомыс. А матӧджык эз сибӧдчы, эз уськӧдчы Дарьюшсӧ сывйыштны да окыштны.

Верӧссӧ аддзис, да Дарьялӧн здук кежлӧ лолыс тырліс, шуныс мыйкӧ нинӧм эз и вермы. Сьӧлӧмыс діпкис. «Мый и юасьӧ? Аддзӧ ӧд», — верӧссӧ мыжалыштӧм да дивитыштӧмкодь на вежӧрас чужӧ. А сійӧ со сулалӧ, визув синма, куш юра, орӧс сук юрсиыс сыналӧма вывлань да кажитчӧ Педяыс чатӧракодь юра. Сьыліас гартовтӧма ной кыӧм шарп, сылӧн ӧти помыс тужурка морӧс кузялаыс тоньвидзӧ, кокас абу сапӧг, а кромӧвӧй шеблет.

«Карса, дзик карса служащӧй нин Педяыс, — пасйӧ Дарья да бара на юрас вирдыштлӧ мӧвп: — Эз ни ӧти мелі кыв шу. Ме, буракӧ, ёна и мисьтӧм ӧні, ной чышъянӧн гартыштӧм юра да пася бабаыд? Кӧдзаліс нин, гашкӧ, дзикӧдз да?»

Педяыс медбӧрын сибӧдчис жӧ да босьтіс кагасӧ киас, шпыньмуніс:

— Но, Василий Фёдоровичӧ! Папыд дорӧ воин медбӧрын? А Колькаыд нӧ кӧні? Дарья, эн мӧй вай?

— Ой-ой, Колькатӧ видзан тані рынышад! Югъялӧ пыр на, петӧ-пырӧ. Тэнӧ стречайтны ывлаас петіс. Да со и ачыс.

— Ба-атьӧ! — пыригкостаыс равӧстіс Колька да чеччыштіс бать вылас мышсяньыс. Дарья муртса и удитіс кватитны кагасӧ бать кисьыс. Вермисны вед батя-пиа нездӧгадки уськӧдны ичӧттӧ.

— Батьӧ... — вашкӧдіс Колька.

— Миколай, пиукӧ, — горӧдліс мӧдыс. Батя-пиа сывйыштсисны да дыркодь мурзісны-окасисны. А сэсся лэдзис муас Педяыс писӧ да топыда шуис:

— Но, воксик, мунамӧ гортӧ! Дарья, тэ каганад мун, а ми Миколайкӧд, кык мужик, кӧлуйсӧ нуам. Мыйкӧ тай ыджыд чукӧр вайӧмныд?

— Куш киӧн вед он лок, — кайтыштіс Дарья. — Челядьлы кӧм-паськӧм, сёян-юан Ӧдӧття матушканым табанитіс нопъясӧ и. Згӧдитчас...

— Згӧдитчас! — кывкӧрталӧ и Педяыс да кватитӧ ӧти ноп, мыччӧ Колькалы: — Тайӧс тэ верман нуны...

Гортын

Гортӧ...

Восьлалӧ Дарья кагаӧн киас мужикъяс бӧрся пемыдас да кисель кодь нильзьӧм туй вывті. Быд воськов быттьӧ дэльӧдӧ-юалӧ: — Вӧтчан? А кутшӧм сійӧ лоӧ, выль оланіныд? Горт кывйыд эськӧ мам кыв кодьыд жӧ муса, да мамыд кодь мелі-ӧ лоӧ выль оланіныд?

Дарья зумыдджыка зільӧ тувччавны да воча кыв на быттьӧ кодлыкӧ дэльӧдчысьяслы шуалӧ: — Кытчӧ пӧ ем, сэтчӧ и сунис, — шуласны бур йӧзыс. Карсӧ кӧть ог ёна радейт, быть лои локны. Тані мусукӧ, Педюкӧ, да.

Мунныс эз и ылӧдз ковмы. Уна лыда посни пу керкаяс костті прӧйдитісны дай вадор кыр йылас моз и петісны. Ӧти неыджыд кык судтаа пу керка дорӧ и сувтіс Педяыс. Тайӧ пӧ и эм менам оланінӧй.

Ыркмуні Дарьялӧн сьӧлӧмыс: тайӧ и эм?

— Тайӧ ли мый? — никӧстӧмкодь артмис и Колькалӧн. — Абу карса, миян сиктса кодь жӧ керкаыс да!

— Зато дзик Сыктыл бердас! — горӧдіс батьыс. — Энлы на кулитнытӧ, кыдзи на ещӧ и кутан исласьны! Кыр йывсяньыс да эстчаньӧдз позьӧ шыркнитны!

Улиса тӧвру пӧльтіс кысянькӧ сэтчаньсянь, кодарлань индіс батьыс.

Пельтӧ чунӧдмӧн дзижгис кысянькӧ сэсянь и гӧгӧрвотӧм шы.

— Шпалорезка сэні, вӧр пилитӧны, — висьталіс батьыс да командуйтігмоз содтіс: — Пырам! Мӧд судтаас менам жырйӧй.

И со найӧ жыръясӧсь. Колькаыс шыбитіс нопсӧ да шутёвтіс:

— У-у, а тані шоныд!

Батьыс ломзьӧдіс пызан вывсьыс стеклӧа лампа. Лои югыд.

Колька нӧшта на горӧн кайтыштіс:

— И гажа! — малыштіс кинас ӧдзӧсдорса стенсӧ, ӧдзӧс куричсӧ, пачвыв плитасӧ.

— Гортын кодь и эм! — кывкӧрталіс неуна дзоръялӧм бӧрын. И гажаа серӧктіс.

Жырйыд выль оланіныдлӧн абу и ыджыд, но стенсӧ югыд обойӧн клеитӧма, да керка пытшкыс кажитчӧ ыджыдджык дай кыпыд. Шуйгавыв стенас кык ӧшинь. Оборкиа югыд ситеч занавесъяс ӧшиняс.

Дарья мыйлакӧ пыр и пасйис: абу пӧ тай менсьым вурӧм занавесъяссӧ Педяыс ӧшӧдӧма. Но тайӧ занавесъяснас карса патераджык быттьӧ. Ӧшинь дорас сулалысь кузьмӧс пызаныс выль мича клеёнкаӧн жӧ вевттьӧма. Ломалысь лампаыс пӧшти пызан шӧрас ӧтнас.

Жыр веськыдвывланьыс плитаа пач, еджыд сёйӧн мавтӧма, сӧстӧм жӧ. Пач вылас примус да мыйсюрӧ дозмукъяс. Сэні жӧ стенас тувъялӧма шкаптор. Порог дорас мыссян доз, ыргӧн бокыс сылӧн лампа югыдсьыс дзирдышталӧ.

Пач сайсӧ торйӧдӧма панер пӧвйӧн, вежӧс сай артмӧма, сэні и узьланіныс Педяыслӧн, паськыд пу крӧвать, ӧкуратнӧя жӧ павгӧма посни торъясысь латайтӧм эшкынӧн. Дарья ачыс мастеритліс тайӧ эшкынсӧ.

«Сӧстӧма оланінсӧ видзӧ Педӧрушко», — думыштіс Дарья да эз кӧть Колька мозыс петкӧдлы торъя радлун, век жӧ ошкан кыв шуис:

— Югыд и шоныд, слава богу, Педя, тэнад оланіныд. Молодеч, сӧстӧма видзан. Али кодкӧ отсыштысь эм? Водзті быттьӧкӧ и эг гӧгӧрволы тэнсьыд сӧстӧмлун дорас зільӧмсӧ.

Татшӧм кывъяссьыд верӧсыс здук кежлӧ падмыштліскодь, но ӧдйӧ аддзис вочакывсӧ:

— Тіянӧс виччыся да...

Дарьялы любӧ лои татшӧм вочакывйыд. Но ки йылас вед сійӧ век кутӧ кагасӧ. Колӧ кытчӧкӧ и сійӧс меститны. Шуис:

— Васьтольтӧ инӧ крӧватяд водтӧдла. А сэсся кӧні и кутас узьлыны? Зыбкаыд тані абу.

— Лоас! — яра вочавидзис верӧсыс. — Тавой кыдзкӧ узьтӧдам, а сэсся зыбка ме сылы мастерита либӧ Кустышевъяслысь гӧгӧльяс вылын гольялысьӧ корам. Этайӧ вежӧссӧ вӧчны Кустышевыс жӧ отсаліс. Митрей шурин да. Картупель видзан лареч посводзӧ вӧчимӧ и. Ми, брат...

— Со, со... Молодечьяс, — кайтыштіс Дарья, эз и сет верӧсыслы водзӧ ошйысьыштныс, юаліс Митрей вок йывсьыс: — Вокӧ инӧ волӧ тэ дорӧ? — Дарьялӧн петыштіс радлана серамтор.

— Кыдзи нӧ, — вочавидзис Педяыс. — Ӧти карын олам да ӧта-мӧд дорӧ сэсся ог ли мый ветлӧ? Ме на дорӧ аниса капуста сёйны частӧ пыравла. А найӧ седьмой дырйиыс гознаныс волісны, да ӧні век улысса суседъяс гаралӧны найӧс. Катеринаыс вед Митрейлӧн пу и палич шызьӧдас шмонь серамнас да гора гӧлӧснас.

— Ӧткодьӧсь гозъя, — шеновмуніс кинас Дарья. — Митрейыс ӧд миянкӧд рӧдӧн рӧдйӧма, пыр жӧ шмонитны кыйӧдчӧ. Пӧдикӧ, балалайкатӧгыс и сёйныс оз пуксьыны?

Татчӧ ызбыль серӧктіс Дарьялӧн верӧсыс, тэрмышсис шурин йывсьыс водзӧ на сёрнисӧ нуӧдны:

— А збыль вед, Дарьюшӧ, пасйин! Оз и эм! Катеринаыс тай серавлӧ: командировкаас пӧ тай эз на жӧ сьӧрсьыс босьтлы-а!

Татчӧ серамбана гӧлӧсыс Педялӧн друг вежсис да дзик мӧд горӧн нин водзӧ сёрнисӧ нуӧдіс:

— Ветлӧмыс уна кутіс сюрны вокыдлы. Командировкаясад тшӧкыда вошласьӧ. Ӧні Чибьюӧ бара муніс. Сӧвмыны сэтчаньті войвылыс кутіс, да ревизорыдлы уджыс тырмӧ.

— Но-о, абу инӧ гортас? — юаліс дай ышловзьыштіс Дарья. — Воканӧй, куим во и котраліс черковнӧй школаад, а со кутшӧм ыджыд чин лоӧма. Детинканас на вед писарӧ исполкомӧ босьтлісны. Сэсся банкад кыдзкӧ веськавліс...

Гӧтыр кывъяс дорас сюйсьыштліс и Педяыс. Горӧдӧмӧн моз и ошкыштіс:

— Сійӧ, брат, Митрейыд башковитӧй! Ыджыдджык грамота кӧ сетны, и асьсӧ финансъясыдлысь наркомсӧ тасма улас сюяс. Честнӧй пӧ да неподкупнӧй, удж вылас сы йылысь шуӧны!

— Эз ыждалысь ни пӧръясьысь вӧвлы эськӧ да, — бара на ышловзьыштіс Дарья да кватитчис быттьӧ, сёрнисӧ кежӧдіс дзик мӧд визьӧ:

— Ветлӧ инӧ ая-пиа кыкӧн гаражас сундукысла. Ме нопъяссӧ ректа да мый да. Колькаыд тай нӧ абу нин гортын, эз-ӧ нин ӧтнас котӧрт?

— Ӧшинь улын гӧлӧсыс кылӧ да. Лыммачасьӧ, пӧдикӧ, — дӧвӧль, кыпыд гӧлӧсӧн кайтыштіс верӧсыс.

А со и суседъяс

Педяыс муртса мӧдіс петан ӧдзӧслань, кодкӧ тітш-тотшкерис мӧдарсяньыс да бырс пырис чим гӧрд халата да кудриа юра том нывбаба.

— Челядь гӧлӧс кылі да, мися, петала сусед дорӧ, — збоя и шыасис порог воськовтӧм бӧрас гӧрд халатаыд.

— Гаша! Суседкаӧ, лок, лок! — паныдаліс сійӧс Педяыс кыпыд нюмӧн. — Тӧдмасьӧй со, гӧтырӧй менам, Дарья, эстӧн вежӧс саяс Васьтоль черъялӧ, а Колька лыйыштіс нин гортысь кытчӧкӧ! Но, ті давай, ичмоньяс, тӧдмасьӧй да мый да, а ме эновтла тіянӧс.

Тайӧ кывъяснас и петіс ӧдзӧс мӧдарас.

Гӧрд халатаыд ёна корӧм эз и виччысь, дзик пыр пызанланьыс сибӧдчис да, гӧлӧссӧ чинтыштӧмӧн, вӧйпӧдчысь тьӧтӧ быттьӧ, юаліс:

— Кытчӧ нӧ сідз тэрмасьӧ верӧсыд?

Дарьялы эз кажитчы гӧстяыслӧн гӧлӧс чинтӧмнас юалӧмыс да шмонитыштіс:

— Лыммачасьны тай ӧшинь улӧ пиыскӧд. — Сэсся серӧктіс да вӧлись збыльторсӧ висьталіс: — Сундукла, сундукла мунісны. Ӧтчыдысьӧныс вайнысӧ эг вермӧ да гаражас кольлім. Сэтчӧ мунісны.

Вочавидзанмозыс Дарья вештыштіс лабичсьыс Колькалысь нопсӧ да тшак туиссӧ, тшӧктіс пуксьыны гӧстяыслы.

— Эг на эськӧ мудз да, — кайтыштіс мӧдыс да пыр жӧ и пуксис, кокъяссӧ вежӧналіс. Тӧдчӧ: тшапитчӧ да карса баруняӧ пуксьӧ. Аддзӧ ӧд — Дарья нач сиктса баба, сы водзын позьӧ и вышшитчыштны.

— Дарья, шуан, нимыд? Дашаӧн кутам ыдждӧдлыны! Менам Ӧгаш нимӧй да Гашаӧн Шурик шуӧ. Ӧгапъянас сиктын вӧлі.

Гӧстяыд падъявтӧг и ас йывсьыс висьталіс да сэсся Дарья вылӧ дыр дзоргӧм бӧрын бара чӧв-лӧньсӧ торкис:

— А тэнад туша-рожаӧн позьӧ на красуйтчыштны! Нӧшта кӧ менам моз юрситӧ кудритан да вом дортӧ краситан — дзик карса краля лоан! Педяыд сэки... Хи-хи-хи! Кынӧм вылас кутас тэ дорті кысъясьны!

— Но, мый нин сэтчӧ, кынӧм вылас? — яндысьыштіс Дарья да малалыштіс чужӧмбансӧ и балябӧжас топыда ляскӧм ыджыд юрси йӧгсӧ.

Гӧстяыс дзерӧдыштіс юрнас, эз ӧвсьы:

— Мыйла нӧ оз? Татшӧм мича гӧтыр дорас! Бокӧ ли мый котравны кутас? Эсійӧ то... Ой, мый нин кӧсйи шуны? — Гаша лӧньыштліс, кымӧсас кисӧ ляскыліс, сэсся горӧдіс: — А-а-а! Аслам Шурикӧн ошйысьыштны кӧсйи! Леститчыны кутас ме дорӧ да ӧтторъя красавицаӧн ыдждӧдлӧ, городская барушня пӧ тэ менам лоин! Ме вед мӧд во нин городскӧй! Медӧ велӧдчыны локті, да эз примитны. А ог и вывті шогсьы. Со на кутшӧм верӧсӧс аддзи да! Поштаӧ уджавнысӧ Шурик кӧсйӧ устроитны. Менам сійӧ органад уджалӧ да быдтор вермӧ! Со и патерасӧ татчӧ карас добитчис. Тентюковоын рӧдпом ордын олім водзті. Ничево жӧ эськӧ сэні вӧліс да тані лучшӧ...

Орӧдлытӧг варова висьтасис гӧстяыс бур пӧдругалы моз. А Дарьялӧн уджыс зэв уна, да шогыс нин босьтіс, но кывзӧ, «но» да «да» шуышталӧ сӧмын. Мый нӧ тӧдтӧм мортыслы шуас? Мый пӧ сійӧ «орган»-ыс кӧсйис юавны дай сійӧс эз ышты. А суседкаыс варовитӧ век:

— Ӧні Шурикӧс встречайтны петала быд рыт. Матын ӧд сылӧн уджаланіныс. Эстӧн парк дорас еджыд колоннаяса керкаас. Кирпич зданньӧ...

— Со, со... Бур мужик сайӧ, инӧ, веськалін. Том на да абу на кӧ кагаыд, красуйтчышт, — ошкӧмакодь лои суседкасӧ Дарьялӧн, да мӧдыс ышмыштіс дай тайкӧ нин оз роч сёрни вылӧ вудж.

— А кагатӧ пока не хочу! На черта мне какӧсь увтӧсъяснас ноксьыны! Кык ичӧт вокӧс нянчитлі да сыысь на тошнит, — Гаша татчӧ кильк серӧктыштіс да жбырк чеччис места вывсьыс, вежӧс сайланьыс мӧдӧдчис: — Быдтантортӧ петкӧдлы инӧ вай да ме сэсся пета. Проч варовми татчӧ. Ужын готовить пора. Шурик регыд локтас. Тарыт ог пет паныдыс, ноги мочить что ли...

Ичӧт Васьтоль кымыня. Буалӧ-больӧдчӧ мыйкӧ ас кежас. Дульваыс гаддьӧн визувтӧ вомсьыс.

— Варовитӧ, дитюкӧ, — шуыштіс Дарья питорсӧ видзӧданмоз да эз и мӧд инмӧдчывны кага дорас. Мыйла бӧрдтӧм кагасӧ вӧрӧдны, мед бауалас ас вӧлясьыс.

— Абу бӧрдысь, тыдалӧ, да майбыр! А менам ичӧт вок вӧлі! Ой, крикун! И дулльӧсь вома жӧ тэнад Васьтоль кодь.

Тайӧ кывъяснас и эновтіс сэсся вежӧс сайсӧ варов суседкаыс да, ӧдзӧс мӧдарас петтӧдз, нӧшта шуис: — Унаысь на вола ме, ӧтнамлы гажтӧм вӧлі, а ӧні тэ дорӧ кута пырны. Гаша да Даша — пӧдругаяс на лоам!

Дарья тай бӧрсьыс мыйкӧ шуыштіс жӧ-а. Пӧсь-шогыс дзикӧдз ӧдӧлитіс да ловсӧ кокньӧдӧм ради и ышловзис кузя. А сэсся шпыньмунліс на вомыс: «Кута ме, дерт, тэнад моз юрси кудритны да краляавны. Нетшкӧм бӧжа чипан кодь ли мый мед лоа».

Муртса петіс гӧстяыс, грымакылігтыр да кашкигтыр, кылӧ, вайӧны нин сундуксӧ ая-пиа. Уськӧдчис ӧдзӧссӧ восьтыны Дарья. Водзас бырс пырис Колькаыс, а жӧчӧн дорӧм сундуксӧ тур-тар ӧдзӧсӧ тойлалісны кыкӧн. Педяыс да кутшӧмкӧ мӧд мужик. Пыртӧм бӧрас мыссян доз дорас и меститісны да Дарья шуныс весиг немтор эз удит. Тӧдтӧм мужичӧйыд бӧр петіс.

Педяыс зыралыштіс кынмӧм чунь помъяссӧ, шыасис Дарья дорӧ:

— Со, приданӧйтӧ тэнсьыд вайимӧ.

— Ӧдйӧ и ветлінныд, — ошкыштіс быттьӧкӧ Педяӧс гӧтырыс.

— Кустышевъяслысь дадьсӧ босьтлімӧ. А этайӧ, Гашалӧн милӧйыс, отсыштіс поссӧ катӧдны.

— Э-э, суседыдлы быть отсав. Гашалысь, шуан, милӧйсӧ? — Дарья паськӧдліс кияссӧ. — Гашаыс Шурикӧн шуис, да ме чайті верӧсыс сылӧн косіник да раминик зонка, а тайӧ аршын пасьта спинаа ӧшпи! Ен бур си...

Верӧсыс гажаа серӧктіс:

— Гашаыд висьталас тэд пу йылысь тури! Нем вӧчтӧмысла коньӧрӧй матайтчӧма. Лун-луныс пукавлы гортад. И сӧрны на велалан. Тетьӧдчыны и.

Гӧтырыс Педяӧс пӧперегалыштіс:

— Ничово тай меным кажитчис. Дай кутшӧм кӧть, суседыдкӧд быть ньылыд кывйӧн лоӧ сёрнитны. Юксьыны да пурсьыны сусед костад абу и бур делӧ. Сиктад миян нэмсӧ суседыдкӧд зык-шумтӧг зілисны овны.

Верӧсыс кузякодь видзӧдліс Дарья вылӧ, сэсся сывъяліс пельпомӧдыс да вашнитіс:

— Дзик мам гӧлӧсӧн быттьӧ сёрнитан. Правильнӧ сёрнитан, Дарьюшӧ. Тайӧ бӧжтӧм катшаыскӧд и збыль зык-шумыд оз ков. Варовит тшӧтш. Миян семьяясын саймовтан да дзебантор нинӧм абу-а. Олам ки пыдӧс вылын моз. Ставсӧ дзебтӧг позьӧ висьтавны.

— Эськӧ эн сідзтӧ шу, — кайтыштіс Дарья да ас тӧдлытӧгыс и уськӧдчис верӧсыслы куш морӧсас, разьсьӧм кизьяс костаыс окыштіс Педяыслысь кушалӧм яйсӧ. — Пӧдругаясыд, эськӧ, пӧди ёна нин окавлісны, да менсьым пайсӧ колисны на жӧ, буди.

— Ӧвсьы, сӧрнытӧ нинӧм абусӧ. Дарьюк, гажӧй бырӧма кыдзи!

Сывйыштас кӧ Педяыд, сывйыштас! Дарья ставнас сыліс быттьӧ, но мода вылас пелскис да ропкӧдчис:

— Пӧдтіс ошкыс!

Сылы вӧлі яндзим Колькасьыс да быть мынтӧдчис верӧс сывтырсьыс. Но Колька абу нин и сэтшӧм йӧюк вӧлӧма. Шеновтіс кинас мам-батьыс вылӧ, жмоткыштіс-шуис:

— Но, ладнӧ, окасьӧ. Ог кут видзӧдны. А бурджык пета да ӧтчыд кӧть исковта дадьнас кыр йывсяньыс.

Первой вой карын

Колькалы веськодь, кӧн кӧть узяс. Гортас мукӧддырйи паччӧр сэрӧгас тушмыльтчас дай сідзи и колльӧдас войсӧ. Некутшӧм пӧдушка ни перина сылы оз ков. А тані, выль оланінад, некыдз унмыс оз кӧсйы воны. Вошӧма кӧ-а? Сэтчаньӧ, гашкӧ, пӧль-пӧч дорас коли да? Батьыс со ас кинас аслыс и сылы вольсаліс джоджас шнички выль кыз ватнӧй матрас. Специальнӧ пӧ Колькалы выльӧс ньӧби, — шуис батьыс, — а унмыс абу. Быттьӧкӧ и унмовсьны нин кутлас, да бара на кодкӧ чутӧдӧ. Ырсмунас-пуксяс вольпась вылас, шы сетас:

— Батьӧ, а киносӧ тані петкӧдлӧны?

— Кыдзи нӧ оз? Петкӧдлӧны, дерт.

— И «Джульбарс»-сӧ?

— Быдтор тані петкӧдлӧны. Быд лун выль кино. Узь...

— Узя нин, — небыдик раминик гӧлӧстор кылыштас шебрас увсьыс, а здук бӧрти бара нин юалӧ: — А ёлка вылас менӧ нуӧдлан?

— Ӧбязательнӧ.

— А стиксӧ сэні позьӧ висьтавны?

— Позьӧ.

— А премиясӧ, кампетсӧ сетасны?

Татчӧ и дӧзмӧма нин мамыс, шыасьӧ:

— Миколай, тэ нӧ мый батьыдлы узьныс он сет? Сылы аски водз удж вылас мунны колӧ. Узь, бласлӧ кристос.

— А пӧльӧ да Ӧдӧття пӧч водісны жӧ нин? Пӧчӧ дорӧ кӧсъя, паччӧрас, — лимӧстіс, кылӧ, Колька. Мамыслы ковмис эновтны вольпасьсӧ. Ва локсьыс босьтіс кӧш ва да мыськыштіс ванас пызан пельӧсъяссӧ, ачыс шуаліс:

— Вомдзалісны тай менсьым пиукӧс! Визув зэв да... Кристосӧ... Во имя Отца и Сына... — пызан пельӧс мыськӧм ванас и сэсся пузкнитіс-пызйис детинсӧ. Сійӧ гот-готӧн серӧктіс да пиньыштіс мамсӧ:

— Мамгӧль тэ! Ачыд вильшасян жӧ, а менӧ пыр видан. Пельӧ ваыс пырис, гильӧдӧ.

— Но, ог сэсся. Тэ дорӧ вода дай унмовсям, вӧтӧн дед-бабтӧ аддзылам.

Дарьялы быть лои пи дорас нюжӧдчывны. Унмовсис жӧ тай, чискыны нырнас кутіс.

И бара лун

Тӧрыт кӧть сёр лои водӧмыс, а велалӧма Дарьялӧн да лӧзӧдігас и садьмис.

Орччӧн верӧсыс баяр пи моз мушкӧ-узьӧ, ӧти кулаксӧ юр улас дзебӧма, мӧдыс кынӧм вылас шлапвидзӧ, чуньяссӧ паськыда шаргӧдӧма да. Мед на мушкас, сылы вед тӧрыт маетаыс сюрис жӧ. Васьтольыс, пасибӧ, эз чездывлы войнас, эз пальӧд мам-батьыслысь унзільсӧ. А Колькаыс, сьӧлӧмшӧр дитя, мыйкӧ тӧрыт зэв ыззьӧма вӧлі. Ставсӧ сылы колӧ тӧдмавны да видзӧдны, кывны и аддзыны, быдлаӧ нырсӧ сюйлыны. Оз кӧ вежсьышт, сьӧкыд лоӧ татшӧм мортыдлы овнысӧ. Рӧдыс нин, буракӧ, налӧн сэтшӧм...

Водз на, позьӧ на и куйлыштны да вугралыштны, мӧстӧ лысьтыны оз ков тэрмасьны. Да верман ӧмӧй вальмайтчыны вольпасяд. Садьмин кӧ и — чеччы! Зэв виччысьӧмӧн тювӧдчис крӧватьсьыс дай кок чунь йылас петіс вежӧс сайсьыс. Колькасӧ куш джоджсьыс аддзис да тайкӧ оз горӧд. Сьӧлӧмшӧрӧ, чикырвидзӧ кӧлач моз нюгыльтчӧма да. Пидзӧс гӧгыльяссӧ плешкыскӧд быттьӧ топ ляскӧмаӧсь. Шоныд матрасыс бокын пласьвидзӧ. Тювӧдчӧма, сӧтанникыд. Ёна пелксьӧма войбыд. Дзикӧдз гегдас!

Мамыслӧн жальысла синъясыс вазьылісны. Гортас пӧч-пӧльыс вӧлі паччӧрас катӧдасны дай. А тані паччӧрыд абу. Матрас вылас кӧть эськӧ лэптыны, да садьмас. Мед нин тадз узяс, шебраснас тупйыштны да.

Дарьялӧн Колькаыс медводдза чужантор, да сэтшӧм нин сійӧ дона мамыдлы. Сэсся и мусаник зэв, сибыд и варов дай. Сиктын пӧль-пӧчыслы и быд дядь-тьӧткалы любуйтчантор вӧлі. Кодкӧд кӧть зонка паныдасяс, сывтырсӧ паськӧдӧмӧн и шыасьлісны:

— Кольӧ, тайӧ ӧмӧй нӧ тэ! Но, зарни мальчикӧ! Ыджыда быдмӧмыд, да муртса и тӧді!

— Ме тайӧ, ме! Шучалин Колька Педӧрӧвич! — збоя вочакывтӧ сетас юасьысьыдлы.

Дарья лепкӧдӧмӧн шебраліс питорсӧ, вешйис ӧшинь дорас, ывласӧ видзӧдліс. Сэзьмӧма, буракӧ. Тӧнлун дурис-зэрис, талун камгас-кынтас. Енэж куыс со кутшӧм виж.

Юбкасӧ вылас сюйтӧг и дӧрӧм мыг кежсьыс Дарья пондіс ломтыны пачсӧ. Тӧрыт ая-пиа пессӧ уна пыртісны. Кос пес. Ӧдйӧ и ломзис пачыс. Ургыны кутіс. Пуктіс Дарья яя шыд пуны, пажын кежлас буретш и пӧжсяс. А асыв кежлас пӧсь картупель сола тшакӧн лоӧ. Энька-матушкаыслысь пирӧг-шаньга гӧснечсӧ шонтыштас-небзьӧдыштас горсъяс дай тшайтӧ юны преник пыдди и лоӧ мужичокъяслы.

Гажаа пач ургӧм шысьыс ли мый ли Дарьялы друг лои лӧсьыд и кыпыд, быттьӧ киӧн босьтісны чӧжсьылӧм тӧжд-дойсӧ. Кокни ӧмӧй ладмылӧм олӧмтӧ тадз крута вежны. Сиктысь карӧ вуджны. Тані ӧд и йӧзыс мӧдӧсь и олан сямныс. Со и ӧти вой колис. Сутки регыд лоӧ гортсьыс петӧмлы. Тайӧ лун-войнас пӧ луныс буретш бергӧдчӧ. Мед жӧ Енмыс отсалас бура овмӧдчыны татчӧ. Выль во бур йӧзыс пасйыны кутасны. И налы козпи ёлкасӧ кыськӧ Колькалы колӧ судзӧдны. Гашкӧ, и ая-пиа асьныс на вӧрӧдзыс котӧртласны?

Кыпыд руӧн и сэсся верӧссӧ да челядьсӧ лэптіс Дарья. Пӧсь сёянӧн вердіс, бур сиӧмӧн верӧссӧ удж вылас колляліс. Верӧс мунӧм бӧрас Дарьялы кажитчис, быттьӧ кутшӧмкӧ чомкост лои вуджӧма да сійӧ вермас талун кӧть шойччӧдыштны мудзӧм вир-яйсӧ и маитчысь ловсӧ.

Выль лунлы и выль тӧждъяс

А пажнайтны воис верӧсыс да эз ёна бур юӧр вай. Ветлі пӧ Наркомпросӧ, школаас пыралі Колька кузя сёрнитны, да эз нинӧм артмы.

— Кыдзи эз?! — ырсмуніс Дарья кага нёньӧданінсьыс.

— Велӧдчан во шӧрнас пӧ огӧ нин некодӧс примитӧ. Выльӧн локтысьястӧгыс пӧ дзескыд нин школаас. Мӧд во пӧ пӧжалуйста. 12-ӧд номера школа пӧ воссяс. Каменнӧй, бур. Миян Николай Фёдоровичлы ковмас дыр каникулавны! — кывкӧрталіс Дарьялӧн верӧсыс. А ачыс Дарья некыдз эз вермы миритчыны татшӧм мӧвпнас да виччысис Колькасӧ, коді кытчӧкӧ войлыны петіс, да сытӧг и пажнайтісны гозъя.

— Оз жӧ ӧд вош? Карас оз жӧ кӧ пышйы? — маитчис Дарья. — Неважӧн тай кильчӧ помын гӧлӧсыс кыліс-а.

— Оз вош. Юля ордын, пӧдикӧ, — зэв эскӧдана и шуис батьыс.

— Кутшӧм Юля ордын?

— Да Кустышевъяслӧн нывкаыс. Асывнас нин менам мунігӧн ӧтув ислалісны. Колькалы самӧй скоднӧй ёрт. Колькаысь оз жӧ ёна торъяв. Так что, Дарьюшӧ, лыддьы: Колькаыдлы нянькаыс сюри. А Васьтольлы... Аслыд на и ковмас сыкӧд пукавны.

— А-аслым? Колька кӧ оз кут велӧдчыны, сійӧ и дитя кутас видзны! Кыдзи нӧ тэ кӧсъян? Ӧтка нажӧткаыд тэнад оз кут тырмыны! Удж меным ковмас корсьлыны быть!

Важ тӧждъяссьыс на помӧдз эз мын Дарья, а сэні и выль нин мыччысис.

Педяыс бӧрӧ-водз мыччысьыштліс да бӧр тэрмышсис удж вылас. А Дарья коли выль тӧжднас. «Кӧні и Колькаыс уялӧ. Мед кӧть сійӧ гортӧ локтіс. Али аслым петавны, чуксалыштны?»

А эз и ковмы гортсьыс петны. Ачыс Колька локтіс да эз ӧтнас, а кутшӧмкӧ лязь юрсиа нывкакӧд.

— Мамӧ, мамӧ! — пыригкостаыс и мӧдіс горзыны Колька. — Видзӧдлы! Тайӧ — Юля! Вай ӧдйӧджык ыджыд пань, да ми лэччам Юляясӧ багатырскӧй шыд сёйны.

— Йӧзӧ шыд сёйны мӧдан? А кӧн нӧ вӧлін, батьыд ӧбед вылас воліс да? Ок, Колька! Батьыд вед тасмаалас!

Мамыс дӧзмыштіс питор вылас, но пинявны бокӧвӧй нывка дырйиыс эз жӧ ёна кут. А Колькалы и веськодь мамыслӧн татшӧм шуасьӧмъясыд. Ӧдйӧ аддзис, мый шунытӧ:

— Гортын ӧд сэтшӧм шыдыс абу! Порсь юрысь ӧд студень налӧн! — чилӧктыштіс зонка да стӧчмӧдыштіс на: — Юлялӧн ӧд батьыс менам паньтӧм-тьӧзӧ. Сійӧ Коля-Микулай и ме тшӧтш! Шуис: кайлы пӧ ӧдйӧджык паньыдла! Со ми и Юлякӧд воим! Вай паньсӧ ӧдйӧ! Ставсӧ ӧтнас Микул дядьыс сёяс! Сійӧ ӧд сёйӧм бӧрас меным кӧсйис сетлыны лэчыд пуртсӧ, ме тшӧтш кута кыдз пу гӧгыльяссьыс пу тувъяссӧ вундавны!

Мамыс клеснитіс кияснас:

— Мыйкӧ зэв тэрмасьӧмӧн висьталін, да нем эг гӧгӧрво.

— Сапӧг сійӧ вурӧ! Он гӧгӧрво... — нӧшта горӧн чилӧстіс пиыс.

— Са-а-пӧг? Ӧні гӧгӧрвои, — кайтыштіс мамыс да шыасис нывка дорӧ: — Сапӧг вурысь инӧ батьыд? Сійӧ инӧ татчӧ паньысла мӧдӧдіс? Йӧюкъяс, шмонитіс ӧд сійӧ!

— Э-эз, — дзерӧдыштіс юрнас нывка. — Ньӧтчыд эз и серӧктыв. Паньяс пӧ вошӧмаӧсь кытчӧкӧ, толькӧ шуис.

Серамыс петас оз татчӧ Дарьялӧн? Челядь-поснияс жӧ эськӧ да! Шпынняліс Дарья да юасис на мыйсюрӧ нывкалысь.

— Мамыд нӧ абу мӧй гортад?

— Мамӧй кантораас. Шпалорезка кантораын сійӧ уджалӧ, регыд воас пажнайтныс.

— Батьыд инӧ пажнайтны жӧ воис?

— Эз. Сійӧ куспромын уджалӧ да гортӧ вайлӧ уджсӧ. Вильыд сылы ветлыныс да. Кок пӧла вед сійӧ. А шмонитныд папӧ оз куж. Збыль шуис: Выль во кежлӧ пӧ студень пуам.

— Кӧсъянныд на пуны, а студень сёйны пань нин коранныд да! — дзикӧдз гажмис Дарья, сералыштіс и пинялыштіс челядьсӧ: — Ак ті, чикышъяс, шемела песысьяс! Юр бергӧдчытӧдз меным мойдінныд. Босьтӧй, то, пань кӧ колӧ, да лэччӧй панясьӧй. Да часлы, ме сета тіянлы пирӧга-шаньгаа, сиктса гӧснеч. Сёянныд сэні вильшасянмозыд.

Пирӧг-шаньгатӧ кватитісны вильышпозъяс, а пань йывсьыд вунӧдісны. Сідзи и усйысисны. «Но челядьӧ... Синтӧм кутюпиян на... А мед инӧ и ёртасяс Колькаыс еджыдик нывкаыскӧд. Бур ай-мама челядькӧд ёртасьӧмсьыд нинӧм лёкыс оз ло. Педӧр тай ошкис быттьӧ Кустышевъяссӧ-а», — челядь петӧм бӧрас татшӧмкодь кывкӧртӧд ачыс аслыс вӧчис Дарья. Да окота лои и аслыс матӧджык тӧдмасьны сійӧ семьяыскӧд.

Бурджыка тӧдмасьӧма лои Дарьялӧн Кустышев семьякӧд Выль во рытӧ. Зато Колькалысь выль ёртсӧ, Юлясӧ, тӧдмаліс помӧдзыс. Мӧдысь на вед шелзьӧдлісны-пыралісны найӧ сійӧ луннас. Сійӧ разыс найӧ кыкнанныс еджыд бобув кодьӧсь пырисны, марляысь вурӧм борда платтьӧаӧсь. Ми пӧ лым чиръяс. Выль во дырйи ёлка дорын кутам йӧктыны.

— Менам мамлӧн удж вылас ёлкаыс ой-ой гажа быд во овлӧ! — ошйысьыштіс нывка.

Колька эз кольччы сыысь ни:

— Чайтан, миян батьӧлӧн ёлкаыс оз ло? Мамӧ, а, мамӧ, лоӧ вед батьӧыдлӧн ёлкаыс? Нуӧдлас миянӧс?

— Нуӧдлас. Татшӧм мича лым чиръяссӧ нӧ кыдзи оз нуӧдлы? Рытнас локтас батьыд, дай висьталам. Ёлкасӧ вӧд челядьлы гажӧдчыны и вӧчӧны, — кайтіс-эскӧдіс пиыслы Дарья. А лёк юӧрсӧ, ыштӧ Колькаӧс школаас оз кӧсйыны примитны, эз и ышты висьтавнысӧ. Удитасны на питорсӧ шӧйӧвошӧдныс. Пока мед велалас выль оланінас да тӧдмасяс выль ёртъясыскӧд да суседъясыскӧд.

Но и лун талун!

Дарья рытнас унмовсигас тадзи жӧ и горӧдліс да шензис-донъяліс карас коллялӧм тайӧ первой лунсӧ. Сійӧ, лыддьы, юр выв тырыс тӧждъяс вайис да юр выв тырыс жӧ и радлунӧн козьналіс. А нӧшта кӧ содтыны челядь-чикышпияныслысь гажӧдӧмсӧ да серам петкӧдлӧмсӧ, выль суседкакӧд тӧдмасьӧмсӧ — позьӧ и шуны Енмыслы аттьӧ.

Юля дорсьыс локтӧм бӧрын Колькаыс недыр и олыштіс. Инӧ ӧшйытӧм моз бара пасьтасис да уськӧдчис ӧдзӧс мӧдарас. Батьӧ пӧ регыд удж вывсьыс локтас, пета пӧ, кильчӧ помын виччысьла. Дарья Васьтоль дінас вежӧс саяс пемыдгорулавнысӧ муніс, битӧгыс пӧ горалыштам-уалыштам да папсӧ виччысьыштам.

Ӧдзӧсас тутш-тотшкерӧмсӧ эз и кывны уалігад. Кылӧ, кыкӧн пырисны. Том суседка Гашалысь гӧлӧссӧ Дарья пыр и тӧдіс да эновтіс крӧватьсӧ и дитясӧ, ӧзтіс карасин лампа, вӧлись шыасис:

— Гаша-суседкаӧ тай ме дорӧ пемыдгорулавнысӧ локтӧ! Прӧйдитӧй, пуксьӧй. Мӧд гӧстясӧ тай нӧ эськӧ эг тӧд.

Дарья бура дыр видзӧдіс порог дорас сулалысь нывбаба вылӧ. Гаша — важ тӧдсаыд, да кортӧгыс нин тетькысис пызан дорас да тшӧтш мӧд гӧстясӧ чукӧстіс ас дінас:

— Тётя Маша, эн ыждав. Лок пуксьы. Тӧдмасьӧй. Ме ог эшты пукавныс да муна. Шурикӧс стретита.

Гаша тэрмышсьӧмӧн и чеччис пукаланінсьыс да петіс ӧдзӧс мӧдарас, а тӧдтӧм нывбаба лӧсьӧдыштіс пельпом вывсьыс мича дзоридза шальсӧ, воськов вӧчис пызанланьыс.

— Мӧд корӧм ог и виччысь, пукся, — шуис сійӧ да лабичас лэччысьӧм бӧрын дзик пыр и сёрнисӧ паніс:

— Ме суседка жӧ тіян. Улыс судтасьыс. Тётя Машаӧн ставыс менӧ шуӧны. Бобкова жӧ овӧй. Гашалӧн верӧсыс, Ӧльӧксаныс, рӧдимӧй вок менам. Ӧти керкаын оламӧ. Ме — улыс судтаас, пӧла ӧшиня пӧдвалас. Ӧльӧксан яндысьӧ меысь да дась сӧлсем меысь ӧвтыштчыны. Да век жӧ тай чоя-вокаӧн шусям, ӧти вужйысьӧсь да кыдзи орӧдан?

Нывбаба лэптыштчыліс места вывсьыс, лӧсьӧдыштіс юбкасӧ да тшӧтш и морӧс вывсьыс шальсӧ, кватитчис быттьӧ:

— Со ӧд ме, паськыд вомаыд, став секретӧс и кӧшысь моз койышті! Да мед шу! Тэныд вед Федяыд сьӧрӧвнӧ жӧ висьталас. Ми тӧдсаӧсь сыкӧд первойсяньыс. Тӧдӧ менӧ и Георгийӧс. Верӧс, не верӧс, а бур ёрт меным Георгийыс. Олам ӧтлаын. Сы радиджык и Ӧльӧксан дузъялӧ ме вылӧ. Рочӧс да тюрмаысь петӧмаӧс пӧ кӧвъялін. А олан тӧварыштӧгыд гажтӧм жӧ да... Сибӧді тай...

Нывбаба ышловзис, ланьтыштліс. Но висьтасьныс, тыдалӧ, быть окотаыс лои да бара заводитіс:

— А шань сідзсӧ. Ог норась. Дай веськыда кӧ шуны: абу ме сылы пара, неграмотнӧй бабаыд. Пӧварика ме, пуся-пӧжася, этані детдомас. Орччӧн уджаланінӧй да зэв лӧсьыд. Петыштан дай. Тайӧ бӧръя вежонсӧ эськӧ, не дай бог жӧ, мудзи да. Ӧтнам коли да. Том ныв отсасьысьыс вӧлі да верӧс сайӧ петіс. Военнӧй кавалерыс, да пышйӧдіс ме дорысь отсасьысьӧс. Мед эськӧ сійӧ, часливӧя мед оласны. А отсасьысьыс меным колӧ. Тэ дорӧ со тай и пыри. Висьталісны да: Шучалин дінӧ пӧ гӧтырыс воӧма. Гашкӧ, локтан да? Удждоныд миян, дерт, ичӧт. Но кынӧмыд пыр пӧт лоӧ. Детиныдлы на шыд бекартӧ вичмӧдыштам и... Зэв тай сибыд да варов питорйыд. Ми сыкӧд тӧдмасим нин. Кустышевъясӧ пыралі да...

Дарья эз и удит мыйкӧ шуны визув питор йывсьыс, гӧстяыс бара на шыасис, мӧд мог на сылӧн вӧлӧма. Сідзи и шуис, мӧд мог на пӧ нӧшта эм.

— Выль во локтӧ... — кыдзкӧ торъя гӧлӧсӧн заводитіс висьтавны могсӧ мича шалля суседкаыс. — Ми вед быд праздник ӧтув пасйывлам да... Кустышевъяслӧн ыджыдджык патераыс, да на ордӧ и чукӧртчылам ставӧн — тайӧ керкаас олысьяс. Седьмой ноябсӧ ӧтув жӧ пасйыштім. Федяыд тӧдӧ... Выль восӧ быттьӧ бара жӧ ӧтув кӧсйим... Кыдз сэсся ті шуанныд...

Дарьялы тайӧ вӧзйӧмыс абу нин выльтор, Педяыс казьтыштіс и эм, седьмой дырйиыс пӧ Митрей Катеринаыскӧд тан жӧ вӧліны.

Думнас Дарья чайтіс Выль восӧ пасйыштны вокыс ордын, налӧн ас керка да вӧляджык лоӧ, ичӧт кага сэні, Колькаыс... Сэсся налӧн и радио тӧрелкаыс эм дай югыд биыс. Но ӧд ӧти вевт улын олігад ӧтдортчыны суседъяссьыд абу жӧ скода.

Вочакывсӧ дзик пырыс Дарья эз и куж сетны суседкаыслы, шуис сӧмын:

— Педякӧд сёрнитлам. Кыдз сійӧ, сідзик и ме.

— Сідз, дерт. Сёрнитлӧй, сёрнитлӧй. Эсы кузя тшӧтш и... Меным отсасьысьыс ёна колӧ да... А эсся ог манит тэнӧ, муна. Георгий регыд локтас удж вывсьыс тшыг, ужын колӧ дасьтыштны...

Тётя Маша суседкаыс петіс, петігас нӧшта Дарьялы нюмдыштіс да шеновтыштіс кинас.

Выль во паныда вой

Суседъяскӧд кӧ и суседъяскӧд. Вокыскӧд да Катерина невесткаыскӧд позьӧ быд лун аддзысьлыны, — тадз решитісны Шучалин гозъя, да Дарьюшка аскинас кузь лунтыр Выль вося сёян дасьтіс да бергӧдліс юрас маитчан мӧвпсӧ. Енмыслы на колӧ шуны сё пасибӧ, мый корсьысьтӧг-юасьтӧг уджыс сюри. Дарьялы, грамотатӧ тӧдтӧг, тайӧ и самӧй скоднӧй удж, а главнӧйыс — матын. Вот сӧмын кагаыс, ичӧт Васьтольыс... Колькаыс кӧ школаас оз кут ветлыны, сылы, дерт, кагатӧ видзны ковмас. А оз кӧ кут? Сэтшӧм вильыш да пышйыны кӧ кутас? Педяыс тай шуис: тасмаыс нӧ пӧ мый вылӧ? Ой-ой, морттӧ тасманад... Кыдзкӧ бурӧн жӧ...

Верӧсыс тӧрыт локтіс зэв сёр, ыззьӧмакодь.

— Кӧн нӧ вӧлін та дыраыс? Абу-ӧ нин код юра? — паныдаліс сійӧс Дарья.

Педяыс скӧрмис да шуис ярскӧмӧн:

— Кӧні — удж вылын! Кӧні сэсся! — да ужынтӧг и водіс узьны, мудзи пӧ.

А тарыт виччысьтӧг водз локтіс, пыригкостаыс и перйыны кутіс зепсьыс кутшӧмкӧ тубрас да небыд гӧлӧсӧн юӧртіс:

— Лавкаясас сы мында йӧз, Выль вотӧ пасйыны ньӧбасьӧны... А сёрнитӧны, бара пӧ праздник вояс кутасны тшапйыны йӧзсӧ.

Дарьялы дивӧ кажитчис татшӧм юӧрыс да дзик пыр кутыштліс Педясӧ, да нюмсерӧн и шуис:

— Ми эг вӧруйтлӧ ни блядуйтлӧ да миянлы повныс нинӧмысь. Мед эсійӧясӧс, врагъяссӧ, тшапъясны кӧ. Ми бур йӧзыс мозыс, бур суседъяскӧд пасъям Выль восӧ, да сэсся Ен мед отсалас выль местаад лючки-бура овмӧдчыны. Кутшӧмкӧ тай нӧ тубрас вайин?

Педяыс чашнитӧмӧн разис тубрас кӧртӧдсӧ да веськыда гӧтырыслы морӧсас плавгис рудов рӧма да посньыдик югыд гӧгыльяса ковта, быттьӧ кодзулӧсь войся сынӧд-енэжыс уси. Юбкаыс сэтшӧм жӧ рӧма, лювдіс Дарьялы кок улас.

Юбкасӧ лэптыны тэрмышсян моз Педяыс ошйысьыштіс:

— Юбка-ковта, костюм шусьӧ, батистӧвӧй. Медмичасӧ тэныд бӧрйи, выльвося козин!

Дарьялӧн гӧлӧсыс вошлі здук кежлӧ, сэсся нориника и артмис:

— Этатшӧм козин!? Став сьӧмтӧ, пӧди, видзин, Педюшка?

— Нинӧм абусӧ эн сёрнит. Вай пасьтав, видзӧдлам, тэд мунӧ оз.

Дарья пасьталіс да зеркалӧ пыдди ӧшинь занавессӧ павтыртіс да видзӧдліс сэтчӧ ӧшинь стеклӧас. И тайӧ каднас гознаныслӧн ӧтырышъя артмис кыпыд горӧдӧм:

— Ой, тайӧ кодкӧ абу менам кодь! Вывті тшап да кузь голиа! — ойӧстіс Дарья да дась нин вӧлі бӧр пӧрччыны. Но верӧсыс уськӧдчӧмӧн сывйыштіс сійӧс да пондіс окавны чужӧмсӧ, сьылісӧ.

— Юсь кодь чистӧ! Дарьюшка да тэ менам!.. Рытнас тайӧс и пасьтав, мед суседкаяс завидьтыштасны!..

Завидьтасны ли оз ли, Дарьяӧс тайӧ оз ёнасӧ шогӧд ни кыпӧд, а яндзим кывліс, быттьӧ гусялӧмӧс пасьталӧма. Но Педяыс тшӧктӧ, да эз тай понды пыксьыны, Выль во пасйыны Кустышевъясӧ выль костюмнас и мӧдіс.

Педяыс водзас петіс, Дарья узьысь Васьтольсӧ нӧшта видзӧдліс дай вӧтчис сы бӧрся.

Кустышевъясын югыд, пӧтӧлӧкас десятилинейнӧй лампа ломалӧ, сынӧдыс уль руа быдӧн да пашшитӧ чӧскыд сёян дукӧн. Джодж шӧрас ыджыд пызан, сёян-юанӧн тыр нин. Ӧти пызан пельӧсысь павтыртӧмаӧсь пызан дӧрасӧ да ворсӧны кыкӧн шашкиысь. Ӧтиыс ачыс кӧзяиныс, Кустышев, ньылӧмзьӧм паськыд плешка да варов вома, нюмсорӧн горӧдӧ да клопкӧмӧн вештӧ фигурасӧ шашки пӧв вылас:

— Ме вот тадз, сударь!

Мӧдыс, лӧсьыдик ныр-вома, дженьыда шырӧм сьӧд юрсиа, чӧв олӧ, воча вештӧ ассьыс фигурасӧ да кузя видзӧдлӧ пырысьяс вылӧ. Сійӧ видзӧдласысь Дарьялы эз ло лӧсьыд да лэдзыштліс быдӧн юрсӧ, сэсся бӧр лэптіс да сюся жӧ видзӧдліс мужичӧй вылад. Гӧгӧрвоис: тайӧ и эм тётя Машалӧн верӧсыс, окота лои сійӧс бурджыка тӧдмавны.

Ворсысь мужичӧйяс дорын шешвидзӧ-сулалӧ Гаша, кывзӧны ли оз ли, а ворсысьяслы юӧртӧ:

— Менам Шурик бура жӧ ворсӧ шашкисьыд, да тарыт дежуритӧ, оз лок.

Юӧртӧ да первой уськӧдчӧ Дарья гозъялы паныд:

— Воӧны, медбӧрын!

— Дыр вӧччим, — шмонитыштӧ Педя да орччӧдчӧ гӧтырыскӧд, кӧсйӧ быттьӧ шуны: видзӧдлӧй пӧ, вӧччӧмаӧсь да мичаӧсь абу.

— Дыр и эм шыльӧдчанныд-мольӧдчанныд! — пырысьяслы паныд пач дорсяньыс уськӧдчӧны и тётя Маша да кӧзяйкаыс, Ангелина Борисовна. Сылӧн кузьта и судта ӧткодь пӧшти, яйӧн кыскӧма морӧс и кос, но кыв вылас нин сійӧ сэтшӧм визув да варов, нюм оз вешйыв вом дорсьыс ни. Шмоньлив кыпыд гӧлӧса да сьӧкыд вӧраса кокпӧла верӧсыслы быттьӧ нарошнӧ кодкӧ бӧрйылӧма татшӧм бабасӧ. Шуыштӧ и серӧктӧ. И суседъяс, и удж вылас, и ачыс кӧзяиныс — быдӧн ыдждӧдлӧ тайӧ аньсӧ нимнас да овнас — Ангелина Борисовнаӧн. Главнӧй бухгалтер сійӧ шпалорезка заводын, пыдди пуктана морт.

— Но-о, со и ставӧн лоим! — сійӧ радпырысь паськӧдлӧ кияссӧ да пӧсялӧм ныр-вомнас инмӧдчыштас Педялы и Дарьялы чужӧмас да горӧдӧ: — Маша, Гаша, Даша! Ме сӧмын мӧд вӧлӧсьтысь — Ангелина! Но, мед жӧ... А миян кавалеръяс: Коля да Педя, да Георгий! Георгийыскӧд нӧ, Даша, тэ абу на вед тӧдса? Тӧдмасьӧй. Маша, тӧдмӧд верӧсыдкӧд да петав гортад, челюдиыд миян сэні узьӧны оз нин? Да пуксьӧй сэсся пызан саяс. Ті, шахматистъяс, эновтӧй вайӧ ворсӧмтӧ.

Ставыслы лои кӧзяйкасянь наказ сетӧма, ставныс долыд, кыпыд сьӧлӧмаӧсь, радуюся вӧчӧны, мый кӧзяйкаыс тшӧктӧ. Мужичӧйяс пызан сайын нин ас костас мыйкӧ варовитӧны, вомныс шешъялӧ, накӧд и Даша да Гаша пуксисны. Тётя Маша, пемыдгӧрд кашемирӧвӧй платтьӧа, морӧсас сикӧтш, тётяӧн кӧть челядь мозыс шуӧны, ловъя акань кодь, мича ныр-вома да латшкӧс тушаа, ар кызь вит-комынся уна он на сет. Аслас патераӧ петалӧма нин, пырис, Ангелина Борисовналы и став гӧсьтыслы юӧртіс:

— Узьӧны челюдиыс. Колька кык чой костын. Настенькаӧс сывъялӧма. Юлька бокын, эшкын увсьыс мездысьӧма. Шебралышті.

Юӧртіс тайӧс, лӧсьыдика ки на ки зырыштіс да пызан саяс верӧс дорас веськӧдчис:

— Ме аслам мусук дорӧ пукся.

Пуксис, лӧсьӧдыштіс морӧс вывсьыс сикӧтшсӧ, чуп окыштіс верӧссӧ, меліа шуис:

— Георгий менам — ен кодь морт. Талы эськӧ лӧсялӧджык Выль восӧ пасйыны гортас, Москваас, дворечын да ас кодьыс жӧ барушняяскӧд, а со... мекӧд, неграмотнӧй коми бабакӧд... Пасибӧ шу, то кутшӧм бур суседъяскӧд! Кузь нэм да бур шуд ставнымлы! Мед Выль воыс ставнымлы и шудсӧ, и бурсӧ ваяс. А медъёна Георгийлы. Сійӧ рӧдвуж дорсьыс и ас войтыр дорсьыс бокын, татӧн...

— Ну, Машенька... — шыасис верӧсыс, яндысьӧмӧнмоз довкйӧдлыштіс юрнас да. — Ме тэкӧд абу дзик сӧглас, но вензьыны ог кут. Шуа сӧмын: ме зэв шуда тарыт тіянкӧд ставныдкӧд Выль восӧ пасйыны. Шуда, мый мекӧд орччӧн тэ, Машенька, медся мича и медся бур сьӧлӧма аньыс. И вообщем... Этатшӧм мича аньяскӧд! Со и Дашаӧс, Фёдор Васильевичлысь гӧтырсӧ аддзи да пыр на шензя. Нимкодясям, мися, кутшӧмкӧ древнеегипетскӧй красавицаяслӧн коляс-мумияяснас: Нефертити сэні, Клеопатра... А со тані коми сиктысь нывбаба! Кыз кӧлачӧн гартовтӧм юрсиыс сідз балябӧжас пуктӧма! Лайкӧса нюгыльвидзысь сьыліыс!.. Гармония!.. Ме веськыда висьтала: быдми-олі Москваын, ветлі-муні уналаті нин, а медмича аньяссӧ аддзылі сӧмын тіян Комиӧ веськалӧм бӧрын. Шуам, кӧть эсійӧ ижемкасӧ, кодлӧн чужӧмыс ӧнӧдз век син водзын сулалӧ. Ме пукалі Асфальтитӧвӧй рудникын, Ухтасянь неылын. А сэні матын Изьва ю катыдыс эм ичӧтик Лач деревня. Прӧстӧй нывбаба, лёкиндзи паськӧма, а чужӧмыс — божественнӧй! Зарни чир и сьӧд няйтсьыс аддзан, ме тадз чайта... Извенитӧй, ме варовми, но менам талун и збыль шуда лун! 1937 волӧн медбӧръя луныс! Меным разрешитісны пединститутын лыддьыны лекцияяс античнӧй литература кузя!

Татшӧм юӧрсьыд ставныс шызисны, медгора гӧлӧс сетіс кӧзяйкаыс, Ангелина Борисовна:

— Пединститутын!? Ой, Георгий! Ме рад, ми ставӧн радӧсь! Вайӧ вачӧдчыштам киясӧн! Сэсся миян шпалорезкаын он нин кут уджавны? Кодӧс и мӧдӧс тэ кодьӧс аддзамӧ?

— Видзӧдтӧ, Ангелина Борисовна... — ньӧжйӧник, тэрмасьтӧг сетіс вочакывсӧ нывбабалы Георгий. — Водзӧсӧ огӧ на гадайтӧй. Главнӧйыс ӧд — разрешитісны лекцияяс лыддьыны! Кутам эскыны: выль комын кӧкъямысӧд воыс лышкыдджык лоӧ, колӧкӧ, зарубежнӧй литература тшӧтш сетасны.

— Точнӧ, Георгий! Выль воыс лышкыдджык лоӧ! — шыасис шмоньлив гӧлӧснас и ачыс кӧзяиныс, Кустышев Коляыс. — Комын сизимӧд воыс сёрни-баснинад дзикӧдз пышъяс, а ми сійӧс колльӧдны пӧ-румки эгӧ на и пӧрӧдлӧй! Вайӧ, зон, воксик!..

Эз удитны и румкаясас кисьтавны, кыдзи кильчӧ помас кыліс лэчыд нывбаба гӧлӧс:

— Гоп-гоп, вина штоп!

Лавка-потребиловка!

Кого любит тётя Катя,

Стрелой помчебиловка-а!

Пызан сайын ставӧн шызисны, а кӧзяйкаыс Ангелина Борисовна уськӧдчис ӧдзӧсланьыс:

— Катерина локтӧ! Шурин гозъяыд, Педя, тіян локтӧны! Пета кильчӧӧс восьта!

Дарья гӧгӧрвоис, мый Митрей вок гозъяыс воӧны, да тшӧтш уськӧдчис локтысьяслы паныд.

Пырисны ставныс чукӧрӧн.

— Локтӧ, локтӧ! — кинас шенасигтыр бӧрӧн пырис кӧзяйкаыс, сы бӧрся Катерина, дубитӧм пась воротниксӧ лэптӧма, юрас мича чышъян, киас вина доз. Пуктіс дозсӧ пызан шӧрас да ёсь гӧлӧснас шыасис:

— Гӧлӧсӧс, пӧди, кылінныд да чайтінныд, пьянича-забулдыга локтӧ! А тайӧ ми, Митрейкӧд! Энӧ дивитӧй! Выль воӧн тіянӧс!

Пасьсӧ культӧдз и ставныскӧд окасис-пӧськиасис да вӧлись мышвывсьыс чукӧстіс верӧссӧ:

— Митрей Иванович, кӧні тэ? Тай нӧ балалайка шытӧ ог кыв?

А Ивановичыд Ивановна чойыскӧд сывйыштсьӧмаӧсь да пока кыв-мӧдӧн ӧта-мӧдыскӧд эз шыбитчыны, балалайкаыд эз и триньмунлы. А гӧтырыс чукӧстіс, да сетіс Митрей Ивановичыд балалайка струнаяслы и чунь помъяслы удж.

Чуньлыс кодь румкаӧн и юыштісны роч винатӧ, да гажыс лыбис! Частушкаясыд, и «Вӧрын чужис ёлка»-ыд и «Туту-руту Семӧ сайӧ»-ыд — ставыс юраліс керка тырӧныс.

«Туту-руту» сьылігӧн кӧзяиныс друг быттьӧ кватитчис, мый нӧ пӧ ми сьылам, тайӧс вед оз позь, Нёбдінса Витторлӧн пӧ вед тайӧ. Но ӧддзӧма кӧ, сувтӧдан ӧмӧй медглавнӧй сьылысь-гажӧдысьсӧ, Дмитрий Ивановичӧс?

— Да бросьте! Быд коми сиктын тайӧс сьылӧны! Ставныслысь нӧ вомсӧ тупкан? Кывъясыс кутшӧмӧсь! Гажыс мыйта, серамыс! Тайӧс потшсис! Ме и ачым на Витторыскӧд тайӧс сьывлі! Георгий, браток, тэ вежӧра мужик, висьтав, кодлы лёксӧ ми вӧчам тайӧ сьылӧмнас?

Катеринаыс бӧрти ӧдйӧ лӧньӧдіс. Митрей Ивановичӧ пӧ, тэ коддзин али мый, он тай нӧ кыв, Гаша то, том ичмонь, кӧсйӧ мыйкӧ сьывны дай Георгий роч романссӧ мед сьылыштас.

— Роч романс? Ме абу прӧтив! Ой, уважайта... Эсійӧтӧ кыдзи? «Мой костёр в тумане светит...»

— «Гори, гори, моя звезда» инӧ ме сьылышта, — шуӧ Георгий, сійӧ гӧгӧрвоӧ Катериналысь да Ангелиналысь бокас тувкыштӧмсӧ. Сувтӧ, заводитӧ сьывны. А сы бокын Гаша, ставнас жӧ ыззьӧма, ассьыс вӧзйӧ:

— Менам ӧд мича жӧ гӧлӧсӧй! «Рыт нин кутіс воны» сьылышта тшӧтш!

— Сьылыштан, сьылыштан, ӧтлаын сійӧс ставӧн сьылам! — чирыштӧ Гашаӧс кӧзяйкаыс, Ангелина Борисовна, да, ас местасьыс чеччӧмӧн, вуджӧ Георгий да тётя Маша дорӧ, кыз сітаннас меститчӧ на костӧ, сывъялӧ гознансӧ. Георгий нюмдыштӧ сылы да шуӧ:

— Выль во дырйи абу и лӧсьыд шуштӧм романстӧ сьывны. Энлӧ, ме попробуйтла серамбанаӧс жӧ Дмитрий Иванович моз.

Вомнас аккомпанируйтыштӧ быттьӧ: брум-брум-брум и выль песня заводитӧ, кыпыда, шмонливӧя:

Приходи ко мне, Глафира,

Вечерком чайку попьём,

Принеси кусочек сыра,

Мы съедим его вдвоём, тра-ля-ля-ля...

Ангелина Борисовна первойӧн, сэсся Катерина, сэсся и Дмитрий Иванович нин тра-ля-лякайтӧ, а бӧрынджык и ставыс нин, весиг Дарья кекӧначасьӧ, да сьылысь бӧрсяыс тшӧтш кывберитӧны-сьылӧны да аслыныс дирижируйтӧны:

Лучше быть сытым, чем голодным,

Лучше жить в мире, чем в злобе,

Лучше быть нужным, чем свободным,

Это я знаю по себе, тра-ля-ля...

Ёна жӧ гажа рытыс вӧлі! Ёна и сьылісны. Йӧктыны дзескыд жыръяд некӧн, да быдӧн пукаланінас зымӧдіс кокнас.

Ышмыліс и Дарья. Абу вед пайтӧм Макар. Педяыскӧд ки на ки воча вачкасны да тшӧтш топйӧны кокъяснас. Бура ловсӧ лои пальӧдӧма, тӧжд-маетасӧ топ вунӧдлісны. Разӧдчисны вой шӧр бӧрас сёр нин, колӧкӧ, и лӧзалігас нин. Дарья тай эз и удит унмовсьлыны-а. Первойсӧ ыззьӧм лолыс век на сьыліс, эз лэдз унмовсьны, а сэсся и Колькаыс воис дай.

— Мамӧ, мамӧ! А ме тавой тётя Машаясын узи! Юлякӧд! Настяыс налӧн и. А тётя Маша меным то кампет сетіс, мича кыша! Кӧсъян, ме тэд нёньыштны сетла!

— Вод да узьышт на, пиукӧ, — тшӧктіс мамыс, но Колькалӧн унмыс пӧтӧма нин. Васьтоль вок зыбка дорас нин горалӧ:

— Васьтольыд то садьмӧма жӧ нин! Оз и бӧрд. Выль вонас, шу, мыйла кутас бӧрдны?

Кодлы мый, а Колькалы кага видзны

Со и Выль во лои пасйӧма. Гажаа пасйисны, нинӧм шуны. А кутшӧм сійӧ лоӧ? Мый ваяс? Водзвывтӧ, дерт, тайӧс некод оз тӧд. Но поводдя ульдылӧм да зэрӧн пызйысьӧм бӧрын пуксис збыль крещенскӧй мороз. Кӧдзыд пӧль сӧмын шутёвтлӧ да камгӧ ӧтторъя плешсӧ керка стенӧ.

— Ой, бара пӧльыд люкасис! — быд пӧрйӧ горӧдлӧ Колька да уськӧдчӧ ӧшинь дорас. Но ӧшиньыс гыӧрзьӧма да ывлавывсьыс нинӧм оз тыдав. — Час, мамӧ локтас да гуляйтны петалам!

Колька, дерт жӧ, оз ачыс аскӧдыс сёрнит. Оз весиг ичӧт вокыскӧд, Васьтолькӧд. Сійӧ, шань дитяӧ, куйлӧ гӧгыльяс йылын гольялысь зыбкаын да ачыс аскӧдыс больӧдчӧ, дульванас резсьӧ. Татшӧм зыбкасӧ козьналісны сылы Кустышев суседъясыс. Тайӧн пӧ Настукӧс и Юляӧс нин быдтімӧ, дай Василейыдлы на тырмас красуйтчынысӧ. Збыль, красуйтчӧ Васьтоль. Кыкӧн вед сійӧс видзӧны — Колька да Юлька. Оз удит кагукыс шы сетны, гуль-голь то ӧти нянькаыс, то мӧдыс гӧгыльтасны зыбкасӧ. Ӧтчыд сӧмын, Юлятӧг тайӧ вӧлі, кокнас чужйӧмӧн гӧгыльтіс Колька зыбкасӧ, кӧні Васьтольыс пелксис, да сэсся сійӧ гораа равӧстіс-бӧрддзис. Кӧсйис, колӧкӧ, висьтавны, мый оз радейт брӧд ва увтӧсъяс пытшкас куйлыны, но Колька тайӧс эз гӧгӧрво да мый вынсьыс чужйис кокнас зыбкаас. А мый нӧ, мед оз торкась! Сэтшӧм лӧсьыд нига Кустышевъяслӧн Настяыс вайис да. «Гуттаперчевӧй мальчик». Тешкодь, мый сійӧ гуттаперчевӧйыс? Сӧмын на некымын визь лыддис, и та кадӧ колӧ вӧлі вокыслы ылӧдны! Вок шусьӧ, рӧдимӧй!

Гӧгыля зыбка лэбыштіс пызан дорсяньыс пач дорӧдзыс да мый вынсьыс люкыштіс пач боксӧ, а Васьтоль ёна тракнитӧмсьыс челіс джоджас. Бур кӧть, мамыслӧн дженьыдджык кокыс вӧлӧма. Воис, кор Колька меститіс нин воксӧ бӧр зыбкаас да чералӧм кагаыс удитіс нин лӧньыштны, ырнялыштіс сӧмын.

— Но-о, лючки оланныд? — пыригкостаыс мамыс юаліс Колькалысь, сійӧ пыр, быд пыригӧн пӧшти тадз шыасьӧ.

— Лючки. Мыйла ог лючки? — вочавидзӧ Колька да зільӧ воксӧ гажӧдны ли мый ли, восьса книгасьыс петкӧдлӧ, кагалы дзик чужӧм дорас вайӧдӧ: — То, видзӧдлы, тайӧ — гуттаперчевӧй мальчик!

— Лючки шуан, а сыркъялӧ кагаыс да?! — гӧгӧрвоӧ мыйкӧ неладнӧ да шуӧ мамыс.

— Висьтавны кӧсйӧ серпасалӧмсӧ, да оз на куж, — аддзӧ вочакыв Колька.

Код тӧдас, мамыс эскис эз сылы, но дзик пыр босьтіс кагасӧ да рузумсӧ вежӧм бӧрын пондіс нёньӧдны. Васьтоль сыркъялыштіс на, а сэсся азыма пондіс чушкыны нёньсӧ, и мамыс лӧнис ловнас: «Лючки жӧ кӧ ставыс-а».

Дарьялӧн лов вылас лӧсьыд. Артмӧ-ладмӧ быттьӧ выль местаас олӧмыс. Мыйсюрӧ, посниторъясыд, дерт, быд лун дзерӧдыштӧны, сытӧг олӧмыд оз артмы, но быд-ставсӧ кӧ ӧтувтны — артмӧ лада, любова да сӧвета олӧм. Кыдз шуласны: коскад оз сюй ни морӧстӧ оз гудрав. Грек норасьны. Педяыс, мусукӧ, асывнас удж вылас мунігӧн мый аддзас пач вывсьыс, сійӧс и сюйыштас вомас, пӧсь чайӧн кылӧдас дай вердас Колькаӧс. Ӧти кывйӧн: оз чездывлыны. Рытнас воас, оз жӧ ыждав-кер, челядьыскӧд ворсӧ, ковмас кӧ, ачыс пестӧ пыртас и пачтӧ ломтас. Дарья эськӧ ачысджык пачтӧ ломтӧ да. Асывнас водз чеччас, пачсӧ ломтас, пуктас пуны шыд да мыйсюрӧ сёянсӧ, и петӧ удж вылас. Орчча уджыс. Тайӧ Дарьялы медся сьӧлӧм вылас. Детдомын сизимдас саяс челядь. Найӧс колӧ вердны быд лун куим-ӧ-нёльысь. Дарья тётя Машакӧд тшӧтш и ноксьӧ-старайтчӧ. Дарья — сьӧд уджсӧджык, картупель весалӧ да мый да, а тётя Маша — сійӧ нин радейтӧ сирӧта челядьтӧ чӧсмӧдлыштны быдсяма пӧжаснас да блюдояснас. Гортас челядь абу, Георгийыс абу жӧ чездывлысь, ачыс на и, колӧкӧ, пуас-пӧжалас. Машенька став ловсӧ пуктӧ детдом кухняын. Дарья сы ног жӧ зільӧ. Кажитчӧ Дарьялы уджыс. Сэсся вед сійӧс абу домалӧма удж вылас, кор кӧсйӧ, бара и тюрӧдлас гортас челядьсӧ видзӧдлыны. Колька, слава богу, эз быттьӧ и казяв, мый тӧвся каникулыс та дыра нюжаліс, школа йылысь оз и гарыштлы. Сиктсӧ, пӧль-пӧчсӧ корсюрӧ уськӧдлӧ тӧд вылас, но ёна гажтӧмтчӧм сылӧн оз жӧ тӧдчы. Юля — со коді сылӧн шондіыс, сытӧг овныс оз вермы. Мӧдыс эськӧ сьӧд вой кежлас сӧмын жӧ торйӧдчылӧ Колькаысь да. Чеччӧдӧ и водтӧдӧ жӧ да. Асывнас, югдӧ на, а сійӧ дзуркнитӧ нин ӧдзӧсӧдыс:

— Колька, талун бара кыкӧн кутам видзны Васьтольтӧ.

И мед волӧ. Кор абу Юляыскӧд, Колька быть мыйкӧ сэтшӧмтор вӧчас. Самӧй веж морознас тай пельсӧ кынтыліс. Сійӧ эськӧ Юлятӧгыд эз жӧ артмы да.

Юлясӧ чожыс нуӧма гӧститны гортас, Лесозаводӧ. Войсӧ коллялас сэні Юля, аскинас пондас лӧсьӧдчыны гортас мунны.

— Юля, мӧдан ли мый нин? — ӧлӧдны пондас чожиньыс. — Татшӧм кӧдзыднас гегдан. Аскиӧдз гӧстит, чожыд аски вӧлӧн нуас.

— Ог, чожинь, мый тэ? Колька, пӧди, виччысьӧ. Кага видзны колӧ.

И мунас вед. Кырул вичко весьтті нин тюрӧдӧ, а кок улас, видзӧдӧ да, сакар кусӧк! Мӧд! Коймӧд! Туй кузялаыс быттьӧ кӧдзӧмны! Нуӧмаӧсь, буракӧ, Лесозаводас вӧлӧн сакар мешӧкъяссӧ. Колӧкӧ, ӧти мешӧк потіс дай сакарыс кусӧк бӧрся кусӧк лювдыны пондіс. Юля зепъяс тырыс нин ӧктіс, а сакарыд век сюралӧ. Сюсь ӧд нывкаыс, гортас риззьӧдіс да Колька дорӧ ас патераас пыравтӧг и пырис.

— Колька, Колька, сакар... Лок ӧдйӧджык! Пасьтась!

Колька нинӧм на оз гӧгӧрво, но шапкасӧ ӧдйӧ юрас пуктӧ, пупайкасӧ пасьталӧ. Пока Юля ректіс зепъяссӧ, Колька нин дась уськӧдчыны ӧдзӧсас.

— Ой, та мында сакар! Лок ӧдйӧджык! Кӧні? Васьтоль узьӧ...

И со нин найӧ шелзьӧдӧны-котӧртӧны улич вывті. Кӧдзыд поводдянад ёна ветлысь-мунысь абу. Кыкӧн найӧ, ичӧтик нывка да зонка, мыйлакӧ сунласьӧны-копрасьӧны, лукйысьӧны туйбокса лымъяс. Первойсӧ нинӧм эз аддзыны, а сэсся вичко весьтӧдз воӧм бӧрын — но, сіталӧма! Воськов вӧчан — сакар тор тёпвидзӧ, мӧдӧс — бара! Сідз Колька шапка тырыс и чукӧртіс. Юля нин горзӧ:

— Менам зепъяс тыр нин, мунам, Колька, гортӧ! Бара на вермам волыны! Менам чуньяс кынмисны!

А Колька оз кыв, мый пельыс йизьӧма нин. Гортас воӧм бӧрын шонавны кутіс да вӧлись пеляс кватитчис:

— Ой, ой! Ёнгӧ! Зӧлитӧ! — бӧрддзис. И уна сакарыд оз радлӧдлы.

— Чышъянасьны колі менам моз, — кайтӧ Юля да котӧртлӧ то Колька дорӧ пачводзас, то бӧрддзӧм Васьтольӧс бурӧдӧ, гольйӧдлыштӧ гӧгыля зыбкасӧ джодж кузяыс, то бара уськӧдчӧ Колька дорӧ:

— Эн бӧрд, энлы, ме дулльӧн мавтышта, дай бурдас.

Бурдтӧдзыс уна лои маитчыны мамыслы и батьыслы, да весиг тётя Машалы да суседъяслы. Гӧлӧсыс вед сибдіс Колькалӧн, горшыс висьмис. Тётя Маша кутшӧмкӧ мазьяс вӧчлӧма детдомса челядьыслы чери выйысь да дука турунъясысь. Рытнас пыралас, сійӧ мазьнас тшӧтш мавтӧ пельяссӧ Колькалысь, плюшкиӧн ли кӧлачӧн мальӧдыштас, а то и Георгий дядьыссянь козин ваяс. Георгий дядьыс кабала лист рас-рас нюклялас кыдзья дай здукӧн вӧчас чача: ыджыд караб либӧ ичӧтик кораблик, либӧ красноармейскӧй шапка. Татшӧм козиныдлы Колька рад. Сылы весиг кажитчыны кутіс висьӧмыс. Быдӧн на ордӧ волӧ, гӧснеч вайӧ, серамсӧ петкӧдлӧны, мойдтӧ висьталӧны. Кустышев Коля дядь и то пыраліс, пу кокнас абу повзьӧма мӧд судтаӧдзыд кайлыны. Уна и сӧрис, серамсӧ петкӧдліс Колькалысь.

— Висьтавны тэныд мойд крукыля-мукыля йылысь? — юалӧ Коля дядь.

— Висьтав, — шуӧ Колька.

— А читкыра-куньтыра йылысь?

— Ог кӧсйы, сійӧ синтӧм, нем оз аддзы, — паныд сувтӧ Колька.

— Но, сідзкӧ, няр баля йылысь?

— Няр баляыс — сійӧ тіян Юляныд, тӧрыт шемела песігӧн чуть-чуть и инмӧдчылі, да сійӧ няргыны кутіс, бӧрдны. Мед сэсся оз и лок. Некор!

Коля дядь оз дӧзмы и ӧні, кор сылысь медмуса нывкасӧ кулитӧны, да бара на шмонитӧ:

— Сідзкӧ инӧ, медвильышпоз йывсьыс позьӧ?

— Сійӧ ме, сійӧ ме! Медвильышпозйыс! — долыда равӧстӧ Колька.

Позьӧ и вильшасьыштны

Гӧлӧс сертиыс весиг тӧдчӧ: Колька заводитіс бурдны. А вильышыс сідзи и видзӧдӧ, кӧні эськӧ позис асьсӧ петкӧдлыны, пӧсявтӧдзыд пелксьыштыны. Кӧні? Ывлаас, дерт. Гортад уна-ӧ пелксян. Но, шуам, эшкын улад пыран да чужъясьыштан либӧ пызан увтіыд дасысь кынӧм вылад кысъян. Позьӧ нӧшта посводзас вылыс судтасянь перилӧ кузяыс шурк исковтны да выліас бӧр кайны котӧрӧн. А сэсся... Юлякӧд дзикӧдз лӧгасисны-а, оз волы-а...

Ӧтчыд, мыйӧн мамыс нёньӧдіс Васьтольӧс да водтӧдіс зыбкаас, а ачыс петіс детдомас, Колька кӧмасис-пасьтасис да ывлаас петіс. Ывлаыс шондӧдыштӧма, да детдомса челядь ӧшинь ув пасьтаыс. Нывкаяс мыйкӧ «кожу да кожу» сьылӧны, кытшӧ сувтӧмаӧсь да, а зонпосниыс Колька моз жӧ дзоръялӧны, кӧні эськӧ позьӧ вильышлунсӧ песыштны. Колька наперво аслыс аддзис нин-а. Пес сарайыс детдомлӧн эм, да и со амбарыс сусед керкасаяслӧн. Кавшасян кӧ выліас, сэтшӧм лӧсьыда позьӧ увлань юрӧн вевт вывсяньыс чеччавны! А кавшасьнытӧ... Ыджыд тай мог — пес чипас вывтіыс! Здук-мӧд бӧрти Колька сарай вевт вылын нин. А детдом воспитательницаыс буретш кытчӧкӧ саймовтчис, колӧкӧ, и пырис на пытшкас шонтысьны, нывбабаясыд вед найӧ няр баляяс, кынмӧны.

— Эй, татчӧ локтӧ кайӧ! Вевт вылас! Кутам чеччавны! Ми быттьӧ парашютистъяс! — пондіс чуксавны Колька зонпосниӧс.

А парашютистнад нӧ коді оз кӧсйы лоны? Эз сӧмын зонкаяс, но и нывкаяс шызисны. Коді кавшасьӧма нин вевт вылад, коді уліас на чилзӧ, коді увлань нин лэбӧ — ставнас детдом ӧшинь улыд шызис-пузис. Пурс-пурс! Пыр унджыкӧн Колька бӧрся сунӧны вевт вывсянь лым толаӧ, пыр унджык лов радлӧ лэбӧмсьыс.

Воспитательницаыд кватитчис, а сылӧн быдтасъясыс некод нин абу дінас, ставныс вевт вылын да толаын чилзӧны-пелксьӧны.

— Саша! Толик! Люба! И ті сэтӧн?! Нокӧ, чожа тювӧдчӧй да локтӧй ме дорӧ! Пырны миянлы кад! Тётя Машаыд ой чӧскыд рок пуӧма дай компот! Челядь!..

Колькалы рытнас сюри батьыссянь. Первойысь Колька тасма кӧр тӧдліс. Батьыс ёна скӧрмӧма! Ачыс вед, воспитательницаыс, норасьӧма батьыслы, кильчӧ помысь аддзӧма да.

«Содталіс, буракӧ, воспиталка нинӧм абуяссӧ. Колька эз некодкӧд тышкась ни вермась, сідз, вальмайтчыштісны лымъяс. А мый ӧти нывка коксӧ музгыльтӧма, Колька абу мыжа. Сылы сідзи и колӧ. Нывкаясыд найӧ ставныс Юлька кодьӧсь, няр баляяс».

Колька нӧ мыйӧн мыжа?

Батьыслӧн тасмаалӧмыс репетиция на сӧмын вӧлӧма. Вот мамыс... Гез помӧн швичйис! Эз эськӧ ёна доймы, да забеднӧыс... Ой, пӧдтыны кутліс! А мыжа нӧ Колька, мый кутшӧмкӧ тьӧтка лызь, настӧящӧй роч лыжи козьналіс?! Ой, ылӧдчӧм лоӧ, абу кутшӧмкӧ тьӧтка, а тӧдса! Воліс ӧтчыд Гашаясӧ гӧститны, шуис: Гашалӧн пӧ ме пӧдруга. Мича Гашалӧн пӧдругаыс! Бандзибъясыс ломзьӧны, гӧрд свеклӧӧн, колӧкӧ, мавтіс, синъясыс сералӧны, югыдӧсь, дай киас чунькытш югъялӧ жӧ.

Юлякӧд бӧр нин бурасисны да пемыдгорулаланмоз оз кӧ Сыктывкыр горулын иславны, то Кырув грездӧдз котӧртласны, ворсӧны мукӧд челядьыскӧд.

Вот сэки и ӧти керка дорын аддзис Колькаӧс сійӧ мича тётяыс да шуӧ:

— Зонка, тэ вед Колька? Шучалин вӧд тэ?

— Да, а мый?

— Тэ менӧ он помнит? Ме...

— Помнита, помнита! Тэ миян Гашалӧн пӧдругаыс! — радлунсӧ кутны оз вермы, равӧстӧ Колька. А тьӧткаыд сэтшӧм нин мелі гӧлӧсӧн мавтыштіс: — Помнитан кӧ и, ме тэныд лыжи сета, ёна ислась. Тэ сулавлы тан али пырав керкаас. Сета...

Радысла Колька оз и тӧд, кыдзи босьтіс лыжисӧ, кыдзи котӧртіс гортас, медым ӧдйӧджык ошйысьыштны мамыслы да батьыслы. Гортланьыс тай котӧртігӧн сӧмын кыліс Юлялысь горӧдлӧмсӧ-а:

— Колька, эн сэтшӧм ӧдйӧ рез! Менсьым кокӧс гынкӧм зыртӧма...

А кыдз пырис гортас да лыжинас шенасигтыр горӧдіс:

— Мамӧ, мамӧ! Видзӧдлы, лыжи! Дзик выль! Лавкаысь ньӧбӧм! — сійӧс сӧмын и помнитӧ. Сы вӧсна, мый мамыс, радлӧм пыдди, кынмыліс быттьӧ места вылас да сэсся киас пес пыртлан гез пом вӧлі да сійӧн кыдз кульыштас питорсӧ. Оз помнит Колька, кымынысь кульыштіс, да и мамыс ӧдвакӧ помнитӧ. Скӧрыс тай кор прӧйдитіс да кватитчис, дзик пыр гезтӧ шыбитіс да кокнас талис лёк гагйӧс моз. А сэсся кутшӧмкӧ кортсасьӧм гӧлӧсӧн юаліс:

— Кытысь босьтін?

— Тётяыс сетіс, — пӧдтысь забеднӧыс муртса и лэдзис вочакывсӧ сетны.

— Тётяыс?! — мамыс сэтшӧм скӧрысь бара горӧдіс да, бикиньяс койиг, видзӧдліс питор вылас. — Тӧда, коді сетіс. Висьталісны нин. Но тэ... Тэ мыйла босьтан тётяясыслысь?! — мамыс бара шеновтіс кулакнас Колька водзын, но эз нин вачкы, грӧзитыштіс сӧмын, да синнас кыв шутӧг век на казнитіс писӧ.

— Ме эг гусяв! Эг гусяв! — горзіс Колька, но мамыс кыскис нин сійӧс шошаӧдыс ӧдзӧс мӧдарас, лыжиыс пӧперегасис Колька сывтырйын да эз лэдз ӧдзӧсӧдыс петны. А мамыс кыскис. — Вай ну! Петкӧдлы, кӧні сійӧ олӧ! Нуам... Мед ещӧ раз лысьтылас...

Кильчӧыс мича тётяыдлӧн игана нин вӧлі, кор локтісны эня-пиа тётя кильчӧ помӧ.

— Игӧдчы, — тшӧктіс мамыс. — Сет, кыдз кужан!

Колька игӧдчис. Эз и ков дыр виччысьны кӧзяйкаыслысь петӧмсӧ.

— Коді сэні? Федя, тэ-э? — звӧночек кодь мелі гӧлӧс кыліс ӧдзӧс сайсяньыс.

— Ме тайӧ, Колька, — сыркъялан гӧлӧсӧн шыасьӧ Колька да видзӧдӧ, кыдзи мамыс разис кӧртӧдсӧ да мездіс лызьяс дорсьыс бедьяссӧ, кыдзи дзӧрис киыс.

Голсмуніс, кылӧ, каличыс, дзивкнитӧмӧн воссис ӧдзӧсыс, и мыччысис кӧзяйкаыс, кузь сыръя чышъян плавгӧма пельпомас.

— Педялы вӧччӧмыд? Эн виччысь. Часлы ме тэныд яндысьтӧм бугыляд лӧз чветок пукта! — шуис мамыс и тайӧ жӧ здукас лӧсыштіс лызь бедьнас мича тётяыдлы юрас, сэсся пондіс кажйыны-чегъявны лызьяссӧ.

Артмис эз мыйкӧ мамыслӧн, лыжиыд эз кокниа сетчы, но Колькалӧн вӧлись ышлолыс петіс, кор гӧгӧрвоис: мамыс шыбитіс дойдӧм лыжияссӧ вӧччӧм тётяыдлы веськыда кок улас:

— Ачыд ислась!

Тайӧн мамыс и бурмӧдіс сьӧлӧмсӧ, кайтыштіс: — Лок, Колька! — Да эновтіс кильчӧ помас ойзысь мича тётятӧ. Бӧрсяньыс Колька кыліс, кыдзи сійӧ тётяыс чилзіс-горзіс налы:

— Дура деревенская! Судӧ сета тэнӧ, тюрмаын сісьта! Ме коммунистка...

Мамыс, дерт, век на пуис, быд воськов тай вӧчис зяткакылан тувччасӧн, но оліс чӧв, Колькалы весиг нинӧм эз шу.

Кильчӧ помас тётя Маша суӧдіс найӧс, шыасис:

— Эня-пиа кытчӧкӧ ветлӧмаӧсь нин?

— Эсылы, коммунисткаыслы, йӧг пукті плешкас, — кайтыштіс мамыс. — Тюрмаӧ кута дасьтысьны. — Сэсся мыйкӧ пондіс вашкӧдӧмӧн висьтавны тётя Машалы.

Тётя Маша думыштчыліс, сэсся серӧктӧмӧнмоз шуис:

— А-а, эсійӧс шуан, гӧрд чибльӧгасӧ? Важӧн колі сійӧс лӧз пӧнарнас мичмӧдны! Важӧн бӧжсӧ легӧдӧ... Прӧсти господи, кага дырйиыс ог нин шу. А тюрмасьыд эн пов, абу сійӧ некутшӧм коммунистка — курьер — письмӧ новлӧдлысь горисполкомас. Чача тай... — и бара пондісны вашкӧдчыны.

— Ме вӧсна код кӧть, а тарыт пӧлучитіс! — шуис мамыс горӧн, а Колька эз на бурасӧ ставсӧ гӧгӧрво, но мыйлакӧ сылы лои сэтшӧм жугыль. Эз вӧтчы мамыс бӧрся гортас, а тюркнитіс Юляясӧ.

«Мед, колӧкӧ, папӧкӧд окасясны, а ме ворсышта Юлякӧд, — думыштіс мам дорсьыс ылӧдчигӧн. — Менӧ бара на вермас гезнас ӧжгыны».

Колька пыдӧсӧдзыс нинӧм на эз гӧгӧрво, но аддзӧ: мамыскӧд мыйкӧ неладнӧ — да тайӧ сійӧс жугльӧдліс.

Кустышевъяслӧн зятьпу

Кустышевъяслӧн пемыд. Пач мышвылас кыз чурка вылын дзузу ломалӧ, сэні жӧ кӧзяиныс Коля дядь гӧрбыльвидзӧ, кыдзи и пыр, дзугсьӧм юрсиа да сардмӧм дӧра партука, ӧтторъя тутш-тотшкерӧ, выль сапӧгӧ, буракӧ, пӧдӧшвасӧ йитӧ-тувъялӧ посни пу тувъясӧн. Пач дорсяньыс кылӧ гирсйӧм шы, Геля тьӧткаыс, буракӧ, рок гырничас курас-карасасьӧ. Тотшӧдчӧм да гирскӧм шыысь кындзи, нинӧм оз кыв. Юля, сідзкӧ, абу гортас. Сы дырйи татшӧм чӧв-лӧньыд оз овлы.

Колька сувтіс порог дорас да ышловзис.

— Но, зятьпуӧ, мый нӧ сэтчӧ сувтін, лок таланьджык, — шыасис Геля тьӧткаыс. И Коля дядь дугдіс тотшӧдчыныс:

— Дзугыль тай нӧ мыйкӧ талун, молодечӧ? — юрсӧ лэптӧмӧн юаліс сійӧ. — Ӧбӧдитіс, гашкӧ, кодкӧ да?

— Э-эз, — бара кузя ышловзис Колька. — Лыжисӧ...

— Хы-ы! Кылан, Геля? Лыжи вӧсна зятьпуыд дзуглясьӧ! Брось! Тӧлыс прӧйдитіс нин да мый лыжисьыс? Сыктыл воссяс регыд. Купайтчыны кутам. А лыжитӧ... Мӧд во тӧв кежлӧ, гашкӧ, и Енмыс сетас, эн шогсьы!

— Да-а, сетас... — дзикӧдз жугыльмӧ Колька, гӧлӧсыс нориник. Но Коля дядьыс оз на ӧвсьы шмонитӧмсьыс:

— А тэ кевмы. Кужан кевмынысӧ? Мамыд велӧдліс? Менӧ велӧдліс мам, да ӧнӧдз помнита! Шу, Николушка, тэ божӧй угодник. Тэ му вылын и ва вылын, небесаын и сьӧд вӧрын. Тэ отсалан пӧрысьлы и томлы, дӧвечлы и молодечлы. Отсав и меным, Колькалы... Мый коран, сійӧ сійӧс и сетас. Кор кӧть сэсся лыжи, кӧть пыж, кӧть юмов кампет.

— Збыль, збыль? — шемӧсмӧма, юалӧ Колька.

— Да ме тай шуи: сетас. Сійӧ вед миян моз Коля-Николай жӧ, паньтӧм! — шыасис татчӧ Геля тьӧтка, люг-легкерис кыз бекъяснас, чирыштіс верӧссӧ: — Коля, зятьпутӧ нӧ мый каймӧдлан? Менӧ бурджык, Колька, кывзышт, гажӧдышта. Выль во рытӧ лӧсьыд песня Георгий дядьыд сьыліс да ӧнӧдз век мурга ас кежын. Сэтшӧм лӧсьыд кажитчис да.

— Приходи ко мне, Глафира, а-а-а...

Вечерком чайку попьём, о-ом-ом!

Тайӧс ме ачым нин содті «ом-ом»-сӧ да «а-а»-сӧ. Тадзсӧ нӧшта на лӧсьыд! Лӧсьыд вед? — юалӧ Геля тьӧт Колькалысь ли верӧсыслысь, он гӧгӧрво. Колька водзті моз чӧв олӧ, зато шыасьӧ Коля дядьыс. Сійӧ дзикӧдз дугдіс тотшӧдчыныс, лӧсьыдика лэптыштліс водз чуньсӧ юр весьтас, горӧдіс:

— Во-о! Прӧстӧй кывъяс быттьӧ, а олӧмыс ставнас сэн! Вдвоём! — татчӧ бара лэптыштліс чуньсӧ да тӧдчӧдыштіс: — Вдвоём! Значит, кыкӧн — мужик да баба! Енмыс сідз шулӧма! Мудрӧй, зонмӧ, сійӧ Жораыс! Тӧдӧ, мый сьывны Выль во рытӧ!

Геля тьӧткаыс татчӧ кыкнан кинас и кокнас шенасьны кутіс:

— Абу Жора, абу Жора! Кымынысь тэд шуӧны, эн сідзи шу Георгийсӧ! Жораыс — сійӧ «ӧбжӧра» ли «ржёт» кывъяс кодь лоӧ. Гӧрдлысь! А Георгийыс... Пединститутын кутас велӧдны! Настяӧс ӧбязательнӧ пединститутас учительницаӧ велӧда! Вышка вывсянь чеччавны да парашют йывсьыс мед вунӧдас, мед ёна нига лыддяс!

— Сідз, сідз... Велӧд пединститутын, — места вывсьыс чеччанмоз да сардмӧм партуксӧ пӧрччанмоз кайтіс Коля дядьыс да вӧзйис гӧтырыслы: — Лампатӧ бурджык ӧзты, регыд нывъясыд воасны. Кино вылӧ, «Кармелюк» видзӧдны мунісны.

Кинотӧ гарыштісны да нӧшта на Колькалы лои не ас сертиыс. Кутчысис ӧдзӧс вугъяс, нурбыльтіс: — Ме муна.

Петіс, гортас мӧд судтаас кайны полӧ. «Бара кӧ мамӧ кутас гезнас нӧйтны?» И век жӧ мӧдіс сод кузяыс кайны выліас.

Довгис-пырис гортас. Битӧмӧсь на тай-а. Чӧв-лӧнь. Кӧнкӧ вежӧс саяс гулякылӧ Васьтольыс. Колька веськӧдчис веськыда сылань. Мамыс тан жӧ, пукалӧ зуньгыртчӧмӧн Васьтоль бокын.

— Мамӧ, — чукӧстіс Колька. Мамыс нинӧм эз шыав. «Бӧрдӧ ли мый нӧ?»

Колькалы сэтшӧм жаль лои мамыс. Колька думайтыштіс, мый шуны мамыслы, мыйӧн сійӧс такӧдны да и мед не скӧрмӧдны бара. А кевмыны кӧ Николашкаыслы? Коля дядьыс вед шуис: мый коран, сійӧс и сетас. Кора, мед мамӧ некор оз скӧрав. Шыасис бара мамыс дорӧ:

— Мамӧ, а ме Николашкаыслысь кора, мед тэ некор сэсся эн скӧрмы.

— Кутшӧм Николашкалысь?

— Он гӧгӧрво... Угодникыслысь но. Тэ, Николашка, божий угодник... Тэ и ва вылын, и вӧрын, и небесаас...

Мамыс бӧрдӧмсорнас серӧктыштіс, чышкаліс нырвомсӧ и синсӧ, чеччис пукаланінсьыс, шыасис:

— Кытысь нин бара тэ тайӧс кывлін? Юляыд ли мый велӧдіс? Кевмӧм тайӧ, зэв бур кевмӧм, Николай Чудотворечлы. Ме тӧда жӧ...

— Тӧдан кӧ нӧ, мый он кор сылысь, мед... эн... — Колька джӧмдіс татчӧ, а сэсся друг горӧдіс: — Мед он менӧ некор сэсся гезнад ӧжкйы! — и бӧрддзис, сывйыштіс мамыслысь кокъяссӧ.

— Ог сэсся, ог... Некор ог... Лӧнь вай, пиукӧ, сьӧлӧмшӧрӧ, — малаліс мамыс пиыслысь юрсӧ да шуаліс-шуаліс: — Ог сэсся... Ог сэсся.

Кылӧ, пырис батьыс. Сійӧ пыр тадз пырӧ, шеблета кокнас гора тапкӧдӧмӧн да шарзьӧмӧн. — Битӧмӧсь тай нӧ! — шы сетіс пыригкостаыс.

Мамыс йӧткыштіс писӧ дінсьыс, вашнитіс: батьыдлы нинӧм пӧ эн висьтав, а ачыс воськовтіс вежӧс сайысь жыръяс петанінлань.

— Час, биасям, — кылӧ шуис мамыс збодер гӧлӧсӧн. Колькалӧн личмуніс кыткӧ кынӧм пытшкас: мамыс оз нин скӧрав. Папыс кыпыд гӧлӧса и.

А Сыктылыс ойдӧ нин

Бара гӧрӧдтӧм сунис тупыльысь моз лювдӧны лунъясыс. Ӧти сійӧ, мый лунтыр виялӧ вевтъяс вылысь войтва, гажӧдӧ Колькаӧс. Войтва вийӧдан бӧчкаыс тыр нин — кунва пыдди юрси мыськыны чӧжӧны нывбабаяс войтвасӧ.

Колька да Юля, кыськӧ мыччысьласны и мукӧд зонпосни, оз брезгуйтны войтванас и ассьыныс юрнысӧ кӧтӧдны, чужӧмсӧ мыськыны. Мукӧд асывнас бӧчкаын ва веркӧсыс йиӧн кеньсялӧма, а то и кыз корка артмӧма. Сэк зонпосни кыз йи пластсӧ лэптасны бӧчкаысь да йи пырыс видзӧдӧны веськыда шонді вылӧ, горалӧны: — Ой, оз и ёр синмӧс!

Регыд и Кырул куръя ставнас ойдіс ваӧн да ӧтувтчис Сыктылкӧд, лои паськыд море. Челядь котралӧны кыр йывтіыс да горалӧны-сьылӧны коді кыдзи кужӧ:

Лыньгӧ шонді, ыргӧ вильыш лун тӧв,

Эжва юӧй, садьмы, пальӧд унтӧ!

Ойдӧм видзьяс вылӧ ваыс туӧ,

Бара локтӧ тулыс Коми муӧ!

Ок и тулыс, тулыс, гажа тулыс!

Ӧдйӧджык нин коляс лымсӧ сёй!

Ок и тулыс, тулыс, гажа тулыс!

Зонпоснилы берин тусьяс кой!

Юлялӧн ныр вылыс, и бандзибъясыс, и весиг сьыліыс ставнас сіталӧма берин тусьяснас.

— Юлька, тэ кӧнтусь сера чипан кодь кутін лоны, — сералӧны поснияс Юля вылӧ чуньнас индігӧн. Юля дӧзмӧ таысь, водзсасьӧ:

— А тэ — дундук-сундук, а тіян Валяыд — Валя-баля, бе-е! Бе-е! — баксыштас ыж моз Юля, сэсся асьсӧ ошкыны босьтчас: — Меным тайӧ зарни чутъяссӧ козьналіс ачыс шондіыс! Вот! А тэд — оз убӧлит! Весасьӧй татысь! Мамӧлы висьтала!

Юляӧс дэльӧдысьяс ӧдйӧ ушумгайтчӧны, кор мыччысьӧ Колька да оз ӧтнас — мамыскӧд.

— Васьтольыд вермас садьмыны, ворсӧ тані, эн ёнасӧ ылӧдчӧ, ме регыд локта да сэсся сэки войлӧй кӧть кӧні, — нарадитіс мамыс да мӧдіс удж вылас, детдомас. Но кыдзи саяліс детдом кильчӧ сайӧ, Колька чукӧстіс Юляӧс да дзиззьӧдісны ойдӧм куръя кыр йылӧ.

— А-а, эсыйӧясӧн и быдӧн, накӧд ог кутӧ ворсны! Вай ми тэкӧд Гаврикысь да Петяысь ворсыштам. Тэ — Гаврикыс лоан, а ме — Петяыс. Ми Чёрнӧй море берегын олам. Вот матросыс коді лоӧ? Да ми сытӧг! Шпионтӧ ме и ачым верма кутны! Эстӧн пристань дорас шпионыс, пӧди, кӧйялӧ нин. Матроссӧ кӧсйӧ кутны да полициялы сдайтны. А ми... — Колькалӧн кулачокыс чабыртчӧма, синмас кодзлалӧ битор — настӧящӧй чекист! Но Юля мыйлакӧ петитчӧ, оз кӧсйы лоны Гаврикӧн.

— Гаврикыс — сійӧ детинка, а ме — нывка, Юлька. Дай ме сэтшӧм кыз нигатӧ ог радейт лыддьыны! Тэ, колӧкӧ, лыддьы да ворс Гавриксьыд!

— Он кӧ и... — Колька скӧрмӧ, тойыштӧ дінсьыс Юляӧс, заводитӧ ризӧдны пристаньлань.

Со нӧ и «Бородино» буретш воӧма! Йӧзыс мыйта пристаняс! Гудӧкасьӧ кодкӧ, сьылӧны.

— Ой, сутшиктӧдлыны кутіс! — кылӧ вӧтчис бӧрсяньыс Юлька да горзіс: — Колька, энлы! Ме тшӧтш тэкӧд!

«Ачыс эз кӧсйы, а ӧні мешайтчӧ! То эсійӧ тшук шпион! Йӧзыс кузь пос кузяыс пристаняс лэччӧны-кайӧны, а тайӧ веськыда кыр йывсяньыс лэччӧ. Со сійӧ сувтыштліс, дзоръялӧ, збыль кодӧскӧ кыйӧдӧ. Ой, сылы паныд пристань дорсяньыс нывбаба уськӧдчис! То, матынӧсь нин ӧта-мӧдсяньыс. Нывбабаыс сывйыштны кутліс шпионсӧ, но сійӧ ӧтдортчис. Мыйкӧ висьталӧны ӧта-мӧдыслы. Ой, тай нӧ батьӧ кодь эсійӧ? Батьӧ и эм, а ме чайті шпионӧн!»

— Батьӧ-ӧ! — горзӧ нин Колька да шенасьӧ Юлялы. Вӧтчы пӧ, колӧкӧ, ӧдйӧджык, аддзан, батьӧ сэні. А эсійӧ нывбабаыс шенасьӧ кинас, пинялӧ, буракӧ, батьсӧ. Колӧкӧ, сійӧ и эм шпионыс. Бабаясыс вермӧны жӧ лоны шпионнас, — резӧ-котӧртӧ Колька тадз думайтіг. А няйт ваыс кок увсяньыс брызьйӧ чужӧмӧдзыс. Тулыс. Верман на и няйтас вильдыны да кыр йывсяньыс турбыльтчыны ваӧдзыс да вӧйны. Со ваыс кыдзи муткырасьӧ, гудыртчӧма, сьӧд быдӧн. «Бӧрсӧ батьӧкӧд да Юлякӧд эсійӧ кузь пос кузяыс каям да туй вывтіыс гортӧ мунам. Ӧти сайын и, паркса кино петкӧдланінтіыс прӧйдитіг, видзӧдлам, кутшӧм кино тарыт мунӧ. Кора кӧ батьӧлысь сьӧмсӧ, билет вылад сетас».

Батьыскӧд орччӧн восьлаліг кино йылысь думайтіс Колька, а гортас локтісны да киноыд и лои! Юлька эськӧ паськыд вомнас мыжа да. Колі сылы нырсӧ сюйны кытчӧ оз ков.

Воисны кильчӧ помас, да батьыс шы сеттӧг пыр и пырис гортас. А сэні бокынджык скамьятор вылын Колькалӧн да Юлялӧн мамысъяс ас костас мыйкӧ сёрнитӧны.

Мамыс сӧмын и видзӧдліс Колька вылӧ, а сійӧ нин тэрмышсис юӧртны, батьӧлы пӧ паныд котӧртлімӧ. И Юлялы окота лои варовитны, кодкӧ быттьӧ кыскис сійӧс кывйӧдыс:

— А Колька меысь пышйис, да вӧтчи-вӧтчи! Няйт, кокӧй сибдалӧ... Пристаняс паракод воӧма, сымда йӧз! А Колькалӧн батьыс кыр йывсяньыс пристань дорас лэччис. А кодкӧ сы дорӧ котӧртіс да сывйыштны кутліс...

— Немся эз! Батьӧ тойыштіс сійӧс! — венӧ пырис Колька да тайӧн, буракӧ, и ставсӧ торкис. Юлялӧн мамыс дӧзмис челядь вылӧ, клеснитіс кинас сибӧдчысь нывкаыслы: — Этыйяс дзольгӧны, секретничайтыштныд оз сетны! Мун, гортӧ пыр! Ме регыд локта! — кайтыштіс нылыслы, чеччис местасьыс.

Чеччис и Колькалӧн мамыс, шуис:

— Ме пыра жӧ эсся. Педя локтіс, а ужын абу на дась. Лок, Колька, пырам!

А пырисны, да мамыс дзик пыр и зык-шум лэптіс, каттьысьны кутіс бать вылас.

— Бара нин инӧ? А кыв вед сетлін... Ме, йӧйыс, эска сылы...

— Лӧньышт, Дарья, нем абусьыс эн шумсӧ лэпты. Ме тэд, энлы, висьтала ставсӧ... — пондыліс пыксьыны батьыс, но мамыс эз кӧсйы ланьтны.

— Тэ висьталан... Тэ висьталан пу йылысь тури! Небыд нямӧд. Вӧтлысяс кодкӧ, ачыд кӧ он кӧсйы! Чужйин мед сітанас дай!.. Колька, тэ тані ли мый? Кывзысян... Пет гуляйт. Батьыд и тэнӧ пӧръясьныс велӧдас. Батьнас эськӧ грек и шунысӧ да. Ловъя бать дырйи нӧ челядьыс сирӧтаяснас овлӧны...

— Дарья, да мый тэ...

Бать-мам кост пинясьӧмсьыс Колька тайӧс сӧмын и кывліс. Мамыс ӧвтышсис сы вылӧ да сійӧ усйысис ӧдзӧс мӧдарас, пырис картупель видзан чуланас да сэсянь пондіс кывзысьны, но, камӧдчӧмысь кындзи, нинӧм керка пытшсьыс эз кыв. Кыліс сӧмын ӧдзӧс воссьылӧм да пӧдлыштсьӧм. Колька аддзыліс, кыдзи петіс батьыс да тэрыба зымӧдіс-лэччис сод кузяыс увлань.

— Ой, батьӧй пышйис! — Колька пырис мамыс дінӧ: — Мамӧ...

Мамыс пыр и паныдаліс сійӧс:

— Ой, дитя, вӧтчы мун! Ваӧ кӧсйис пырны!

Колька уськӧдчис бӧр ӧдзӧсас. Кильчӧ вывсяньыс аддзис: батьыс ылынкодь нин шалксьӧдӧ вадорлань.

«Збыль кӧ вӧйтчас?» — Колька уськӧдчис котӧртны. Кор суӧдіс батьсӧ, сійӧ пукаліс нин муас, дзик берегас, юрсӧ кияснас кутӧмӧн. Колька эз шыась, а тшӧтш пуксис батьыссянь неылӧ.

Дыр ковмис нырнас вирскӧдны да пукавны чӧла Колькалы. Батьыс быттьӧ сійӧс эз и казяв. Пемдіс дзикӧдз нин, Сыктыл вылӧ ӧшйис еджыд ру. А найӧ век пукалӧны. Медбӧрын батьыс чеччис жӧ, шуис:

— Лок, Колька, мамыд, пӧди, виччысьӧ.

Колькалӧн бырснитісны синва тусьяс да дугдыныс оз вермыны, лювдӧны и лювдӧны. А кокъясыс дубалӧмаӧсь да муртса тувччӧны. А колӧ мунны батьыскӧд орччӧн, а то вермас и бӧр бергӧдчыны да ваас пырны. Но батьыс орччӧдчис сыкӧд ачыс, сывйыштіс писӧ пельпомӧдыс, косіника шуис:

— Дӧс кынмӧмыд, — сэсся содтіс: — Прӧстит, пиук, дзикӧдз дзугйӧ веськалі... — сэсся здук бӧрти бара шыасис мӧдпӧлӧс гӧлӧсӧн нин: — Дашкӧ, мунны миянлы татысь да? Тӧда: Кожваӧ радист колӧ. Сэтчӧдз, буракӧ, поезд нин ветлӧ.

«Поезд! Поезднад Колька мунас кӧть кытчӧ! Вот тайӧ да! Вот и батьӧ! А мамӧ шуис сійӧс небыд нямӧдӧн. Йӧй мамгӧль...»

Гажа тулысыд и шог вайӧ

Бокысянь кӧ видзӧдны, нинӧм быттьӧ эз и вежсьы найӧ олӧмын. Но Колька гӧгӧрвоӧ: мамыс абу воддза кодь. Сёрнитӧ быттьӧ лӧня и меліа, а кӧнкӧ гӧлӧсас оз-оз да и кылыштас дӧзмӧм шы, гыркыс тырӧма.

Не кӧ выль шог, код тӧдас, мый и мамыскӧд лои. А шогсӧ бара жӧ вайис батьыс. Ӧти рытӧ удж вывсяньыс локтіс да юӧртіс:

— Шуринӧс эсійӧтӧ... Пуксьӧдӧмаӧсь. Дарья, кылан?

Дарьяыс быттьӧ эз эскы, стрӧг чужӧмӧн дыр видзӧдіс верӧс вылас, сэсся эскытӧма и юаліс:

— Мыйысь?

Сэсся юалӧм бӧрся юалӧм и пондіс сылӧн артмыны:

— Коді шуис? Катеринаыс ли мый висьталіс? Али кодкӧ мӧд? Митрей вокыс абу ӧмӧй командировкаын? Али воӧма нин?

Аддзӧ: верӧсыс вочакывсӧ оз вермы сетны, пондіс друг пасьтасьны.

— Ветла, ачым тӧдмала. Катеринаыс, пӧди, гортас.

Батьыс ӧлӧдіс сійӧс:

— Эн мун, некодӧс на ордысь он су. Катеринаыс войся дежурство вылӧ тэрмасис больничаас. Ме сысянь ӧні локті.

Мамыс швачкӧмӧн шыбитіс юрсьыс чышъянсӧ, рик-рикӧн бӧрддзис:

— А джагалан татчӧ!

Батьыс эз тӧд, мый керны, кыдзиджык мамсӧ такӧдны, шӧйтіс джодж кузяыс, корсис быттьӧ витӧд пельӧс.

Ӧдзӧсас тотшнитісны, да пырис Гаша.

— Мыйкӧ лои ли мый? Посводзӧдз тай нӧ бӧрдӧм шы кылӧ?

— Ой, лои, Гаша, лои! Митрей вокӧс тюрмаӧ сюйӧмаӧсь!

— Дмитрий Ивановичтӧ ли мый? Кодыр?

— Ог тӧд, Гаша, ог тӧд! Ме нем ог тӧд...

— Час, ме Шуриклысь юала, сійӧ регыд воас.

Татчӧ шыасис Колькалӧн батьыс, ӧлӧдіс Гашаӧс юасьӧм-висьтасьӧмсьыс:

— Оз ков, Гаша, верӧстӧ сэтчӧ касайтны, — шуис да нӧшта содтіс: — Бӧр на, гашкӧ, лэдзасны. Ӧшыбка, гашкӧ. Нинӧмысь быттьӧ шуринсӧ...

— Нинӧмысь эськӧ да... Сюрныс колӧ — петныд сьӧкыд. Вокӧ, вокӧ!..

Шум шыас пырис и тётя Маша.

— Ӧгаша, тэ тані? Мися, кытчӧкӧ мунӧма, — шыасис первой невестка дорас, сэсся вӧлись юаліс: — Мыйысь нӧ Дарьюшкаыс тадзсӧ бӧрдӧ?

Гаша вашкӧдӧмӧн юӧртіс лоӧмтор йывсьыс, а Дарья уськӧдчискодь быттьӧ Маша пӧдругаыслань, гораджыка ымӧстіс:

— Вокӧӧс... Миян рӧдысь свидетеляс некод эз веськавлы, да со... Митрейӧс... Ладинеч кодь сӧстӧмсӧ, мыйысь мыждӧны?

— Ой, бобӧяс... Ӧні... Кӧсъясны кӧ, помкаыд сюрӧ, чирсасны-майкасны став олӧмтӧ. Георгийӧс нӧ менсьым босьтам. Детинка на вӧлӧма, муртса университетсӧ помалӧма! Кватитасны, сы вӧсна мый ыджыд вокыс, кыдз сійӧ шусьӧ... Коминтерн. Да тадзи и эм. Сэні вокыс служитӧма. Ыджыд вок бӧрсяыс и ичӧтсӧ...

— Код тӧдас, код тӧдас... Забеднӧ... — бӧрдіс Дарья чоюкыс муса вок вӧснаыс, а гашкӧ и, став чӧжсьылӧм дойяссӧ синванас вӧтліс.

Сэсся и гӧгӧрво верстьӧястӧ

А ывлаас гожӧм нин. Дзескыд жыръясад пӧжсьыны некодлы абу окота, челядьлы кӧть верстьӧлы.

Кустышев Коля дядьлӧн сапӧг вуран мастерскӧйыс ӧні ӧшинь улас. Оз кӧ быттьӧ зэр, став вурсян кӧлуйнас свежӧй сынӧд вылас петӧ. Керка лунбанас аслыс копырвидзанінсӧ вӧчыштӧма дай стен пӧлӧныс нюжвидзысь скамья дорас пызанторкодь сувтӧдӧма. Кодкӧ кӧ кӧсйӧ, мед и шойччанмозыс серпаса журнал лыддяс либӧ, ворсысь пӧлыс кӧ сюрӧ, шашкиасьыштны на вермас и картіӧн шлёчӧдчыштны.

Рытнас удж вывсьыс локны кутасны верстьӧяс, тшук нин сувтыштлӧны Коля дядь дорӧ, варовитыштасны, ӧттор-мӧдторӧн юксьыштасны, да и сэні жӧ ноксьысь ныв-пиыслы нарадитан кывтӧ позьӧ шуны либӧ кывзыштны норасьӧм-ошйысьӧмъяссӧ. А то гортад пыран да некор и челядь вылад видзӧдлыны: то ужын дасьтан, то песла ли вала котӧртан, то нӧшта на мыйкӧ аддзысяс.

Артмӧ: шонді петӧмсяньыс да шонді лэччытӧдзыс пыр кодкӧ шуксьӧ ӧшинь улас. Челядь вой шӧр бӧрӧдз чилъялӧны, дзепысь да чутысь ворсӧны, а то и попысь на, паличнаныс школакылӧны.

Ӧти рытӧ, челядьысь кындзи, ӧшинь улас сулалісны Гаша гозъя да тётя Маша, мыйкӧ ас костас варовитісны. Ёна налысь татшӧм варовитӧм он аддзыв, тётя Маша Шурик вокыскӧд оз ёна лӧсявны, а тарыт со лӧсялӧмаӧсь, ас вирыд тай быть кыскӧ. А Колькалӧн батьыс буретш локтіс нянь тупӧсьӧн, удж бӧрын пӧ пыралі магазинӧ. Гашалӧн Шурикыс, мыйӧн аддзис Колькалысь батьсӧ, эновтіс чойсӧ да гӧтырсӧ, чукӧстіс сійӧс, сёрни пӧ эм, вай пӧ кежыштлам бокӧ да секретничайтыштам.

Колькалӧн нин пельясыс чошвидзӧны, на дорын гартчӧ, окота тӧдмавны, мый кӧсйӧ висьтавны батьыслы гӧпӧу паськӧма дядьыс.

— Фёдор Васильевич, — пельпомас Колька батьлы инмӧдчыштлӧмӧн ним-овнас ыдждӧдлӧмӧн шыасис Гашалӧн верӧсыс. — Ми бур суседъяс, да ог кӧсйы, мед ми костын зык-шум лыбас. Та вӧсна кора: менӧ энӧ касайтӧ некытчӧ, — шуис, быттьӧ кӧрт тув сатшкис.

Батьыс Колькалӧн шенмуніс:

— Ме эг гӧгӧрво... Ми... касайтам?

Мӧдыс сёрнитіс водзӧ:

— Ме ог шу, мый тэ именнӧ. Гӧтырыд корӧма, Дашаыд, менам Гашалысь, мед ме тӧдмалі Дмитрий Иванович йывсьыд. Ӧлӧд сійӧс. Менӧ бур туйӧ удж вылын пуктӧны, со и велӧдчыны на кӧсйӧны ыстыны. Так что... Сэсся ӧд ме сэні зэв на и ичӧтик шышка. Но, давай... Тайӧс и кӧсйи висьтавны.

Тайӧ кывъяснас Гашалӧн верӧсыс бӧр мӧдіс нывбабаяс дорас. Колькалӧн батьыс здук сулыштіс на места вылас да вӧлись вӧрзис. Колькасӧ, буракӧ, эз и приметит, эз тай и кывпас сет.

Гаша гозъя карлань гуляйтны мӧдісны, а тётя Маша тэрмышсьӧмӧн, тюр-тюрӧнмоз и мӧдіс кильчӧлань. Колькалы весиг кажитчис, мый вӧтӧдны кӧсйӧ Колькалысь батьсӧ. Колька тшӧтш мӧдӧдчис гортас, ушлӧй овлӧ мукӧддырйи Колька. И тайӧ разыс эз ворссьы.

Пырис гортас. Мамыс эз вӧв, вӧлі тётя Маша да батьыс. Найӧ мыйкӧ ас костас сёрнитісны, стӧчджыка кӧ, сёрнитіс тётя Маша, батьыс кывзіс.

— Ӧльӧксаныс вед менам рӧдимӧй вок, — небыд гӧлӧснас сёрнитіс тётя Маша. — Эз быттьӧ вӧвлы суклясьысь ни чорыд сьӧлӧма. Оз кӧ ӧні тшык сэтшӧм удж вылад. А тшӧктіс тэныд гусьӧникӧн вашнитны... — тётя Маша татчӧ серӧктыштіс да кулакнас зутшкыштіс Колька батьлы морӧсас. — Пӧдруга кӧ пӧ кӧсйӧ видзны Федяыс, мед пӧ сюсьджыка видзӧдлас не сӧмын кокъяс вылас да чужӧмас, но и пытшкӧсас. Вераыс пӧ вед сэтшӧм ёг турун, коді оз весиг быдмы быд град йӧрын. Сідзи и шуис: ёг турун. Сійӧ, Вераыс пӧ, сорбасӧ гижӧма Дмитрий Иванович вылад. Народнӧй враглысь пӧ песняяссӧ сьылӧ, Нёбдінса Витторлысь...

Тётя Машаӧс торкис батьыс:

— Тешкодь... Вераыс кытысь тӧдӧ менсьым шуринсӧ? Да и мый сылы чуктас? Ог гӧгӧрво...

— Он гӧгӧрво? Думыштлы бурджыка... Мукӧдыслы вед телепит кодлыкӧ лёк вӧчны. Дарьяыдлы водзӧс мынтіс пӧнарсьыс... Ме тадз чайта. А кытысь тӧдӧ — нинӧм жӧ юасьныс. Гашакӧд пӧдругаяс. Вомыс Гашалӧн паськыд жӧ. Тшук ошйысис пӧдругаыслы Выль во коллялӧмнас. Помнитан-ӧ, Выль во рытнас Гашасӧ чукӧстны пыралісны нывъяс. Бӧрас Гаша мем ошйысис, Вера ордын пӧ вой коляссӧ бура и коллялім! Ӧльӧксан дежурство вылын, а сійӧ... Да, но мед. Налӧн асланыс гозъя кост делӧ. А тӧдмаліс Вераыс тшук Гашасянь. Сыкӧд осторожнӧйджыка, катша кодь сійӧ. Прӧсти господи, невесткаӧс ассьым сідз шуа. А Ӧльӧксан вылас эн дӧзмы... Том на воканӧй менам, уна на оз гӧгӧрво. И сійӧс сюсь йӧз велӧдасны, господь видз... Ме пета сэсся. Да меысь эн пов, ме топыд вома. Дашалы пока ог на нинӧм висьтав ни. Тэнӧ мед асьтӧ оз... радисталан вед...

Мыйӧн петіс тётя Маша, кыськӧ пыр и Колькалӧн мамыс мыччысис, буракӧ, сытӧг тетя Маша кӧсйис секретничайтны, да мамсӧ вӧтлывлісны керкасьыс. Колька моз, гашкӧ, картупель видзан чуланас жӧ пукалыштіс да. Сысянь нинӧм он на и кыв, кывзысь кӧть эн. Колька тайӧс тӧдӧ, ӧтчыд кӧйвидзліс нин сэн, мам-батьыс кор вензисны да мамыс вӧтлывліс. Да и кывліс кӧть, сылӧн кывлӧмыд. Ӧти пельтіыс пырӧ, мӧдӧдыс петӧ. Мыйкӧ кольыштӧ жӧ, дерт, юр вемас, но сійӧ энзӧ пыдди мӧдысь кежлӧ, а ӧні пока мамыслы оз на и нинӧм висьтав. Мамыс эськӧ пыригкостаыс и юаліс да, мый нӧ пӧ секретничайтінныд. Батьыс шуис:

— Сідз, Ӧльӧксан йывсьыс сёрнитыштіс. Велӧдчыны пӧ ыстӧны да.

— Велӧдчыны? Мед том морт велӧдчас, — шуыштіс мамыс, сэсся здук бӧрти содтіс: — Гаша инӧ ӧтнас кольӧ.

Мый кӧть, а гожӧмнад лӧсьыд

А лӧсьыд жӧ нин вадорад!

Лыньгысь шондіӧй, вильыш тӧвруӧй,

Визув юанӧй, шондібан!

Мича дзоридзьяс вайи козин тэд,

Ва веркӧс вылад кутан мед...

Шоныд жӧ Сыктыл ваыс! Купайтчы кӧть лунтыр, уяв да сунав. Гегдан кӧ, пӧсь лыа вылас нюжгысьлы сӧмын, ӧдйӧ уфкайтны кутан.

Вадор берегӧй, пӧсь лыа вылӧй,

Шонтышт, пӧчукӧ, ки и кок,

Купайтчӧм бӧрам нюжвидзышта тан,

Яйӧс гожйӧда гуг и бан.

Лӧсьыд, да он на и вермы быд лун тані коллявны. Мамыс кор волас детдомсьыс Васьтольсӧ видлыны, сэк сӧмын уськӧдчылас вадорад Колька. Тшӧкыда эськӧ и гусьӧн на пышйылас да. А то и вунӧдчас да пӧттӧдзыс ордйысяс да панласяс зонпосникӧд. Сэки Колькалы и юрси някыр на вичмылас бать-мамсяньыс. Но тайӧ мӧй кутас? Колькаысь пельк некод абу зонпосни пӧвстас. Вартчигад панъяс кодӧс кӧть. А кодкӧ мӧй лысьтӧ Колька моз уявны пыжъяс увті? Кырув куръяын сы мында пыж, да став увтіыс черипи моз суналас. Юля лысьтӧ. Но Юлякӧд найӧ бара лӧгасисны. Ӧні сійӧ Колька вылӧ оз и видзӧдлы, нывкаяскӧд ворсӧ. Кодкӧ лунӧ петляӧн пурт кузя сир Колька кыйис, да сэк весиг шедӧм черинас нимкодясьны эз сибӧдчыв. Ылісянь видзӧдіс, а эз матыстчыв. Колька нин чукӧстіс сійӧс, Юлька пӧ, видзӧдлы жӧ, кутшӧм кузь нырыс сирыслӧн! А кыдзи нюкчимнас пошкӧ-ышлолалӧ!

— Мамӧ эз тшӧкты, — нурбыльтіс сӧмын Юля. А мыйла эз тшӧкты, эз и висьтав. Гашкӧ, пур вывсяньыс петлянас черисӧ кыйны мамыс эз тшӧкты. Вӧйӧмысь, гашкӧ, полӧ. А колӧкӧ, чери курччӧмсьыс? Сирыслӧн ой кутшӧм пиньясыс!

— А-а, он кӧ и... — шеновтіс сэк сӧмын Колька Юля вылӧ, эз и ёна пыдди пукты. Но вӧскресенньӧӧ, кор Юлька Надя чойыскӧд мӧдісны вышка вывсянь парашютӧн чеччавны да Колькаӧс эз босьтны сьӧрсьыс, Колька гӧгӧрвоис: Юля ёна лӧгасьӧма. А мыйысь? Шуисны тай, тэ пӧ эн вӧтчы ми бӧрся. Забеднӧысла Колька му корӧгӧн шыбитіс налы бӧрсяньыс да сэсся уськӧдчис кильчӧӧд петысь мамыслы паныд, лясіс сылы кынӧмас да бӧрддзис: «Эз босьтны...»

— Но, сэсся, мужик морт, сы вӧсна бӧрдан? — такӧдыштіс мамыс юрсӧ малалігтыр. — Ветлам мекӧд Митрей чожыд дорӧ. Тётя Катеринаыд сэн лоӧ и, талун кӧсйӧмаӧсь свиданньӧ сетны. Гашкӧ, чожтӧ аддзылам.

— А кытчӧ мунам? Тюрмаас? — юалӧ Колька, кӧть и тӧдӧ нин.

— Сэтчӧ, дерт, сэні чожыд да, — шуӧ мамыс, и найӧ кутчысьӧмӧн мӧдӧны. Радлыштіс Колька, мый чожыскӧд аддзысьласны, Юляяс вылӧ забеднӧсӧ весиг вунӧдіс, а чожыс дорӧ джуджыд ӧграда пытшкас Колька мама-пиаӧс эз и лэдзны. Ӧтнасӧс Катерина тьӧткасӧ лэдзисны, а Колькаясӧс эз, «не положено» пӧ шуисны дай Катерина тьӧтка бӧрсяыс клопкисны ӧдзӧссӧ. Эня-пиа колины сулалан.

— Час, виччысьлам, Катерина петас да висьталас жӧ мыйкӧ. Оз вед дыр сійӧ сэні манитчы, — шуис мамыс, да найӧ кежыштісны бокӧ, ылӧджык пӧ грекысь колӧ вешйыны, кайтыштіс тай мамыс.

Бокысянь найӧ видзӧдісны, кыдзи будка дорӧ воӧны выль йӧз, ёнджыкасӧ тьӧтӧяс да нывкаяс, быдӧнлӧн киас тубрастор, восьса ӧшиньтор дорас и сувтӧны. Морт вит-ӧ-квайта нин ӧчередь артмӧма. А Катерина тьӧтка век абу. Медбӧрын мыччысис жӧ, зумыш чужӧма.

— Эз и сетны пӧттӧдз сёрнитны, чӧлӧй тӧлысь виччыси тайӧ лунсӧ да, — шуис сійӧ мама-пиа дорӧ матыстчигӧн. Колькалӧн мамыс сылы паныд воськовтіс, юаліс: — Аддзылін? Но мый? Кыдзи сійӧ сэні? Омӧльтчис, пӧдикӧ, шогсьӧ...

— Шогсяс сійӧ мыйкӧ... Митясӧ нӧ тэ он тӧд? Нюмъялӧ меным, шмонитӧ, шойччышта пӧ, мудзи нин командировкаяссьыс! Балалайка кӧ пӧ эськӧ дінын вӧлі да тэ, Катеринушка...

Татчӧ Катерина тьӧтка бӧрддзис да зіля пондіс бӧр синвасӧ чышкыны.

— Ог бӧрд, синъяс гӧрдӧсь лоӧны, — шуис сійӧ, — больничаӧ висьысьяс дінӧ муна...

Тайӧн найӧ и торйӧдчисны Катерина тьӧткаыскӧд, тайӧс и кывлісны чож йывсьыс. А кӧсйисны вед асьсӧ аддзӧдлыны. Вӧлӧмкӧ, он на, абу на ас вӧляыд. Бур кӧть, чожӧлысь гӧтырсӧ лэдзлісны. А эсійӧ ичӧтик ӧшинь дорас, кытчӧ позьӧ гӧснечтор, передача чожыслы вайны, Колька кыкысь нин воліс дай, гашкӧ, нӧшта на волас, оз кӧ чожсӧ лэдзны.

— Мунам, дитя, гортӧ, — кыскыштіс мамыс Колькаӧс ки пӧлӧдыс, кор Катерина тьӧтка пондіс ылӧдчыны на дорысь. Мышвылыс, тюрмалань видзӧдлігтыр, мамыс восьлаліс Колькакӧд орччӧн да сёрнитіс то ачыс аскӧдыс, то пиыслы висьталіс:

— Батьыд талун гортын, мед Васьтолькӧд пукалас, ми тэкӧд сразу и детдомӧ пырам, тётя Машатӧ колӧ вежны, мед гортас шойччыштас. Пӧжасяныс талун уна. Сирӧта челядьсӧ вӧскресенньӧ ради колӧ чӧсмӧдлыштны. Тэ меным отсасьыштан дай ачыд пӧсь пӧжаснас чӧсмасьыштан.

Детдомад майбыр овны

Олӧмад овлӧ тай. Сӧмын на став ловнад жуглясян, а кутшӧмкӧ радлун шымыртӧма нин тэнӧ.

Коркӧя бӧрад, кор тай Колькалы тасма сюри батьыссянь детдомса челядькӧд вевтъяс вывсянь чеччалӧмысь, Колька эз и лысьтлы детдом дорас матыстчывны. А талун со и ачыс мамыс нуӧдіс. Муртса пырисны кухняяс, на бӧрся и ачыс детдом завыс пырис, Мария Ивановна. Косӧдіник, лӧсьыда вурӧм сьӧд платтьӧа, дзор юрсиыс турун юр моз вевттьӧ ставнас юр чашкасӧ. Сійӧ дзик абу Колькаяс керкаын олысь нывбабаяс кодь. Паськӧмнас и сёрни сямнас ёна торъялӧ. Кӧть и коми ачыс, тшӧкыда сійӧс нимтылісны ленинградкаӧн, водзті Ленинградас овлӧма да. Колькаӧс аддзис, радлыштіс:

— О, миян выль отсасьысь, Николенька! Ну, здравствуй!

Колькакӧд сійӧ чолӧмасис косӧд кисӧ нюжӧдлӧмӧн да мелі нюмӧн. Кӧсйис на мыйкӧ и сёрнитыштны, да восьса ӧшинь сайсянь кыліс тётя Маша верӧслӧн гӧлӧсыс: — Ма-а-шенька!

Мария Ивановна дзик пыр чургӧдчис ӧшиняс:

— Георгий Маркович, привет! Гашкӧ, асьныд пыраланныд да? Сёрни менам ті дорӧ эм, зэв ыджыд корӧм.

Георгий дядь дзик пыр да ыждавтӧг пырис.

— Кывзыся! Ме пыр рад тіянкӧд сёрнитыштны, дона Мария Ивановна!

Найӧ пӧськиасисны, и Мария Ивановна висьталіс ассьыс корӧмсӧ.

— Чайта, Машенькаыд оз ёна дӧзмы. Голубчик, Георгий Маркович, отсышт! Менам гӧсьтъяс, кӧкъямыс нывка да зонка, школьнӧй арлыдаӧсь, репрессированнӧйяслӧн челядьыс. Временнӧ, вой-мӧд кежлӧ татчӧ вайисны, да вежон нин олӧны. Наркомпрос оз тӧд, кутшӧм детдомӧ найӧс меститны. Славнӧй челядь, но гажтӧмтчӧны. Асьныд тӧданныд... Ті пединститутын литература преподавайтанныд... Гашкӧ, накӧд общайтчыштанныд? Сійӧ жӧ литература кузяыс кӧть, шуам...

Георгий дядь нюмдіс, сетіс вочакыв:

— Мария Ивановна, меным нимкодь, мый ме дорӧ шыасинныд, но ме компетентнӧй античнӧй литература кузя сӧмын!

— Античнӧй, шуинныд? Да мый нӧ и нӧшта колӧ?! Мифъяс! Да мифъястӧ мойдъясӧс моз позьӧ кывзыны дугдывтӧг! Георгий Маркович, да ті... Да вывті кстати!.. — Мария Ивановна радысла и кывъяссӧ эз аддзы дзик пырсӧ. Юаліс сӧмын: — Корджык верманныд волыны?

— Да кӧть ӧні! — вочавидзис Георгий дядьыс да малыштіс ассьыс дӧрӧмсӧ. — Ме вылын сӧстӧм дӧрӧм, соответствуйтӧ этикаыслы... А Машенькакӧд гуляйтны вермам ветлыны и сёрӧнджык. Да вед, Машенька?

Тётя Маша дорӧ шыасисны, да сійӧ сӧмын шеновтіс кинас. Тіянлы кӧ пӧ лӧсялӧ, меным лӧсялас нин. Тётя Маша ӧдвакӧ коркӧ пӧперега кыв кодлыкӧ шулас, непӧштӧ аслас Георгийлы. Сэтшӧм нин сійӧ морт. Тайӧс Колька тӧдӧ да сы дорӧ и шыасис, эз мамыс дорӧ ни Мария Ивановнаыс дорӧ.

— А менӧ мойдсӧ кывзыны босьтасны, тётя Маша?

— Тэнӧ? Да тэнӧ нӧ, шондіа пиӧс, коді оз босьт? Мун то накӧд, бласлӧ Кристос, а ми мамыдкӧд пӧсь кӧвдумъяс тіянлы пӧжалам.

Но Мария Ивановна эз на тэрмась нуӧдны Колькаӧс да Георгий дядьсӧ. Нӧрӧвитыштлӧй пӧ тані, а ме эновтла тіянӧс. Тэрмасьӧмӧн и мӧдіс ӧдзӧсланьыс да петігас горӧдіс:

— Машенька, Дашенька! Энӧ гӧсьтъяссӧ ӧбижайтӧй, чайнад юктӧдӧй!

Недыр мысьт бӧр пырис, юӧртіс:

— Ми дасьӧсь. Георгий Маркович, прошу. Посниясыс шойччыны нин водӧмаӧсь, а старшӧй группаысь гырысьджыкъясыс мед тшӧтш кывзасны школьникъясыскӧд. Эска, Георгий Маркович кужас налы гӧгӧрвомӧн сёрнитны.

— Веськыда шуа: ог тӧд. Но попробуйтла, — кӧсйысис Георгий дядьыс да Колька весиг кыпаліс ловнас. А шуис кӧ дядьыс «ог» да мойдсӧ висьтавтӧг мунісны тётя Машаыскӧд и. Вермис ӧд сідзсӧ лоны? Вермис. А Георгий дядь абу ыждалысь, «ог»-тӧ оз шу.

Коді-коді, а Колькаысь сюся некод эз кывзы Георгий дядьыслысь сёрнисӧ. А заводитіс сійӧ тадз.

— Уна сюрс во нин морт олӧ миян матушка-му вылын. А кӧні ловъя морт, сэні и йӧзкост сёрни, сьылан-ворсан, нӧдъяс да мойдъяс. Гырысьджык нывкаяс да зонкаяс, колӧкӧ, кывлісны нин древньӧй Рим да Греция йылысь, Египетскӧй пирамидаяс йылысь. Миян кадӧдз медся бура воисны древньӧй Грециялӧн уна лыда мифъясыс. Талун ме тіянлы, кӧсъянныд кӧ кывзыны, висьтышта некымынӧс.

— А сійӧ абу мойд, мифыс? — юаліс ӧти детинка.

— Условнӧ позьӧ шуны: мойд, — вочавидзис Георгий дядьыс да унаӧн горӧдісны: — Мойд кӧ, кывзам.

Школьник гӧсьтъяс пӧвстысь некод нинӧм эз шыав, буракӧ, полісны на тӧдтӧм дядьӧсьыд. Но синъясыс и налӧн дзирдавны пондісны, кор Георгий дядь висьтавны пондіс Минотавр йылысь, Геракл йылысь. А Колькалы медъёна сьӧлӧм вылас воис, кыдзи Персей виис Медуза Горгонаӧс, да сійӧ сьӧд вирысь чужис Пегас — борда чибӧ и сорыд гыжъя кокнас цапнитіс-гудйыштіс мусӧ. А сэтысь брызьнитіс чӧлӧй фонтан ловъя ва! Коді сійӧ васӧ босьтыштлас кӧть вом дорас, лоӧ кыпыд лола, тӧлка, зільысь морт! И найӧ быдтор кужӧны вӧчны, налӧн ставыс артмӧ!

«Вот эськӧ сійӧ васӧ кӧ юыштны! Бурджык, чибӧсӧ кутны!» — детдомысь петӧм бӧрын, гортланьыс котӧртіг, мӧвпаліс Колька.

А ӧшинь улас буретш и Юлька. Батьыс дорӧ кутчысьӧма да вишкӧдчӧ:

— Менӧ эз примитны парашютнад чеччавны. Быдмышт на пӧ, шуисны. А ме быдми нин, таво школаӧ нин муна.

Колькалы нимкодь, мый Юлькаӧс абу примитӧмаӧсь. Нарошнӧ батя-ныла дорті пондіс ризъявны да горзыны:

— Такоскӧй! Тэныд сідзи и колі, мекӧд он ворс да! Ме бордъя чибӧ йылысь мойд тӧда да тэныд ог висьтав! Ме — бордъя чибӧ, босьта дай вот купайтчыны вартӧда!

Медым Юлясӧ дэльӧдыштны, кык пӧв кытш вӧчӧмӧн Юля дорті риззьӧдліс, сэсся, гортас пыравтӧг, и вартӧдіс юлань.

Лэчча ю дорӧ, увлань кыр горув

Тӧвзя-вартӧда чибӧ моз!

Тпру нин, кокӧньяс! Ме нин берегас!

Ӧвсьӧй вартӧдны, биа бордаяс!

Ме ачым сійӧ чибӧыс! И-й-йо-о!

Ура! Юля бӧр бурасьӧма!

Колян лунся радлуныс эз эновт Колькаӧс и аскинас. Вӧталіс вед войнас чибӧяссӧ жӧ. Быттьӧ зэв уна чань ытшкӧм видз вывті гӧнитӧны. Колька быттьӧ вӧтчӧ на бӧрся да шензьӧ: ставныс бордаӧсь! А ме чайті, сӧмын менам борд эм.

Нем виччысьтӧг локтіс Юлька, быттьӧ эз и некор лӧгасьлыны, шуис:

— Ме тшӧтш тэкӧд понда Васьтольтӧ видзны. Ме мамӧлы ог висьтав. — Юля пыр и вӧзйис: — Петам ывла вылас дай Васьтольтӧ петкӧдам. Павгам эшкын ласта вылас, мед сэні и ворсӧ да кысъясьӧ. Мамӧ шуис, кысъясьны кӧ пӧ кагаыд кутас, регыд и дадяс-сувтас!

— Дадяс кӧ, бурджык, чайтан, лоӧ? Кутас ӧтторъя усьны, — пӧперегалыштіс Юляӧс Колька. Колька эз на дзикӧдз прӧстит пӧдругасӧ да окота на вӧлі сылы пӧперег шуны. Да ӧд и Колькалӧн мамыс эм, абу сӧмын Юлялӧн. Век ошйысьӧ: «Менам мам шуис, менам оз тшӧкты». «А менам мам шуис: кок йылас сувтігӧн пӧ кага бӧрсяыд видзӧд да видзӧд!»

Тадз кӧть думайтіс Колька, венӧ пырны Юлякӧд эз жӧ кӧсйы. Мӧдарӧ на аттьӧалан мӧвп юрас воис, да мыйӧн петісны ывла вылӧ да пуксьӧдісны Васьтольсӧ эшкын вылӧ, Колька вӧзйис:

— Вай тшӧтш Васьтоль дорын пукалыштам, ме тэныд борда чибӧ йывсьыс мойдышта.

Кага видзысьясыд, ӧтиыс мойд висьталӧ, мӧдыс мойд кывзӧ, тайкӧ и видзанторсӧ оз воштыны. Бур кӧть, Юлялӧн батьыс тані сапӧгсӧ вурӧ да тшӧтш и кага бӧрсяыд видзӧдлывлӧма. Самӧй лӧсьыдасӧ висьталігӧн тай матькыштіс Коля дядьыс да пальӧдіс найӧс:

— Едриттвойяс! Кагаыд пышйис!

Колі жӧ, кысйӧма Васьтоль детдом потшӧс дорӧдз нин. Оз бӧрд да мыйла сы бӧрся видзӧдныс? А потшӧс саяс кӧ тювӧдчис да сэтысь чиганъяс гусялісны?! Мый сэки эськӧ и лои?! Повзисны кага видзысьяс, шӧйӧвошины, сэтчӧ-татчӧ эшкынсӧ вольсавласны, кагасӧ сы вылӧ пуксьӧдласны. А Васьтольлы оз кажитчы сэні да бара нин эшкын вывсянь бокӧ кысйӧма.

— Ой, борда чери моз Васьтольыд уялӧ! — чилӧстӧ Юля, он гӧгӧрво, нимкодясьӧ каганас али пинялӧ. Колька жӧ аслыс решитӧ: пыртны гортас воксӧ, загреки и збыль воштасны. Юлялы сетӧ индӧд:

— Тэ ӧдеялӧсӧ босьт, ме — Васьтольӧс. Пырам.

Кагасӧ пыртны отсаліс Гаша. Сійӧ буретш локтіс кысянькӧ карсянь да Кустышев вурсянінӧ сувтовкерӧмӧн юӧртіс, не то норасис, не то ошйысис: — Шурикӧс колльӧді.

— Кытчӧкӧ?

— Велӧдчыны но, Ленинградӧ. Быттьӧ он тӧд.

— Но, беда... Ӧтнад, инӧ, колин? Ковмас выль кавалер немедленнӧ корсьны. Этатшӧм барушнялы кослунавны оз лӧсяв.

— Да ну тебя, дядь Коль! Век шмонитан. — Гашалӧн гӧлӧсыс быттьӧ и дӧзмӧм петкӧдлӧ, но бекъяснас дзирнясьыштӧмыс и мӧдтор на висьталӧ. А дядь Кольыс оз на ӧвсьы шмонитӧмсьыс, жерйӧдлӧ пиньсӧ:

— А кыдзи нӧ, дона суседкаӧй, шмонитны кӧ кыскӧ! Тавой тӧдан мый... гӧтыр дорӧ ӧшинь пыр пыралі да быттьӧ эг и аслам гӧтыркӧд, а принцесса-королевакӧд окаси да маласи... Но ладнӧ, ог эсся дэльӧд. Мун пыр. Да отсышт то этыйяслы, мучудӧ-нянькаясыслы.

— Асьным пыртам, — пыксьыны на кутлісны мучудӧясыд, да Гаша кватитіс чунькытша кинас Колька ордысь Васьтольсӧ, шуис:

— Кольӧ, тэ умин нин, а меным свокоту на, пырта...

Пырисны, да эз на и удит Гаша эновтны челядьӧс, локтіс Колькалӧн батьыс пажнайтны.

— Но, Васьтольӧс куимӧн нин талун видзӧны, — шыасис сійӧ пырӧм бӧрас да юӧртіс: — Отпуск сетісны дас кык лун. Ковмас, буракӧ, Юлялы да Гашалы Колькатӧг нянчитчыштны. Пӧч-пӧльыс гортын ёна гажтӧмсьӧмаӧсь Колькаысь. Зарни мальчикӧс кӧть пӧ войкол кежлӧ вайлӧ.

Колька дась и чеччыштны батьыслы морӧсас, чилӧктіс:

— Ой, батьӧ, ветлам, ветлам!

Сы бӧрся горӧдіс и Юля:

— И ме тшӧтш!

Колькалӧн батьыс серӧктіс:

— Васьтольтӧ коді видзас, кыкнанныд кӧ мунанныд?

— Гаша и ӧтнас вермас видзны, — падмывтӧг и аддзис Юля вочакывтӧ.

— Тайӧс налькъяд он кый, — серӧктіс и Гаша да лабутнӧй гӧлӧсӧн нин выль пӧв шыасис: — Дас лунтӧ и збыль ме верма кагаыскӧд пукавны. Велӧдчышта кӧть. Менам вед тожӧ регыд лоас. Ветлӧ, ветлӧ, мунӧ. Ми Дашакӧд ловъя мужикъяс дырйи дӧвуйтыштам кӧть.

— Да-а? Колькалӧн батьыс кузя видзӧдліс Гаша вылӧ, юаліс: — Он пов пӧдругаасьнысӧ Дашаыскӧд? Вокыс вед тюрмаын, кодсюрӧ тайкӧ и оз народнӧй врагӧн шу.

— Фи-и! Пола мыйыськӧ! Юлялӧн мамыс тай полӧ быд немсьыс-а. Ӧтторъя Юлялы накажитӧ, эн пӧ ворс Колькаыскӧд, соритасны! Сідз ӧд, Юля? Шуӧ вед?

— Немся оз! — чушкӧдӧ парсӧ Юля. — Менам мамӧыс бур!

Гаша бара серӧктӧ:

— Молодеч, мамтӧ он вузав!.. Мем эськӧ веськодь да... Шурик сэн уджалӧ да...

Мӧвпсӧ помавтӧг, ылысас кӧть Гаша сёрнисӧ нуӧдӧ, Колькалӧн батьыс, буракӧ, ставсӧ гӧгӧрвоӧ да лабутнӧя шуӧ:

— Шурикыд тэнад, Гаша, прамӧй коми мужик. Муніс, шуан, велӧдчыны? Но и бур, мед велӧдчас. Тӧдӧмлуныд том йӧзлы колӧ. Со и миян этайӧ том войтырыс, Юля да Коля, таво мунасны школаӧ.

Чолӧм, школа!

Школаӧ! Школаӧ!

Кымынысь и Колька Юлякӧд котӧртлісны карӧ выль кирпич школасӧ видзӧдлыны. И со сентябр 1-ӧд лун!

Юля водз асывсяньыс вӧччӧма да инас оз ӧшйы, шардлӧ. То тётя Машаясӧ пыралас, ошйысьыштас:

— А менам выль платтьӧ! Ме школаӧ муна!

То сод кузя шар-шар кайӧ нин Колькаясӧ.

— Колька, тэ абу на вӧччӧмыд да! А Георгий дядьыс тётя Машалӧн школаӧ жӧ мунӧ, галстук пасьталӧма. А менам то кутшӧм платтьӧ!

Сылӧн волыд лӧз ситеч платтьӧыс ставнас оборкиясӧн тшапитӧма, еджыд юрсисӧ лӧз лентаӧн бантикалӧма, ачыс сюсь лӧз синъяса, быттьӧ ыджыд лӧз бобув лэбалӧ, Колька гӧгӧр жбыръялӧ:

— Сёрмам ӧд! Ӧдйӧджык пасьтась!

Медбӧрын найӧ петӧны жӧ кильчӧӧдыс, мӧдӧны карлань. Юля мамыскӧд восьлалӧны водзас. Юля оз-оз да бара и чиктылыштас, кокъясыс тэрмасьӧны, но мамыс кутӧ киӧдыс, да котӧртны оз позь.

Колька батьыскӧд на бӧрысь восьлалӧны, орччӧдчӧмӧн, лабутнӧя. Мужикъяс ӧд. Позьӧ мӧй Юля моз. Сійӧс мамыс ӧтторъя тракнитыштӧ.

Школа дорын выльӧн локтысьясӧс виччысьӧны нин гӧрд галстука пионервожатӧйяс, мичаа вӧччӧм учительницаяс.

Павла Васильевна, тадз шуӧны Колькалысь учительницасӧ, тӧдіс Колькалысь батьсӧ, небыда нюмъялігтыр, сибӧдчис на дорӧ:

— Со и нӧшта ӧти отличник воис менам первой «А» классӧ, — шмонитыштіс сійӧ да малыштіс Колькаӧс юрӧдыс. Колька радысла чабыртліс батьыслысь кисӧ. Батьыс йӧткыштіскодь Колькаӧс дінсьыс, быттьӧ сетіс писӧ учительницаыслы, шуис:

— Но, пиукӧ, Николай Фёдоровичӧ, каникулыд тэнад помасис. Велӧдчы бура, кывзысь учительницатӧ...

Каникул помасис

Каникул помасис...

Мыйлакӧ тайӧ кывъясыс батьыслӧн торъя ёна лясісны ичӧт пиыслы вежӧрас. Весиг бӧрыннас нин, кор верстяммис да Николай Фёдоровичнас лоис, тшӧкыда на уськӧдліс тӧд вылас. Да сэсся ачыс аслыс вӧчліс быттьӧкӧ кывкӧртӧд. Каникулыс пӧ менам кыссис, буракӧ, самӧй Великӧй Отечественнӧй война заводитчытӧдз. А стӧчджыка кӧ шуны: карса олӧм-вылӧмыс, куим во карса школаӧ ветлӧмыс лои быттьӧ подготовительнӧй класс помалӧмӧн. А нёль война восӧ повтӧг позьӧ шуны бур школаӧн. Начальнӧй школалысь программасӧ выполнитӧмӧн.

Подготовительнӧяс кӧ велӧдысьяснас ёнджыкасӧ вӧліны мам-батьыс да посни ёртъясыс, мыйтакӧ учительясыс, то война кадӧ главнӧй велӧдысьнас лои ачыс сьӧкыд олӧмыс да, дерт жӧ, сиктса дедыс, Пролӧ Васька пӧль. Сійӧ кужліс вӧчны бура став крессянскӧй уджсӧ да первой лунсяньыс жӧ эз сет дышӧдчыны да кӧттшуняйтны карса внукыслы. Первой лунсяньыс внуксӧ пондіс шуны сиктса бур мужичӧйӧс моз Миколайӧн да мужичӧйӧс моз жӧ и велӧдны став сійӧтор вылас, мый ачыс кужис. Ытшкыны, куртны, зорӧдасьны, вундыны, тшупсьыны, додь вӧчны, гындысьны, кыйсьыны вӧрын и ваын, вурсьыны да весиг кузнечаӧ шом вӧчны да дьӧгӧдь вийӧдны. Тайӧ ставыс коліс крессянскӧй овмӧсад, и кӧсъян кӧть он, быть колӧ вӧлі вӧчны.

Корсюрӧ дедыс велӧдліс пӧслукман зонкаӧс и тальянка вылас ворсны. Йӧктыны да сьывны Коля-Николайӧс велӧдны эз ков, кывворнас сійӧс Енмыс абу ӧбӧдитлӧма. А вот дедыс мый эз куж — тайӧ варовитны. Кыв шуны сылы вӧлі медсьӧкыд уджӧн. Торъя нин пӧрысьмыны кутіс да воштіс кывворсӧ. Мукӧддырйи внукыслы вӧлі сыкӧд зэв делӧ, оз кӧ гӧгӧрво мыйкӧ, выль пӧв юалас, а дедыс сӧмын шуыштас: «Видзӧд». Да бара на петкӧдлас да бара на шуас: «Сгӧдитчас».

Войнаыд и челядьӧс оз жалит

Сійӧ сьӧкыд каднас сиктад и збыль быдтор сгӧдитчыліс, весиг и пӧрысь пӧль-пӧчлӧн да челядьлӧн вын-эбӧсыс. Став верстьӧ мужичӧйсӧ вед война вылӧ нуисны.

Батьсӧ Колькалысь да Васьтольлысь война заводитчан первойя вежоннас и босьтлісны фронт вылас, да мамыс дыр думайттӧг и эновтіс карсӧ. Тӧдіс ӧд, сійӧ ичӧтик удждонӧн карад овсис. А сиктӧ кӧ мунас, пӧрысь энька-айка дорас век нин кокньыдджык быдтысьнысӧ лоӧ.

Кокнисӧ шуны эськӧ кывйыд оз лыб да. Дарьялӧн нёньпом кага абу, Васьтоль нёль арӧса жӧник нин, сэсся и пӧрысьясыд, Ӧдӧття пӧч да Васька пӧль, эмӧсь челядьыскӧд горт олысьясыс. Война первой тӧвнас и ыстісны ичмоньтӧ вӧрӧ сортовитны. А тулыс локтіс — сплавӧ. Гортас Дарья мыччысьліс сӧмын гожӧм кежлас да и сэки ылі видз вылын узьлӧмӧн страдуйтлісны, да шоча Дарьяӧс гортсьыд аддзылін. Пывсьыны тай волас жӧ, ном сёйӧм вир-яйсӧ чишкалыштны пӧсь корӧсьӧн, а сэсся бара вошліс вежон кежлӧ.

Страдуйтанінын вошласисны и Васька пӧль да Миколай пиыс. Найӧ бригадаас главнӧй зорӧдасьысьясыс на. Миколай кодь зонкаяс отсасьысьыс уна эм.

Война мӧд во тӧвнас збыльмис, медбӧрын, Васька пӧльлӧн медыджыд мечтаыс. Индісны пӧльӧс чань видзны. Ыджыд лэбулас налӧн пондісны шардлыны кызь гӧгӧр чаньпи. Любӧыс пӧльлӧн, пырас лэбулас на дорӧ да мурӧктыштӧ ӧтторъя, зільӧ малыштны быд чаньпиӧс.

Но радлуныдкӧд содіс и тӧждыс. Та мында ловсӧ колӧ и вердны да юктавны, чередитны посниястӧ колӧ и. Чередитӧмысь да юктӧдӧмысь, шуам, ыджыд шог оз ло. Лэдз сӧмын чибукъясӧс вӧля вылас, асьныс и котӧртасны шор дорӧ. Колӧ сӧмын нырщик, мед эз разӧдчыны посниясыс кытчӧсюрӧ. Тшӧктас Миколайсӧ пуксьыны пӧрысь мерин Карко вылӧ, ньӧжйӧник пӧ рӧдты водзас, мукӧдыс гузьгасны нин сы бӧрся. Воддза вежонъяссӧ сідзи и вӧвлі. Шлапсьӧдӧ-восьлалӧ Карко, Миколай вылас пукалӧ, сьылӧ «конница Будённого». Юасны боргана шорысь чӧскыд васӧ чибукъяс, бӧр пӧрысь мерин бӧрся вӧтчӧны.

Быдмӧны-сӧвмӧны поснияс, и налӧн челядьлӧн моз вильышлуныс содӧ. Оз нин кӧсйыны стройнад ветлыны, ризъялыштны колӧ. Сэки и сюрлі Миколашкалы котралӧмыд да лым собалӧмыд! Ӧдйӧджык колӧ йӧртны биа-бордъясӧс лэбулас. Сёрмас кӧ школаас, норасьны дед дорас бара и воас класснӧй руководительыс, Агата Давидовна, немецкӧй кыв велӧдысь, кыськӧ Польшаысь али Литваысь эвакуированнӧй старука.

— Дисциплина, первой делӧ школьникыдлы колӧ дисциплина. Воспитаниеыслӧн став кӧрыс вошас, оз кӧ ло дисциплина, — лыддьӧдлӧ дедыслы учительница да сёрнитнысӧ и шенасьысь кияснас отсалӧ. Васька пӧль кывзӧ, кызӧктышталӧ, сэсся и коркӧ шы сетас жӧ: — Гӧгӧрвоа эськӧ да.

Агаталӧн ставсӧ нин, мый колӧ, шуӧма, водзӧ оз тӧд, мыйджык нӧшта шуны. Сэки мездӧ сійӧс и дедсӧ тшӧтш дисциплина торкалысьыд:

— Агата Давыдовна, а кывбуртӧ ме велӧді нин! Кӧсъянныд кӧ, лыддя!

И тшӧктӧмсӧ виччысьтӧг заводитӧ:

— Ам хаус ист айн гартэн,

Да бин их зогерн,

Да ляуф их унд шпринг их...

— Прекрасно, молодеч! — гогйӧдлӧ юрнас немка, но век на асныралӧмысь оз чӧвтчы, шуӧ: — А дисциплина торкавны оз позь! Урокъяс вылад эн опоздайт!

Со нин и нывъяс дорӧ кыскӧ

Эн пӧ опоздайт. А ковмыліс унаысь не сӧмын урок вылӧ опоздайтны, но и лунсӧ ставнас кольны. А кыдзи нӧ лун кольтӧгыс? Ылі видз вылӧ кӧ турунысла колӧ кайны. Ачыс кӧрымыд гортад оз лок, вайны колӧ. Лӧзӧдігас и доддясясны дедыскӧд да туйӧ петӧны. Паськыд зыр сьӧрсьыс босьтасны лымсӧ весавны, обязательнӧ истӧг да сюмӧдтор. Кӧинъяскӧд кӧ паныдасясны, биыд медся на бур отсӧг. Оз мешайт эськӧ и пажынтор, да эз на и убӧлитлыны босьтнысӧ, локтасны да сёясны.

Тӧвнад оз и югдыв. Виччысян на югдӧм, а видзӧдан да, бӧр нин пемдӧ. Сьӧд войнас и бӧрсӧ воан гортад. Гегдӧм ки-коктӧ шонтыштан горсъяд да гыньыктыштан мыйкӧ пырмунанмоз. Колӧ на нӧшта додьтӧ ректыны и чаньясыд на юктӧдтӧмӧсь. Водтӧдзыс быть и ёртъяс ордас котӧртлыны, юасьны, гортса уджсӧ мыйкӧ сетісны эз да мыйджык урокъяс вылас висьталісны. Клуб дорті кӧть прӧйдитны нӧшта эськӧ.

Тадзи кымын и велӧдчӧмыс артмывліс нёльнан война восӧ.

А нёль воыд абу нёль лун ни нёль вежон.

Сьӧкыд кадыс, буракӧ, и верстяммӧдӧ ӧдйӧджык челядьтӧ. Да и арлыдыд содӧ воысь воӧ. Зонмалан дой нин Миколайлӧн мыччысьлӧ, нывъяс вылӧ ёна нин дзоръялӧ.

Шляпкӧ лым, а меным долыд,

Школа бӧрад шойччӧ лолыд,

Аддза, гортас мунӧ Валя,

Муса нылӧй, татчӧ волы!

Нюмдышт меным, кутчысь киӧ,

Пӧттӧдз собалам лым пиас...

Сьӧлӧмшӧрӧй, кора тэнӧ,

Он ӧмӧй кыв? Али кылан?..

Васька пӧльыслӧн тальянкаыс, кӧть и важиник нин, ёна на сгӧдитчис Миколайлы войпукигъясас. Нывъяс матайтласны мукӧддырйи. Ворсышт пӧ «Шондібанӧй»-тӧ, а то и краковяк да тустеп корӧны, гилялӧны пӧ кок пыдӧсъяс, танцуйтны кӧсъям. Миколайыд пӧслукман, гинӧдӧ мый вермӧ. Торъя ёна зільӧ ӧти ныв вӧсна, сійӧ сэтшӧм кокниа йӧктӧ.

Васька пӧль абу и рад, мый велӧдіс зонкасӧ гудӧкавныс. Сійӧ эськӧ мед, шуам. Прамӧй зонъяс абуӧсь, нывъяссӧ кодлыкӧ колӧ гажӧдыштны. Но Миколай вед нэриник зон на, ылӧдасны нывъяс велӧдчӧмсьыс и быдӧн. Горт дорӧ кӧ петыштлас, мед и пальӧдчыштас, да вед и кутшӧмкӧ концертӧн ветлӧны мукӧд орчча сиктті и участокті. Локтасны асъя войнас сӧмын. Чирыштан, да Ӧдӧття бабыс дорйыштас на. Тэ да ме дорын ли мый пӧ кутас рытсӧ пукавны? Дас квайт арӧс тыртӧмсӧ да кызь арӧс виччысьӧмсӧ кӧ оз кут пӧ тӧдны, мый и кулігас казьтылас. Чаньясыд вед Васьтоль арлыдалы гаж, а Миколайлы сьӧлӧм гаж нин колӧ.

Броткыштас на пӧльыс, а сэсся миритчас жӧ. «Мед инӧ. Салдатӧ он и тӧдлы босьтасны. Войнаыс эз нин помась ли мый ли. Став том йӧзсӧ тшытшасны. Не дай бог... Педясянь письмӧыс мыйкӧ дыр оз лок ни...»

— Локтас, локтас, лёксӧ эн думайт, эн тунав бара-й, — дзик пыр и такӧдыштас стариксӧ Ӧдӧття. — Бур вӧт аддзылі тавой, дай гулю кыськӧ воліс, ӧшинь дорын дыр гульӧдчис. Тшук письмӧ водзӧ.

Код тӧдас, Педя писяньыс юӧр лэбачыд вайис Ӧдӧття пӧчлы, али водзвыв кӧсйис висьтавны и мӧд юӧр.

Батьыссянь письмӧыс эськӧ збыль воис. Кӧдзыд Заполяриесянь пӧ ставныдлы чолӧм! Юӧрта: ловъя на...

— Ловъя... Сьӧлӧмшӧр дитя... — долыд синванас мыссьыштіс Ӧдӧття пӧч, а порог дорас сельсӧветсянь пӧвестка пыртісны. ФЗУ-ӧ пӧ дасьтысь, зонка, шуис пӧвестка вайысьыс ыджыд внукыслы, Миколайыслы: 7 класс пӧ помалін, кутан водзӧ велӧдчыны Нювчим заводын.

— Армияӧдз ог лэдз некытчӧ Миколайӧс! — бӧрддзис Ӧдӧття пӧчыс. — Джагӧдісны тай татчӧ! Пиӧс и моньӧс нин босьтісны дай тайӧс ӧти отсасьысьсӧ кӧсйӧны нетшыштны!

Кодкӧ мӧй сэки кывзіс старукаыдлысь бӧрдӧмсӧ. Война — ставсӧ фронтлы, ставсӧ победа шедӧдӧм вӧсна!

Аскинас сельсӧветӧ комиссия вылӧ чукӧртчӧмаӧсь сикт пасьтасьыс морт дас нывка да зонка.

— Призывайтчам! — некод ёнасӧ оз и шогсьы, мынам кӧть пӧ колхоз уджсьыс да тшыг пыкӧмысь! Тӧдісны-ӧ, мый найӧс водзын виччысьӧ, некод эз и думыштлы. Нывкаяс гигъялӧны, зонкаяскӧд синмасьӧны, кор мӧд пытшкӧс жыръяс чукӧстасны пасьтӧг пӧрччысьны.

Туйӧ петісны ставныс ӧтвыв, нопторъяссӧ вӧлӧн нуӧны, асьныс подӧн лешкӧны.

Со и воисны. Ой, заводыс абу и книгаясын серпасалӧм завод кодь! Ачыс Нювчимыс — дзик налӧн кодь жӧ сиктса керкаяс! А чайтісны... Колӧкӧ, тайӧ бараксӧ и чайтісны, кытчӧ найӧс овмӧдісны.

А велӧдчыны да уджавны юклісны найӧс разнӧй цехъясӧ. Миколай да нӧшта кыкӧн на сиктысь веськалісны кӧрта кӧлуй вӧчанінӧ. Неыджыд кӧрт беддьысь — заготовкаысь — колӧ вӧчны вӧв подков, быдӧнлӧн аслас накӧвальня. Петкӧдлісны да, регыд и артмыны кутіс, дай дорччан уджыд кажитчис быттьӧ первой лунъяссӧ.

А ме некор некодысь эг повлы,

Мырдӧн тшӧктӧм меным эз жӧ ковлы,

Мый ме кӧсйи, вӧчлі пырджык сійӧс,

Шедтӧм вӧв моз эг радейтлы сийӧс.

Таысь меным корсюрӧ и сюрліс...

Но регыд дӧзыс кутіс петны. Вежон нин танӧсь, а век на подков вӧчны велӧдӧны. Дыр-ӧ позьӧ... Миколайлы мед быд лун выльтор, сэтшӧм сійӧ морт. А команда улын олӧмыс, мырдӧн тэрмӧдлӧмыс нӧ кажитчас? Школаын военнӧй делӧ велӧдлісны да тӧдӧ: армияын тадз колӧ. Но танісӧ мыйла? Велӧдны кӧ кӧсйӧны мастерствоӧ, оз лӧсяв тэрмӧдлӧмыд. Пытш куталіг сӧмын колӧ тэрмасьӧмыд. А тані... столӧвӧйӧ сӧмын на локтан, пуксян сёйны, он на удит гыньыктыны ставсӧ, «Встать!» нин горзӧны, стройӧ сувтӧдӧны.

Ӧкмыс лун тадз нырсис, а дасӧднас шуис: пышъя! Асывнас столӧвӧяс мый удитіс вомас сюйны, сы кежысь и мӧдӧдчис. Тӧдіс: вермасны кутны. Та могысь эз сразу Сыктыл берегӧ мун, а сиктсяньыс ылӧдз берег пӧлӧныс котӧртіс. Медбӧрын аддзис кутшӧмкӧ ӧтка пыж, радлыштіс: «О, ӧні вуджа!» Но пыжйыд вӧлӧма туйтӧм, пыр и ваӧн тырис, тӧкӧтьӧ эз вӧй, ваыс ыджыдкодь на вӧлі, абу на удитӧма ямнысӧ. Ставнас брӧд кӧтасьӧм, петіс талапӧв берегас. Косьтысьныс эз и убӧлит. Мед оз йӧзась, и матыса сиктас эз веськӧдчы, а берег пӧлӧныс ылӧдз муніс.

Коркӧ сэсся петіс жӧ мир туй вылас. Туй вывтіыд кокниджык лоӧ восьлавнысӧ. Шойччыштас пуксьӧмӧн дай мӧдӧдчас. Сӧмын на пуксьыны удитіс туй бокас мыльктор вылӧ, кодкӧ тшапкис сійӧс мышсяньыс:

— А-а, сюрин! Ковмас юксьыштны миянкӧд пажыннад!

Нем виччысьтӧмысла чур-чермунлі беглечыд, но повзьӧмсьыд и выныс ыджыдджык лоӧма. Мышвылыс песовтчӧмӧн кыдз тай тойыштіс повзьӧдчысьтӧ да звирк сувтіс кок йылас. Мӧдыд турбыль уси муас да мыйкӧ никӧстіс. А неылын сулаліс мӧд, Миколай кодь жӧ томиник зонка да баргӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ. А сэсся серӧктіс да дугдыныс оз вермы, сералӧ и сералӧ.

— Да тайӧ жӧ... Да тайӧ жӧ... Ме унаысь аддзывлі столӧвӧйысь! Чеччы, видзӧдлы, Нювчим заводса жӧ! А тэ... Пажын...

Сійӧ инмӧдчыштліс усьӧм ёрт дорас кокнас да бура кутіс серавны.

Мӧдыс дышиника чеччис да нурбыльтіс:

— Кынӧм сэтшӧма сюмалӧ да, дерт... сералан сэсся сэні... Но чӧрт! Миян моз пышйӧма жӧ?!

Зонкаяс вӧліны кӧмтӧмӧсь, найӧ, кыдзи и Миколай, кӧтӧдӧмаӧсь кокъяссӧ да сувтӧдӧмны нямӧдъяссӧ косьтыны.

— Туй вывтіыс позьӧ и кӧмтӧг мунны, нямӧдыд киын косьмас, — шуӧ Миколай да вӧзйӧ мунны водзӧ.

— Ми ог тэрмасьӧ. Ыбысьӧсь ми. Вой кежлас кӧ гортӧ воам и. Луннас кутны вермасны... таті дас версттӧ ми часӧн мунам, — висьтасьӧны зонкаяс.

— А меным — шагай да шагай! Аски рыт кежлӧ кӧ воа гортӧ, и то бур, — шуӧ Миколай да прӧщайтчӧ беглеч ёртъясыскӧд, кӧмтӧгыс мӧдӧдчӧ водзӧ. Гортӧ, гортӧ ӧдйӧджык!

А гортас дедыс виччысьӧма

Сьӧлӧмыс ӧмӧй тӧдӧма? Сьӧлӧмыс тадз нетшкысьӧма?

Абу сэсся сылӧн дедыс. Оз сэсся некор индӧд сет ни пельӧдыс чепӧльт, оз чирышт ни ошкышт, тшак вотнытӧ оз нуӧд ни чӧс туйтӧ видлыны, турунтӧ ытшкыны ни турун вайны.

Мӧд луннас пажын кад гӧгӧрын воис Миколай гортас. А пачводзас Ӧдӧття пӧч пыддиыс суседкаыс, Парась тьӧтка. Аддзис пырысь зонкатӧ, ымӧстіс:

— Миколай, батюшко, тэ ли мый? Телеграммасӧ ӧмӧй сетлісны?

— Кутшӧм телеграмма? — падмис зонка, нинӧм оз гӧгӧрво.

— Да Васька пӧльыд... Сарсво небеснӧ... Ойя дай ойя... Мый нӧ ме тэнӧ тані манита? Мун ӧдйӧ котӧрт! Суан на! Прӧститчы...

— Парась тьӧтка, тэ мый...

— Дзебӧны талун! Нуисны шойна вылӧ! Сэсся нӧ он гӧгӧрво... Мун! На то кӧлдӧмсӧ босьт, мунігад сёян...

Гӧгӧрвоӧ Миколай, да некыдз оз эскыссьы. Здук кежлӧ сибдыліс быттьӧ кокыс джодж бердас, а сэсся «Дедӧ-ӧ!» горӧдіс да уськӧдчис ӧдзӧсас. Кыдзи да кыті котӧртіс, оз и помнит. Сувтіс тай сӧмын сэк, кор аддзис шойнаӧ нуӧдан туй вылысь йӧз чукӧр, нывбабаяс да челядь, нургӧны-ойзӧны. Шӧрас вӧла телега, телега вылас горт, восьса. Горт дорас копырвидзӧмӧн пукалӧ кодкӧ, быттьӧ гортъяс куйлыськӧд сёрнитӧ вашкӧдӧмӧн. Да Ӧдӧття бабыс жӧ тайӧ!

— Бабӧ! Бабӧ! Мамӧ!

Мамыс со малалӧ юрӧдыс Карко вӧвсӧ, мыйкӧ шуалӧ сылы. Орччӧн Васьтольыс да чотысь Ёгор дед. Бокынджык сой пӧла Васька дядь, бригадир. Сійӧ, буракӧ, медводз аддзис налань котӧртысь зонкатӧ, мӧдіс сылы паныд.

— Коля, то, зонмӧ, дедыд... — кайтыштіс сійӧ да шенов вӧчис ки пӧвнас. — Эн шогсьы, ставӧн сэн лоам. — Сэсся, быттьӧ сӧмын кватитчис, юаліс: — Тэ... кыдзи тэ воин?

Бригадирлысь юалӧмсӧ эз кыв али пыдди пукты, ачыс юаліс:

— Мыйла тані сулаланныд?

— Оз мун Каркоыд да, — вочакыв сетіс Васька дядьыс да содтіс: — Ки вылын шуим нуны.

— Кык воськов вӧчас да бара сувтӧ.

— Ставнас ньылӧмзьӧма, шапсьӧ...

Кытшалісны бригадиртӧ да выль воысьтӧ бабаяс, быдӧн мыйкӧ висьталӧ, юалӧ, норасьӧ, ойзӧ. А мамыс уськӧдчис пи дорас, сывъяліс да ымзӧ. А Миколай Ӧдӧття бабыс дорын нин, мурышсьӧма, видзӧдӧ дедыс вылӧ. Ставыс мыйкӧ висьталӧны, дедыс сӧмын чӧв олӧ. Ӧдӧття бабыс чӧв оліс и. Буракӧ, эз и тӧд зарниа писӧ, а колӧкӧ, и эз аддзы некодӧс ни нинӧм, гортйын шыньвидзысь кӧзяинсӧ кындзи.

Сӧмын гортас воӧм бӧрын вӧлись быттьӧ аддзис да тӧдіс внуксӧ, шензьӧмсӧ и шог-радлунсӧ ортсыӧ петкӧдіс да внукыскӧд тшӧтш юксис:

— Миколай, сьӧлӧмшӧр дитя! А кыдзкӧ ещӧ воӧмыд! А дедыс ёна жӧ, тыдалӧ, виччысьӧма! Туй шӧрас вӧлыс сувтіс да оз вӧрзьы. Шаня жӧ, пӧди, дедыд, шонъянӧй, кутіс Каркоӧс! Пӧдикӧ, шуӧ: эн пӧ тэрмась, чибукӧ, сулалышт, виччысьлам Колькаӧс!

Татчӧ мамыс тшӧтш суитчис:

— Пышйӧма тай! — ымӧстіс мамыс. — Мый и лоӧ? Мыждасны кӧ...

— Но меным сэні сэтшӧма эз кажитчы, — дорйысьыштіс пиыс. — Ме кӧсъя дас класс гортын помавны да лётчикӧ велӧдчыны. Валерий Чкалов моз лэбавны.

А лэбавны збыль кута!

— Со тэ мый думайтан, — синвасӧ чышканмоз кайтыштіс мамыс. — А ме ог вермы кутчысьны, сьӧлӧм йӧктӧ тэ вӧсна. Водзӧ вылассӧ нӧ мыйла на ӧні гадайтныс. Ен кӧ шуӧма, гашкӧ, и лэбавны кутан. А ӧні, пиукӧ, сёйышт, то рудзӧг кисель пызан вылад, шыд ваям и, пӧминитам дедтӧ, а сэсся шыть гортысь! Чаньяс дінад кай, сэні и лун-мӧдсӧ олан, гортӧ эн петкӧдчыв. Тшук милицияӧн корсьныс воасны. А ме ветла школа директорша дорад, дорйыштас, гашкӧ, сійӧ. Нювчимад нуӧм бӧрын тай аддзысьлім да шуис: Коля Шучалин пӧ ёна велалӧ, абу сылы сэн места. Водзӧ пӧ сылы колӧ велӧдчыны. Ог тӧд сэсся...

Эз весьшӧрӧ мамыс шогсьы-маитчы пи вӧснаыс да гортсьыс ысты чаньяс дорас узьны-овны. Збыль милицияыд волӧма. Но артмӧ, мый дедыс и кулӧм бӧрас на мездіс дона внуксӧ Нювчим заводад бӧр бергӧдӧмысь. А паськыдджыка кӧ мӧвпыштны, и водзӧ вылӧ олан туйсӧ зонмыслысь ставнас вежис.

Дерт, буракӧ, и школа директорлӧн пайыс вӧлі, гожӧмбыдӧн тай эз сэсся вӧрзьӧдлыны Дарьялысь писӧ, да арнас Миколай муніс школаӧ восьмой классӧ.

Тайӧ вӧлі зонкалы шуд. Гортас, ас школаас, тӧдса велӧдысьяскӧд и ёртъяскӧд. И гортас тӧдса олан сям. Ӧдӧття баблӧн мелі гӧлӧс, Васьтоль дӧзмӧдчӧ мукӧддырйи да и отсасьӧ нин ёна чаньяс дорад. Дедыс эз ло, да мамсӧ кольӧдісны гортас. Ӧні оз нин дедыскӧд, а мамыскӧд кутасны тӧвнас кайлыны ылі видз вылӧ чаньясыслы турунла. А рытнас дзузу би улын кутас лыддьыны нига либӧ клубӧ котӧртлас, гудӧкасьыштас, а то и спектак пуктысьяскӧд тшӧтш ноксяс. Школаас бӧрйисны сійӧс учкомӧ. Ӧні тшӧтш сійӧ кывкутӧ учительяскӧд ӧтув школаын олан сям да велӧдчӧм вӧсна.

Но татшӧм шудыс пыр вӧвлі быттьӧ тӧжд да маета пытшкын. Вед войнаыс эз на помась, а сиктас олӧмыс век гӧльмӧ, слабмӧ. Оз тырмы сёян-юан, кӧм-паськӧм росмӧ-важмӧ, а выльсӧ некысь босьтны. А сэн нӧшта быд лун кодлыкӧ да кодлыкӧ вайӧны похоронка.

Дыр нин абу некутшӧм юӧр и батьыссянь.

Бабӧ нургӧ вокӧ вольпась дорын,

Сьыланкывлӧн абу пом ни дор,

Сизим вежон, сизим вежон чӧж нин,

Батьсянь абу весиг юӧртор...

И тайӧ пемыд да шог арся рытнас друг дзирдыштіс быттьӧ шонді, югйыштіс быттьӧ тувсов гым-чард. Локтіс мамыслӧн Митрей вокыс. Да эз ӧтнас — Катерина гӧтырыскӧд.

— А бласлӧ Кристос! — сӧмын и сяммис мамыс горӧдны.

— Энӧ повзьӧй, тайӧ збыль ми! — Катериналӧн водзті моз век гӧлӧсыс кыпыд да гора.

— Да кытысь ті усинныд? Лэдзисны вокӧӧс? А тэ, Катерина, абу ӧмӧй эстчаньын жӧ война вылас? — кайтіс и кайтіс мамыс, пока гӧсьтъясыд пӧрччысисны-керисны. Ӧдӧття баб мыйкӧ ноксьӧ нин пач вом дорас.

— Пачӧ шомйӧв сюйлі, пӧсь рысь эм гӧсьтъясыдлы, а няньыд... Васьтоль, дитяӧ, али тэ, Миколай, петалӧ суседӧ, Парась тьӧткаыдлӧн, дашкӧ, ляпа-мӧд эм да...

Васьтоль, дерт жӧ, Васьтоль петалас, Миколайлы вед колӧ Митрей чожыскӧд пӧ-мужски сёрнитны. Мый йылысь, пока Миколай и ачыс оз тӧд, но колӧ. Чожыс сэтшӧм тӧлка морт, уна тӧдӧ...

А тётя Катерина, кульӧма нин паськӧмсӧ, варовитӧ-висьтасьӧ нин, кылӧ, мамыслы:

— ...Со тай... нарошнӧ татшӧмтортӧ он и куж думыштны. Ме вед гижлі тіянлы, госпитальын мися, Вологдаын. Сысянь и локті. Вӧзйисны друг сьӧкыда ранитчӧм, синтӧм боецӧс нуӧдны гортас, Яренскӧ. Ой, Яренскыс ӧд сійӧ дзик матын миян Сыктывкарсянь! Вежон кежлӧ кӧть лэдзлӧ, мися, отпускӧ, видзӧдла, керкаӧй сулалӧ оз нин, ас кежас кольӧма.

Лэдзисны ӧд, сетісны дас лун. Княжпогостӧдз вои поездӧн, сэсянь пӧпутнӧй сюри, да ӧдйӧ жӧ гортӧ веськалі. А кильчӧ помын, господиӧ, видзӧда да, Митя, Митрий Ивановичӧ менам роскӧн чышкысьӧ. Тайкӧ садьӧс ог вошты. А радлунсьыд садьыд оз вош! Горӧдсьӧма сӧмын зэв ёна, повзьӧдсьӧма чышкысьысьтӧ!

Татчӧ суитчис и Митрей Ивановичыс, отсыштіс Катеринаыслы сёрнисӧ водзӧ нуӧдны:

— Но, но, сэсся менӧ коньӧр туйӧ сувтӧдін, — серӧктыштӧмӧн шуис верӧсыс. — Эг жӧ повзьы! Радысла! А гортын ме вежон кык нин. Лэдзисны! Сэні лишньӧйсӧ оз жӧ видзны, вӧлӧмкӧ. Оз кӧ вермыны пыр кежлӧ куйлыны кольны, то лэдзӧны. Ме, зонмӧ, тайӧ кык вежоннас удиті унатор нин бергӧдны! Удж нин аддзи, бухгалтерӧн. Фронт вылӧ вӧзйыси да эз босьтны-а. По всем правилам, кыдз шуасны, действуйті. А талун со босьтім дай татчӧ мыськовтім! Пошта машинаӧн. Правда, быд сиктын манитчӧма лои, но вой кежлас узьны тай со воимӧ. Танӧсь со... Вай топыда кутыштла ставнытӧ да висьтасьӧй, кыдзи олад-вылад. Аски миянлы бӧр нин туйӧ петны колӧ...

Арся войыд тай кузь, но сёрни-баснинад син лапнитлытӧг и коли.

— А тіян оланінӧ Домна Каликова вылад ме ветлі, — висьталіс чожыс. Кустышевъяс век сэнӧсь. Тіян патераӧ вуджӧмаӧсь Гаша гозъя. Найӧ жырйын олӧны кутшӧмкӧ кык нывбаба. А Георгий Маркович Машакӧд пединститут общежитиеынӧсь, кирпич керкаыс тай Сӧветская вылас. Привет да поклон тшӧктісны висьтавны тіянлы, аддзыланныд кӧ пӧ. Со Колялы ӧні буретш и висьтала. Мед пӧ школасӧ помалас да локтас миян институтӧ велӧдчыны. Помнитӧ оз нин пӧ миянлысь мойдӧмъясӧс? Ме пӧ ог вунӧд, кыдзи сійӧ сяркӧдлывліс Пушкинӧс и Некрасовӧс. Шензьӧдӧ пӧ менӧ ӧнӧдз и майшӧдлӧ мӧвп: челядьӧс ӧні школаын зільӧны велӧдны унаторйӧ. Но мыйла миян вылысса веськӧдлысьяс бырӧдӧмӧн бырӧдӧны гырысьджык, тӧлка войтырсӧ?

Кывзӧ Миколай чожсӧ, а пеляс Георгий дядьыслӧн гӧлӧсыс: «Вӧлі Зевсыслӧн ӧкмыс ныв, красавицаяс, богиняяс, а шулісны найӧс Музаӧн. Шуда лоӧ сійӧ, кодӧс окыштас Музаыс...»

— А менӧ Музаыд окыштӧма нин! Сы мында берин тусь чужӧмӧ петіс! — Тайӧ Юлялӧн нин гӧлӧсыс.

«Юлька, Юлька!.. Кор сійӧ вӧлӧма?! Чӧлӧй нэм, буракӧ, коли сійӧ кадсяньыс...»

Чожыс мыйкӧ век висьталӧ, сылы отсыштӧ Катериналӧн гӧлӧсыс, сэсся мамыслӧн нин кылӧ.

Васьтоль бабыскӧд паччӧрын важӧн нин нискӧны, Миколайӧс нин вугрӧдлыны кутіс. А пӧсь сёрни оз и помась, оз и помась.

Со и 45-ӧд вося тулыс

Шонді дзиркнитліс да бӧр бердіс. Мунісны гӧсьтъяс.

Ывлаын турӧб, керкаын пемыд. Дзузу би геройскӧя тышкасьӧ пемыдыскӧд.

Бушков лёкысь лымсӧ гартӧ,

Весиг сутш оз чӧв-лӧнь кер...

Школаын гажа. Челядьдырсӧ нӧ весьшӧрӧ ли мый шуданас шуӧны? Челядьлӧн перемена дырйиыд ставыс вунӧма, котралыштны кӧ сюрӧ и. Гаж корсьны рытъяснас клубӧ котӧртлан. Пӧрӧм пуыд тӧвтӧ оз тӧд, гортын куйлысь гаж оз аддзыв. Сиктсаяс помнитӧны на сійӧ ичӧтик зарни мальчиксӧ, коді коркӧ гажӧдліс войтырсӧ клуб сцена вывсянь. И ӧні век кодсюрӧ шыасьлӧ сы дорӧ:

— Миколай, мед кӧть кутшӧмкӧ спектак петкӧдлінныд.

— Дасьтам нин, — радпырысь сетӧ воча кывсӧ зонмыд. — Лётчикъяс йылысь. Ӧтиыс роч, мӧдыс немеч. Ме роч лётчиксӧ ворса.

— О, со, бобӧ, со... Петалам видзӧдныс.

Тьӧтӧлӧн татшӧм горӧдӧмыс бара жӧ кыпыдлун сетӧ.

Тадзи и прӧйдитӧ кадыс. Лун да вой исковтӧ, со и Выль 45-ӧд воӧ воськовтӧма лои. Кӧн тӧв шӧр, сэні и тулыс. Тӧлыс дзуртӧ, но оз сулав местаас. Эстчаньын на кӧнкӧ тулысыс, а сьӧлӧмнад кылан нин — воас.

Тыдыштлӧ нин и войналӧн помыс. Миян тышкасьӧны нин роч мусянь ылын, писькӧдчӧны немеч мулань матӧджык.

Лунсьӧдыс шонді вылӧдз нин качлӧ. Сьӧд ракаяс нин воӧмаӧсь. Пышкайяс табунӧн жбыръялӧны, сьылӧмныс налӧн сынӧдсӧ ставнас тыртӧ.

Лыньгӧ шонді, пӧльтӧ вильыш лун тӧв,

Визув юӧй, садьмы, пальӧд унтӧ,

Ойдӧм видзьяс вылӧ ваыс туӧ,

Бара локтӧ тулыс Коми муӧ...

1945-ӧд вося тулыс локтіс эз сӧмын Коми муӧ. Воис Рочӧ и Немечӧ, Польшаӧ, Францияӧ, Швецияӧ... Победа!

Шумитіс тулыс еджыд быгъя садъяснас и Японияын.

— Гижа туй вывсянь. Мунамӧ Японияӧ. — Тайӧ и вӧлі батьыссянь медбӧръя письмӧ и медбӧръя юӧр.

Победа! Но мый сійӧ сетіс налы? Батьыс эз ло. Вӧлі радистӧн, кыскис став войнасӧ помӧдзыс. Медбӧръя здукас усьӧма! Позьӧ мӧй тадзи? Овлӧ мӧй? Овлӧ! Лои!

Тайӧ сьӧд юӧрыс босьтіс и Ӧдӧття бабсӧ сэтчӧ, кысянь бӧрсӧ оз бергӧдчыны. Батьыскӧд мунісны дедыс и бабыс. Ори йитӧдыс.

Мамыскӧд да ичӧт вокыскӧд сывъясьӧмӧн бӧрдісны эня-пиаяс Ӧдӧття баб гу дорын.

Гез, медым крепыдджык вӧлі, гартӧны куим пратьысь. И найӧ куим пратя гез моз, куимӧн кутасны олӧмсӧ кыскыны водзӧ. Бур олӧмлань. Весьшӧрӧ ли мый кисьтісны вирсӧ, сетісны олӧмнысӧ, перйисны победа уна-уна йӧз? Эз весьшӧрӧ. Николай Шучалин ӧні вермас велӧдчыны, кӧні кӧсйӧ, сувтны кок йылас, вежас усьӧм батьсӧ, лӧсьӧдас шуда, бур олӧм.

II юкӧн

МЕДБӦРЪЯ ЧОМКОСТ

Ой, олӧм, олӧм, паськыд ота тэ,

Паськыд ота тэ, да дженьыд нэма тэ.

Енъюгыдас быттьӧ тӧнлун мыччыси,

Войся пемыдыс талун виччысьӧ.

Сымда-й овнысӧ Енмыс шулӧма,

Ки кресталан кад со нин воӧма.

Гашкӧ, мыйтакӧ дзурта-ола на.

Чайта, кодлыкӧ ёна кола на...

(Ӧдӧття баб нургӧм-сьылӧмысь)

А Олюшка коли сэтчаньӧ

Лои вуджӧма Государственнӧй граница, прӧйдитӧма таможня. Поезд гӧгыльтчис нин Россия му вывті.

Николай Фёдорович пукаліс вагон ӧшинь дорын, видзӧдіс ывлаас, кӧсйис ылӧдчыны сьӧкыд думъяссьыс. Но верман ӧмӧй ӧти здукӧн вунӧдны ставсӧ сійӧс, мый коли граница саяс? Вед лои олӧма сэні кызь воысь дырджык, пыдӧ кодь нин и вужъясьлӧма да мыйсюрӧ нажӧвитлӧма и.

Бур йӧзыслӧн моз жӧ вӧлі и аслас кык жыръя патера, гараж-машина, дача да, дерт жӧ, бур ёртъяс да суседъяс. И со сійӧ ставыс нинӧм эз ло. Коли сэтчаньӧ, бӧрӧ.

Он ставсӧ сьӧрсьыд босьт. Казьтылӧмъястӧ сӧмын мыйта кӧсъян да чемӧдантор, кӧні вежсьыштан паськӧмысь кындзи, сӧмын меддонаторъясыс: фотокарточкаясӧн тыр альбом да Олюшка гу вывсьыс муторйыс. Гырысьджыкторъяссӧ, мый вӧлі нажӧвитӧма, вузаліс донтӧм донысь да козьналіс тӧдсаясыслы. Кык жыръя патерасӧ сідзи и ковмис кольны: карса власьтъяс эз лэдзны вузавны ни Олюшка племянничалы кольны.

Сьӧкыд сизимдас арӧс бӧрад оланінтӧ вежны, ой, сьӧкыд, но мый керан, сідзи кӧ артмис. Пасьмуніс кӧ ыджыд Сӧветскӧй Союз торпыригъяс вылӧ. Сыкӧд йитӧдын пасьмуніс олӧмыс и уна-уна йӧзлӧн. Вужынь-вежынь муніс и Николай Фёдоровичлӧн олӧм-вылӧмыс да, буракӧ, кувтӧдзыс нин кутас висьны лолыс.

Со тай, пукалӧ поездын, майшасьӧ, гаралӧ, тӧждысьӧ. Мӧдӧдчис чужанінас, гортас, аслас Коми муӧ. Медбӧръяысь ветліс гӧтыр гу вылас, море дорын сулалыштіс — и поездӧ! Окота вӧлі нӧшта дюнаясӧ петавны, сэтчӧ быд во ветлісны Олюшкаыскӧд масляяс вотны, сы мында масля сэтчӧ петавлӧ! Ӧттор-мӧдторнад, да эз и удит. Эз, дерт, тшак вотӧм ради сэтчӧ кыскы лолыс — Олюшкасӧ казьтылӧм ради.

Ӧні со ачыс поездын пукалӧ, а Олюшкаыс ӧтнасӧн коли сэтчӧ пыр кежлӧ Латыш му пиын куйлыны. Эз тырмы выныс терпитыштны, виччысьыштны, сӧмын неуна, сӧмын кык тӧлысь! Терпитыштіс кӧ, виччысьыштіс кӧ, пукаліс эськӧ ӧні дона верӧсыскӧд, муса Коленькаыскӧд, орччӧн да, колӧкӧ, тшӧтш видзӧдіс ӧшиняс, любуйтчис да нимкодясис гожся ывлавыв мичнас, паськыд Роч му видзьяснас, гажа каръяснас да сиктъяснас.

Да сідз тай морт олӧмсӧ вӧчлӧма, лэчыд косаа аньыс, кодлӧн нимыс сьмерт, оз некодлысь юась, кор кӧсйӧ нуны таладор вӧльнӧй свет вывсьыс мӧдаръюгыдас.

Колльӧдісны Николай Фёдоровичӧс суседъясыс, пӧрысь роч офицер гозъя. Найӧ сӧмын нин и колины найӧ керкаӧ овнысӧ. Мукӧдъясыс вуджисны жӧ нин овнысӧ Россияӧ. Колльӧдны волісны и Олюшкалӧн пӧдругаясыс, карса школаын роч кыв да литература велӧдысьяс. Оля вед роч кыв да литература жӧ велӧдліс уна-уна во и роч челядьӧс, и латышъясӧс, и мукӧд кывъя посни войтырӧс, кодъяс олісны да быдмисны Латвияас.

Мӧд государство лои ӧні Латвияыд. Бӧръя воясас спокой эз кут лоны. Дзескыд латышъяслы лои овнысӧ роч да мукӧд сёрниа йӧзкӧд, топӧдны мӧдісны бокӧвӧйястӧ. Водзті эськӧ ӧтув мичмӧдлісны латыш муяссӧ да. Эз дзескыд вӧв ни. Зыксьӧм эз тӧдлыны ни. Сійӧ жӧ дачаторъяссӧ кӧть босьтны пример вылӧ. Ӧти улич вылын сулалісны мичаник дачнӧй керкаторъяс, сёрнитісны, дерт, рочӧнджык, но некор ӧта-мӧдыслы суседъяс пакӧсьттӧ эз вӧчлыны, юксьылісны и рӧсӧданад, и быдмӧг кӧйдысъяснад, и варовитлісны быдтор йылысь.

А ӧтчыд локтісны Николай Фёдорович гозъя асланыс дачаӧ, а сэні тӧдтӧмъяс. Кыкӧн вевт выласӧсь чашйӧны нин шиферсӧ, кымынӧнкӧ улісяньыс индӧдъяс сеталӧны, гӧрдлӧны. Скӧрман он татчӧ? Сӧткыштіс Николай Фёдорович да скӧрйывсьыд эз и тӧдлы, мый аслас рӧднӧй коми кывйӧн пинясьӧ-матькӧ. Ӧти дядь и юаліс, тэ пӧ кутшӧм кывйӧн тадз жугӧдчан-пинясян? Абу-ӧ пӧ фин?

— Абу, ме абу фин. Национальносьт кӧ кӧсъян тӧдны, ме — коми морт. Коми республикаысь! И нӧшта кӧзяиныс тайӧ дачаыслӧн!

Чорыдакодь и сетӧ вочакывсӧ Николай Фёдорович да ассяньыс юалӧ тшӧтш дядьӧыдлысь:

— А тэ коді? Кутшӧм имеитан право тан командуйтны менам тшӧктытӧг?

— Менам правоыс, — ырыштчыліс быдӧн тӧдтӧм дядьӧыд. — Ме ас му вылын! И кӧсъя ассьым муӧс весавны ті вок кодь бокӧвӧйясысь!

Николай Фёдоровичлы абу окота, медым зык-шум лыбис, эз кут вензьыны да мыйкӧ доказывайтны, сӧмын и кайтыштіс:

— Сэсся тадзи тіянлы колӧ, бандитъяс моз...

И мыйкӧ друг лои. Поті сынӧдыс на весьтын, али неылын валъялысь мореыс ылькнитіс на вылӧ. Николай Фёдоровичкӧд вензьысь дядьӧыд шутёвтіс вевт вылын жугӧдчысь дядьӧясыдлы, мыйкӧ шуис. И найӧ дзик пыр пондісны лэччыны вевт вывсьыд. А тайӧ, шутёвтысьыс, чискыльтыштӧма синъяссӧ, дзоргӧ Николай Фёдорович гозъя вылӧ, шуӧ:

— Комияс инӧ ті? О, сэні, тіян муын, уна миян вок куйлӧ! Извенитӧй, ми огӧ скӧралӧ комияс вылад, ті миян кодь жӧ рочьясӧн увтыртӧм войтыр.

Шуис тайӧс и веськӧдчис ёртъяс дорас, кодъяс, нинӧм шыавтӧг, восьлалісны петан дзиръяланьыс.

Мунісны. Но коді сетас вочакыв, мӧдысь на воласны оз. Ӧд мӧд государство, мӧд законъяс... Тайӧ разыс, лыддьы, мездіс бедасьыс рӧднӧй коми кывйыс. А водзӧсӧ мый? Аскиа луныс кутшӧм лоӧ? Ёнджыка кӧ дзескӧдны кутасны?

Та вӧсна Шучалин гозъя, Ольга Александровна да Николай Фёдорович, и шуисны мунны татысь гортас, Коми муӧ, позянлуныс кӧ быттьӧ кутшӧмкӧ лоӧ.

Позянлунсӧ корсьӧм радиджык и ветлісны Шучалин гозъя 1995 воын Комиӧ, Сыктывкарӧ. Буретш сійӧ гожӧмнас Воркутасьыс Сыктывкарӧ вуджӧма овнысӧ Василей вокыс, сы ордын гӧститыштісны, да военкоматкӧд лои сёрнитӧма патера кузяыс.

Мортъясыс эз ӧткажитны, сьӧкыд пӧ эськӧ миян тані патераяснад, войвыв каръясысь уна войтыр колӧ вуджӧдны лунвыв районъясӧ да и Сыктывкарӧ тшӧтш. Но ӧчередьӧ пӧ сувтӧдамӧ и тіянӧс, огӧ жӧ сетӧй ас войтырӧс дойдавны да ӧбижайтны. И со... нёль во пӧшти коли дай воис Сыктывкарсянь бур юӧр, ыштӧ патера вылӧ сертификат лои судзӧдӧма!

Кутшӧма эськӧ Ольга Александровна радліс тайӧ юӧр вылас! Но... Сёрмыштіс юӧрыс. А стӧчджыка кӧ, бур юӧрыдлы воны некор абу сёр, сы вӧсна мый бур юӧрыд радлун вайӧ. А Олюшка вот тэрмасис муннысӧ.

Тювӧ поезд, кадысь кадӧ гычмуныштлӧ вагоныс, а ӧшинь сайын кывтӧ гожся лун, дзордзалысь ытшкытӧм на видзьяс, шептасьтӧм на нянь муяс, посни сикт-грездъяс. Со мӧсъяс, чӧлӧй стабун йирсьӧны, мӧс видзысь пастукыс вӧв вылын пукалӧ, ичӧт чань на дорын ворсӧдчӧ, нюжйӧдлӧ юрсӧ мам-вӧлыслы кынӧм увланьыс, нёнясьны, буракӧ, кӧсйӧ, кынӧмыс сюмалӧма. Гӧнитыштны кӧ вӧв вылас! Тӧвзьывны кытчӧкӧ эстчаньӧ ылын тыдалысь вӧрланьыс, кыдзи ичӧтдырйиыс вильыш Колька Шучалин гӧняйтлывліс верзьӧмӧн! Но сійӧ кадыс кольӧма, да сӧмын вӧтын да казьтылӧмъясын сэтшӧм шудсӧ выль пӧв олан.

А вагон ӧшинь сайын выль серпас нин. Ытшкытӧм видзлань мунӧны кыкӧн — нывбаба да мужичӧй. Гозъя, буракӧ. Мужичӧйыс водзас шалксьӧдӧ, киас сылӧн литовка-коса. Нывбаба бӧрсьыс вӧтчӧ, курансӧ пельпом вылас меститӧма, куран воропас пысалӧма ичӧтик тубрастор, дерт да, пажынсӧ.

Господиӧ, ставыс, весиг ывлавылыс, Олюшкасӧ казьтывны тшӧктӧ!

Найӧ, гозъя, гожӧмнад вӧлі турунтӧ заптӧны жӧ. Чарлаӧн вундасны, кӧрт куранторйӧн чукӧртасны-куртасны дай нуасны асланыс дачаӧ, косьтасны ӧшинь улас. Дукыс кос туруныслӧн! Ма кодь! А тӧвнас кос туруннас яблоня пуяссӧ кынмӧмысь видзасны. Мӧд во гожӧмнас яблоняясыд бура и аттьӧаласны кӧзяин-кӧзяйкасӧ гырысь, мича яблӧгъясӧн!..

Никӧстӧмкодь артмис Николай Фёдоровичлӧн. Эз вермы сэсся видзӧдны ӧшиньӧ. И ывлавылыс тшӧтш отсалӧ казьтылӧмъяссӧ юрас песны! Чеччис, нюжмышсис, шыасис пассажирка ёртъяс дорас:

— Но мый, мича нывъяс, рочаканьяс, гашкӧ, чайӧвайтыштамӧй? Лӧньӧмныд тай зэв книгаяс дорад.

Кык ныв, зэв моднӧйӧсь, озыр паськӧмаӧсь, Ригасянь нин воӧны ӧти купеын Николай Фёдоровичкӧд. Шыасис на дорӧ кыпыд гӧлӧснад пыр на чӧв олысь сусед дядьыд да кыкнанныс полкасяньыс лэптісны юрсӧ, эновтісны лыддьысьӧмтӧ, шы сетісны.

— Чайтім, ті сэтшӧм стрӧгӧсь, шуам, профессор, гашкӧ да? Огӧ лысьтӧй вильшасьны да чайнас нуръясьыштны.

— Вот и зря. А мем чай окота лои юны, — дядьыд гӧлӧсын и шмоньтор на тӧдчыштіс. Нывъясыд вельмыштісны жӧ.

— А ті, гашкӧ, збыль профессор да? Тіян сэтшӧм тош! Дзор да сэтшӧм лӧсьыдика шырӧма! Дзик Николай цар кодьӧсь!

Николай Фёдорович сьӧлӧмсяньыс серӧктіс:

— Но и шуинныд! Серамӧй быдӧн петіс. Нимӧй збыль Николай. Овичӧй Фёдорович. А ачым ме ӧні, нывъяс, пенсионер, прӧстӧй старик. Муна со Прибалтикасянь гортӧ, Коми муӧ, кыдз шуласны, кувны пӧ чужанінӧ кыскис.

— Тадз он жӧ шуӧй, ті молодеч кодьӧсь на!.. Часлы, ме лэчча уліас.

Вылыс полкаса нылыс лэдзис кокъяссӧ, мыджсьыштіс ки пӧвнас сусед дядьыдлы пельпомас да чилгысис-усис джоджас. Зарядка вӧчӧммоз песыштіс сойяссӧ да килутшъяссӧ, бара шыасис:

— Мудзтӧдз лыддьыси. Сэтшӧм лӧсьыд книга веськаліс! Интереснӧй.

— Мый нӧ сэтшӧм интереснӧйыс, абу кӧ секрет? — эз кӧдзӧдчы сёрнисьыс и сусед дядьыд.

— Кутшӧм секрет, — серӧктыштіс нылыд, пондіс висьтавны: — Вӧлӧмакӧ, миянлысь телӧӧс, тайӧ яя да лыа госа морт телӧӧс нӧшта тыдавтӧм сизим кышӧн на гартовтлӧмаӧсь. Быд кышлӧн аслас ним и аслас мог. Могсӧ нимъясыс нин висьталӧны: ментальнӧй, интуитивнӧй, кармическӧй... Но главнӧйыс абу таын, главнӧйыс со мыйын: мамӧ менам куліс колян во. Чойыс сылӧн, тётя Лидия, шуӧ, быть пӧ колӧ поминитны да пасйыштны кулӧм бӧрас коймӧд лунсӧ, ӧкмысӧдсӧ, нелямынӧдсӧ... Но мыйла именнӧ тайӧ лунъяссӧ? А, вӧлӧмкӧ, коймӧд луннас тшӧтш кулӧ и эфирнӧй телӧыс, а ӧкмысӧднас — ментальнӧйыс, нелямынӧднас — астральнӧйыс да сідз водзӧ. А коді кӧ, шуам, интуитивнӧй, небеснӧй, некор оз кувлыны. Менам гӧгӧрвоӧм серти кӧ, морт лолыскӧд ӧтув лэбӧны космосас. Тадз ме чайта тай.

Дерт, кодкӧ и вермас шуны: сӧрӧм пӧ тайӧ ставыс, некод тайӧс оз тӧд. Но миян пӧльяс-пӧчьяс кытыськӧ важысянь нин тайӧ ставсӧ тӧдлӧмаӧсь, а ми шуам — неграмотнӧйӧсь найӧ вӧліны, нинӧм оз тӧдны. А ме институт нин помала да нинӧм жӧ ог тӧд... Извенитӧй, варовми ёна да, зэв дыр понді висьтасьны да.

Помаліс нылыд ассьыс шензьӧданторсӧ висьтавны прӧща корӧмӧн да Николай Фёдорович кыдзкӧ аслысногӧн видзӧдліс ныв вылад, шоныд гӧлӧсӧн и сетіс воча кывсӧ:

— Нинӧм, меным зэв жӧ интереснӧ вӧлі кывзынысӧ. Аттьӧ. Честнӧя кӧ, сэтшӧмторъяснад ме эг интересуйтчыв да ог жӧ нинӧм тӧд. Салдат ме. А салдатыдлы мый колӧ тӧдны — Чужан му бурджыка видзны. А мый ті нинӧм он тӧдӧй, сідзтӧ эн шу. Ӧнія том йӧз ёна унджык миян дорысь тӧдӧны. Сійӧ жӧ компьютерсӧ босьтам. Ми томдырйи и сійӧ кывсӧ эг тӧдлӧй. А ӧні... Да мый та йылысь... Ставсӧ некод тӧдны оз вермы. Гашкӧ, ачыс Енмыс сӧмын... Миян туйным кузь на, дыр на вермам философствуйтны. А ӧні — чай, нывъяс, чай! Вот мыйкӧ миян коймӧд пӧдруганым оз тэрмась чеччынысӧ?

Тайӧ лои шыасьӧма мӧд ныв дорас, коді век куйліс улыс полка вылас да восьсӧн на кутіс книгасӧ. Сы дорӧ шыасисны да нылыд тупкис книгасӧ, синсӧ тільыштӧм бӧрын дышиника пуксис да серамбанӧн юӧртіс:

— Ме тшӧтш кольмытӧдз ыззи аслам лыддьӧмторйӧн да сійӧс век нямляла, гыньыктыныс ог вермы.

— Тэ мый, бара криминал лыддян? Шпионъяс йылысь?

Тэрыба суитчис татчӧ и мӧд варов пӧдругаыс, нетшыштіс пукалысьлысь кисьыс книгасӧ, шешмуніс: — А-а, Анастасия йылысь! «Пространство любви». Коймӧд книгасӧ нин лыддян. Молодеч! Кывлі: нёльӧд нин петӧма, «Сотворение». Гортӧ локтам, корсьлам, быть лыддям!

Сэсся шыасис профессор кодь тошка сусед дядьыс дорӧ, книгасӧ сылы петкӧдланмоз:

— А ті, Николай Фёдорович, лыддьылінныд тайӧ книгасӧ?

Юаліс да зэв тэрыба бергӧдіс книгасӧ мышнас, лыддис сэтысь гижӧдсӧ: «...Но ей теперь не воплотиться. Пусть твоя мысль с моей сразится! Я — человек. Анастасия я! И я тебя сильней!» Нострадамуслы Анастасияыс сетӧ воча кыв. Страшнӧ вед интереснӧ! Да вед?

— Да, нывъяс, интереснӧ... — сӧглас сетіс Николай Фёдорович да кузя ышловзис. Код тӧдас, мыйсяма мӧвпъяс гӧрисны сылысь ловсӧ да вежӧрсӧ.

А ме гортын, гортын, Россияын

Воисны Москваӧ. Торйӧдчигас нывъяс кутыштлісны Николай Фёдоровичӧс киӧдыс и пельпомӧдыс, сиисны бур туй водзӧ мунны да дзоньвидзалун. А мӧдыс аттьӧаліс найӧс да, гажӧдінныд пӧ, шуис. А сэсся серамбанӧн нин содтіс:

— Юрӧс вед здорово югзьӧдінныд и. Салтыр йылысь весиг тӧдӧмлунъяс сетінныд. Значит, сё дас кӧкъямысӧд псалом — медся ыджыд. Сё дас квайтӧд — медся ичӧт. Кык предложение сӧмын. А шӧракостас, сё дас сизимӧдас, став Библияыслысь медшӧр мӧвпсӧ меститӧма. Сідз ме гӧгӧрвои?

— Сідзи. Пятёрка тіянлы, бура гӧгӧрвоӧмныдӧсь да, — серӧктӧны тшӧтш нывъяс.

— Ладнӧ... Локта гортӧ да прӧверита, бур-ӧ учительяс ті, — кайтыштӧ Николай Фёдорович, а нывъяслы окота на сыкӧд варовитыштны, юалӧны:

— А кытысь ті прӧвеританныд? Тіян Библияыс эм? Ті жӧ Енмыслы онӧ эскӧй.

— Тані вот ті, нывъяс, абу правӧсь. Библияыд сэтшӧм книга, кодӧс быд грамотнӧй морт должен лыддьыны. Эскӧ сійӧ али оз... А ті, нывъяс, случайнӧ абу манашкаяс?

Тайӧс юалігӧн бара на нюмдыліс дядьыд, а нывъяс вомтырӧныс серамӧн горӧдісны:

— Абу, абу! Ми ёна радейтам юмовтор, макияж да нӧшта ёна зонъясӧс! А тайӧ грек! А грекаяссӧ манастырас оз примитны! Прӧстӧ ми Сергиев Посадысьӧсь, а сэні и сынӧдыс миян сэтшӧм, духовнӧйнас тырӧма. Извенитӧй миянӧс, дӧзмӧдім кӧ ёна...

Нывъяс, том чаньяс моз, водзас и эновтісны купесӧ, тэрыбӧсь, кыпыдӧсь, со и перрон вывті нин тӧвзьӧны, тэрмасьӧны электричка вылӧ.

Николай Фёдорович спокойнӧя, неыджыд чемоданнас да капрон сумкаторйӧн киас, петіс жӧ коркӧ перрон вылас. А паныд сылы сватыс, кияссӧ паськӧдӧма, сывйыштны дась.

Катунин Сергей Авдеевич, Шучалин моз жӧ отставнӧй майор, цивильнӧй паськӧма жӧ Николай Фёдорович моз. Первой видзӧдлассяньыс быттьӧ кутшӧмкӧ бухгалтер ли мый ли, лӧнь восьласа, абу ёна приметнӧй туша-рожаа олӧма дядьӧ. Гӧлӧсыс зато збодер:

— О, другӧ! Сы дыра нин эг аддзысьлӧй! Кутчысьлам да вай ӧдйӧджык шлопиктам татысь. Такси менам сэн виччысьӧ...

Сватыс и кутлӧ, и сёрнитӧ, и индӧ ки пӧвнас кытчӧкӧ вокзал саяс, гӧлӧсыс баситӧ том мортлӧн моз. Да и пасьтасьӧма том зон моз. Визя тельняшкаа да дженьыд соска дӧрӧмторъя, да джинсы гача. Прам москвич. Одинцово карын эськӧ олӧны да Москва дорса матігӧгӧрын олысьястӧ москвичӧнджык и ставыс лыддьӧны.

— Ме чайті кӧ, Славик внукӧ локтас менӧ встречайтны, а тэ со... — сватыскӧд сывъясьӧм-окасьӧм бӧрын шыасис туй мортыд вӧлись. — Катюшаӧс да Борис зятьӧс эськӧ эг и виччысь да, удж вылынӧсь вед найӧ.

Сватыс дзик пыр пӧперегалыштіс гӧсьттӧ:

— Мый тэ, Фёдоровичӧ! Славиклы дзик некор Москваястіыд шлёнъявны да тӧв чужъявны! Удж корсис гожӧм кежлас! Предприниматель, так сказать, временнӧй... Ог пӧ кӧсйы мам-бать тшӧт вылӧ овны!

— О-о, да, сідзкӧ, зэв бур! Миян рӧдӧ инӧ рӧдйӧма! — рад юӧрсьыд Николай Фёдорович весиг чорыдакодь тувкыштіс сватыслы морӧсас. — Ми вед тэкӧд... Помнитан, Ленинградад, училищеад велӧдчигӧн... Вагонъяс ректыны эг брезгуйтлӧ ни...

Кык сват, Шучалин да Катунин, важысянь тӧдсаӧсь. Томдырйиыс на ӧти училищеын велӧдчылісны, сэсся служба вылас нин Мурманскын ӧтлаын уджавлісны. Челядьыс, Борис Катунин да Шучалина Катя, том войтыр, сэні и аддзысьӧмаӧсь вӧлі да со и ӧтувтчӧма лои тайӧ кык семьяыслы. Сватъяс лоины кык служивӧй. Майбырӧ, эм мый казьтывны, аддзысясны кӧ. Но Шучалин накӧрень и ӧткажитчис сватыскӧд на ордӧ Одинцовоас мунны, некор пӧ гӧститны да гуляйтны пока, Сыктывкарӧ колӧ тэрмасьны. Делӧсӧ сэн вӧчас патеранас дай позяс сэсся ныв-зон дорас шутёвтлыны, самолётӧн кӧть поездӧн. Со тай кутшӧм ӧдйӧ мӧд государствоысь да воис Москваад. Таксисӧ лэдзтӧдз корис сватсӧ Рижскӧй вокзалсяньыс нуӧдны Ярославскӧйӧдз. Дай прӧщайтчисны рӧдпомъяс бара жӧ кутчысьлӧмӧн да окасьӧмӧн.

Ярославскӧйын муртса и удитіс компостируйтны билетсӧ туй мортыд, поезд вылӧ нин пуксьыны чуксалӧны. Ёна манитчытӧг да грекӧвӧйтчытӧг и лои веськалӧма гортас нуӧдан поездӧ. Сӧмын тай пӧпутчикъяснас эз везит да спокойнӧя куйлышттӧг-шойччышттӧг и войсӧ лои коллялӧма. Том зонъяс-спортсменъяскӧд веськаліс купеад. Найӧ то пырӧны, то петӧны, тыдалӧ, мӧд купеын налӧн ёртъясыс. Том йӧзыд да кузь туйын нӧшта, гӧгӧрвоана, кутшӧмӧсь. Мӧда-мӧдсӧ вильшалыштӧны, ёрта-ёртыслы ошйысьыштӧны тӧдӧмлунъяснас да кывпесӧмъяснас. Ачыс Николай Фёдорович том вӧвлі, тӧдӧ. А нӧшта кӧ зонкаясыс чемпионат вывсянь гортас мунӧны да победитель-чемпион кӧ на пӧвстын.

Висьтасисны тай, Сыктывкарӧ пӧ ми мунам, гортӧ. Саратовын пӧ ордйысьӧмъясыс вӧліны, Всероссийскӧй! И миян пӧ команда босьтіс первой места. Миян пӧ судомодельяс медся бурӧсь! А Вася со пӧ миян весиг ставмирса чемпион нин вӧлі дай колян во Европаса чемпион!

— Весиг! — горӧдӧм и артмис Николай Фёдоровичлӧн да зонкаяс, тыдалӧ, чайтісны, мый оз эскы дядьыд, Вася нима зонсӧ тойыштісны ӧшинь дорас пукалысь дядьыдлань, тшӧктісны:

— Вась, петкӧдлы часітӧ! Ачыс республикаса юралысь козьнавліс!

— Но и но! — Николай Фёдорович шензьыштіс и радлыштіс, со пӧ миян коми томуловыс кутшӧм! Чемпионъяс!

Прамӧй узьӧм-шойччӧм, дерт, эз ло, но оз на и ёна каитчы Николай Фёдорович, мый веськаліс со тайӧ томъяс пӧвстӧ. Вӧвлӧм морскӧй офицерлы суднояс йывсьыд торъя интереснӧ сёрнисӧ нуӧдны. Со томиникъяс велалӧмаӧсь нин радио отсӧгӧн веськӧдлыны судномодельяснад. Олӧмыс оз сулав, сюсь, тӧлка йӧз корсьӧны мыйкӧ выльтор, восьтӧны ӧнӧдз тӧдлытӧмторъяс. Тайӧ, дерт, бур, наука писькӧдчӧ водзӧ. Но...

Но-ыс эськӧ уна жӧ нин кутіс лоны да. Жугӧдам вӧр-ва, пежалам сынӧд. Дыр-ӧ нӧшта терпитныс вермас ичӧтик шарикыс, нимыс кодлӧн — Му, Земля-матушка.

Та йылысь кӧ думайтны кутан, позьӧ и дзикӧдз дурмыны. А пока со зонкаяс, коми зонкаяс, сэтшӧма шензьӧдісны и радлӧдлісны. Сідзкӧ, Коми муас олӧмыс пуӧ на, и позяс на и сылы олыштны ас чужанінас. Дерт, пельпом вылас олӧм грузыс ыджыд нин ӧшйӧма, сизимдас саяс во вед чӧжсис нин, но лючки-ладнӧ олӧмӧ эскӧмыс эз вош-кер, а мӧдарӧ на — содіс.

Сыктывкарӧ воӧм бӧрын поездысь чеччигӧн весиг и ачыс аскӧдыс шмонитыштіс: тадзи кӧ пӧ поезднад том ныв-зонкӧд Прибалтикасяньыд да Владивостокӧдз мунан, ставторсӧ тӧдмалан, чӧлӧй университет лоӧ помалӧма.

Ӧти кывйӧн, кыпыд лолӧн чеччис поездысь, сувтіс ас чужан му вылас. Воӧмыс лои сёр пажын кад гӧгӧр. Сійӧс, дерт жӧ, некод эз встретит. Васька вок гозъяыс эськӧ тані олӧны, Сыктывкарас, дай эз тай кучкы телеграмма ни нинӧм. Да и мыйла весьшӧрӧ грекӧвӧйтны вок гозъясӧ. Гожӧмнад вед найӧ сідз оз шландайтны, дачаас, пӧди, ноксьӧны. Арлыдныс абу жӧ нин вывті, квайтымын тыртісны. Дай Николай Фёдорович некор эз радейтлы, мед сійӧс аэровокзалын либӧ поезд перрон вылын встречайтісны. Нем виччысьтӧг ачыс гӧснеч локтас дай.

Видза олан, дона кар!

Чайтӧ тай: некодӧс на сійӧ оз дзескӧд, нем виччысьтӧг кӧть локтас.

Ывлаыс зэрыштӧма. Тӧкӧтьӧ нильзьӧдыштӧма мусӧ, но шоныд зэр бӧрад бара нин шонді пӧжӧ да лолавсьӧ кокниа. Ичӧт чемоданыд абу сьӧкыд, босьт киад дай восьлав. Шондібан, асфальт вывтіыд мунны куим-ӧ-нёль керка косттӧ. «Парма» кинотеатр дорын и вокыс олӧ, да автобусӧ оз жӧ каттясь.

Водзті Олюшкаыскӧд Сыктывкарад воасны да войсӧ узьны корсьӧны рӧдвужӧс. Вой узьӧм бӧрас вӧлись нин мамыс дорӧ сиктӧ тэрмышсясны, виччысьӧ пӧ, пӧдикӧ, матушкаанӧй. Телеграммасӧ эськӧ эз жӧ сетлыны да. Мамыдлы вед челядьыд пыр дона гӧсьтъяс. Ачыс тай мамыс, поконча, шуліс, гожӧмыс пӧ локтас, да быд лун сьӧлӧмшӧр дитяясӧс виччыся. Ӧтиыс кӧ оз лок, мӧдыс, гашкӧ, лун-мӧд кежлӧ кӧть мыччысьлас.

Дас во саяс нин оз виччысь мамыс сьӧлӧмшӧр дитяяссӧ. Куйлӧ шойна вылын. А, колӧкӧ, и сэн тшӧтш виччысьӧ. Гу вылас эськӧ быд волігӧн ветлісны, да бӧръя кадас шоча лои гортас волӧмыс. Граница сайын вед. Да и туйясыс донаӧсь лоины. Подмосковьеас, Катюша ныв семья дорӧдзыс, и то эз быд во волыны. Чукӧстлісны асьнысӧ море дорад шойччыны. Славикыс быд гожӧм на дорын и коллявліс эськӧ. Ӧні сэсся некод дорӧ лоӧ налы муннысӧ. Татчӧ со локтіс ачыс да. Татчӧ, войвылад, ӧдвакӧ и кутас найӧс кыскыны. Дедсӧ видзӧдлыны, гашкӧ, Славикыс и лыбӧдчылас, а Борис зять гозъяыс ӧдвакӧ. Код тӧдас эськӧ да, Катюшаыс вед — рӧднӧй ныв, батьсӧ ичӧтдырйиыс ёна любитліс. Видланмозыс, гашкӧ, и мыччысьласны, Сыктывкарсӧ видзӧдлыны да.

А Сыктывкарыс абу нин и важ кодь ичӧтик пу керкаяса кар. Зымвидзӧны со туй пӧлӧныс гырысь мича кирпич короминаяс. А вывескаыс мыйта, быд стрӧйбаын кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ вузасянін. Рынок, и тані тӧдчӧны сылӧн воськовъясыс. Воддза волігас, 95-ӧд воын, эз на тадзи синмад шыбитчы уна лыда вывескаыд.

Пока восьлаліс кинотеатр «Парма» дорӧдз, Васька вок керкалань, удитіс Прибалтика гӧсьтыд и дзоръялыштны, и волыны думнас сиктӧ, мамыс гу вылӧ, и москвадорса Одинцово карӧ, кӧні олӧ Катюша нылыс аслас семьяӧн, сёрнитыштны накӧд, тӧдмавны-гадайтны налысь кӧсйӧмъяссӧ да позянлунъяссӧ. Морт вежӧрыд тай тэрыб, быдлаӧ удитӧ волыны, быдтор казьтыштны.

А Васька вокыслӧн керкаыс со нин, кежышт тротуар вывсьыс да уй сӧмын подъездас чуксалысь ӧдзӧслань. Мӧд подъезд, кызь сизимӧд патера. Топ-топ мӧд судтаас кайис, тӧдса ӧдзӧсӧ тувкыштіс да личкис звӧнок кнопкаас. Кызӧктыштіс, ышловзьыштіс, виччысьны кутіс вокыслысь тӧдса гӧлӧс али сійӧ гӧтырлысь, мелі гӧлӧса моньыслысь.

Ӧдзӧс сайын некод шы эз сет. Абу гортасӧсь, дачаасӧсь, кӧнкӧ. Но сэні кӧ узьлӧны-олӧны вок гозъяыс? Гостиницаӧ кӧ ковмас мунны?

Тайӧ здукас и петіс орчча патераысь томиник ань, сюся видзӧдліс тӧдтӧм дядь вылад, шыасис:

— Тіянлы коді колӧ?

— Шучалинъяс дорӧ эськӧ локті, да абуӧсь, тыдалӧ. Ме вок Василий Фёдоровичыслы. Ылысянь локта, Прибалтикасянь.

Лючки-ладнӧ висьтасис Николай Фёдорович, мед не повзьӧдны аньсӧ. Кывсьӧ тай: ветлӧны быдсикас гуськульыс да повзьӧдлӧны йӧзсӧ.

Нывбаба мичаника серӧктыштіс:

— А Васьӧ-сусед вылӧ муныштӧ и эм чужӧмыд. Но найӧ абу гортасӧсь. Кӧзяиныс больничаын, операция вӧчӧмаӧсь, а Вера Васильевнаыс дачаас мӧдіс. Тэрмасис тай, нёль часӧдзыс пӧ ветла да помидоръяс кӧть киськала. — Варова юӧртіс тайӧс нывбабаыд да топыда содтіс: — Виччысьлӧй, регыд локтас. Нёль часнас быд лун ветлӧ больничаас да талун оз жӧ сёрмӧдчы, пӧдикӧ. Миянын и верман виччысьлыны. Васьӧ менам гортын, сыкӧд и варовитыштан. А ме лавкаӧдз котӧртла. Пырӧй, — ӧдзӧссӧ восьтӧмӧн корис нывбабаыд пырны гӧсьтсӧ, ачыс горӧдіс кодлыкӧ жыр пытшкас:

— Ва-а-сенька, гӧсьт миянӧ локтӧ, примит. Ме муні...

Васенька, тапочкиа, гӧлубӧй дӧрӧмыслӧн кизьясыс разялӧма, та вӧсна куш морӧса, крепыдик том мужичӧй дзик пыр мыччысис кысянькӧ пыді жырсяньыс да аддзис тӧдтӧмтӧ, копыртыштіс юрсӧ, чолӧмасис да визув гӧлӧсӧн и чукӧстіс: — Пырӧй, пырӧй! Ме зэв рад быд гӧсьтлы! Плаштӧ пӧрччӧй, пуксьӧй да висьтасьӧй, коді да кытысь. Ме тай нӧ быттьӧкӧ... ог тӧд эськӧ тіянӧс. Али, подожди, висьтала...

Николай Фёдоровичлы ковмис висьтасьны мӧдысь, коді сійӧ да кытысь.

— А-а, Василий Фёдоровичлӧн вок! Бур, бур! Зэв шань суседъяс. Ми эськӧ неважӧн на татчӧ вуджим да. Ускӧттьӧ тай суӧма мортсӧ, больничаын. Но Вера Васильевнаыс пыраліс тӧрыт, висьталіс, делӧыс бурдӧмлань мӧдӧдчӧма... А ме репетируйті пыр на, да ставнас со пӧсявсьӧма. Кофе, гашкӧ, юыштамӧ? Али погоди... Ті туй вывсянь, мыйкӧ пӧтӧсаджык колӧ. Час, гӧтырӧй локтас, магазинӧ петіс.

— Оз ков, ме вӧсна энӧ тӧждысьӧй, — пондыліс пыксьыны гӧсьтыд. — Ме верма и ывла вылас виччысьлыштны суседкатӧ.

— Колӧ, колӧ! — дзик пыр паныдаліс гӧсьттӧ кӧзяиныс. — Ми коми йӧз... Миян баб на шуліс, туй морттӧ пӧ колӧ примитны бура, вердны и юктӧдны, небыд вольпасьӧ водтӧдны... Тайӧ ме сідз нин, для красного словца, так сказать. Водтӧдны ог кутӧй. А кофе юыштам да, пӧжалуй, и сьылыштам... Извенитӧй, ме эг висьтась. Василей жӧ нимӧй, тэнад воклӧн кодь. Прӧстӧ Васяӧн позьӧ шуны. А ачым ме сиктын чужлӧм морт. Ӧні сьылысь артист. Со пыр на коми сьыланкывъяс велӧді, выльясӧс. Мӧдам гастрольӧн сиктъясӧ да. Ой, ёна сэні миянӧс виччысьӧны! Коми песнясӧ виччысьӧны!

Виччысигад кадыс кык пӧв кузь.

Арся йи моз кынмӧ-измӧ ӧдыс...

Нем тӧдлытӧг ассьыс сёрнисӧ сьылыштӧмӧн сорлалыштіс да водзӧ нуӧдіс висьталӧмсӧ:

— Кывъясыс ӧд коми сьыланас кутшӧмӧсь! — шуыштіс да бара на сьылыштам артмис:

Мичаысь на мича, мусаысь на муса,

Гажаысь на гажа чужан му...

Николай Фёдорович кывзіс ыззьыштӧм том мортлысь сьылӧмсорнас висьтасьӧмсӧ да чӧв оліс. А сэсся окота жӧ лои кыв шуны, юаліс:

— Сідзкӧ, олӧ на сиктыс? Коми сьыланыс да коми кывйыс? Тӧд вылӧ уси унатор. Сиктын жӧ вед ме быдмылі. — Тайӧс шуис, бӧр чӧв уси, гашкӧ, син водзас сувтісны аслас сцена вывсянь сьылӧмъясыс. Ичӧтик зонканас на. А мӧдыс сёрни визьсӧ эз орӧд да гӧсьтыс юалӧм вылӧ воча кыв сетіс:

— Сиктыс олӧ на, олӧ! Сьӧкыда олӧ, веськыда кӧ шуны. Пӧсь сьылӧмыс, колӧкӧ, и кутыштӧ на войтырсӧ ловнас лэччысьӧмысь. Унаӧн юсьӧны... Мда... мисьтӧма серпасалі сиктса олӧмсӧ, но эскӧмсӧ огӧ на воштӧй! Сэтшӧм йӧз сиктас паныдасьлӧны! Оз сетны дзикӧдз бырны-вошнысӧ. Том йӧзыс унджык нин овмӧдчыны кутіс сиктас дай. Стрӧитчӧны... Жугыль ноткаяс дорас мажорнӧйсӧ быть жӧ сюйыштам! Кӧсъянныд, кассета кывзыштам? Неважӧн Москваӧ ветлімӧ. Менсьым сьылӧмӧс гижисны. Со тӧрыт пӧлучиті кассетасӧ. Лолӧн кыпалі, ошкыштісны да. Аддзанныд ӧд: код юра кодь, ыззи. Асывсяньыс выль сьыланкывъяс тэча. Коми поэтъяслӧн сы мында мича, мыла кывбур. Сідзи и вӧзйысьӧны сьыланад...

Гӧтырыслӧн воӧмыс торкис на костысь пӧсь сёрнисӧ да и кассетасӧ помӧдзыс гӧсьтыд эз удит кывзынысӧ. Ӧдзӧсӧдыс пыригкоста и том аньыд дивитыштіс верӧссӧ:

— Васюкӧ, тэ бара нин кассетатӧ крутитан? Туй мортсӧ мудзтӧдін, пӧди, дзикӧдз. Преник вайи, кофе кӧсйин юны. Чайниксӧ пузьӧдны пуктылін-ӧ? — тайӧ тадзи верӧс дорас шыасис нывбабаыд, а гӧсьт вылас нюмсермунӧмӧн видзӧдліс да шуис: — Ті энӧ сійӧс дивитӧй, зэв жӧ вед шоча радлуныс ми дорӧ волӧ.

Кухняас тэрыба шурк пырыштлӧм бӧрын том нывбабаыд бӧр петіс жыръяс, киас поднос вылын вайис кофе чашка да блюдйын розӧвӧй преникъяс да мӧд тӧрелкаторйын блин.

— Кофе чашкасӧ юыштӧй, али, гашкӧ, чай? — шыасис гӧсьтыс дорӧ да содтыштіс на: — Васильевнаыд регыд воас, аддзылі: магазинӧ пырис.

Николай Фёдорович шызис, кӧсйис быттьӧ детинка моз дзик пыр чепӧсйыны ӧдзӧс мӧдарас, да кутчысис жӧ тай. Аттьӧаліс кӧзяйкасӧ да шуис:

— Ӧбижайтны татшӧм мича аньӧс абу лӧсьыд, — босьтіс кофе чашкасӧ, юис да пасибӧасьӧм бӧрын мӧдіс ӧдзӧсланьыс. — Аддзысьлам на, — шуис дай петіс. Кӧзяеваыс гознаныс коллялісны ӧдзӧс дорӧдзыс.

«Бур йӧзыд быдлаын эмӧсь, — думыштіс Николай Фёдорович петігас. — Да стӧча кӧ нин шуны, быд мортӧс бур вылӧ чужтылӧмаӧсь. Олӧмыс, буракӧ, торкӧ мукӧдсӧ бур вӧчӧмсьыс. А сідзсӧ и медбурыс вермӧ лёкас пӧрны».

Дона гӧсьт

Гӧтырыс Василей вокыслӧн, Вера, буретш пошкӧ-кайӧ улісяньыс, кыкнан киас сьӧкыд сумка кыскӧ. Аддзис ас ӧдзӧс дорсьыс сулалысьтӧ, тэрмышсис:

— Аминь, аминь! Гӧсьт менам! Коля! Важӧн виччысян? — пос кузя кайигӧн на и шыасис гӧсьтыдлы да ас ӧдзӧс дорӧ локтӧм бӧрын пуктіс сумкаяссӧ ӧдзӧс дорас, сывйыштіс гӧсьтсӧ, ымӧстіс: — Воин? С приездом, дона мортӧ! А Васьӧыд ӧд менам...

— Бурдӧ нин пӧ да, — моньсӧ такӧданмоз кайтыштіс гӧсьтыд, кималаснас чышкыштіскодь нывбабалысь синвасӧ. Мӧдыс лӧнис, тшӧтш чышкыштіс ныр-вомсӧ, збодермыштіс:

— Бурдӧмлань мӧдӧдчис, бурдӧмлань, слава богу. А то чайті... Операция бӧрас дас лун ас садяс эз во... Да ладнӧ, мый нӧ татӧн сулӧда? Пырам! Ме ас шогӧн сӧмын... Тэ кыдзи?..

— Вои со тай. Пыр кежлӧ вылӧ вои, — ӧдзӧсӧдыс пыригкостаыс и юӧртіс гӧсьтыд. Кӧзяйкасӧ татшӧм юӧрыд ловзьӧдыштіс, гӧлӧсыс весиг гораммис:

— Но, воин кӧ и бур! Ӧні сэсся и меным кокниджык лоӧ дай Васьӧ, гашкӧ, ӧдйӧджык бурдас. — Пырӧм бӧрас ышловзьӧмӧн прӧстмӧдіс кияссӧ.

— Бурдас! Ӧні ми, кык вок!.. Дачаад он кут ӧтнад муркӧдчыны, отсасьны кутам! — нюмсермуні быдӧн тайӧс шуигӧн гӧсьтыс. Мӧдыс вочааліс:

— Эм, эм менам отсасьысьыд. Тэныд кӧть норасьышта. Ухтаса внукыд миян, Шурик, тані миянын тӧвйис, университетын первой во велӧдчис. Каникул лои да мун, мися, гортад, ай-мам дорад. А сійӧ — мем пӧ тані лӧсьыд. Но, гожйы инӧ, мися, меным кӧть дачаын отсасьны кутан. Сійӧ гӧрдлӧ-сералӧ, кута пӧ! Ӧтчыд и воліс, да то эз ӧтнас, а другыскӧд, ас кодьыс жӧ, буракӧ, шатай-гуляка. Отсасьӧм пыдди менсьым став кисьмӧм озсӧ ӧктісны вомас да градъясӧс талялісны. Со... Любуйтчы наӧн... Васьӧлы и висьтавнысӧ ог лысьт, мися, нӧшта висьмас. Ойя, ойя, мый и сыкӧд керны кутан? Оз аддзы уджтӧ! Чӧскыдтор вомас сюйны кужӧ... Тэнӧ, гашкӧ, эськӧ кывзыштіс. Да тӧрыт гортас, Ухтаас, мӧдӧді. Грекӧвӧйтчӧ тані сӧмын да.

Став тӧжд-маетанас ӧтырышъяӧн и лои юксьӧма, да Вера моньыслы быттьӧкӧ кык пӧв лои кокни, нюмсермунӧмӧн жӧ водзӧ сёрнитіс:

— Со ме кутшӧм, ставсӧ тэныд ӧтчукӧрӧ койышті! Локтін? Кыпалін вонысӧ сэтчаньсянь? Пуксьӧмӧн вай сёрнитыштам. Туй морт тэ, часлы пызан лӧсьӧдышта да. А сэсся больничаас, гашкӧ, Васьӧ дорӧ тшӧтш ветлан да? Бур и лекарство лоан... Рӧдимӧй вок... Аддзысянныд... Виччысис, письмӧтӧ пӧлучитлім...

Вокӧ, чолӧм!

Эз, дерт, чайт Николай Фёдорович, мый аддзысяс вокыскӧд больничаын. А лоӧ тай. Мортыд он тӧд, кӧні сконйыштсян либӧ кытчӧ вильскӧбтан.

Больнича кузя каридорті ӧтарӧ-мӧдарӧ шуксисны-ветлісны йӧз. Кадыс буретш сэтшӧм. Лунся шойччӧг бӧрын пальӧдчыштны петӧмаӧсь кузь коридорӧ висьысьяс, фланель халата да тапочкиа мужичӧйяс да нывбабаяс. Унджыкыслӧн тоньвидзӧны кынӧм улас, либӧ сюйыштӧмаӧсь зептас пластикӧвӧй бутылкаяс, урологияын куйлысьяслӧн зэв колана атрибут. Тайӧ кадас жӧ заводитӧны локтавны висьысьяс дорӧ рӧдвужыс да ёртъяс, коді гӧснечтор вайыштӧма, коді сідз видлыны-аддзӧдчыштны пырис.

Николай Фёдорович вӧтчис Вера бӧрсяыс да шензис: сы мында висьысь! Он кӧ аддзыв, он и чайт, мый та мында йӧз куйлӧ больничаын, та мында висьысь! Та мында операция! Тані мунӧ быдлунся, быд здукся йӧз дзоньвидзалун вӧсна тыш! Сы мында врач, медсестра занятӧсь тайӧ быд лунся тышас! Кымын мортлысь тані спасайтӧны олӧмсӧ, бергӧдӧны дзоньвидзалунсӧ! А кӧнкӧ, ылі Кавказын, Чечняын, сы мында том зонлысь жуглӧны дзоньвидзалунсӧ, виӧны пуляясӧн, снарядъясӧн. Тешкодь, тешкодь олӧмыс! Сы мында лӧсявтӧмтор...

Прӧйдитісны дежурнӧй медсестра дорті. Сійӧ сувтӧдыштліс найӧс, шуис:

— Бара халаттӧг пыранныд.

— Эз тырмы миянлы, шуисны, сідз пӧ прӧйдитӧй, — вочавидзис сестралы Вера да мӧдіс водзӧ. Ӧти восьса ӧдзӧс дорӧ сувтовкерис, кыскыштіс дінас гӧсьтсӧ, вашнитіс:

— Тані Васюкӧ.

Палатаын паськыд ӧшинь восьса, ывласянь ыркнитыштлӧ-пырӧ свежӧй тӧвруыс да кысянькӧ юркнитлӧ музыка шы. Квайт крӧвать. Ӧти крӧвать вылын куйлӧ пиньяссӧ мурч курччӧмӧн олӧмакодь дядьӧ, юр весьтас капельница, бокас пукалӧ томиник медсестра, капельница бӧрсяыс видзӧдӧ. Палатаын лӧнь, кылӧ ышлолалӧмыс куйлысь мортыдлӧн, — делӧ, буракӧ, сылы.

Мукӧд витнан крӧватьыс тыртӧмӧсь. Муртса и мыччыштлісны юрнысӧ Вера да гӧсьтыс, медсестраыс индіс орчча палата вылӧ, ньӧжмыд гӧлӧсӧн юӧртіс:

— Сэнӧсь найӧ, радио кывзӧны.

Ковмис вуджны орчча палатаӧ. Сэні кымынкӧ мужичӧй, быдӧнлӧн бокас, быттьӧ боевӧй оружие, тонъялӧ пластикӧвӧй бутылка, вижоват ватор бутылка пыдӧсъясас тыдыштӧ. Буретш висьталісны бӧръя юӧръястӧ. Кымынӧнкӧ сувтсӧн кывзӧны юӧръястӧ, мукӧдыс куйланінас чошкӧдӧмаӧсь пельнысӧ.

— Дуба-Юрт дорын бара на зурасьлісны экстремистъяскӧд... Грознӧйын тышысла пӧшти нинӧм оз тыдав, сотчӧны мусир видзан складъяс...

Чечня — тайӧ вежӧртасыс паськалӧма нин му шар пасьтаыс быдлаӧ. Со и войвыв карӧдз да весиг больничаӧдз пырӧма, дойдалӧ да дӧзмӧдлӧ сідз нин сьӧкыда висьысь йӧзӧс.

Но радио вайӧ и бур юӧръяс: Бразилияын бурлитӧ-пуӧ карнавал. Маскаӧн вӧччӧм йӧз паськыд визув ю моз тыртӧмаӧсь уличвывсӧ... Учёнӧйясӧн лои аддзӧма ӧнӧдз на тӧдмавтӧм клетка, кодӧс велӧдӧм-тӧдмалӧм бӧрын, гашкӧ, аддзасны и раккӧд тышкасян средство...

Радио кывзысьяслӧн зумыш чужӧмъясыс гажмыштӧны, кодкӧ со и нюмдӧма нин, шмонь лэптыны дась.

— А-а, важӧн нин тай висьталӧны, эм пӧ сэтшӧм прибор, коді операциятӧг вермӧ жуглавны вӧрк пытшсьыд изторъяссӧ. Менсьым изсӧ пӧ тай оз позь пазӧдны сійӧ машинканас, да операция кӧсйӧны вӧчны. А алмаз кӧ менам вӧрк пытшкысь сюрас? Мый нӧ, быдмис дай! Ок, озырма сэки! Чечнялы мильон кымын козьнала, мед эсыйясӧс бырӧдны!..

Мужикъяс серӧктыштісны. А Николай Фёдоровичлӧн Василей вокыс видзӧдӧ ӧдзӧсӧ юрнысӧ сюйӧм гӧтырыс да вокыс вылӧ, и быттьӧ оз эскы, шы оз сет ни оз вӧрзьы. А сэсся тай кыдзи горӧдас «Колька-а!» да кияссӧ паськӧдӧмӧн мӧдіс шлапиктыны гӧтырыслы да вокыслы воча. Кутчысисны кык вок, мурзӧны, кыв ни джын оз ков татчӧ, мурзӧмныс ставсӧ висьталӧ.

А радио кывзысьяслӧн асланыс сёрни:

— Исламыс, вокъяс, ёна зыртчӧ миянлань...

— Да найӧ корсянь нин вувзьысьӧны! Правда, миян ичӧтдырйи найӧс шулісны басмачьясӧн, Афганскӧй война дырйиыд — маджахедъясӧн, ӧні экстремистъясӧн да талибъясӧн. А збыль вылӧ кӧ, ӧти кывйӧн и позьӧ шуны: дурпонъяс.

— А тырӧма, буракӧ, йӧзнас налӧн, да быть... овныд кыдзкӧ колӧ...

Вера, Василейлӧн гӧтырыс, ӧткӧн сулалӧ восьса ӧдзӧс водзын, нюмдыштлӧ кык воклӧн мурзӧмнас аддзысьӧм вылӧ да и кывзӧ тшӧтш верӧсыслысь палатаса ёртъяссӧ. Кык вежон регыд лоӧ, кыдзи Вера ветлӧ татчӧ верӧс дорас. Тайӧ каднас унаӧн нин тӧдса да рӧдимӧй кодьӧсь лоины, унаӧн нин и вежсисны. Ӧти мунӧ, мӧд локтӧ сійӧ местаӧ. Кор нин, кор Васьӧыс тшӧтш эновтас тайӧ больничасӧ? Кор нин оз ковмы тэрмасьны больничаас котравны?

Дышӧдіс жӧ, буракӧ, кык воклы мургынысӧ. Ляскысьлӧминсьыс морӧсъясыс медбӧрын торъялісны. И ыджыдджык вокыс ворсӧдчӧм моз тувкыштіс Василейсӧ-Васьтольсӧ, тапкис сылы морӧсас, шуис:

— Татшӧм мича лун-войнас думыштӧмыд больничаӧ дзебсьыны. Ме со, аддзан, мӧд мусянь решитчи локны-а. Лыддьы, джуджыд гӧра вомӧн быттьӧ вуджи. И эг весьшӧрӧ. Тӧдан: патера меным татысь сетӧны. Новосельесӧ тэтӧгыс кыдзи кута справляйтны? Вай пет, вокӧ, ӧдйӧджык татысь.

Ыджыд вокыс быттьӧкӧ и шмонитіс, и ӧттшӧтш наказ сетіс. Мӧдыс вомсӧ восьтыштӧма, кывзӧ воксӧ мыжа морт моз. Кайтыштіс жӧ тай:

— Старайтчыны кута.

И нюмсермуніс, видзӧдліс гӧтырыс вылӧ, содтіс:

— Вералы со кӧсйысьлі нин и. Врачыс тай талун шуис, лун-мӧд бӧрти пӧ видзӧдлам, позяс оз нин гортад лэдзны.

Татчӧ шыасис и Вераыс:

— Ме вед сёрнитлі жӧ врачыскӧд да меным сідз жӧ шуис: гашкӧ пӧ и, лэдзам, но трубкасӧ пӧ дыр на ковмас новлӧдлыны. Розя кынӧмӧн, гашкӧ, и нэм помӧдзыс ковмас ветлыны да. Страк менӧ босьтӧ. Ӧні на видзӧді тіянлысь мурзӧмӧн сывъясьӧмтӧ да дрӧжжиті, мися, мед оз жӧ трубкасӧ пычиктыны, тоньвидзысь бутылкаыс усяс и, макуттяыс сэсь киссяс и.

Вераыс да вокыс шмонитыштісны, да Васьӧлы тшӧтш долыдджык лои. Серамбанӧн нин кайтыштіс:

— Тайӧс ме ог жӧ вунӧд! — да тешкодя кватитіс киас пластик дозмуксӧ да трӧпӧк крусталь дозмукӧс моз и пондіс кутны кабырас.

Сералыштісны, ловнысӧ пальӧдыштісны да сэсся пуксисны коридорас кузь диван вылӧ, пӧттӧдзныс сёрнитісны быдтор йылысь. Ёнджыкасӧ, дерт, выль патераад овмӧдчӧм йылысь артмис.

Ковмас выльысь поздысьны

А патера судзӧдӧмнас везитіс и эм Николай Фёдоровичлы. Куим лунӧн и лои делӧсӧ вӧчӧма, став документсӧ оформитӧма. Сійӧ коймӧд рытнас и сэсся ветлісны видлыны выль патератӧ Вера моньыскӧд. Суседъяссӧ, сьылысь Васьӧ гозъяӧс, кӧсйисны тшӧтш нуӧдны да найӧс эз суны гортас.

Керкасӧ ывласяньыс и пытшсяньыс видзӧдӧм-керӧм бӧрын Вера моньыс шуис, дон быттьӧ сетіс Николай Фёдоровичлӧн патера-оланіныслы:

— Мый сэсся... Выльыд выль нин. Бурджыка, мичаджыка водзті дорысь ӧні кутісны стрӧитны. Сӧмын тай оз быдӧнлы вичмы-а, кыз папушаа войтырлы сӧмын. Да, но мед жӧ... Сэтшӧм олӧм вӧчисны да. Пасибӧ нин: тэныд вичмӧдыштісны! Тэныд ӧд уна жӧ сюри ва веркӧстіыс да ва пыдӧстіыс уялігад, бывалеч мортанӧйлы. Ольгаыд кӧ ловъя вӧлі, красуйтчыштін эськӧ татшӧм бур патераад ӧні кӧть. Но мый керан...

Водзӧ Вера эз и сяммы нинӧм шуны, аддзис, кыдзи жугыльмис пиверыс да.

Патераыс и збыль майбыртана. Квайт судта кирпич керкаын. Ӧти джынсӧ стрӧитӧмаӧсь нин, овмӧдӧны, мӧд джынйыс абу на дась, ноксьӧны на стрӧитчысьясыс, ӧшинь рамаяс тэчӧны, извесьт да лыа пыртлӧны, тӧв пуксьытӧдзыс кӧсйӧны помавны да овмӧдны тшӧтш выль патерщикъясӧн.

Патераыс Николай Фёдоровичлӧн ӧти жыръя лыддьыссьӧ, но кухняыс, и ваннаыс, и пыранін коридорыс ыджыдӧсь, да вывті вӧля лоӧ ӧтнадлы.

Радлы да аттьӧав эськӧ судьбатӧ, ӧнія кадӧ татшӧм патера пӧлучитны! И главнӧйыс Васька воксяньыс абу ылын, кымынкӧ керка кост сӧмын. Но сэтшӧм гажтӧм друг босьтіс Николай Фёдоровичӧс. Эз кӧ вӧв Вераыс сыкӧд, ымӧстӧмӧн эськӧ бӧрддзис.

«Пӧрысьма, буракӧ. Водзті эг тӧдлы татшӧмтортӧ», — думыштіс Николай Фёдорович да и чирыштіс асьсӧ, ньӧмдылан пӧ мыйкӧ. Кыдз позьӧ збодерджыка и сетіс гӧлӧссӧ:

— Ковмас пон да кань тӧварышъясӧс лӧсьӧдны! Ӧтнадлы вывті вӧля. Дерт, сьывны-йӧктыны кӧ, и буретш вӧляыс, да менам йӧктыссьӧма.

— Йӧктам на! Новосельетӧ справитігӧн, эн шогсьы! — пивер мозыс жӧ збодера шуис Вераыс да содтіс на: — А пон-каньтӧ ваям! Пока миянлысь Муруньӧс вайлам лун-мӧд кежлӧ, мед суседко-олысяыскӧд лӧсьӧдчасны-керасны, а сэсся позьӧ и базарысь ньӧбны, майбырӧ, кутшӧмӧс кӧсъян вузалӧны. Пон кӧть кань, мый сьӧлӧм вылад колӧ. А сэсся... Ачыд то добра молодеч кодь на... Кӧзяйка йывсьыс эн на думыштлы? Ольгаӧс он ловзьӧд, а овнытӧ колӧ...

Моньыслӧн и сэтшӧм гӧлӧсыс, и сідзи видзӧдӧ пиверыс вылӧ. Виччысьӧ вочакыв аслас юалӧм вылӧ. Ой, нывбабаяс, нывбабаяс, налы эськӧ мед тӧдны быдтор да выльӧн семьитчӧм вылӧ вӧйпӧдыштны. Сэтшӧмӧсь нин найӧ. Да позьӧ ӧмӧй сизимдас бӧрад гӧтрасьны да выль олӧм лӧсьӧдны?

— Сы йылысь, пӧжалуй, ог нин думайт, — кинас шеновтӧмӧн сетіс вочакывсӧ моньыслы Николай Фёдорович да юксьыштіс ас думъяснас:

— Понтӧ позьӧ лӧсьӧдны, а гӧтыртӧ... Эштӧма. Тіян дорын кута шондысьны. Вок гозъя на эмӧсь да, орччӧнӧсь да. А мый ныв-зять да внук — найӧ ылынӧсь, дай томъяс вылад надеяыс... Мед кӧть вонас ӧтчыд видлыны кутасны волыны, и то бур. А меным вот сэтшӧм на окота аслам чужанін-быдманінӧ веськавлыны. Мамӧ кулӧм бӧрын кымын во нин эг волы. Вежон-мӧд кӧть олыштны сэні.

— Сійӧтӧ позьӧ, — пыр тайӧ кӧсйӧмсӧ ошкыштіс Вера. — Дедыдлӧн керкаыс вевта на, пач эм и. Ми вед огӧ жӧ на эновтӧй рӧдимӧй позтӧ, быд гожӧм ветлам, мыйкӧ да мыйкӧ выльмӧдыштам и. Таво гожӧм кежлӧ планъясыс ыджыдӧсь на вӧліны Василейлӧн, да со тай операциянад... А петас больничасьыс, да ветлӧй! Олыштанныд, лолыштанныд чӧскыд сынӧднас. Макуття дука вед сэні сынӧдыс, юдорса видзьяссяньыс ӧвтӧ ма дукӧн, аръявылыс — тшак дукӧн! Миян ӧні, дачатӧ татчӧ лӧсьӧдімӧ да, кадыс озджык тырмы сэні олыштнысӧ. А водзті сэні и гожӧмсӧ коллявлім, отпуск босьтам да...

Тадз сёрнитіг-баитіг да мӧвпъяснас юксиг и видлалісны найӧ патерасӧ ставнас, кытчӧ пызан пуктыны и кутшӧм люстра-лампа бурджыка лӧсялас тайӧ патераыслы — быдтор лои тӧлкуйтыштӧма.

Тайӧн и эновтісны патерасӧ. А рытнас узьны водігас нӧшта на ветлісны. Мурунькасӧ Вера нуис да вежа ваторйӧн пызйышталіс патераыслысь быд пельӧс, быд стен да джодж-пӧтӧлӧк.

— Лёкыс нинӧм оз ло, мый сідз видзӧдан, — шуис чӧла шензьысь пиверыслы да рочалыштіс на: — Бережёного пӧ бог бережёт. — А петігас, игнасьӧм бӧрас, и пернапасаліс на ӧдзӧссӧ.

— Аски сэсся крӧвать-пызантӧ верман и ньӧбны. Каньыс и петкӧдлас, кытчӧ мый меститны. — Гортланьыс восьлаліг бара на паніс сёрнисӧ Вера.

— Каньыс нӧ кыдз петкӧдлас? — серӧктыштіс мӧдыс. Вера стрӧгакодь и видзӧдліс пивер вылас, а шуис небыдика:

— Асывки локтан да приметит, кӧні куйлӧ каньыс. Сэтчӧ и крӧватьтӧ пуктан. А, колӧкӧ, пызан местасӧ петкӧдлӧ, ачыд сэсся дӧгадайтчы.

Николай Фёдорович бара серӧктыштіс да шунысӧ нинӧм эз удит. Вера кайтыштіс:

— Сідз пӧль-пӧчьяс вӧчлӧмаӧсь-приметитчылӧмаӧсь. Выль оланін вед, абу шутка.

— М-да... — сӧмын и нуркнитіс пиверыс да сэсся кывпас эз сет. Вераяс кильчӧ дорӧ матысмиг вӧлись шыасис: — А бур сьӧлӧма жӧ ань тэ, Вера! Вокӧ вӧсна лун-лун маитчан, дачанад ӧтнад ноксян дай меным на со отсасян. Мый эськӧ ме тэтӧг и вӧчи?

— Но-о, сійӧс жӧ... — серӧктыштіс Вера, малыштіс паськыд мышкусӧ пиверыслысь, небыдика шуис: — Абу вед тэ бокӧвӧй — асланым, медтыкӧ нин Васьӧ бурдлас-а.

Кык вокыд абу бокӧвӧйяс

Васьлӧн бурдӧмыс сизим потшӧс сайын на кашкӧ, но гортас ёна вӧзйысьӧма, да лэдзӧмаӧсь. Розя рушкунас да трубканас и локтіс. Гортыд век нин горт, самӧй бур больничасьыд гортад гажаджык, кӧть куйлыны на лоӧ унджыксӧ. Чеччыштлӧ жӧ, тапикасьыштас джодж кузяыс, кияснас шерас-мерас, физкультура вӧчӧ.

— Васьӧ, виччысьӧмӧнджык, — ӧлӧдыштас Вераыс, суас кӧ быттьӧ верӧссӧ татшӧмтор вӧчигас.

— Ки-кокыс вед оз вись, мый ме вӧсна дрӧжжитан. Ог ньӧмды.

— Резьдан дай. Сэсся тэнӧ чукӧрт, — небыдика тшетшмуныштас Вера да ичӧтӧс моз малыштас на юрӧдыс да спина кузяыс. — Смел вед зэв менам вӧркутаса шахтёрыс!

— Полан да. Мода вылас тадзсӧ шуан да, — паныдалӧ верӧсыс.

— Ньӧти ог. Вот шуа: пасьтась да каям дачаӧ! Куйӧд чукӧр колӧ ящикас тэчны.

— А вот тайӧс эн пока шу. Удитам на, бурда да тэчам.

Кор гӧсьтыс абу, ас кежас гозъя тадзсӧ ворсӧдчыштасны-тшетшӧдчыштасны. Гӧсьт дырйиыд мӧд пӧлӧсджык сёрнияс панлісны. Ылі бокысянь воӧм мортыдлы ставыс интереснӧ. Сыктывкарса олӧм-вылӧмыс и Коми му пасьтаса выльторъясыс вӧзйысьӧны кыв йылад юасьысьыслы и висьтасьысьлы. Быть и рӧдвужтӧ казьтыштны окота. Коді кулӧм-ловъя да кыдзи олӧны да. Морттӧ тай сідз лӧсьӧдлӧма Енмыс, быдтор окота тӧдны.

— А пӧлинӧ, эг на юав, вежаньясыдлӧн кодкӧ гортас олӧ али оз? Пиыс Васьӧкӧд ӧттшӧтшъя вӧвлі...

Лӧньласны нин быттьӧ, важӧн ӧд вольпасьӧ водлісны, да бара на со выль юалантор чужӧма гӧсьтыдлӧн. Войӧдзыс тадз и варовитасны.

А аски асывнас муртса шондіыс кыпӧдчыштӧма керка вевт вылас, кӧзяйкаыс, кылӧ, кухняас ачыс аскӧдыс варовитӧ нин:

— Быд бурнас нин Васюкӧс пӧттшуйта: кыдз пу гар и жельнӧг моль, петшӧр лист и свеча лист пӧжи талун кежлӧ... Ті, воксик, узянныд он нин? Сёян дась и юан, чеччанныд да нуръясьыштӧй. А ме первой автобуснас дачаӧдз кайла. Талун водзджык воа.

— Аддзам, автобус вылад эн сёрмы, — вольпась вывсяньыс лӧвтыштлӧмӧн шыасьліс верӧсыс. Мӧд вокыс кыпӧдыштліс жӧ юрсӧ. Талун сылы унатор жӧ вӧчны ковмас. Гӧститнытӧ лӧсьыд, да чесь колӧ тӧдны. Аслыс позтысьны кад, ас патераас. Узянін и пукаланін колӧ, пызан быть ньӧбны и телевизор. Джоджас вольӧс и кухняас дозмук да мыйсюрӧ пуктыны, шкап и. Думайтан мукӧддырйиыс да шуан: мортыдлы уна-ӧ колӧ? А колӧ, вӧлӧм, унатор! Лыддьӧдлыны кӧ кутан тасьті-паньсянь и мудзтӧдзыд на лоӧ. Но, шуам, чудо-печьяс, кофемолкаяс, миксеръяс сылы оз ковмыны. А яесьничатӧ вӧчны скӧвӧрӧдаыд быть колӧ. И шыдтӧ пуыштны, и чайтӧ заваритны дозмук колӧ! Господи, водзті та йылысь эз и думыштлы, а ӧні... матӧ тай воан!

Медым маетаыс оз дзикӧдз личкы, Николай Фёдорович чеччис жӧ да петіс балкон вылас лысьӧмсӧ песыштны. Тайӧ сылӧн, чеччас да, первой мог. Уна во чӧжыд велалӧма да ачыс и кыскӧ шемела песыштны.

Казьтылӧмъясыд быдлаысь аддзасны морттӧ

Водз чеччӧмсьыд некод на абу каитчылӧма. Мебельнӧй магазин воссиг кежлӧ сылӧн вӧлі нин дась и сьӧм, и машина да весиг кык помечалысь дядьӧ. А мый ньӧбны-керны, тӧрытсянь нин гижӧд новлӧдлӧ зептас. Мед нинӧм оз вун да ӧти сайсяньджык вайны гортас. Улӧс-пызанкӧд тшӧтш лои вайӧма и посниторъяссӧ мыйсюрӧ. Пажын кад кежлӧ ставсӧ вӧлі вайӧма и пыртлӧма жыръяс. Мыйсюрӧ со места вылас нин пуктӧма дай. Шойччанмозыд кӧть пӧрӧдчыв диван вылас, либӧ пуксьы креслӧас да чуткы телевизор.

Николай Фёдорович тадзи кымын и вӧчис. Нюжгысис диван-крӧвать вылас, вугралыштны кӧсйис, мудзыс ӧд и сылы сюри, кӧть и куим ён мужик ноксисны мебельнас, сылы быть жӧ колі на дорын бергавны, индыны да велӧдны да. Вералӧн Мурысенькаыс гажтӧмтчӧма, буракӧ, пыр и кайис сы дінӧ да пуксис морӧс вылас, мургыны кутіс.

— А, калбастортӧ сеті, да мурган! — малыштіс каньсӧ Николай Фёдорович да вештыштіс сійӧс шуйга бокланьыс, мургышт пӧ, сьылышт сьӧлӧмлы, мед и сійӧ тшӧтш дӧвӧльпырысь муркӧдчыштас. Талун кежлӧ дасьтылӧм уджсӧ вед вӧчӧма лои. Но медым шойччӧгыс лои и пӧльза тшӧтш, ковмис чеччывны да чуткыны телевизорсӧ.

НТВ петкӧдліс войнабӧрся хроникаысь кадръяс. Кыліс и дикторлӧн гӧлӧсыс: — ...Немецкӧй учёнӧй Роберт Оппенгеймер, коді уджаліс и оліс Америкаын, гусьӧн сетіс Сӧветскӧй Союзлы атомнӧй бомбалысь секретъяссӧ. Американецъяс ёна шензисны, кутшӧм ӧдйӧ рочьяс вермисны вӧчны атомнӧй оружиесӧ! А 1952 воын Америкаын испытайтісны нин первой водороднӧй бомба. Тайӧ каднас жӧ Азияын кыптіс война. Кореяын мунісны сьӧкыд тышъяс... Миян Уралын вӧлі шыбитӧма бомба, коді...

Николай Фёдоровичлӧн ставнас сьӧлӧмыс ылькмунӧмӧн тырис сійӧ кадся казьтылӧмъяснас. Тӧдӧ, да оз сӧмын радио пыр юӧртӧмторъясысь. Мыйкӧ мында и ас вывтіыс нуӧдӧма лои, имитіс и сылы, ленинградса морскӧй курсантлы, Никита Хрущёвлӧн американечьяскӧд ордйысьӧмыс. Кодыс унджык ӧружие вӧчас? Кодыс ӧдйӧджык атом да водород пӧкӧритас!

А син водзас гызьӧ нин море. Баренцево море. Валъясыс путкыльтны кӧсйӧны налысь учебнӧй судносӧ, а зонъяс, первой петӧмаӧсь мореӧ, вижӧдӧмаӧсь и лӧзӧдӧмаӧсь, быглясьӧны палуба джоджас, гырксӧ бергӧдны кӧсйӧ сьӧлӧм шогӧдӧмыс, восӧдӧ, но нинӧм нин оз пет.

— Отставить! Встать! Смирно! — кылӧ команда, а тэ адын али сизимӧд небеса вылас, он и бура гӧгӧрво. Но командирӧс колӧ кывзыны, стройынӧсь. Земля Франца-Иосифа. Шпицберген... Кӧдзыд скалистӧй берег... Норвегиялысь, Финляндиялысь арендуйтӧм базаяс... И быдлунся грӧз лоны бдительнӧйӧн, виччысьысьӧн... Ур-ра! Айда роч, и коми, и чуваш, и украинаса зонъяс! Лунысь лунӧ вежсьӧны чужӧмбанъясыс да синъясыс! Пӧкӧрен абу, море? Ми вед огӧ сетчӧй! Ми — сӧветскӧйяс! Эз лэччысь няргӧм вылӧ и коми зон Шучалин Николай. Ӧтчыд весиг и разведуправлениесьыс ӧти особист, Архангельскысь помор дядьӧ, стрӧг гӧлӧса, сюсь вежӧра, друглы моз морӧсас Николайлы шлапкӧмӧн ошкыштіс, молодеч пӧ и водзӧ держись! «Служу Советскому Союзу!» — равӧстіс Шучалин, быттьӧ ковкнитіс мӧлӧтнас Нювчим заводса дорччан станок дорас сулалысь зонкаыс. Зонка, зонка... Бӧрас ачыс аснас гӧрдитчис да любуйтчис быдӧн. Со пӧ ме кутшӧм!

Сійӧ дядьыслӧн, гашкӧ, и кыв лои шуӧма кӧні колӧ, Шучалинӧс тай морскӧй училищесӧ помалӧм бӧрын нӧшта на Новосибирскӧ велӧдчыны мӧдӧдлісны-а. Сэсся Северодвинск, Мурманск, Лиепая. Сьӧкыд служба. Море веркӧстіыс и море пыдӧстіыс лои войлӧма уна сюрс верст-миль. Бӧръя вояссӧ разведуправлениеас, штабас лои ноксьӧма, но и сійӧс кокнинад он шу. Морскӧй границаяс Балтикаын пыр ковмис видзны сюся. Мирас эз вӧв спокойнӧй, политикаыс пыр зэвтӧм струна моз эз сетлы личӧдчыштны да.

Аслас казьтылӧмъясӧ вӧйтчис да эз и дзик пыр гӧгӧрво, кысянь звӧнокыс кыліс. Ӧдзӧсас, вӧлӧмакӧ, кодкӧ игӧдчӧ-тотшӧдчӧ да звӧнитӧ.

Звирк чеччис Николай Фёдорович куйланінсьыс.

— Коді сэні? — юаліс, а ачыс казьтылан дзугсьыс век эз вермы мынтӧдчыныс, телепит нӧшта юавны:

— Олюшка, тэ?

Но ӧдзӧс сайсяньыс кыліс нин Васька вокыслӧн мужичӧй гӧлӧс:

— Ме тайӧ, Миколай. Выль патератӧ видлыны вои.

Миколайыс восьтіс да весиг шутёвтыштіс:

— Кыпалін, медбӧрын?

— А мый нӧ, Вера абу ӧнӧдз, тэ сы дыра он лок, а менам кынӧмӧй сюмавны кутіс, ӧтнамлы вомӧ нинӧм оз пыр. Вот и вои, — шмонь гӧлӧсӧн и сетіс вочакывсӧ вокыс да пыригкостаыс заводитіс дзоръявны. — Тэнад, зон, тані...

Кайтыштіс, а ошкыштіс али кулитіс, он и гӧгӧрво. Кӧзяиныс ачыс и стӧчмӧдыштіс:

— Склад, кӧсйин шуны? Эг на удит ставсӧ меститавны. А вот шойччыштны да телевизор видзӧдыштны позьӧ нин. Диван и креслӧ, и телевизор местаасӧсь. Вай, збыль, шойччышты, вокӧ, да мунам сэсся, сёйыштам. Менам кынӧмӧй сюмалӧ жӧ.

— Вот тайӧ мӧд делӧ! А тэ — шойччы! Эг ме мудз, шогӧдӧ нин куйлӧм-пукалӧмсьыс. Аски дачаӧ кая, тырмас нежитчыны.

— А мый, каям! Ме тшӧтш!

Позьӧ и дачаӧ ветлыны

Дачаӧ кайӧмыд операция бӧрад абу на и шутка делӧ. Автобусас шӧтас сы мында йӧз, вӧрзьыны ни лолыштны он вермы. А нӧшта кӧ веськалас тшыкӧм вира, быдтор вылӧ дӧзмысь кӧть ӧти пассажир, то виччысь — пельыд сьӧдасьлас дай лунтыр кежлӧ на верман тшыкӧдны бур рутӧ.

Та вӧсна Вера рытсяньыс и сёрнитчис улыс судтаса суседыскӧд, мед дачаас кайигӧн сійӧ тшӧтш босьтас и найӧс, тӧрасны кӧ быттьӧ куимнаныс. А оз кӧ, и Васьӧсӧ кӧть.

— Зэв нин гажыс бырӧма да... — кевмысьыштас Вера.

— Тӧрамӧ ставным, — эскӧдыштіс суседыс. — Менам кӧзяйка сӧмын талун кайӧ. Том войтырыс зоопарк видзӧдлыны мӧдӧны, зверъясӧс пӧ тай вайӧмаӧсь да.

— Сідзи... Том йӧз гажӧдчӧны, а олӧмаяс дачаын мырсьӧны, — ышловзьыштіс Вера.

Суседыс серӧктіс:

— Асьным мыжаясыс эськӧ да. Гӧгӧрвоныс гӧгӧрвоам, а вӧчныс — ог кужӧй. Олӧмыс сэтшӧм...

Асывнас мӧдӧдчисны, да Вера сералыштіс на, талун пӧ пӧсь пывсянтӧг да массажтӧг и коля.

Суседкаыс, шопералысь верӧсыскӧд орччӧн пукалӧ, — найӧ пыр тадзи асланыс машинаӧн ветлӧны, — бергӧдчыштліс мышланьыс, юаліс Вералысь:

— Тэ мый, массаж вылӧ ветлан? Меным эськӧ колӧ жӧ, да некор на этійӧ дачаӧн. Поликлиникаӧ гожӧмбыд мӧда.

Вералӧн сэтшӧм гылыда серамыс петіс:

— А ме быд лун кыкысь пывся дай массаж примита. Дачаӧ кайигӧн и сэтысь бӧр воигӧн. Дзескыдысла сідз пӧсявлан, да и гырддзаяснас сьӧлӧм бурмытӧдзыд массируйтасны. Майбыр...

Вералы тайӧ быдлунсятор, велалӧма нин. А Николай Фёдоровичлы, свежӧй мортыдлы, тешкодь ставсӧ тайӧс кывзыны, Сыктывкарса олӧмсӧ тӧдмавны. Кывзӧ нывбабаяслысь сёрнисӧ, дзоръялӧ-видзӧдӧ машина ӧшинь пыр ывла вылас да кывкӧрталӧм моз мӧвпалӧ:

— Кыдзи и быдлаын, бурыс и лёкыс тырмӧ, сераланаыс и маитчанаыс. А Сыктывдін карад абу нин и сэтшӧм лёк. Карыс воысь воӧ мичаммӧ да быдмӧ, тӧварӧн магазинъяс тырӧмаӧсь. Машинаяс Невскӧй проспект вывті моз жӧдзӧны. Туйяссӧ то и дачаясӧдзыс вӧртіыс асфальтӧн вӧчӧмаӧсь.

Ставсӧ, став аддзылӧм-кывлӧмторсӧ окота ӧткодявны Николай Фёдоровичлы воддза, сійӧ челядьдырся Сыктывкаркӧд. Вежсьӧмыс сэтшӧм ыджыд, думайтігас юрыд заводитӧ бергӧдчыны. Карасин лампаясӧн на сэки унджыкыс пӧльзуйтчисны. Главнӧй уличаясыс кар шӧрас няйт гуранӧ пӧрлісны зэрыштӧм бӧрад. Кыдз пу шашкиӧн тай вӧлі Киров нима улича, парк весьтсӧ вольсалӧма. Том войтырыдлы ӧні, пӧди, кажитчӧ: нэмсӧ татшӧм вӧлі. Вежсьӧ, морӧ, олӧмыс. Да нӧшта на кыдзи вежсяс. Кызь ӧтиӧд нэмнад мый лоӧ, ӧні и думыштныд он на куж. Олӧмыскӧд и йӧзыс вежсьӧны. Водзті челядь сёрниысь кылан: кӧсъя лоны лётчикӧн, учительӧн, космонавтӧн. Ӧні он кывлы челядьсянь татшӧм кӧсйӧмтӧ. «Кӧсъя, мед уна сьӧм вӧлі, Америкаӧ велӧдчыны мӧда», — поездын ӧти зонка юксис аслас кӧсйӧмъяснас олӧма дядь Николай Фёдоровичкӧд. «А английскӧй кывсӧ велӧдан? Бура нин тӧдан?» — юаліс зонкалысь дядьӧыд. Сійӧ эз и падмы, горӧдіс: «А-а, велӧда на! Миян школаын немецкӧй велӧдӧны», — бӧръя кывъяссӧ шуигӧн зонкаыд жугыльмис. Но дядьыд эз эновтчы сы дорысь да збодера шуис:

— Немецкӧйыс зэв жӧ бур кыв. Позьӧ и сійӧн овны да уна сьӧмтӧ нажӧвитны.

А бӧрыннас нӧшта юаліс зонкалысь: — Тэныд абу окота таті, асланымлысь Коми муӧс, сідз жӧ мичмӧдны да озырмӧдны Америкаӧс моз?

— Ы-ы, — зонка дзерӧдыштіс юрнас, нурбыльтіс: — Таті... татӧн оз артмы!

— Но вот... — дядьыс шелкнитчыштіс кыкнан кинас, рочалыштіс: — Конечно жӧ, нет пророка в своём Отечестве.

Зонкалӧн мамыс, видзӧднысӧ зэв вежавидзысь да интеллигентнӧй, дзик пыр и суитчис сэтчӧ: — Вадик, тэ мыйкӧ дедыслы лёктор шуин? — небыдик сьылыштан гӧлӧсӧн шыасис пиыс дорӧ. Юалан синвидзӧдласӧн козьналіс и Николай Фёдоровичӧс. Сійӧ вочавидзис:

— Эз, эз. Зэв бур пиӧс быдтанныд, — кутшӧмкӧ сэтшӧм гӧлӧсӧн вочакывсӧ сетіс да тэрмышсис найӧс эновтны.

Унаӧн ӧнія том войтыр сідз думайтӧны, сійӧ зонка мозыс. Бур тайӧ али лёк, аслыныслы и ковмас бӧрынджык вочакывсӧ корсьны. Николай Фёдоровичлӧн поколение асьныс кӧсйисны ас му вылас лӧсьӧдны бурсӧ, коммунизм. Эз тай артмы-а. Гашкӧ, нуӧдысьясыс эз сідз, кыдзи колӧ, нырщикавны. Гашкӧ, выль поколение и аддзас сійӧ туйсӧ, коді нуӧдас ыджыд шудас, тырмана олӧмас. Эскыны, надейтчыны колӧ, — сытӧг оз позь. Но надейтчӧмыд этша на. Колӧ век жӧ вӧчны-вӧчны, ас кинад, ас вежӧрнад да став ловнад «По образу и подобию»-сӧ. Ӧд колӧ чайтны оз ныр-вом да мыгӧр, а буретш и сійӧс, Творец-создательӧн кӧ Енсӧ шуны, то и мортыс сы вылӧ жӧ чужлӧма.

Ӧдйӧ и суседыслӧн иномаркаыс вайӧдіс пассажиръястӧ дачаясӧдзыд. Николай Фёдоровичлысь мӧвпъяссӧ торкис Вераыслӧн горӧдӧм:

— Татчӧ и сувтыштлы! Ми чеччам. Таті вӧр вомӧныс матӧджык.

Чеччисны, пасибӧасисны да трӧпкатор кузя вӧртіыс и мӧдӧдчисны. Вӧрнас эськӧ шуны, шондібан, оз и позь да. Ичӧтик вӧркуст-растор туйсьыс дачаяссӧ торйӧдыштӧ. А ёгыс, быдсяма кламыс пуяс костас! Важмӧм плёнкаторъяс, пластикӧвӧй бутылкаяс, йӧв пакетъяс! Ыджыд чукӧръясӧн и ӧткӧн-ӧткӧн быдлаын шелвидзӧны.

— Со тай ми кутшӧмӧсь, — кайтыштӧ Вера став тайӧ страм вылас индігтыр. — Став ковтӧмторсӧ татчӧ валитӧны. Бомжъяс, стеклӧ бутылкаяс ӧктанмоз, нӧшта ёна разкйӧны клам чукӧрсӧ, — висьталӧ Вера, трӧпкаті водзлань тюранмоз, да кывкӧртӧд быттьӧ вӧчӧ аслыс, кайтыштӧ: — Коркӧ-некоркӧ сэсся и вӧям асланым сіт пытшкӧ. Матушка-земляӧ... Васьӧ вӧлі быд тулыс ыджыд гу перъяс да дзебӧ грекъясӧс. А таво...

Дача йӧръясын быдӧнлӧн сьӧлӧмтӧ шонтан пӧрадок да мич. Вежӧдӧ ставыс, дзоридзалӧ. Вералӧн дзиръяас пыртӧдз на, улича вылас, йӧз ветлан-мунанінас весиг кыпӧдӧны юрнысӧ дзоридзалысь быдмӧгъясыс. Керкаыс ичӧтик, лӧсьыдика мичмӧдӧм кык ӧшиня, дзоридз чукӧр вылын жӧ быттьӧ сулалӧ.

Керкаас пыртӧдз, кильчӧ помсяньыс и пондісны планируйтны да лӧсьӧдчыны, кыдзи лунсӧ коллявны, медым удитны и пывсьыштны, и киськасьыштны, и шойччыштны да нӧшта на кролик семьясӧ вердыштны-дӧзьӧритны.

— Ме налы турун нетшкышта, пырта, мед гуджгӧны, — тэрмӧдлӧ нин кӧзяйкаыс асьсӧ и мужичӧйяссӧ. — Тэ, Васюкӧ, восьты керкатӧ, пыр да шойччышт. А Миколайлы медгажа уджыс — би сюйны пывсян горйӧ.

— А град йӧртӧ медвойдӧр кытшовтны позьӧ? Ой, гажӧй бырӧма...

— Позьӧ, позьӧ. Бырас, дерт, ачыд дачанас ноксиг жӧ шулін да. Лук кортӧ и, оз тусьтӧ и сюйышт вомад. Гӧрд сэтӧр то воӧма и... Нӧк вайи сьӧрысь, нӧкнас сёйыштам...

Вера турун кабыра нин, бердӧ-саялӧ кролик видзан сарай ӧдзӧс сайӧ. Васьӧыс керкаӧ пырӧм йылысь да куйлыштӧм йылысь вунӧдӧма жӧ, лашиктӧ стеклӧӧн дзирдышталысь теплицаланьыс, чукӧстӧ воксӧ:

— Свежӧй ӧгуречысла, буди, пыралам! Грабёж вӧчам ставсӧ, сэсся вӧлись культурнӧя шойччыны кутам! А тэд, вокӧ, и збыль пывсянтӧ ковмас ломтыны...

Ас рӧдвужыдлы быдӧнлы колан

Со и пывсян ваймӧма, и пывсьысьяс электрическӧй самӧвар дорын нин культурнӧя шойччӧны. Ӧдйӧ и луныс коли, шонді со нёровтчӧ нин увлань.

— Гортӧ нӧ лэччам али ог? — юалӧ Васьӧ ачыс ассьыс али гӧтырыслысь да вокыслысь. Да друг вочакыв сетӧ: — Узьны кольччамӧ, блин! Тані сэтшӧм лӧсьыд! Асывки лэччамӧ. Автобусыс тыртӧм лоӧ лэччигад и...

— А тайӧ — кыдз кӧзяин шуас, — сӧглас сетіс Вераыс. Эз прӧтивитчы и Миколайыс, да ставныс ӧтырышъяӧн и горӧдісны: — Кольччам!

А гортас найӧс рытывбыд виччысьӧма гӧстя. Абу вермӧма виччысьныс да кольӧма пошта кудъяс запискатор дай суседыслы, сьылысь Васьӧлы, пыртӧма, тшук пӧ сет.

Муртса тай удитісны гортас пырны войколӧн ветлысьясыд, ӧдзӧсас кодкӧ дзик пыр и триньӧбтіс, да сусед Васьыс сьылігтыр и запискатортӧ пыртіс. Мыччис эз кӧзяйкаыслы, а кӧзяиныслы.

Ме гуляйті лун да вой...

— Гуляйтім и эм, другӧ, — кайтыштӧ Васьӧыс да босьтӧ чургӧдӧм кабалаторсӧ. — Мый нӧ эськӧ тайӧ?

— Бур юӧр, бур юӧр! Пируйтны корӧны, нимлун пасйыны. Сэтшӧм нывбаба пыраліс, сэтшӧм нывбаба! Тіян племянницаӧн шусис.

— Вежаньыдлӧн Иринаыс инӧ, — сюйсис татчӧ и Вераыс да тӧдчӧдыштіс: — Илля лунӧ кӧкъямысдас витыс вежаньыдлы тырӧ. Господи, Илля луныс вед аскомысь нин! Эг и тӧдлы, кадыс кыдзи коли! Арся праздник нин Илля луныс... Миколай Педӧрӧвичӧ, тэ нӧ помнитан кӧть Катя вежаньтӧ?

— Помнита, дерт. Кыдз нӧ ог помнит? Карад олігӧн ми накӧд эг и торйӧдчылӧй да. Митрей чожӧ балалайкаа, Катерина гӧтырыс гора гӧлӧса, сьылігтырйи и кильчӧ ӧдзӧсті пырӧны. Митрей чожсӧ пуксьӧдісны, да раммыштіс Катерина. А сэсся войнаыд лои да руз-размунім тай. Батьӧс война вылӧ нуисны, ми бӧр сиктӧ пӧль-пӧч дорӧ воимӧ, Митрей чож тюрмаын пукалана коли. А Катерина вежаньтӧ Васьтольлысь фронт вылӧ жӧ босьтасны раненнӧйястӧ бурдӧдны-чередитны. Медсестрайтӧ...

Педӧрӧвичыс тайӧс висьтавліг видзӧдлывліс Василей вокыс вылӧ да сэсся друг шыасис сы дорӧ:

— Васька, помнитан, кыдзи найӧ друг волісны миян сиктӧ?! Гознаныс! Ӧтиыс фронт вывсянь, мӧдыс тюрмасяньыс. Вот виччысьтӧмторйыд вӧлі! Вот радлуныд! Вот аддзысьӧм-сёрнитӧмыд! Между прочим, сэки и чожӧ меным висьтавліс: Педя батьтӧ пӧ войнаыс мездыліс Гулагас веськалӧмысь, эськӧ пӧ ме моз жӧ ковмис... Синваӧн бӧрдіс сэк Митрей чож, позор пӧ, абу война вылын! А визув Катеринаыс сійӧс такӧдӧ гора гӧлӧснас. Чӧв пӧ бӧрднытӧ, ме мӧй пӧ тэ пыдди тшӧтш ог тышкась фашистъясыскӧд! Со кыдзи вӧлі, помнита ӧнӧдз. А...

Татчӧ сёрнитысьыд здук кежлӧ тшӧкмуніс да нюмсорӧн нин кайтыштіс:

— А эсійӧ мичаысь-мича Иринушкасӧ, чайта, сэки и мастеритлӧмаӧсь. Кор сэсся? Война помасьӧм бӧрас чожӧыд регыд и кулі да. Ме побывка вылӧ армиясянь волі, да вежаньыд ӧтнас нин быдтысис. Олісны сэк асланыс керкаас на, важ базар дорын. Сэсся ме сысянь прамӧя найӧс эг и аддзыв. Волам вӧлі корсюрӧ отпускад да гортӧ, ас сиктӧ, тэрмасямӧ-а. Мыйлакӧ век ог удитӧ на дорӧ пыравны. Сэтшӧмӧсь ӧд ми... Кодыр мортыс ловъя на, огӧ донъявлӧй, а кор воштам — гаралам, жалитам. Ок эськӧ жӧ да! Илля лунӧ шуанныд? Ветлам! Козин ньӧбам! Прӧща кора...

Вок гозъяыс кывзісны нем шыавтӧг висьтасьысь-пӧкаитчысьтӧ. А сэсся Вераыс и лӧньӧдыштіс сійӧс.

— Ветлам. Вежаньыд ӧд тэ йылысь пыр юасьӧ. Кыдзи пӧ да мый да олӧ-вылӧ мусукӧ, Миколаюшкоӧ? Служивӧйыдлӧн вед абу ас вӧляыд. Медтыкӧ дзоньвидза-а, бур гӧтыра да бур челядя...

Татчӧ Вера ышловзьыштӧ да водзӧ на сёрнисӧ нуӧдӧ:

— Ӧтнас нывкасӧ кок йылас сувтӧдіс, грамота сетіс. Олӧны ӧні, ен накӧд, дульваыд петас. Неважӧн вуджисны коттеджас. Кирпич керка аслыныс стрӧитісны. Зятьыс ӧд зэв сюсь да лада морт. Предприниматель. Вежаньыс ошйысьныс оз вермы, бура пӧ менӧ видзӧны. Ветлам! Видзӧдлам! Ныв-зятьсӧ и внук-внучкасӧ Катерина вежаньнымлысь...

— Ве-е-тлам! Видзӧдлам!..

Пир вывсянь да зыкӧ

«Да-а, татшӧм керкатӧ ӧнія кадӧ оз быдӧн вермы лэптынытӧ... А молодеч ӧд вежаньлӧн зятьыс! Со сійӧ кутшӧм збодера руль саяс пукалӧ! Збыль «новӧй русскӧй», кодлы позьӧ эскыны, и коді оз сет Россиялы усьны кок йывсьыс. Вӧвлӧм геолог, водзті моз и ӧні корсьысьӧ, писькӧдчӧ... Оз мукӧд моз дасьсӧ тшапкыны зіль...»

Пукалӧ Николай Фёдорович машина нуӧдысь зятьыскӧд орччӧн воддза сиденньӧ вылас да песӧ ассьыс думъяссӧ. Мыйлакӧ окота нюмъявны.

Машина нуӧдысь ӧнӧдз пыр на чӧв оліс, тӧдӧ ассьыс уджсӧ, бергӧдлӧ машина рульсӧ. Мед жӧ лючки-бура дона гӧсьтъяссӧ разӧдны гортаныс.

Николай Фёдорович медбӧръя нин, мукӧдыс, буракӧ, и вольпасясӧсь нин, шойччӧны.

Друг сійӧ бергӧдыштліс юрсӧ нюмъялысь Николай Фёдоровичлань да шыасис: — Ничево вед тьӧщаӧс ыждӧдлімӧ?

— О, да-а! Гажа вӧлі! — воча горӧдӧкодь пассажирыс да содтӧ: — Главнӧйыс, став рӧдвужӧс сяммӧмыд чукӧстны! Эз ӧд вежань весьшӧрӧ шу, ӧні пӧ сэсся позяс и кувны! А збодер на, кӧкъямысдас вит тыртӧ!

— Да кӧсъян кӧ тӧдны, тьӧщаӧй менам... Сійӧ на и семья кутысьыс! — кайтыштіс зятьыс да веськыд кисӧ руль дорсьыс лэдзлӧмӧн петкӧдліс пев чуньсӧ.

Николай Фёдорович нӧшта на кыпыда нюмдӧ да ышловзьӧмӧн юӧртӧ:

— Ме ичӧт зонка на вӧлі, помнита, кыдзи сійӧс верӧс сайӧ сетісны. Ок, шондібан... Сэки ставыс на томӧсь вӧліны! Мамӧ, батьӧ, Митрей чожӧ, Ӧдӧття бабӧ, дедӧ, ме ичӧтик... ёна и став рӧдвужӧн ӧтув гажӧдім свадьбасӧ! Сійӧс тӧд вылӧ уськӧдӧмӧн тарыт тшӧтш чечотка сяркӧді! Гажӧдінныд, пасибӧ... Однакӧ, меным чеччыны кад. Коммунистическӧй вывті нин шырзям. Пединститут, «Карлсон»... Со и «Парма» кинотеатр тыдовтчис. Сувтыштлы татчӧ, другӧ!

Николай Фёдорович кутчысис ӧдзӧс вугъяс, дась петны машинасьыс.

— Татчӧ ог жӧ лэдз, — пыксьыштіс зятьыс. — Керка дорӧдзыд пырта. Вок гозъятӧ кильчӧ дорӧдзыс жӧ вайи.

— Найӧ, пӧди, важӧн узьӧны, — шпыньмунӧ пассажирыс да сэсся зумыд гӧлӧсӧн и содтӧ: — А менӧ ни к чему! Слава Богу, абу операция бӧрын, ас кок йылын на и. Лишнӧйсӧ пӧрӧдны вед ме ог радейт. Да и тэнад войыс коляс ми вокӧс кыскалӧмӧн. Мун сэсся гортад, шойччы. Ме пыра жӧ...

Тайӧ кывъяснас и чеччис пассажирыс да кинас шеновтыштіс машинаас пукалысьлы, мӧдіс Васька вокыс керкалань.

Пемыд войыс. Лӧнь. Кӧнкӧ том йӧз сьылӧны на. Налы абу на узян кад. А олан керкаясын ӧшиньыс унджыкыслӧн нин пемыд, ӧткымын битор сӧмын ӧзйӧ. Туйбокса электрическӧй лампочкаяс сюръяяс йылын гежӧдӧсь жӧ, муртса югдӧдӧны ывласӧ. А Николай Фёдоровичлы долыд. Тувччӧ и нюмдыштӧ. Мыйкӧ весиг нуркнитӧ-сьылыштӧ на Степан Разин йылысь ассьыс томдырся радейтана сьыланкывсӧ. Виччысян ӧмӧй татшӧм кыпыд рунад пакӧсьт кутшӧмкӧ? А сійӧ со нин орчча вӧлӧма. А, колӧкӧ, и машинасьыс чеччӧм бӧрын мышсяньыс пыр на кыньзьӧдӧма-вӧтчӧма. Ӧти керка пельӧссянь петіс том морт, крепыдкодь тушаа, папаша пӧ, куритӧд, кутіс шуны.

— Ме, пиӧ, ог куритчы, дай тэныд ог сӧветуйт, ковтӧмтор сійӧ, — шуӧ Николай Фёдорович да водзӧ воськов на оз вӧч, том мортыд пинь пырыс сӧдзӧдӧмӧн шуӧ:

— Сӧвет сетан? А ме кӧ сета!

Сійӧ шутёвтіс, чукӧстіс, буракӧ, нӧшта кодӧскӧ да кыдз тай шеновтчис Николай Фёдорович вылӧ. Сійӧ нем виччысьтӧмысла эз и другӧн гӧгӧрво, мый лоис. Том мортлӧн вачкӧмыс пальӧдіс быттьӧ сійӧс, вачкӧмыс веськаліс тшӧка лыас да, кылі, потіс вом дорыс, лювкнитіс вир.

Водзӧссӧ сетіс Николай Фёдорович тыр-бур вежӧрӧн нин. Сылӧн вын-эбӧсыс тырмас на татшӧмъясыслы воча кывсӧ сетны, кужӧ кыдзи и. Абу ӧмӧй офицер, ёкмарьёк! Ковмывліс вед и киясыслы вӧля сетлыны, тӧдӧ, кыдзиджык колӧ.

«Тэнад кулакыд выліті лэбалӧ, а колӧ со тадзи!» — думыштіс вӧвлӧм офицерыд да зутшкис кулакнас зонмыдлы кынӧмас. Сійӧ никӧстіс да кык кусыньӧн и бӧрыньтчыны кутіс. Эз усь, буракӧ, абу нин и желторотик.

Мӧдыс, кодӧс чукӧстіс да коді дась нин вӧлі уськӧдчыны старик вылад да шобны зепъяссӧ, эз ышты другыслы отсӧг вылӧ петны, кысь нин дорйынысӧ да.

«Соплякъяс... Петӧмаӧсь... Пемыдулас збойлунсӧ петкӧдлыны...» — ботшкӧдчис ас кежас Николай Фёдорович, но ӧні эз нин пов, кӧть и сьӧлӧмыс гыпӧдчис прамӧя жӧ. Мышвылыс бергӧдчыштліс сӧмын ӧтчыд. Найӧ эз тыдавны. Ас кильчӧ помас сувтовкерліс, а сэсся коймӧд судтаӧдзыс и кайис.

Гортас пырис, видзӧдліс первойӧн пыранінас ӧшалысь зеркалаӧ. Вера гӧгӧрвоӧма мыйкӧ неладнӧтӧ, юаліс:

— Тайӧ нӧ вир вом дорад, эн-ӧ вильды да усьлы? Штрапнӧйӧн, гашкӧ, мырдӧналісны да?

— Сэні эз, некод мырдӧн вомад оз кисьты. А вот тані, ӧшинь улад, мырдӧнавны кутлісны. Пежъяс...

Кылӧма и Васька вокыс, тшӧтш садьмӧма, эновтіс вольпасьсӧ.

— Мый, мый, вокӧ, шуин?

— Сійӧс и шуи, мый кывлін. Пацанъяс ли кодъяс ли сэн... Зэв тай ыджыд тушаа ӧтиыс вӧлі-а. Куритчыны корисны. Со менӧ куритӧдісны и ме сійӧс тшӧтш... Льӧбйӧй пыктӧма...

Васька вокыс татчӧ и серавны мӧдіс, да семдытӧдзыс сераліс. Зонмалыштін пӧ, инӧ, сыктывкарса шпанаясыскӧд. Чайтін, Чечняын толькӧ вирыс киссьӧ?

Вера увтыштіс верӧсыс вылӧ, сералан пӧ тай нӧ, воктӧ вины кутлӧмаӧсь-а.

— Да сійӧ и радла, йӧй гӧгараӧ, воис лючки-здоров да. Потӧм льӧбйыд сійӧ — тшаква! Узьны ог вермы, виччыся да ачымӧс пыр на пиняла, мыйла, мися, колі сійӧс кольны сэтчӧ? Кывсьылӧ ӧд и кокнитӧны.

— Тані вед, кар шӧрас! И йӧзыс гуляйтӧны на, — шензис войся гулякыд да Вера отсӧгӧн зілис сувтӧдны вирсӧ потӧм льӧбсьыс. Васьӧ вокыс тшӧтш быттьӧ зілис налы отсавны, бергаліс куш гӧгнас да трубкаа кынӧмнас на дорын жӧ: — Милицияӧ колӧ юӧртны.

— А мый, звӧнитлам! Мед видзӧны... Моя милиция меня бережёт! Сӧтана пызь... Ноль три корны вед?

Войся гулякыд кутчысис нин телефон трубкаас, но Вера мыйлакӧ босьтіс сы киысь трубкасӧ, бӧр пуктіс: — Гашкӧ, оз и ков да? Кутасны кыскавны милицияясті. Ме ог любит...

— Да кыдзи оз ков, нывбабаӧ? Мед тӧдӧны, мый керсьӧ миян карын. Ставӧн кӧ кутам чӧв овны и... — Василей вокыс бӧр лэптіс трубкасӧ да мыччис Миколай вокыслы. — Звӧнит...

— Дежурнӧй кывзӧ, — кыліс нывбаба гӧлӧс телефон трубка пытшсьыс. — Нападение, шуан? Кыкӧн?..

А сылы воча горӧдліс тасянь Николай Фёдорович:

— Да... Да... Ме — Шучалин Николай Фёдорович! Тьфу ты... И арлыд тіянлы колӧ! Но... Сизимдас кык! Мый сэсся... Имеита право аслам рӧднӧй карті ветлыны луннас кӧть войнас! Тайӧ менам карыс, аслам быдманін... Мый, мый? Шыӧдчӧм? Гижа! А телефоныд вот менам и абу на! Звӧнита вок телефонсянь. Адрес? Пӧжалуйста!..

Вера да Васька вокыс сулалісны орччӧн, лӧньӧмаӧсь, кывзӧны, мый телефон пырыс висьталіс гӧсьтыд эсыйяслы, да мый найӧ шуисны да.

Трубкасӧ пуктӧм бӧрын войдурыд такӧдыштіс найӧс:

— Пальӧдӧма лои тіянӧс. Водӧй, узьӧй сэсся. Нинӧм особӧйыс эз ло.

— Водам эськӧ да, — шыасис Вераыс. — Именничаыс нӧ... Эн на висьтась пируйтӧм-гажӧдчӧм йывсьыд да.

— Сэнітӧ гажа вӧлі, ме тшӧтш танцуйті, макуттяӧ! Тайкӧ и оз гӧтравны менӧ, пӧрысь жӧникӧс! Вежаньыд, чайта, здӧвӧль коли и... Унмовсис, коньӧрӧй, да эгӧ нин катӧй, мед, шуам, шойччас. А разӧдчыны кутісны, да ачыс кӧзяиныс ас машинанас вайис менӧ и Юрик гозъяӧс...

— Но-о... Но-о... Машинаӧн кӧ вайисны, кыдзи сэсся инӧ тэнӧ ранитісны... Господь тӧдӧ...

Вера сідзи и эз бура гӧгӧрво, мый ас кильчӧ помас налысь бур гӧсьтсӧ пондылісны вины не вины, а грабитнытӧ тшук кутлісны. Кӧнкӧ кӧ мӧдлаын — веританаджык, а горт дорас... Дивӧ...

Сьӧлӧмыд пессьӧ и пессьӧ

Лунтырся мудзыс Вералы дӧнзьӧма, тыдалӧ. Унмовсис. Верӧсыс гӧститанінсьыд локтӧм бӧрын удитіс нин ойбыртлыны да татшӧм шызьӧм бӧрад эз вермы другӧн унмовсьны. Вокыс, кылӧ, эз на жӧ узь, бергалӧ со диван вылас.

— Миколай, тэ узян али он? — шыасис Васьӧыс вокыс дорӧ да вуджис ас вольпась вывсьыс вокыс дорӧ, диван вылас орччӧдчис. Нывбабаӧс моз меліа малыштіс пельпомсяньыс кынӧм улӧдзыс. Мӧдыс кузя ышловзис:

— Шаргысьӧмаӧсь тай синъяс, гудыр и сӧдз думъяс бергалӧны юрын.

Сійӧ друг пуксис места вылас да кутыштліс кисӧ вокыслысь:

— Вот, шуам, вои татчӧ овны. Гортӧ вои. А кӧзяинӧн ачымӧс ог кыв. Гӧсьт быттьӧ век. Тӧда: поздысьны сэсся колӧ аслам патераӧ. А кодкӧ быттьӧ шуӧ: ветлы нӧшта чужан гортад. Сиктӧ окота лои ветлыны. Лун-куим кежлӧ кӧть, пока арыс эз таляв. Дедӧ керкаӧ... Чужаніныдкӧд да рӧдвужыдкӧд йитӧдыс, вӧлӧмкӧ, — збыль олан выныс мортыдлӧн. Рытнас тайӧс, Катя вежаньӧс аддзӧм бӧрас, гӧгӧрвои. Пӧльӧ керкаӧ ёнджыка кутіс кыскыны аслам выль патераыд дорысь. Решиті: новоселье тані справита дай ветла! — шуис, шеновтіс кинас, быттьӧ орӧдіс мыйкӧ кутысь-мешайтчысьӧс.

Васька гӧгӧрвоис вокыслысь сьӧлӧм пессьӧмсӧ, пыр кивыв сылы шуис:

— Ветлы и эм. Ми Веракӧд быд гожӧм на сэні, дедыд керкаын, вежонтӧ коллявлім, то сэті, то таті латайтыштам, овтӧм керкаыд ӧдйӧджык тшыкӧ. А таво, менам этайӧ операцияяснад да... Туяд петны ог на лысьты. Ӧтнад кӧ ветлан... Матысса рӧдняясыд сэні некод нин эз коль, а бур суседыс эм. Оз ло гажтӧм. Ветлы...

— Мамӧ гу вылӧ кӧть кайла, — кайтыштіс Николайыс да эз кут сёрнинас кузьӧдчыны ни паськӧдчыны. А гуся думыс вӧзйысис ортсыӧ. Корас прӧща мамыслысь коркӧя челядьдырся грекъяссьыс да и верстьӧнас эз пыр мам ногыс вӧчлы да. Аслас, гашкӧ, татчӧдзыс эз и вежӧрыс тырмы, да Катя вежаньыс индіс аслас неыджыд сёрнинас. Миколай пӧ, пиукӧ, меным нинӧм нин оз ков, кувтӧдз кӧ пӧ нӧшта вичкоӧ нуласны да гуяс вылӧ кӧ катӧдласны, прӧща кӧ верма корны кулӧмаыслысь и ловъяыслысь, кодъясӧс коркӧ нарошнӧ али нездӧгадки лоліс дӧзмӧдлӧма. И бур лоӧ...

Тадз вежаньыс шуис, а имитіс Николай Фёдоровичлы тшӧтш, ӧд и сійӧ неэтшаысь дӧзмӧдліс мам-батьсӧ и пӧль-пӧчсӧ, и унаӧс на нӧшта...

Арлыдыс ӧмӧй нӧ, али дзугсьӧм олӧмыс тадзи небзьӧдны кутіс сьӧлӧмсӧ сылысь? Воддза волігъясас тай нӧ эз некор думыштчыв татшӧмторъяс вылас. Гӧгӧрвоис тайӧс да аслас гӧгӧрвоӧмысь шензьӧдіс дзикӧдз. Весиг со и вокыслы тайкӧ оз явит татшӧм небзьӧмсӧ.

«Пӧрысьма, — первойысь татшӧм мӧвпыс воис сылы да клопнитӧмӧн печат быттьӧ пуктіс. Но мӧд мӧвп дзик пыр чужис да выживитны кутіс воддзасӧ. — Вежаньлы кӧкъямысдас вит нин, да олӧ на, збодер на, и вежӧрыс абу на торксьӧма. Мамӧ кӧкъямысдасӧдз оліс и. Кузь нэмаӧсь налӧн рӧдыс-вужыс. Колӧкӧ, и ме сы дыра жӧ кута овны? Запасын, сідзкӧ, чӧлӧй дас во, а то и унджык на. Позяс на, сідзкӧ, у-у, кыдзи быгыльтны олӧмсӧ! Вот муна сиктӧ да гӧтрася, кутшӧмкӧ дӧваӧс вая да овны кутам!»

Вокыс гӧгӧрвоис быттьӧ сылысь мӧвп вежласьӧмъяссӧ, эз шмонь ради, а зэв збыльпырысь шуис:

— Новосельетӧ справитны эськӧ збыль колӧ сиктад мунтӧдз, да кӧзяйка кӧ коркӧ сэн лоӧ...

Николайыс татчӧ дыр нинӧм эз воча шу, а сэсся нюжмыштсискодь, нюмсорӧн кайтыштіс:

— Дӧвечнад колян да быдӧн тэнӧ жалитӧ, быдӧн сӧвет сетӧ, гӧтрась пӧ. Кывзысьны кӧ и лоӧ-а?

— Жеръялан эськӧ? Менӧ вильшалан? — шпыньмуніс и Васьӧыс.

— А ог кӧ? — косіника орӧдіс мӧдыс, да та бӧрын кыкнанныс ланьтісны, быттьӧ ковтӧм сёрни панассӧ и збыль коліс дугӧдны.

Бур кӧзяин гӧсьтыдлы пыр рад

Вералӧн Мурысенькаыс кымын луна-воя нин овмӧдӧ Николай Фёдоровичлысь выль патерасӧ да велавны нин, буракӧ, кутіс. Эз нявӧсты ни эз уськӧдчы пырысьыслы воча, сӧмын юрсӧ лэптыштліс да куньтыралыштіс синъяссӧ. Вот и каньыдлы эскы. Вайигас Вера шуис, кытысь пӧ каньсӧ аддзан первой вой узьӧм бӧрас, сэтчӧ и местит крӧватьтӧ. Мурка со куим кусыньӧн кӧлачасьӧма да ӧшинь дорас, телевизор вылас куйлӧ, аддзӧма места.

— Ноко лок, калбастор сета, да пондам ми тэкӧд новоселье кежлӧ дасьтысьны. Вера да сьылысь Васьлӧн гӧтырыс, Эльза, кӧсйисны волыны буссӧ чышкыштны-мыськыштны. Сійӧтортӧ эськӧ и ме ачым на верма, драитлывлім коркӧ и палуба на, казарма джоджъяс и. Но ветьӧкыс менам тані абу, а ме вунӧді вайнысӧ. Так что тэ, Мурка, узь на. Талун тэ менам гӧстя на, а сэсся ачым ме кольчча, тэнӧ Вера бӧр гортас нуас.

Канькӧд варовитыштӧм бӧрын дзӧръялыштіс на, смекайтіс, мыйджык нӧшта позьӧ вӧчны, да вуджис кухняас. Восьтіс ва крансӧ, ӧзтіс газсӧ. Пӧжалуй пӧ, колӧ заводитны выль оланінад медглавнӧйсяньыс, сьӧлӧм шонӧдансяньыс. Пуктіс пуӧдны кофе.

Эз на удит чашкаас кисьтны юанторсӧ, кылӧ, нывбабаясыд воӧны нин.

— О, кузьӧсь кокъясыд. Менам кофе пусис, — паныдаліс найӧс кӧзяиныс да шензьыштіс: — Ті мыйкӧ грузитчӧмныдӧсь Вой полюсӧ мунысьяс моз да?

— Куш киӧн оз пыравлыны выль оланінас, — вочавидзис Вера да пондіс ректыны ыджыд сумкаысь и нянь тупӧсьтӧ, и чай пачкатӧ, и печенньӧ пачкатӧ, и кольктӧ. Лэпталіс пызан вылас да варовитіс: — Кофетӧ юны сакарыд колӧ? Печенньӧыд оз жӧ мешайт?..

Эльза джодж шӧрас пуктіс ыджыд тазсӧ да сэтысь лэптіс майтӧг кусӧк, тшӧтш пысасис Вера кывъяс дорӧ:

— И майтӧгыд колӧ. Вот мыськам киясӧс майтӧгнас дай пондам кофетӧ юны.

— Ой, анделъяс, ой, бобӧяс... — сӧмын и вермис кӧзяиныс кайтны. Мый сэсся и татчӧ шуан? Юаліс тай, джодж мыськалан ветьӧктӧ пӧ вайинныд-ӧ?

Серам на и лыбис тайӧ юалӧмсьыс. Сэсся сералан кыпыдлуныс эз нин ямлы пелькӧдчысьясыдлӧн. Вера бара на и пасйис: кутан пӧ, Педӧрӧвичӧ, овны-вывны выль позъяд кыпыда и гажаа.

Но кыпыд гажсӧ, вӧлӧмкӧ, вайӧ нӧшта ӧти гӧсьт. Сьылысь Васьӧ, Эльзалӧн верӧсыс, нӧшта воис да став патерасӧ сьылӧм шынас и тыртіс.

— В нашем доме появился замечательный сосед... — сьыліс да ӧтторъя горӧдліс: — Мед и тіян керкаса войтыр кутасны тіян йылысь, Николай Фёдоровичӧ, шуны тадз — замечательнӧй сосед.

Николай Фёдорович бара тшап петук моз паськӧдліс кияссӧ да горӧдліс жӧ:

— Зонъяс, мыйӧн, шу, тайӧ абу новоселье? Сьӧлӧмлы муса йӧз танӧсь! Вот Васька вок кӧ нӧшта татчӧ воас...

— Да поллитра татчӧ ваяс! — сьылыштӧмӧн содтӧ Васьӧ. А нывбабаяс, быттьӧ и водзвыв кӧсйысьӧмаӧсь, ассяньыс содтӧд горӧдӧны:

— А кӧзяйка кӧ нӧшта! Да тані овмӧдчас...

— Ничово, жӧникыс эм, невеста сюрас! — шмонитӧ Васьӧ, нӧшта на гажсӧ кыпӧдӧ.

Рытнас, гаж кыпӧдысьяс мунӧм бӧрын, ӧтнас коли кӧзяиныс да сэтшӧм друг шуштӧм лои, кӧть бӧрддзы. Потны сьӧлӧмыс кутліс. Да тайӧ разыс бара на Васька вокыс мездіс.

— Кывлі ӧд: копейӧн новосельетӧ справитӧмныдӧсь, — пыригкостаыс и горӧдіс да зепсьыс перйис, клопкис пызан вылас джынъялӧм нин водка доз.

— Ме со... Видлышті нин гортын, да ачым и шуа: мый, мися, ме вӧча? Ӧтнам! А вокӧ орччӧн... Ветла, мися.

— Тэ, вокӧ, видлыштасян, буди, тшӧкыда-а? — не то дивитіс, не то ассьыс гӧгӧрвоӧмторсӧ прӧста сідз шуис Миколай вокыс. Мӧдыс прӧста сідз жӧ и вочакыв сетіс:

— А шахтёр вед, понятное делӧ, — эз и суссьы ассьыс грексӧ Васьӧ. Шуис тадз да сэсся аслас аддзӧмторйӧн юксьыштіс вокыскӧд. Юыштӧмнад сійӧ збой, радейтіс философствуйтнытӧ. Кинас весиг отсыштіс кывпесӧмыслы:

— Ме вот ӧні на, татчӧ вотӧдз, думайті: шулӧма миянлы, кык воклы, му увті да ва увті уявны. Ме — шахтёр, тэ — моряк-подводник. Сідз вед? Тешкодь артмӧ... Лётчикӧн ичӧтдырйиыд узин и олін, мечтайтін-лэбалін. А... Тешкодь... А ме бара кыпъяла, Воркутаӧ мунны став лолӧн зіля. Ми!.. Север кутам пӧкӧритны! Да пӧкӧритлім и эм, сідз кӧ нин шуны! Карсӧ тэ аддзылін? Стрӧитлімӧ... Миян Сыктывкарыд сы доныс оз на сулав! А ӧні мый? «Неперспективнӧй шахтаяс» быд лун радио висьталӧ. Забеднӧ...

— Но. Вокӧ, лӧнь вай, — такӧдыштіс забедуйтысь воксӧ Николай Фёдорович да кайтыштіс кыськӧ кывлӧм кывъяссӧ: — Ставыс, мый вӧчсьӧ, бур вылӧ. Ловным мед лэбаліс, а ӧстальнӧйыс... Обстоятельства... Вай румка ю, да ме тэнӧ колльӧда гортад.

Вӧтад уськӧдчӧ бурыс и лёкыс

...Я люблю тебя, жизнь,

Я люблю тебя снова и снова...

О, кутшӧм ӧтырышъя, пӧсь сьӧлӧмсяньыс кӧнкӧ сьылӧны!

Николай Фёдорович кутшӧмкӧ паськыд ӧшиньяса ыджыд жырйын. Жыр пытшкын пемыдгорулын моз муртса тыдыштӧны стен-пӧтӧлӧкыс, пукалан лабичьясыс. Ыджыд люстра пӧтӧлӧкас эськӧ и кадысь кадӧ ыпнитлӧ, ӧзйылӧны лампочкаясыс, да мыйлакӧ бӧр кусӧны. Видзӧдлыны эськӧ, Николай Фёдорович электричествоад буракодь разбирайтчӧ, дзик пыр эськӧ справитіс, да ӧд бокӧвӧй морт сійӧ тані, коді сибӧдас электричество дорас.

А кӧнкӧ мӧд жыръяс али ывлавылас сьылӧны гора уна гӧлӧс:

— Будут внуки потом, и опять повторится сначала...

Ой добра, ой бур да лӧсьыд сьыланкыв! Внуки... дерт жӧ... И менам нин кызь кык арӧса внук, Славик, университет регыд помалас. А быттьӧ неважӧн на вӧлі ичӧтик, кынӧм вылас кысъясис. Славик, Славичок!.. Дедыс дорӧ, дедыс дорӧ лок татчӧ, кысйы!.. Но кӧні ме? Мыйла ме ӧтнам тайӧ ыджыд жыръяс? Став сертиыс тӧдчӧ: вокзалын ме. Дерт жӧ, вокзалын. Мӧдӧдчи аслам чужан сиктӧ. Но кӧнӧсь мукӧд пассажиръясыс? Некод ӧмӧй сэсся ветлысь-мунысьыс абу? Шуӧны тай, билетъясыс пӧ донаӧсь, да шоча ветлам, но кодлӧнкӧ да кодлӧнкӧ век нин могыд сулӧ мӧд сиктӧ либӧ мӧд карӧ мунны. Да со и мӧд пассажир, вӧлӧмкӧ, абу и ме ӧтнам. Пемыд улас эг пыр аддзы кучик курткаа том мортсӧ. Шапкатӧм юрсӧ копыртыштӧма, вугралӧ, буракӧ. Нывъяс дінын, гашкӧ, войсӧ колляліс да.

— Паренёк! Пальӧдчы, молодечӧ! Кылан, кыдзи кӧнкӧ сьылӧны? Вай тшӧтш горӧдлам! Автобустӧ виччысьны гажаджык лоӧ! Тэ, гашкӧ, менам сиктӧ жӧ мунысь да?

— Чаво? — восьтіс первой ӧти синсӧ, сэсся мӧдсӧ вугралысь зонмыд да дышпырысь чеччис, букышӧн видзӧдліс Николай Фёдорович вылӧ, чирк сьӧвзис пинь пырыс, сӧдзӧдӧмӧн шуис: — Тайӧ сьыланкывтӧ ӧні некод нин оз сьыв! Ті вок выжыв-йӧйыс буди сӧмын! Сьӧвзьыны ог кӧсйы тіян сьылӧм вылӧ. Миян ӧні асланым лозунг, идеал и сьылӧм: «Подавляй, предавай, властвуй!» Гӧгӧрвоин? Али эн на? Ты погоди, не спеши, ты погоди — не удери, что там есть у тебя — добром подари! А не то, а не то... — лӧсьыда вежнясьыштӧмӧн и пондіс зонмыд сьывны ассьыс идеал-лозунгсӧ.

Николай Фёдорович эз сет сылы водзӧ сьывнысӧ, воча воськов вӧчис, кайтыштіс:

— Верман водзӧ и не висьтавны, тӧді, коді тэ. Аслам нэмын паныдасьлі тэ кодь сьылысьясыскӧд. 37-ӧд воын юравліс, 41–45-ӧд воясын. А ӧні ог пыдди пукты тэнсьыд ошйысьӧмтӧ. Тэ шмонитан. Кылан, сьылӧны кыдзи? Орччӧн, унаӧн! А тэнӧ ме тӧді. Тӧрыт тэ ме вылӧ уськӧдчылін лёк кӧин моз. Пемыд улас... Старик вылӧ... Ме тэныд дед вылӧ нин туя, а тэ... тэ кулакнад, тэ пуртӧн... Чайтін, повзя ме, зептӧс гугӧда. Аслыд на ковмис бӧжтӧ лэдзӧмӧн лювгыны ме дорысь. Мӧд кӧин на вӧлі кыйӧдчӧ керка пельӧс сайсяньыс, да эз лысьт матыстчыны. Аддзис: ме абу полысь рӧдысь! Ме — Россияса гражданин, Коми мулӧн пи, и пельӧс сайсянь кыйӧдчысьяссьыд ог пов. А тэ повзин, сы вӧсна мый тэ — гуськуль и бандит. Али безработнӧй? Али тшыг кынӧма ветлан? Гӧгрӧс ныр-вом сертиыд да мича паськӧм сертиыд оз эскыссьы, мый тшыгъялан. Висьтав, гашкӧ, гӧгӧрвоа да сета нянь тупӧсь вылӧ, либӧ автобус билет вылад. Тэ коді? Висьтась!

— Ме... Ме — Марта! — друг кыліс кысянькӧ мелі нывбаба гӧлӧс. Сэсся мӧд пӧв на горӧдіс: — Ме — Марта. Зьярни мальшик, помнитан-ӧ менӧ, ассьыд Мартатӧ? Помнитан... Ам хаус ист айн гартэн. Да би них зӧ герн. Да ляуф их...

— Марта?! Югыд тувсов лунӧй, сьӧлӧм дойӧй?! Тэ?! Гӧлӧстӧ кыла, но тэ кӧні? Ме ог аддзы тэнӧ. Тэ кыдзи татчӧ веськалін?

— О, зьярни мальшикӧ! Тэ кутшӧм вӧлін, сэтшӧм и кольӧмыд. Муса и челядь руа. Ме — любов, а любовыс быдлаын! Тайӧс тэ тӧд! Но ӧні любовыс дзебсясьӧ, оз быдӧнлы тыдав да мыччысь. Тэ чайтан, тайӧ зонмыс лёк мортӧн чужис? Любовыс эз тырмы сылы, и сійӧн татшӧмӧн лоис. Эн сійӧс ёна дивит да мыжды. Аддзан ӧд: вердӧны бура и пасьтӧдӧны. А радейтӧмсӧ, колӧкӧ, чужӧмсяньыс эз аддзыв. Эновт сійӧс, лок ме дорӧ.

— Да кӧні тэ, Марта?

— Корсь.

— Кытысь корсьнысӧ? Ме нарошнӧ ветлі туристӧн Германияад кыкысь, тшук, мися, Мартаӧс аддзыла. Но... Кысь аддзан? Ставыс нин вежсьӧма, тэнад рӧднӧй карыд, Зальфельдыд, абу нин важ кодь, но тіян керка-музейыд век места вылас, и садйыд, яблоняяс вежӧдӧны, и кӧрт ӧградаыд быттьӧ сійӧ на, и пытшкас уна лыда бобув-тірибобӧ экспонатъясыд век ловъя кодьӧсь, гажӧдӧны синвидзӧдластӧ. А тэ пыдди экскурсоводыс дзик кутшӧмкӧ мӧд фролейн, и висьталіс, мый тэ мунӧмыд верӧс сайӧ американеч сайӧ. Эг, эг аддзы ме тэнӧ, мусаӧй, сьӧлӧмшӧрӧй. И ӧні со дзебсясьӧмысь ворсан. Тэ сьылысьяс дінас кӧ-а? Корсьла, быть аддза тайӧ разысь. Быть аддза!..

Николай Фёдорович садьмис да синсӧ восьтытӧдз и гӧгӧрвоис: вӧт вӧлӧма. А киясыс, быттьӧ гораньысь ворсысьлӧн, век шарзьӧны вольпась вывтіыс, Мартаӧс корсьӧны.

Николай Фёдорович садьмӧм бӧрас эз некор вольпасяс нюжмасьлы, да и тайӧ разыс тэрыба шыбитіс вывсьыс эшкынсӧ, звирк пуксис, тільыштіс синсӧ, пӧсь кикаръяснас лапкис плешсӧ, быттьӧ кӧсйис кутны юрсьыс со ӧні на вӧталӧм вӧтсӧ.

Меддона казьтылӧмыс, медводдза любовыс, Марта, уськӧдчыліс вӧтӧн! Мый водзӧ эськӧ тайӧ? Сыкӧд паныдасьӧмыс олӧм чӧжыс вӧлі медъюгыд казьтылӧмӧн, да торйӧдчӧмыс медкурыдӧн жӧ и вӧлі. Да, пӧжалуй, сідзи и эм. Марта, Марта... Кольӧма ветымын во, а дзик быттьӧ неважӧн на вӧлі «совьетунион зольдатэн» Николай Шучалин, коми сиктысь петӧм зон, да ртуть кодь визув, андел кодь мича чужӧма немецкӧй нывка Марта. И мый аддзӧма сійӧ немецкӧй мусаник нывкаыс коми зонкаыслысь? Мыйӧн кажитчӧма, мыйла любитчӧма? Гашкӧ, сы вӧсна, мый коми зонмыс вӧлі сы кодь жӧ визув да сибыд морт. Али судьбаыс сідз ворсӧдчыштіс накӧд, йитліс здук кежлӧ паськыд му шарыслӧн разнӧй пельӧсъясын чужлӧм челядьсӧ. Да, да, челядь на сэки найӧ вӧліны. Кызь арӧснад мортыд вир челядь руа на. А любовыс кӧ вӧльнӧй птица да быдлаын кӧ сійӧ, сідзкӧ, и быд морт пытшкын жӧ дзебсясьӧ-вильшасьӧ, посни и гырысьджык челядь пытшкын, ныв-зон да верстьӧяс пытшкын да весиг кулысь старик пытшкын. Енмыс вӧчлӧма сідз, да таысь, гашкӧ, и колӧ шуны сылы ыджыд аттьӧсӧ.

Коркӧ и кызь арӧса вӧлі

Армияад сійӧ кадас эз ёна чеченитчывны зонъясыдкӧд. Локтіс кад, тырис арлыдыд — мун, пӧжалуйста, Рӧдинаӧс, ыджыд Сӧветскӧй Союзӧс, дорйыны пытшкӧс и границасайса врагъясысь. Видз сылысь границасӧ ваын и вӧрын, и гӧраясын. Эз юавны, тэ кӧсъян али он, велӧдчӧмтӧ помавны удитін али эн на, мамыд ӧтнас кольӧ гортад, али эм, коді вермас мамыдлы отсасьны. И татшӧм нога видзӧдласыс сійӧ кадас вӧлі зэв колана, вед сӧмын на помасис вир кисьтана война, страшнӧй Мӧд Всемирнӧй, коді ыззьӧдліс став мир пасьтасьыс войтырсӧ, Рытыв и Асыввыв полушариесьыс. Россия, Англия, Франция, США, Япония... Стракыд босьтлӧ, думыштан да! Коми муысь уна зон да тшӧтш и Шучалин Николай веськалісны служитны Германскӧй Демократическӧй Республикаӧ. Германия сэк кежлӧ лои юкӧма уна пельӧ: американскӧй, французскӧй, роч, немецкӧй зонаяс вылӧ. Асьсӧ Германиялысь юркарсӧ, Берлинсӧ, лои тшӧтш юкӧма и. Роч салдатъяс, «Катюша» да «Синий платочек» сьыланкывъясысь кындзи, сьывлісны и выльӧн лӧсьӧдӧм сьыланкыв: «Вся Германия скоро будет сильной, крепкой и единой! Дружба! Дружба!..»

Тайӧ сьыланкывйыс кыпӧдліс роч да уна кывъя мукӧд служивӧйяслысь сьӧлӧмкылӧмсӧ, чужтыліс эскӧм, мый некор сэсся оз ло война, пуксяс шуда, гажа, мирнӧй олӧм! Служитам кык-куим во и — гортӧ! Ӧткӧн кольӧм мамъяс дорӧ, муса нывъяс дорӧ! Гӧтрасям! Быдтысьны кутам!..

Шучалин, визув, сюсь, сибалысь коми зонмыд, регыд и кыдзкӧ велаліс салдатскӧй олӧмас, бур ёртъяс нин лоины быттьӧ найӧ отделениеысь став зон. Торъя нин бур вокъяс моз лӧсявны кутісны кык паньтӧм-тьӧзӧяс Коля Шучалин да Коля Бугаев. Казармаын найӧ узьлісны ӧти нар вылын, Бугаев уліас.

— Тэ — Бугай, тэ кыз, тэ сьӧкыд, вод, инӧсь, уліас, а ме — Шучалин, мыйкӧ шутник ли шутьлялысь ли, кокниджык, да выліас кая. Тэ быттьӧ бать, а ме — пи, — нар вылӧ меститчӧм бӧрас нин содтіс. Тадз кымын тай шмонитыштіс сэк коми зонмыд ленинградсаыдкӧд-а. Тайӧ шмоньыс, буракӧ, и лои на костын йитӧднас. Бугаевыс мыйӧнъя, висьтавны позьтӧмторйӧн, тшӧктіс Шучалинлы тӧд вылас уськӧдны ичӧтдырсӧ, карын олӧмсӧ, тётя Машалысь роч верӧссӧ, Георгий Марковичӧс. Мыйкӧ на костын вӧлі дзик ӧткодьлун. Вежавидзана сёрни сямыс ли мый ли. Мукӧд салдат-ёртъясыслӧн сэтшӧмторйыс эз тӧдчы, а Бугаевлӧн тыдаліс. Ленинградса да сійӧ, буракӧ. Сійӧ и сы мында тӧдӧ, и ньӧти оз вышшитчы да ошйысь. Ӧтнас кужӧ немецкӧй кывйӧн сёрнитны, быттьӧ нин и немеччинаас чужлӧма да быдмӧма. Ачыс тай вӧлі шуас: «Абу дивӧ, кужа кӧ. Агата тьӧтка менам школаын немецкӧй кыв нэмсӧ велӧдіс. А ме сы дорын быдми мам дорын моз. Мый ті кӧсъянныд, медым ме мамӧс эг кывзысь да радейт?» И тайӧн шуӧма ставсӧ. Рӧднӧй мамыскӧд Бугаев Коля Ленинградын бомбёжка улӧ веськаласны. Мамыс пӧгибнитас, пиыс кольӧ ловъя. Пырмунанмозыс аддзас Коляӧс школаын немецкӧй кыв велӧдысь нывбаба, нуӧдас сьӧрсьыс гортас, видзас тшыг кулӧмысь, быдтас-велӧдас.

Ленинградса зонлы окота вӧлі тӧдны Коми му йылысь да коми зон Коля Шучалин олӧм-вылӧм йылысь. Шуас вӧлі, юалас кӧ мыйкӧ Шучалин другыс Ленинград йывсьыс:

— Позьӧ сымда висьтавны Ленинград йывсьыд, но мый ме тӧдышта да аддзылі — сы йылысь ог кӧсйы гаравны, сьӧлӧмӧй вермас потны. А мый сійӧ сэтшӧм Ленинградыд, позьӧ тӧдмавны уна лыда книга серти. Сэсся вед и ачыд на волан сэтчӧ, ас синнад аддзылан стрӧйбаяссӧ, каналъяссӧ, Нева юсӧ, музейясӧс, кывлан ас пельнад сэтчӧс йӧзлысь сёрнисӧ. Висьталышт бурджык ас йывсьыд. Тешкодь, помасьлытӧм вӧръяс пӧ сэні, нюръяс, посни сиктъяс, коми дядьӧяс... Ичӧтдырйи на кывлі висьтсӧ ӧти дядьӧлысь, сэні пӧ, Комиас, ошъяс кар кузяыс ветлӧны! Збыль?

— Збыль, — вочавидзӧ коми зон Коля Шучалин да гажаа серӧктӧ. — Висьтала инӧ ме тэныд ӧти дядьӧлысь жӧ висьтсӧ. Война кадас сійӧ вӧлі, 43-ӧд вося тӧвнас. Туй морт сибдӧма миян сиктӧ, туйсӧ тыртӧма лым толанас, да водзӧсӧ мунны машинаыс оз вермы. Вот и миянын узьмӧдчис. Варов дядьыд вӧлӧма да быдторсӧ висьталіс, колӧкӧ, и ми вок том войтырыслы сӧрис на. Сыктывкарсянь пӧ ме, а муна пӧ, писькӧдча кӧрт туй вылӧ. Мураши станцияӧдз кӧ пӧ воа и лоа нин Роч му вылын. А Сыктывкарад пӧ миян сэтшӧм тешкодьтор вӧлі, ош пӧ тайкӧ абу косялӧма ӧти нывбабаӧс Киров нима паркын.

— Кыдзи? — шензямӧ ми. — Ошкыс кытысь карас воис?

— Ленинградысь, — вочавидзӧ дядьыд. А миянлы бара дивӧ: Ленинградысь!

Вӧлӧмакӧ, Ленинградысь зоопарксӧ миян Сыктывкарӧ вайлӧмаӧсь война кадас. Буракӧ, и збыль ошкыд клеткасьыс вӧля вылас веськавлӧма. А колӧкӧ, и лӧсьӧдлісны на шмоньлив войтыр. Нывбабаыд пӧ тай аддзӧма оштӧ да садьсӧ воштӧма, а ошкыд пӧ сійӧс непӧштӧ косявны, исыштынысӧ зывӧктӧма, сэтшӧм пӧ дук сы дорысь петӧ да, улас нывбабаыд лэдзӧма да. Тайӧ, дерт, шмонь. Но и збыльтор. А ошкыд миян коми вӧръясад эм. Миянлысь ассьыным ошкыс косявліс ӧти гожӧмӧн мӧскӧс, йӧвтӧг сэсся и ковмис тӧвйыны-виньгыртны. А кӧиныс сэк мыйта вӧлі миян вӧръясын! Вӧр видз вылӧ турунла каян да сідзи и пов кӧинъясысь. Грездӧдз весиг воасны, понтӧ чашъясны, а то и гидад кӧ веськаласны, став бальӧтӧ гыньлаласны. Ӧти кывйӧн, озыр миян коми парма быдсикас звер-пӧтканас. А тшакыс! А чериыс! Кыйысьыс сӧмын ми вок кодь зонпосни вӧлісны-а. Батьяс война вылынӧсь... Ок, Бугай, Бугай! Тэ кӧ веськавлін менам дедӧ чӧс туй вылӧ! Сказка-мойд! Ӧти кывйӧн кӧ, озыр миян зэв Коми муыс! Сы мында нин из шомтӧ и мусиртӧ аддзӧмаӧсь геологъяс. Шуӧны: став таблица Менделееваыс пӧ Коми муад эм. Водзті миян ӧти кар и вӧлӧма, Екатерина царствуйтӧмсянь ӧнӧдз куш ӧти кар — Сыктывкар. А бӧръя воясас, шензьӧдӧ ли оз, а выль каръяс чужисны: Ухта, Инта, Воркута! Самӧй война мунан воясас! Со миян кутшӧм Коми муыс! Из шомсӧ Ленинградад миянысь жӧ война кадас нулӧмаӧсь...

— Тӧда, тӧда! Тайӧс нӧ кутшӧм ленинградец оз тӧд! — торкӧ ёртыслысь пӧсь висьтсӧ мӧдыс. — Тӧдышта и сійӧтор: Воркутаас из шом перйысьясыс унаӧн жӧ ленинградсаяс. Мем тётя висьтавліс: сылӧн вокыс Воркутаас кӧрт туй вӧчанінын пӧгибнитлӧма. И унаӧн пӧ сэні пӧгибайтӧны, морт лыяс вылын пӧ сійӧ туйыс кутчысьӧ.

— Да-а? Збыль? — оз эскыссьы коми зонлы, мый налӧн Коми муын пӧгибайтӧны ленинградса войтыр. Олӧ вед Коля Шучалин коми сиктын, ёна ылын лунвылын Воркутасяньыд. Ёнасӧ сэтшӧмторйыд оз и кывсьыв. Лыддьылан тай вӧлі «Вӧрлэдзысь» газетысь либӧ «За новый Север»-ысь гижӧдтор, ыштӧ кӧрт туй лои писькӧдӧма Воркутаӧдз, уна из шом страналы сетӧ Воркута, да тшӧтш и кытшалӧм Ленинградӧ уна ыстӧ Воркутаыд. А Чибъюса мусирӧн став Севернӧй военнӧй флотсӧ могмӧдӧны. Тайӧс кымын жӧ и школаын висьтавлісны, ошкывлісны Воркутаысь да Ухтаысь горнӧй техникумъяс, чуксавлісны сэтчӧ велӧдчыны. И Николайлӧн Васька вокыс Воркутаса техникумӧ муніс велӧдчыны. Мӧд во нин сэні. Гижӧ письмӧас, велӧдча пӧ бура, стипендия сетӧны, гажа пӧ тані, кино вылӧ и театрӧ ветлам шочиника. И велӧдысьяс пӧ тӧлкӧвӧйӧсь... Ме ичӧтдырйи пыр кӧсйи лётчикӧн лоны, Чкалов моз, мися, кута Войвыв полюсӧ лэбавны. А гашкӧ и, служба помасьӧм бӧрын Воркутаас жӧ муна, геологӧ велӧдча. Кык вок кӧть ӧтлаын лоам, дай мамӧӧс сэтчӧ ас дінӧ позяс босьтны. Чайта, некодлы лёкыс оз ло...

Аслас тӧжд-думъясӧн да мечтаяснас юксьӧм бӧрын лӧньӧ коми зон, виччысьӧ, мый другыс шуас. Но мӧдыс тшӧтш лӧньӧма и сӧмын недыр кад бӧрын сетӧ кывпас:

— А ме морякӧн кӧсъя лоны, став мирсӧ аддзывны, став море-океансӧ гежмавны, гырысь портъясӧ веськавлыны. Но та йылысь тэныд на сӧмын татшӧм эскӧдана висьтала. Кывлас кӧ тётя — кулӧ. Тӧдӧ вед — морякъясыд гортас шоч гӧсьтъяс. А сійӧ ӧтнас кольӧ, гажтӧмтчыны кутас, виччысьны менӧ. Сійӧ менӧ сэтшӧма радейтӧ. И ме сійӧс, мамочкаӧс, тшӧтш...

Тадз пока сёрнитасны да юксясны кык друг мӧвпъяснас, мечтаяснас, кватитчасны да — мукӧд ёртыс чӧскыда шкоргӧны нин, а то и кодкӧ узигкостаыс матькыштас, вашкӧдчанныд пӧ, узьны он сетӧ.

Сёрни-баснисӧ нуӧдны вед стрӧкаыс зонъяслы сюрліс ёнджыкасӧ рытнас, узян отбой сеттӧдз, луннад пыр занятӧсь: строевӧй подготовка. То политучёба, то орудие дорын — салдатыдлы быть нин колӧ тӧдны быдсикас оружиесӧ, винтовкасянь пулемётӧдз да гранатаӧдз. Тшӧкыда сюрліс налы и сэтшӧм-татшӧм удж, войнаӧн кисьтӧм да ӧнӧдз на весавтӧм складъяс, гырысь кирпич керкаяс. Ӧти кывйӧн, отсавны немецкӧй народлы тэчны выль олӧм.

Ӧтчыд найӧ отделениеса салдатъяс дорӧ локтіс взводса командирӧс вежысь. Муртса удитісны салдатикъяс стройӧ сувтны, а сійӧ шыасьӧ нин прӧстӧй, нестрӧевӧй гӧлӧсӧн:

— Но, воксик, коді по-немецки шпрекайтны кужӧ?

— Ме, — воськов вӧчис водзлань Шучалинлӧн другыс, Бугаев Коля.

— И ме, — дзик пыр кыдзкӧ артмис Шучалинлӧн, водзӧ жӧ воськовтіс.

— Хорош! Весиг кыкӧн! — радлыштіс помкомвзвода да шуӧ Шучалинлы:

— Нокӧ, варовитышт немечьяс мозыс инӧ.

Пӧсь ньылӧм чепӧсйис Шучалинлӧн быд ловгӧн розьысь, но ӧд шуныс шуӧма, мыйкӧ быть колӧ вӧчны. И друг падъявтӧг татшкӧдны кутіс ичӧтдырйи школаас велӧдлӧм кывбурсӧ: «Тінтэ, педер унд папир...»

— Хорош, хорош, мед лоанныд кыкӧн, чайта, справитчанныд. Марш менам машинаӧ!

Командирскӧй козликӧ пуксигас бара на юрсиыс сувтыштліс зонмыдлӧн, а юр чашка пытшкас ӧта-мӧд вежмӧныс вирдалісны мӧвпъяс:

«Код тӧдас, мыйла немечьяс моз сёрнитысьыс ковмӧма. Гашкӧ, разведкаӧ ыстыны кӧсйӧны эстчӧ, американскӧй зонаас. Шуӧны, этайӧ неыджыд гӧра саяс пӧ американскӧй салдатъяс нин, налӧн зонаыс. Али мыйкӧ нӧшта на сэтшӧмтор?»

Но, вӧлӧмкӧ, абу и сэтшӧм страк петкӧдланінӧ ковмӧмаӧсь немецкӧй кыв тӧдысь зонъясыд. Помкомвзводалӧн газикыс тӧвзьӧдіс найӧс казармаяс дорті, веськӧдчис карлань, коді пуксьӧма веж быдмӧгъясӧн кытшасьӧм неыджыд гӧра подулӧ. Гӧра йылас ӧткӧн чурвидзис важ, стариннӧй замок. Ӧдвакӧ ӧні кодкӧ олӧ сэні, но сулалӧ, войнаыс абу пасьвартӧма, да быттьӧ и карыслӧн видзысь пас на. Кар шӧр паськыд площадь да ыджыд кирхен-вичко дорті прӧйдитӧм бӧрын регыд и сувтіс машинаыд.

Сӧстӧм улича пӧлӧн ӧтарас и мӧдарас сулалісны кык судта, неыджыд да лӧсьыдик аскежся керкаяс, кӧрт ӧградаясӧн, веж садъясӧн. Стрӧйбаыс, код дорӧ сувтісны, торъялыштіс мукӧд дорсьыс и ыджданас, и баситӧм стенъяснас. Кӧрт ӧградаыс мӧдпӧлӧсджык и, пыртанінас бетон столб вылын ыргӧн пӧвтор, кытчӧ ыджыд шыпасъясӧн гижӧма «Музеиум» да нӧшта мыйкӧ посниджык шыпасъясӧн.

— О, музейӧ воим! — ас тӧдлытӧгыс и артмис горӧдӧмыс коми зонмыдлӧн. Тьӧзӧыс чӧв оліс.

— Да, воим! Пырамӧй! — сетіс команда татчӧ вайӧдысь да ачыс и водзас мӧдӧдчис пыранінланьыс. Налы паныд петіс, буракӧ, виччысьӧма, дзор сук юрсиа тшӧттӧм старик.

— О-о, биттэшон, биттэшон! — пӧрысь сямӧн и чолӧмасис рочьясыдкӧд да пыртіс дзик тыртӧм ыджыд жырйӧ, кодлысь стенъяссӧ вӧлі обоитӧма выльӧн нин, а джоджыс ставнас на мыськытӧм, еджыд мел печатьяса. Кинас шенасис старикыд, мыйкӧ висьталіс ас ногыс, немецкӧй кыв вылын. Взводса командирӧс вежысь, буракӧ, гӧгӧрвоыштіс жӧ немецкӧйнас, воча кыв пыдди ы-ыкайтіс старикыдлы. А сэсся друг тшӧктіс ленинградса зонмыдлы:

— Боец Бугаев! Переводит! Ме гӧгӧрвои...

И тайӧ кадас друг пырис ӧдзӧсӧдыс ныв не ныв, андел не андел. Еджыдик, сэтшӧм кокньыдик! Мича чужӧма! Чикыш моз жбырк быттьӧ вӧчис, кытшовтіс сулалысь куим мужичӧйтӧ, чолӧмасис: «Гутэн таг!» Нюммуніс.

— Майн доктэр, — шуис немецыд, мича ныв вылӧ индігтыр. Вӧлӧмакӧ, шуӧма: «менам ныв». А Шучалин гӧгӧрвоис «доктор», да шензьыштіс думнас: этатшӧм мича нывка да пӧрысь старикӧс ковмас лечитны. Но нылыд эз и дыр падъяв, лӧсьыд акцентӧн, но роч кыв вылын шыасис збоякодь:

— Оз ков миянлы нинӧм переводитны, ме кужа рочнад, папа зэв рад, мый ті, роч ёртъяс, окотапырысь сӧгласитчинныд сылы отсыштыны. Спасибо тіянлы!

Коми зонмыдлӧн, буракӧ, ӧзйисны синъясыс, буракӧ, сэтшӧм энергия-югӧръяс ыпайтісны сы пытшкысь. И тайӧ югӧръясыс, тыдалӧ, имитісны мича нылыдлы. Эз кӧ нӧ, мыйла эськӧ сэтшӧм тшӧкыда чӧвтлывліс видзӧдлассӧ тшӧтш и командирсянь бокынджык сулалысь салдатик Шучалин вылӧ. Да делӧвӧя висьталӧ роч салдатъяслы тайӧ куш стенъяса ыджыд жыр йывсьыс. Тайӧ жыръясас пӧ водзті вӧвлі озыр музей. Батьӧй пӧ менам учёнӧй-биолог-орнитолог, нэмсӧ чукӧртіс став мир пасьтасьыс бобув-тірибобӧясӧс да тайӧ залас экспонируйтліс. Зэв ыджыд коллекция чукӧрмыліс. Война кадӧ, гашкӧ, и мыйкӧ мында лои воштӧма, но, бать чайтӧм серти, воштӧмыс абу ёна ыджыд. Бур ёртъяс ас кадӧ меститлӧмны надежнӧй инӧ. Ӧні пӧ позьӧ нин бӧр татчӧ вайны став экспонатсӧ. Ачыс бать да мамӧ война заводитчӧмсяньыс Бухенвальдын маитчисны. Менам шуд вылӧ, батьӧй пӧ коли ловъя. Со ачыс. Пӧрысьмис, но бара на мечтайтӧ выль бобувъясӧс чукӧртны, ӧні нин Русландсьыд. Роч бобувъясӧс, кӧдзыдысь повтӧмъяссӧ.

Ныв сувтовкерліс, мичаа нюмдыштліс, сэсся содтіс на:

— Дерт жӧ, батьлӧн медыджыд могыс — бӧр восьтыны музейнӧй экспозицияяс. Тіянӧс тшӧтш лои корӧма отсӧг вылӧ. Зэв бур, мый шыасинныд, аттьӧ! Ӧні локтас грузовик, дзебассьыс кутам ваявны экспонат ящикъяссӧ. Грузитны-ректыны ковмас мужскӧй вын. Так что роч зонъяслы вичмас уджыд. И эн надейтчӧ, ог лэдз, пока став экспонатнас оз ло мичмӧдӧма этайӧ куш стенъяссӧ.

Нывлӧн бӧръя кывъясас кыліс нин шутка-серамтор, да, гашкӧ, сійӧ став висьт-сёрниысь медся любӧ кывъяссӧ и лои кылӧма.

Помасьтӧдзыс пӧ ог лэдз! Тадз ӧд и шуис! Да сідзкӧ вед и быд лун кута аддзывны тайӧ нывкасӧ!

Немеччинаын... А шуда, шуда!

Коді тэ, коді тэ?!

Бобув кодь нылӧй!

Кӧлдунья шуа кӧ, гашкӧ, и збыль!

Шонділӧн югӧрыс,

Тӧлысьлӧн мыгӧрыс,

Енэжса анделыс,

Вапытшса сар нылыс,

Немеч му веж петас медмича дзоридзыс...

Регыд и мӧд вежон коляс, а музейлӧн удж-нокыслы и помыс абу. Экспозицияыслӧн стендъясыс ньӧжйӧ паськалӧны. Быд бобув налы колӧ учёт вылӧ сувтӧдны, микроскоп пыр видзӧдны, стенд вылас лепитны-меститны. Кык нывбаба-фрау, ӧтиыс том на, мӧдыс ӧчкиа да кыз бурня кодь, лун-лун тайӧ нокнас коллялӧны, накӧд и ачыс геноссе Киршлебен, кӧзяиныс, паткылясьӧ, лупасӧ чуньяс костсьыс оз и пуктыв. Югнитлас-пыралас Марта нылыс, мыйкӧ варова докладывайтӧ батьыслы, видзӧдан да — танцуйтӧ нин джодж пасьталаыс, морӧс бердас топӧдӧма кутшӧмкӧ сьӧлӧм вылас воӧм экспонат-бобув да. А синнас корсьӧ сійӧс, коми зонмӧс, совьетуніон зольдатэнӧс. Залас кӧ роч салдатъяс, падмунӧмӧн дзоргӧ зон вылӧ, а синмыс горзӧ: «Муса тэ меным, радейта!» Кутшӧмкӧ электрическӧй телеграмма дзик пыр жӧ вочаалӧ сійӧс: «И ме тшӧтш! Радейта, радейта...»

Первой лунъяснас Шучалинлы тадзсӧ сӧмын кажитчис, но бӧрынджык гӧгӧрвоис: збыль, збыль нылыслы сійӧ абу веськодь. Мыйла тадзи лоис, коді налы ӧта-мӧдсӧ индіс? Неужели колі лоны сэтшӧм войналы, став мирсӧ гудыртлыны, медым аддзысисны да радейтчисны коми парма сиктысь зонка да немецкӧй нывка. Но лои. Но аддзысисны...

А кык роч салдатлы тані и вӧчны ёнасӧ нинӧм. Тані уджыс бур специалистъяслы. А найӧ — сійӧс вӧчышт, тайӧс нуышт-вайышт, и быд лун найӧс Бугаевкӧд вайӧны татчӧ машинаӧн, тшӧкыда найӧс видлыны волӧ и замполит. Быть нин нарадитыштас: «Ті, вокъяс, смотри менам! Энӧ вунӧдӧй: сӧветскӧй салдатъяс ті. Ми тані отсалам немецкӧй народлы кок йылас сувтны. Музей восьтӧм — ыджыд отсӧг жӧ».

Кыккирудзтӧ, дерт, роч зонъяс эз жӧ пукавлыны. Налы тані музеяс индӧма дзик мӧд пӧлӧс удж. Весавны быдсикас ёгсьыс да кламсьыс керкапытшса жыръяссӧ, ӧшинюв садсӧ. Вӧлі налӧн и асланыс индалысь-нарадитысь. Геноссе Кругер, немец дядьӧ, висьлӧс лӧнь морт, завхоз пыдди ли мый ли тані.

Луннас кыкысь на дорӧ воліс машина, зонъяс грузитлісны машинаас став ковтӧмторсӧ, завхозыс пуксьыліс шоперыскӧд орччӧн, и найӧ вошлісны час-кык-куим кежлӧ. Шойччы кӧть садъяс гуляйт, кӧть залас пыр да видзӧд, мый керӧны бобувъяс кузя специалистъясыс, а то книга лыддьы, кужан кӧ быттьӧ немечнад лыддьысьны. Бугаев тшӧкыда сійӧс и вӧчліс. Киршлебенъяслӧн ыджыд библиотека, кык гырысь ящик ректытӧмӧсь на сулалӧны улыс судтаса пельӧс жыръяс.

А Шучалинӧс тайӧ пӧрйӧ книгаясыд эз ёна интересуйтны, сійӧ зільліс садъяс ушумгайтчыны, сэні и колана удж на сюрас. Важ, косьмӧм пу-кустъяс чередитӧм виччысьӧны. Кӧть тайӧс вӧчны некод сылы эз тшӧктыв, ачыс ассяньыс тайӧ удж вылас вӧзйысис Кругерлысь. Мӧдыс ошкыштіс весиг роч салдаттӧ. Бур пӧ, бур. И сэтчӧ пӧ кияс колӧны. Эндӧма ставыс кӧзяинтӧгыд. Сэки жӧ и геноссе-немецыд висьталіс Шучалинлы, ми пӧ став ёг-клам-шыблассӧ ӧтчукӧрӧ тэчам, сэсся му выліас валитам да кӧдзам турун кӧйдыс, кустъяс пуктам и. Лоӧны мича да веж мылькъяс. Ачыс сісьмас сэні ёгыс, сьӧд му лоас — бур тайӧ, ёна бур! Шучалин ӧтчыд весиг шмонитыштіс, гашкӧ пӧ, эсійӧ гӧраыс тіян кар дорын сідзи и артмис да?

— О, тайӧс ог тӧд, но, чайта, и миян предокъяс пӧльзатӧг нинӧм эз шыбитлыны.

А Шучалинлы тайӧ и ковліс, мед садйӧ кыдзкӧ ӧдйӧджык веськавны. Сэки быть нин Марта котӧртлас сы дорӧ мусаммӧм зонтӧ видзӧдлыны, мыйкӧ сылы шуны, мыйкӧ сысянь виччысьны. Кымыныськӧ Марта, быттьӧ оз и нарошнӧ, а вайӧ гӧснеч, ас пӧжас, яблӧга пирӧг либӧ жӧ пӧжалӧм яблӧгсӧ.

А ӧтчыд бӧрддзис Марта, уськӧдчис зонлы сьыліас, окаліс-окаліс, вашкӧдіс: «Рытнас тэ ме дорӧ мыйла он волы? Сэк, папаысь кындзи, некод миян абу. Локтан? Лок! Лок!» — тайӧс горзігтыр и пышйис.

А рытнас роч салдатъяс гажӧдчывлісны гӧрд пельӧсын. Сійӧ рытнас быттьӧ нарошнӧ пластинка пондісны бергӧдлыны, а сэні Утёсовлӧн выйӧн мавтан гӧлӧс: «У меня есть сердце, а у сердца песня...»

Бугаев ёртсьыс кындзи, некод эз гӧгӧрволы, кыдзи Шучалин сыліс гӧрд пельӧссьыс да локтіс казармаӧ отбой сетігас нин.

Рытъя гуляйтӧмъяс пондісны тшӧкыдджыка ӧта-мӧд бӧрсяыс кысйыны. Бипурыс ярджыка и ярджыка ӧзйис.

Кок улын асфальт, юр весьтын тӧлысь,

Орччӧн со веж коръя вашкӧдчӧ пу,

Дзӧръяла пемыдас, кывзыся, кевма:

«Манитчан! Пет нин вай, сьӧлӧмшӧр ныв!»

Бугаев другыс кындзи, некод на эз тӧд Шучалинлысь тӧлысь югӧрувса радейтчӧмъяссӧ, окасьӧмсӧ да ышлолалӧмсӧ, быдтор йылысь варовитӧмсӧ.

— А ме ичӧтдырйи...

— А ме... А ӧтчыд...

— А мекӧд ӧтчыд мый лоліс...

Помыс абу найӧ сёрнилы. И ӧтчыд збыльысь вунӧдчылісны, да Шучалин воис казармаӧ, кор ёртъясыс узисны нин. Лои гижны докладнӧй-рапорт. И мездіс тайӧ пӧрйӧ аслас визувлуныс да торъя нин аслас неважӧн на тэчӧм кывбурыс.

Дежурнӧйыс, дерт жӧ, юӧрттӧг эз ов начальстволы, ыштӧ боец Шучалин сёрмис быдса кызь минут вылӧ. Взводнӧй, сержант, вӧлі налӧн звер кодь стрӧг, аскинас йӧршитіс пельӧсӧ дисциплина торкалысьтӧ.

Мӧдыс дорйысис:

— Вунӧдчылі... Пукалі яблоня улын, тӧлысьыс гӧгрӧс...

— Отставить! Гиж рапорт!

— Кывбурсӧ, кодӧс тэчи рытывбыд, гижны жӧ?

— Кывбур? А ноко, лыддьы, Шекспир несчастнӧй!

И Шучалин лыддьӧ:

Кок улын асфальт, юр весьтын тӧлысь...

...Локтӧ нин, тотшсьӧдӧ андел кодь ныв.

Веж пуӧй, лӧньӧмыд, тшӧтш ӧмӧй кывзан?

Локтӧ со, кылан-ӧ? Мекӧд тшӧтш сьыв!

Сержантлӧн скӧрысь югъялӧны лӧз синъясыс, арышсьӧмӧн дзоргӧ мыжаммӧм боец вылӧ. Но другӧн синъясыс куньтыртчылӧны да пемдӧны-небзьӧны.

— Тэ того... Этайӧ... Тӧлысь вылас омӧльджыка чатрась... А то гауптвахта ме тэныд обеспечита! Шекспир...

«Мыні, мыні!» — радліс Шучалин, но другыс, Бугаев, поліс зонмыс вӧсна да раз-мӧдысь нин ӧлӧдліс:

— Тӧдмаласны кӧ, виччысь беда. Местнӧй населениекӧд йитӧдысь верман и трибуналӧ веськавны.

Тайӧ вӧлі збыль угроза. Но быдторлӧн пӧ пом эм. Помассис ставыс виччысьтӧг да зэв прӧстӧя. Налысь войскӧвӧй часьтсӧ кутісны расформируйтны-разӧдны кытчӧсюрӧ. Шуӧмаӧсь кодъясӧскӧ бӧр Союзӧ бергӧдны, кодъясӧскӧ ГДР-лӧн мукӧдлаинӧ вуджӧдны, кутшӧмкӧ юкӧн сӧмын кольӧдісны татчӧ, Тюрингияса ичӧтик карас. Сэки уна боец сетліс шыӧдчӧм, вӧзйысьліс военнӧй училищеясӧ велӧдчыны. Сетлісны шыӧдчӧм и кык друг Бугаев да Шучалин. Могмӧдісны. Военно-морскӧй училище, Ленинград.

Шондіыс петӧ и пырӧ,

Морӧсӧй кыз шогнас тырӧ,

Ой, сьӧлӧмӧй, сьӧлӧм, эн пот!

Сывйыштчис тэкӧд Морфлот...

«Марта, Марта! Тадзи колі. Ме тӧда: тэ ёна забедуйтін, но ӧд олӧмыс миянкӧд мый кӧсйӧ, сійӧс и вӧчӧ. Ме мӧд ног эг вермы. И эз позь. Здук кежлӧ ӧтувтліс миянӧс судьбаыс да пыр кежлӧ торйӧдіс. Но лов пытшсьыд казьтылӧмсӧ некод оз вермы мырддьыны, весиг судьбаыд. Со тай, ӧні, нэм джын кольӧм бӧрын бара на тӧд вылӧ усин, уськӧдчин вӧтӧн, медым менсьым лов пессьӧм такӧдны. Уськӧдчин сійӧ здукас, кор эг тӧд ме, мый жель сатшӧма сьӧлӧмӧ. Рытнас дыр эг вермы унмовсьны: ӧти-кӧ, первой вой узьмӧдчи аслам патераӧ. Мӧд-кӧ, рытнас, вокӧс гортас колляліг, пошта кудсьыс перйим кабалатор. Пӧвестка ыстӧмаӧсь меным милициясянь. Дерт, буракӧ, сёрнитыштны корӧны эсійӧ шпанаяс йывсьыс, кодъяс уськӧдчылісны ме вылӧ самӧй кар шӧрас. Вӧлі нӧ водзті миян Коми муын, медым со тадз грабитлісны пельӧс сайсянь уськӧдчӧмӧн? А найӧ уськӧдчисны. Эз повзьыны, эз яндысьны. Кӧні нӧ помкаыс, мый найӧс вӧтлӧ татшӧмтор вылас? Ми тай нӧ тшыг быдмим, но суседлысь игантӧм кильчӧсӧ эг лысьтлӧй воськовтны, кӧзяеваыс кӧ абу гортасӧсь, непӧштӧ морт вылӧ уськӧдчыны, мырддьыны, шобны. Колӧкӧ, Марта, тэ прав, колӧкӧ, тэ збыль ачыс любовыс. Гашкӧ, найӧ вельмисны сы вӧсна, мый кылӧны асьнысӧ эновтӧмӧн. О Господи... том войтыр вӧсна тӧждыс ӧд оз сӧмын меным имит, быд ай-мамлы да пӧль-пӧчлы. Менам моз жӧ быдӧнлӧн эм ныв-пи да внук-внучка. Менам внукӧй гожся каникул кежлас удж аддзӧма. А эз кӧ аддзы, петіс кӧ грабитны тшӧтш?..

Татшӧм мӧвпъяснад, татшӧм сёрни-баснинад ни милицияыдлы отсыштнытӧ нинӧмӧн он вермы. Пакӧститчӧмсӧ вермас сӧмын дугӧдны ставнымлӧн ӧтувъя тӧжд да вын государство масштабӧн. А гашкӧ, и паськыдджыка на. Экстремистъяс йылысь радио быд лун юӧртӧ му шар пасьталасьыс...

Менам милиция менӧ видзӧ

Вӧтыс и милициясянь пӧвесткаыс шызьӧдісны Николай Фёдоровичлысь ловсӧ да гортас спокойнӧя эз и вермы коллявны асывсӧ. Кофе чашка юӧм бӧрын петіс гортсьыс. Милицияӧ мунтӧдз кежаліс вокыс дорӧ. Сійӧ куйліс сук тшайӧн пӧкмелитчӧм бӧрас ас вольпасяс на.

— Узян? — пыригас шыасис гӧсьтыд.

— Пӧрӧдчи. Со книга восьті, лыддьыштыны кӧсйи. Комиӧн гижӧма, — Васьӧ чургӧдіс книгасӧ вокыслань, тшӧктіс быттьӧ, видзӧдлы пӧ тшӧтш, а ачыс гораліс: — Тайӧ Иван Тороповыд быттьӧ тэа-меа йылысь и гижӧма. Федя Мелехиныслы дӧнзьылӧма жӧ...

Куйланінсяньыс и варовитіс вокыс, а Вера кухняас пуӧ-пӧжалӧ, чӧскыд дукыс пыді жырйӧдзыс разалӧ, гильӧдӧ ныристӧ.

— Пӧсь няньсӧ локтӧ видлӧй, кык вок, азя нянь вӧчи быдсикас турунсьыс. Чӧ-ӧскыд!

— Пасибӧ, Вера. Вай инӧ чӧсмӧдлышт и эм, да меным мунны колӧ милицияад. — Чӧсмасьнытӧ чукӧстісны да, Николай Фёдорович эновтіс воксӧ, шуис сӧмын: — Сэки миянлы ставнымлы дӧнзьыліс.

— Эн шу... Гижӧмасӧ со сійӧ ӧтнас, — бӧрсяньыс кыліс Васьӧлысь гӧлӧссӧ, но Николайыслӧн ӧні дзик мӧдторӧн вӧлі тырӧма юрыс и вежӧрыс. Вокыс пӧ мед ас кежас лыддьысьыштас, а сылы колӧ милицияӧ ветлыны. Кухняӧ пырӧм бӧрын та йылысь и юӧртіс Вералы.

— Ветлы, — кайтыштіс Вераыс. — Нуръясьышт то, дай мун. Паскалльӧсӧ эсыяслысь эськӧ торкны и колӧ да. Пӧвадитчӧмаӧсь...

— Торкасны коркӧ, пыр оз вермы лоны тадзи, — эскӧдыштіс нывбабаӧс пиверыс.

Вера лӧсьыдика серӧктыштіс:

— Кор, шу, асьныс, гырысь начальствоыс, дугдас гусясьнысӧ. — Шуис да зэв азыма курччис быдсикас туруннад пӧжалӧм няньсӧ, мурӧктіс весиг курччигас, чӧскыд пӧ и эм! Гӧсьтыс тшӧтш судзӧдчис пӧжасысла.

— Но, Вера, тэ сюсь вежӧра жӧ! Да и кӧзяйка дельнӧй, быд лун мыйкӧ чӧскыдтор пӧжыштан! Пасибӧ, ме тшӧтш тэ дорын красуйтча, — пӧсь пирӧгӧн чӧсмасьыштӧм бӧрын ошкыштіс моньсӧ Николай Фёдорович да тэрмышсис мунны.

— Ветла, — шуис дженьыдика да петіс ӧдзӧс мӧдарас.

Луныс пуксьӧ бара мича, шондіа. Асъя тӧвруыс тӧкӧтьӧ ыркнитыштлӧ, пальӧдӧ унтӧ и дыштӧ. Лӧ-ӧсьыд! Окота апайтны ыркыд сынӧдсӧ. Муртса прӧйдитӧма улича киськалан машина, асфальтыс вакодь на, руасьӧ. Йӧзыс тыр жӧ нин улич вылын. Кокни паськӧма аньяс, нывъяс, мичаникӧсь, тэрмасьӧны нин удж вылӧ, удитӧмаӧсь, небось, и ныр-вомсӧ краситны-баситны, и паськӧмсӧ бӧрйыны поводдя сертиыс, тотш-тотш тупли каблукъясыс сӧмын нин зяткӧдӧны асфальт вывтіыс. Мужичӧйяс да том йӧз озджык быттьӧ тадз тэрмасьны, восьлалӧны зумыдика тувччигтыр. Челядьӧс да олӧмаджыкъясӧс тайӧ каднас шочаджык паныдалан.

Паныдасьлӧны ӧткымын зуйгигтыр мунысь дядьӧяс. Найӧ оз тэрмасьны. Паськӧмныс налӧн чукрасьӧм да няйт, ныр-вомныс паськӧм кодьныс жӧ чукырӧсь да жугыль, тувччигас шатовмуныштлӧны. Ӧти со и копрасьӧ, ӧктӧ папирос помъяс. Куритчыштны, пӧкмелитчыштыны эськӧ — тайӧ мӧвпыс и вӧтлӧ найӧс водзлань улича кузяыс.

Тэрмасьтӧг, но зумыд восьласӧн шлапйӧ-тувччалӧ Николай Фёдорович, уджвывса ветеран, вӧвлӧм офицер. Сылы абу веськодь аслас рӧдимӧй карыслӧн олӧмыс.

«Он вермы кыпӧдны страналысь вын-эбӧссӧ ӧти сӧмын ядернӧй вынъяс ёнмӧдӧмнад... Йӧз вӧсна тӧждысь, гашкӧ и, ёна коланаджык...» — мыйлакӧ друг воис сылы мӧвп. Колӧкӧ, аддзис эсійӧ папирос пом ӧктысьсӧ да, а колӧкӧ, и век на кодкӧдкӧ вензьӧ эсійӧ шпана-зон судьба вӧснаыс, коді уськӧдчыліс сы вылӧ воддза рытнас да код вӧсна мунӧ ӧні милицияӧ сійӧ лоӧмтор йывсьыс сёрнитны.

«Князь тьмы будет побеждён, он исчезнет, как дым...»

Мыйлакӧ друг усисны тӧд вылас Даниил Андреев книгаысь тайӧ кывъясыс. И сэтшӧма шензьӧдіс асьсӧ. Видзӧдтӧ пӧ, колян во книгасӧ лыддьылі, а абу вунӧма!

«После его гибели будет самое страшное, но силы света и ангелы победят зло. И Роза Мира вновь вступит в свои права...» Сӧрӧ ли, оз ли книгаыс, но йӧзыслы сетӧ надея, да тайӧн нин бур.

Милиция дорӧ воӧм бӧрын пырнысӧ Николай Фёдорович эз на тэрмась. Кильчӧ дортіыс прӧйдитіс да водзӧ на мӧдӧдчис аэропортлань. Сӧмын бӧрас, аэропортӧ пыранінті прӧйдитӧм бӧрын да бӧр милиция дорӧдз воӧм бӧрын, веськӧдчис пыранінланьыс.

Дежурнӧйыс видзӧдліс сылысь пӧвесткасӧ да бӧр сетанмоз шуис:

— Ачыс Новосёлов абу на, но сэні эмӧсь нин, вылыс судтаас сылӧн кабинетыс.

Кабинетас ӧти пызан сайын пукаліс детинка кодь на том морт, стрӧг чужӧма, пыр и шыасис ӧдзӧсӧд пырысь дорӧ:

— Ті кутшӧм делӧ кузя?

«Кутшӧм делӧвӧй», — пасйыштіс ачыс аслыс Николай Фёдорович.

Мӧд пызан дорас томиник на жӧ нывка сёрнитіс телефон пыр:

— Да, аддзим, аддзим тіянлысь гуськульястӧ! Телевизортӧ буретш рынок вылын вузалӧны, — юӧртіс сійӧ кодлыкӧ телефон пырыс да содтіс: — Верманныд волыны да босьтны, а зӧлӧтӧй цепочкаястӧ удитӧмаӧсь нин вузавны. — Та бӧрын нылыд пуктіс трубкасӧ да вӧзйис пырысь мортыдлы пуксьыны, индіс эз аслас пызандорса улӧс вылӧ, а мӧд пукалысь зонмыслы вочаас. Ачыс тшӧтш сибӧдчис на дорӧ.

— Ме со... — пуксьӧм бӧрас мыччис пӧвесткасӧ Николай Фёдорович стрӧг зонкаыдлы.

— Мый нӧ, тіянӧс грабитісны жӧ? — кабалаторсӧ босьтіг юаліс зонкаыд.

— Эз. Кӧсйисны, но эз удитны.

Стрӧг следовательыд друг пӧрис кыпыд зонкаӧ, серамыс на петыштіс и, кор горӧдіс:

— О-о-да! Тіянлы везитӧма на! Миян сы мында шыӧдчӧм! То талысь град йӧрсӧ куштӧмаӧсь, то овмӧссӧ петкӧдӧмаӧсь! Мыйкӧ дурмӧмаӧсь йӧзыс! Ті извинитӧ, ме тані абу ас местаын, ми сӧмын то Настякӧд отсасьысьяс, «народнӧй дружинникъяс». Сідзсӧ студентъяс, первокурсникъяс на, юридическӧйысь.

Пансис на костын сёрни, прӧстӧй, абу казеннӧй. Николай Фёдорович эскӧдіс томъяссӧ, мый найӧ кӧ босьтчасны омӧльыскӧд тышкасьны, то и бурсӧ налы, ветеранъяслы, позьӧ на виччысьны. Нывка сійӧ кывъяс вылӧ дӧвӧльпырысь сераліс, аслас вынъяс вылӧ эскис. Збыль, татшӧм нывкаыд оз вош, збой, варов, тӧлкӧвӧя сёрнитӧ.

Сёрни помас зонкаыд бара на топыд делӧвӧй гӧлӧсӧн шуис:

— Тіян районыс лыддьыссьӧ, вобщемсӧ, благополучнӧйӧн. Но оз ков вунӧдны: сэні студенчествоыс уна, вӧвлӧм ПТУ-яс, лицейясӧн ӧні ӧткымынсӧ шуӧны, СГУ-лӧн общежитиеясыс. Овлӧ быдторйыс и сэні... Кутам тӧд вылын видзны и тіянлысь шыӧдчӧмтӧ. Участкӧвӧйыслы закажитам... Сэсся и асьныд асьнытӧ видзӧй тшӧтш, сёр рытнас энӧ ветлӧй... Пока тайӧн тіянӧс и вермам такӧдыштыны, а сэсся... Мый вермам, старайтчам. Опытнӧйджыкъясыс миян ӧні командировкаынӧсь, Чечняын...

Кокъясыс асьныс и нуисны

Николай Фёдорович гӧгӧрвоис, мый колӧ эновтны том следовательястӧ. Весь, буракӧ, и оз пукавны. Со и телефоныс бара звӧнитӧ.

Прӧщайтчис да петіс. Лов вылас кокньӧдыштӧмсӧ кыліс улич вылас петӧм бӧрын. Мыйлакӧ бара на окота лои аэропортлань ветлыны. Да, дерт жӧ, татчӧ кыскӧ! Тані коркӧ вӧлі гаражыс, кытчӧ найӧс мамыскӧд вайӧдіс шопер дядьыс! Тані виччысисны батьсӧ. Тешкодь, тешкодь... Кадыс кольӧ, ставыс вежсьӧ. Аэропорт ӧні тані! А тюрмаыс эстӧнджык вӧвлі, сэтчӧ и сувтісны карас воӧм бӧрын. Зэрӧ вӧлі тӧв шӧрнас, шебрас увсьыс, машина кузовсьыс петны вӧлі неокота... А бать воис, да кӧлуйнас и кысйисны со эсійӧ улича вывтіыс. Вадор кырйӧдзыс... Интереснӧ, кутшӧм ӧні сэті лои? Ӧдвакӧ сійӧ керкаыс век сэні сулалӧ?.. Тюрмаыс тай абу нин-а. Сы местаын зымвидзӧ ыджыд кирпич керка. А туй мӧдарас — дзирдалысь юра часовня. Мыжтӧг мыжалӧмъясӧс казьтылан пас.

Ас тӧдлытӧгыс ылькмуніс челядьдырыс, сиктысь карас воӧмыс, Сыктыл берегын ислалӧмыс да купайтчӧмыс, Кырул куръяас чери кыйӧмыс, Юлькакӧд ворсӧмыс... О Господи, пӧдтас! Сэтшӧм ясыда ставыс син водзас сувтӧ и сувтӧ.

И кокъясыс асьныс и кутісны нуны сылань, куръя берегланьыс. Сэні ӧткымын пу, ас керка кольӧма на. Орччӧн шуйгавылын Пушкин уличаланьыс зымвидзӧ нин кык ыджыд кирпич керка, со нӧшта на панӧмаӧсь керка. Веськыдвылас тыдыштӧ Кырул вичколӧн йылыс да крестыс. Сэки эз уджав вичкоыс, кресттӧм вӧлі, ӧні, висьталісны, служитӧ. Но налӧн керкаыс... Кӧні налӧн керкаыс? Сійӧ кык судта вӧлі, ӧні ӧти судта, но дзик вед сы кодь! Тайӧ, тайӧ! Со кильчӧпомас кык зонка ворсӧны. На дорӧ шыасьлас!

— Улыс судтаыс пӧ эстчӧ, му пытшкас пырӧма, — вочавидзӧ зонка на дорті мунысь дядьӧлы да збоякодь и воча юалӧ: — А тэныд мый? Мый юасян? Ветлан...

Николай Фёдоровичлӧн серамыс петіс, и ковтӧм синва тусь бырснитіс. «Ме кодь жӧ», — думыштіс да сьӧлӧмсяньыс и пондіс висьтавны, тані пӧ ме коркӧ овлі, кор тіян кодь на жӧ ичӧт вӧвлі, и кор керкаыс кык судта на вӧлі. А ті куръясьыс черисӧ кыянныд на? Ми пӧ вуграсьлім, ок, кыдзи!

— Ми ог... Ми ог тані олӧ, ми бабӧ дорӧ гӧститны воим. Ми Орбитаын олам. Бабӧ тані... — окотапырысь и зонкаыд висьтасис дядьыдлы.

— А бабтӧ кыдзи шуӧны?

— Клаваӧн. Со сійӧ сэні, керка саяс, картупель град сылӧн сэні, морков и.

— Клаваӧн? Да чукӧстлӧй сійӧс, гашкӧ, ме сійӧс тӧда да?

А бабыслы и чукӧстӧм оз ков, ачыс, кылӧма да, воис. Сибӧдчанмозыс кисӧ пуктӧма кымӧс вылас кӧзырӧкӧн да видзӧдӧ челядькӧд сёрнитысь бокӧвӧй морт вылас.

— Ме тані. Коді-мый менӧ юасьӧ?

Пӧрысь старука, кокас колоши кӧмалӧма, юрас чышъянтор, чышъян увсьыс тыдыштӧ дзор юрсиыс.

— А коркӧ тані Кустышевъяс овлісны. Ті онӧ тӧдӧй?..

Пӧрысь нывбабаыд клеснитіс кияснас, горӧдіскодь:

— Батюшкиӧ, овлісны! Ме со век ола тані и. Тэ нӧ мыйла эськӧ юасян? Коді ачыд?

— Клава, эн тӧд менӧ? Ме — Шучалин. Помнитан-ӧ Колькаӧс, збой детинкасӧ Шучалинъясыслысь?

— А Господи! Кыдзи нӧ ог помнит? Помнита, дерт! А сё дивӧ, этатшӧм вӧвлін, ыж шег ыджда ичӧтик зонка! А со дзор тошка жӧ нин! Господиӧ, ме тай, инӧ, древньӧй старука нин! Видзӧдлы, этатшӧм кавалер водзад кыдзи мыччыси! Ёмасьыс эн повзьы, картупель му вылӧ петалі... Ме вед тані и нэмӧс олі. Ӧні сэсся стрӧительствонад топӧдӧны и топӧдӧны. Медбӧръя гожӧм, буракӧ... Кытчӧ и кута вошйыны? Ӧнія челядьыдкӧд он вермы...

Ставсӧ, мый эмсӧ, ӧтчукӧрӧ лыддьӧдліс да лыддьӧдліс, а сэсся гӧгӧрвоис жӧ, мый уна кутіс висьтасьны-норасьны да бара шлопкерис кинас бок кузяыс:

— А тані сулӧда! Пырам керкаас. Ӧтнам ӧні ола. Челядь со волӧны купайтчыштны да мый да... Да ті нӧ, лешак пиян, энӧ на няньысла ветлӧй? Кыш, чожа котӧртлӧй! Гӧсьт то миян воис! — тайӧ внукъяс дорас нин тадзсӧ горӧдіс да пӧрччис коксьыс колошисӧ, мӧдіс кайны кильчӧ вылас. — Лок, бур гӧсьтӧ, пыр, эн повзьы. Тіян жырйӧ ме овмӧдчи, ті сэні овлінныд. Сэсся на нӧшта овлісны...

Николай Фёдорович керкаӧ пырӧмысь пыксьыштіс:

— Тані зэв лӧсьыд кильчӧ помад, да огӧ и пырӧй, сідз пукалыштам, юасям-висьтасям, — шуис да дзик пыр и лэччысис улыс пос тшупӧдас. — Тані со сэтшӧм лӧсьыд да. Сӧстӧм и. Зонпосниыд со котӧртісны, а ми пукалыштам.

Кӧзяйкаыс шогӧ усьліс:

— Кыдзи нӧ тані? Этатшӧм гӧсьт да...

Гӧсьтыс сійӧс такӧдыштіс:

— Ме мӧдысь на вола, гӧснеч босьта да. Талун ӧд эг и чайт вонысӧ, прӧйдита вӧлі да кежи, видзӧдла, мися, миян керка сулалӧ оз. А то... Сулалӧ! Да и тэнӧ татысь аддзи! Дивӧ абу, кымын во кольӧма! Вай пуксьы орччӧн да висьтасьышт, мам-батьыд ловъяӧсь абу, Юляыд кӧні? Тётя Машаяс овлісны — ставсӧ, мый тӧдан. Ме вежон нин тані, Сыктывкарас, пыр кежлӧ вои овны. Ӧтнам жӧ нин, пӧлӧй кувліс колян во. Ӧтнамлы зэв гажтӧм лои йӧз муад овны да вои тай... Гӧститнысӧ ме дорӧ сэсся коркӧ волан жӧ... Юляыд кӧні? Тані карас жӧ, гашкӧ, олӧ да? Ӧні ӧд паныдасям кӧть, огӧ тӧдӧй ӧта-мӧдӧс...

— А эсы мында кадыс коли да... Юля сійӧ миян верӧс сайӧ мунліс грузин сайӧ. Абу эськӧ грузин да, сэтчаньысь кыськӧ, сьӧд морт. Сэтчаньӧ и мунлісны. Новӧй Афонын ӧні олӧны. Асланыс сад, керка... Ме водзті унаысь на ордӧ волі, ӧні тай он вермы сэтчӧдз муннытӧ-а... Ой, райын найӧ олӧны! Ӧні норасьӧ жӧ. Дай письмӧсӧ шоча жӧ гижӧ. Бунтуйтчӧны жӧ сэні да...

Кӧн тэ, Юлька?

Зонкаяс, Клавдиялӧн внукъясыс, ӧдйӧ и шелзьӧдлӧмаӧсь, бобукъяс, няньыдла. Вайигкостіас джынсӧ дзибӧдӧмаӧсь шыръяс моз.

Нянь тупӧсьсӧ бабыслы мыччигмоз ичӧтджыкыс мыйкӧ кутліс висьтавны, да мӧдыс бабсьыс гусьӧн петкӧдліс сылы кулаксӧ. Ичӧтыд эз повзьы да тшӧтш мышсяньыс мыччыліс кулак. Но норасьны ли, соритчыны ли, эз кут, нырнас сӧмын вирснитліс.

Николай Фёдоровичлы сэтшӧм любӧ лои тайӧс аддзывны, петіс серамыс. Кыкнан зонкаыслысь чушкыль-чошкыль керыштіс чолкаторъяссӧ да шыасис найӧ баб дорӧ:

— Но и визув зонкаяс тэнад, Клавдия Николаевна! Ме коркӧ тшук на вола, тайяслы кампет козин вая. А ӧні муна сэсся. Вок менам, ичӧт Васюксӧ ӧд ті Юлякӧд видзлінныд на, помнитан. Операция бӧрын, висьӧ на. Тӧждысьны кутас, дыр кӧ манитча. Аддзысьлытӧдз!..

Кутчысьліс Клавдилы киас, бара на шылькнитіс юрнысӧ поснияслысь дай эновтіс сӧстӧм кильчӧ помсӧ. Гырысь восьласӧн мӧдіс ылысмыны.

«Пӧжалуй, пӧлӧныд мудзтӧдз жӧ лоӧ, автобусӧ пукся», — мӧвпыштіс мунігас да автобус сувтланінӧ и веськӧдчис.

«Кутшӧм удачнӧя заводитчис луныс. Воддза волігъясӧ эг и некор интересуйтчыв челядьдырся олан керкаӧн, а талун... пӧрысьма, буракӧ. Ачыс лолӧй, буракӧ, новлӧдлӧ. Со и ичӧтдырся ёртӧс аддзылі, Клаваӧс. Нэмыс сэн олӧма. Чайтан-ӧ татшӧмторсӧ? А вот жӧ, олӧ. Жаль, пытшкас эг пырав. Да, гашкӧ, и збыль на коркӧ Васьӧ гозъякӧд волам. Ичӧтдырся горт ӧд... А Юлька менам, чушпарйӧ, грузин сайӧ мунӧма. Новӧй Афонын олӧ. Тешкодь, аддзи кӧ быттьӧ сійӧс сэтысь, Новӧй Афонсьыс, тӧді эг эськӧ? Пӧжалуй, эг, вежсис жӧ ӧд. А колӧкӧ, и тӧді. Юлькаӧс да эг тӧд?.. А вӧлі ме ӧтчыд Новӧй Афонад. Гаграын шойччимӧ Олюшкакӧд, туристъясӧн сэтчаньӧдз нулісны шойччысьяссӧ. Нэм ог вунӧд Новӧй Афонтӧ, ёна сэн сьӧлӧм вӧрзьыліс. Ӧти-кӧ, манастырскӧй стрӧйбаясыс кутшӧмӧсь! Море берегсяньыс матынӧсь, джуджыд кыр йылын, оливкӧвӧй пуяс гӧгӧрыс, радӧн-радӧн. Сійӧ воас сы мында ӧрешки кодь плодъясыс вӧлі артмӧмаӧсь! Ӧшалӧны... Казьтыштныд нимкодь сэтшӧмторъяссӧ. Но вӧрзьӧдіс и шензьӧдіс нэм чӧж кежлӧ гыркса гӧраясыслӧн пещераыс. Уна зал му пытшкас, сталактитъяс... Сэтшӧм фигураяс кыдзкӧ артмӧмаӧсь изсьыс! Чудеса, быттьӧ кодкӧ нарошнӧ и вундалӧма да лепкӧдӧма! Ӧти медбӧръя да медічӧт залыслы весиг Тбилиси ним сетӧмаӧсь. Морт олан жыр артмӧма дай став! Быттьӧ и пызан сэні и пызанвыв лампа, и кружевнӧй ӧшинь занавесъяс! Вӧчӧма кодкӧ уна нэмъяс чӧжад. Мупытшса ваясыс-ӧ, ачыс Енмыс-ӧ. И музыка. Кодкӧ вежӧра жӧ морт сійӧ музыкасӧ лӧсьӧдӧма да вӧзйӧма гӧраяс гырк пытшкӧ меститны. Оз юргы, оз шыав гора, а мургӧ. Мургӧ быттьӧ ачыс вечносьтыс — помасьлытӧмыс да дор аддзытӧмыд, а тэ чайтан асьтӧ ичӧтик гагйӧн ли, гырысь изъясыслӧн микроскоп пыр тыдыштан из чирнас ли, а колӧкӧ, и вуджӧрӧн либӧ вӧсни-вӧсни шыӧн.

Уна лои аслас служба чӧжӧн кывлыны паськыд мореяслысь увгӧмсӧ и вашкӧмсӧ, сы веркӧсті лэбалысь тӧлыслысь шутьлялӧмсӧ. И ва увті уялігӧн ва личкӧдсӧ сы мында аддзылӧма. Сэні пыр вӧлі кылан пӧдтана личкӧм. А тані, из гӧраяс пытшкас, сылӧма быттьӧ туша-мыгӧрыд, да сӧмын кувлытӧм лолыд лэбалӧ... Вежӧр кудъяд унатор чукӧрмӧ олігчӧжыд, мыйсӧ сӧмын он кывлы да аддзыв. Ставсӧ, дерт, помнитны быд здукӧ он вермы, а со Юлькаӧс гарыштӧмыс восьтіс кудсӧ, да ыльмуніс сэтысь ортсыӧ ёна важся, кызь во водзті аддзысьлӧмыс. Ыззьӧдіс-шызьӧдіс ловсӧ, выль пӧв быттьӧ и олан.

А Юля, ичӧтдырся шогыс и радлуныс, визув Юлькаанӧй, овны сэтчаньӧ веськалӧма, сійӧ олӧмнас олӧ, сынӧдсӧ лолалӧ. А шуда-ӧ сійӧ олӧмас, он на и тӧд. Да кыдзи верман тӧдны йӧзсӧ, кор и ачыд бура он тӧд, шуда тэ али шудтӧм. Вера тай кодкӧлунӧ на шуис, быд здук пӧ мортыслӧн шуд, ачыс пӧ олӧмыс шуда кӧзяин. Колӧ пӧ кужны сӧмын радлынысӧ сійӧ козиныслы. Енъюгыд аддзӧмыс пӧ и шудыс.

Ыджыд шудӧн, дерт, он шу тайӧ здукъяссӧ, но Николай Фёдорович локтіс автобус сувтанінӧ буретш сійӧ здукас, кор автобусыс ньӧжмӧдӧ нин вӧлі гӧгыльтчӧмсӧ сувттӧдзыс.

Кыдзкӧ-мыйкӧ эськӧ тувъясис-пырис пытшкас, но вӧльнӧя лолыштыны эз жӧ вермыв. Чунь ни чаль шӧтӧма да. Вӧлӧмакӧ, Кырул вичкоысь служба бӧрас юрбитысьяс разӧдчӧны. Та мында кевмысьнад, сідзкӧ, и дзескыдыс благодать. Бур нин, мый автобусыс оз пот, тюрӧ-нуӧ. Быд сувтланінын ӧтияс чеччӧны, мӧдъяс пырӧны, жӧдзӧны-педзӧны йӧз. Сідзкӧ, олӧ карыс! И тайӧ бур. А вот ӧткымынъяс вунӧдӧмаӧсь, мый вичкосянь петісны сӧмын на. Со орччӧн кык нывбаба венӧ воисны, не сӧмын пиньсӧ петкӧдлісны, быд лёк кывнас мӧда-мӧдсӧ кӧритісны, дасьӧсь вӧлі и гыжсӧ петкӧдлыны, да дзескыдыс на и видзис найӧс тайӧ грексьыс. Ставыс бур вылӧ, мый вӧчсьӧ.

А дзескыд и эм мирыс

Васьлӧн повзьӧм-шӧйӧвошӧмыс да шензьӧмыс вӧлі, кор восьтіс ӧдзӧссӧ да аддзис докторшасӧ Ольга Сергеевнаӧс. Тайкӧ и яндзимысла ӧдзӧссӧ оз клопкы-пӧдлав врач ныр водзын. Увдор гач кежсьыс ӧд уськӧдчис восьтынысӧ, чайтіс, Миколай вокыс милициясьыд локтӧ. А вӧлӧма урологияысь врачыс, коді вӧчис Васьӧлы операциясӧ.

— Василий Фёдорович, менӧ эн виччысьӧй? — небыдик мыла гӧлӧснас шыасис Ольга Сергеевна да эз жӧ бӧрыньтчы, а воськовтіс порог вомӧныс.

«Пырӧй, пырӧй!» — тай удитіс жӧ Васьӧ горӧдны да уськӧдчис пыді жыръяс вылас мыйкӧ пасьтыштны. Регыд петіс, пасьтасьыштӧма. Извиняйтчигтыр пуксьӧдіс виччысьтӧм гӧстятӧ самӧй почётнӧй местаас, ичӧтик пызандорса креслӧас, пыр и вӧзйис чай да ас пӧжас нянь. Татшӧм гӧстятӧ пӧ гӧститӧданторйыс менам быдтор жӧ эм: чай пӧсьӧда, азя нянь гӧтырӧй пӧжалӧма, гӧрд помидор да морков свежӧйӧс кымынӧскӧ тӧрытнас вайліс жӧ!

Васьӧ абу ёна кальӧд вома, топыд вомаджык, а корсюрӧ и варовмылӧ. Верасянь пӧ велалі уна вонад, шулас на ачыс мукӧддырйи. Докторша водзад и дзикӧдз варовмис со. Любӧысла — абу вунӧдӧма сійӧс докторыс.

Мӧдыс эз и ӧткажитчы да тайӧн ёна збоймӧдіс раминик кӧзяинсӧ. Вай пӧ гӧститӧд и эм, Василий Фёдорович чайнад да висьтась, кыдзи олан. Телефон пӧ сетлі, тшӧкті звӧнитлыны. Онӧ звӧнитӧй, да ачым вои, пыра, мися, видзӧдла. Отпускӧ мӧда, да мунтӧдзыс трубкатӧ снимитны колӧ. Лекарствонас быд лун-ӧ пожъялінныд ранасӧ? Оз орӧссьы?

— Оз кӧ-а. Ме ничово ачымӧс чувствуйта да, мыйла кута лишнӧй разыс тіянӧс, Ольга Сергеевна, тревожитны? И метӧг, тӧда, тіянлы удж-тӧждыс сюрӧ, — шуалӧ Васьӧ.

Висьыськӧд докторша сӧглас.

— Сюрӧ, збыль. Сы мында висьысь, — шуӧ сійӧ да серӧктыштӧ на: — Оз кӧ тшын-бус пинявны, и то бур. Артмӧ вед, мукӧддырйи и пинялӧны на да судӧн грӧзитӧны, лёка пӧ вӧчинныд операциясӧ, ранаыс оз бурд, орӧсь. А аслас, видзӧдлан да, ид кӧть кӧдз, няйтыс кынӧмас! Юышті пӧ да, быгляссьӧма и эм няйт гӧптас... Овлӧ и сідзи. Но вай видлам тіянӧс...

Муртса на нюжгысис Васьӧ диван вылас, кушӧдіс гӧгсӧ, ӧдзӧсас бара кодкӧ тринькнитіс. Ольга Сергеевна и муніс ӧдзӧссӧ восьтыны. Восьтіс, кылӧ, да друг горӧдіс:

— Дядь Коля! Тэ кытысь?

— Олюшка?..

Сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн и пырисны жырйӧ, кутчысьлӧны, окасьӧны. Васьӧ пока нинӧм на эз гӧгӧрво, но ковмис бӧр тупйыштыны кынӧмсӧ да чеччыны нюжвидзанінсьыд.

— Васьӧ, тайӧ — Ольга, мый тані вӧчӧ тэ дінын? — кыпыд гӧлӧса, шыасис вокыс дорӧ Николай Фёдорович, ачыс век кутӧ докторшалысь кисӧ.

— Доктор менам. Видлыны воӧма, — шуӧ Васьӧ.

— Доктор. Да тайӧ жӧ менам Борис зятьлӧн чойыс, Ольга Сергеевна! Сергей Авдеевичлӧн нылыс! Мурманскын ӧти площадка вылын олімӧ! Олюшка нывканас вӧлі аддзас менӧ гортӧ локтігӧн, уськӧдчӧ паныд, чуньсӧ вомас сюяс, нурбыльтас: — Ябйочко принёс?

— Да, да, ме помнита! Но вайӧ водзвыв висьысьӧс менсьым видзӧдлам, а сэсся... Ой, дядя Коля!.. Чайтан мӧй: тадз аддзысямӧ!

Васьӧлысь лои видлалӧма да малалӧма кынӧмсӧ бура. Докторша шуис:

— Нинӧм эг аддзы лёксӧ. Пӧжалуй, позяс сэсся и трубкатӧ шыбитны. Аски-аскомысь и лок больничаас. Куйлыштан лун-мӧд.

Николай Фёдоровичлӧн татчӧ друг юалӧм артмис:

— Гашкӧ, мекӧд сэсся сиктӧ тшӧтш ветлас да? Больничасьыс петӧм бӧрын, шуа.

Докторша козьналіс Коля дядьсӧ юалан видзӧдласӧн:

— Сиктӧ, шуанныд? Ме думысь, Василий Фёдоровичлы пока оз на позь сиктъясті ветлыны. Мед гортас на олыштас. А ті, дядя Коля, верманныд ӧтнад ветлыны.

— Метӧ верма, да кыкӧныс гажаджык, — нюмсермуніс дядьыс да пондіс висьтавны, кутшӧма гажыс бырӧма ас чужан сиктсьыс, и кутшӧм сэні гажа гожӧмнас, и мыйта купайтчыны позьӧ, и тшак вотны, и чери кыйны.

— Сідз ошкинныд, — кыпыда серамыс петіс докторшалӧн, — меным тшӧтш окота лои ветлыны сиктас.

— Но и ветлам! Мыйын делӧыс? Босьт отпуск, верӧстӧ, нывкатӧ.

Дзик пыр и вӧзйис дядя Коляыс ветлынытӧ, да Оленькаыс ышловзис, ӧтказ быттьӧ и лои сетӧма, шуис:

— А делӧыс сыын и эм, мый ме отпускын нин пӧшти. Выльлунӧдз тайӧ куим лунсӧ уджала дай сэсся чук-чук-чук поездӧн! Пӧлинӧ, тэ кор локтін Прибалтикасьыд? Пӧпуттьӧ миянӧ Одинцовоас эн кежавлы? Кыдз сэні олӧны? Папа звӧнитліс: мамӧ висьмӧма. Сійӧс видлыны и кӧсъя ветлыны. Москваті гуляйтышта и, кык во нин некытчӧ эг петав.

— Москваад ме колян вежон помнас на вӧлі. Батьыдкӧд, Сергей Авдеевичкӧд, ох, сывъясьӧмӧн да окасьӧмӧн аддзысьлімӧ. Поезд дорӧдз воліс менӧ встречайтны. Но Одинцовоас ме, кӧнешнӧ, эг ветлы. Татчӧ тэрмаси. Сёрниыс вӧлі и эм мамыд висьӧм йылысь, но эз ёна жуглясь.

— Ох, папа! Петкӧдлас нӧ сійӧ жуглясьӧм? А делӧыс серьёзнӧй. Больничаӧ водтӧдӧмаӧсь. — Ольга Сергеевна бара кузя ышловзис да тайкӧ и оз бӧрддзы.

Ковмис кык воклы такӧдыштыны докторшатӧ бур кывйӧн и бур сӧветӧн.

— Но ветлы инӧ, дитяӧ, Олюшкаӧ, — сьӧлӧм сетіс Коля дядьыс да тшӧтш и закажитіс, мунан да пӧ висьтав поклон мамыдлы и ставыслы да корлы гӧститны найӧс тшӧтш татчӧ. Менам выль патера ӧні, тані, Сыктывкарас. Локті ме Прибалтикасьыд пыр кежлӧ татчӧ. Новоселльӧ вылӧ, шу, корис. Оленькаыслӧн паськавлісны и вомыс, и синъясыс:

— Кыдзи?! Пыр кежлӧ? Эновтін сэтшӧм гажа да бур оланін! Прибалтикатӧ Коми вылад он на жӧ веж!

— Вежи тай, — вочавидзис Коля дядьыс да пемдіс быдӧн чужӧм вылас. — Мый меным ӧтнамлы сійӧ гажыд? Тані кӧть рӧдвуж.

Гӧгӧрвоис Оленька дядьсӧ, но шуны шуӧма, дойдіс да он бергӧд петӧм кывтӧ.

— Ой, извенит, дядя Коля, — шуис дай. Содтыштіс тай нӧшта: — Аддзысьламӧ на вед? Ме збыль ветла Москваад да вайӧдла ставнысӧ тэнсьыд выль оланінтӧ нимӧдны!

Тайӧн и мӧдіс сэсся ӧдзӧсланьыс. Тэрмасьӧ удж вылас да.

Кыкнан вокыс колльӧдісны сійӧс ӧдзӧс дорӧдзыс, Коля дядьыс и кильчӧ помӧдзыс на петаліс.

Докторшаӧс коллялӧм бӧрын вокыс пыр и юаліс Николай Фёдоровичлысь:

— Но, мый шуисны милицияад? Эсы дырйи эг ышты юавнысӧ, мися, дивитасны, милицияясті пӧ ветлӧны.

— И правильнӧ вӧчин, эз и ков сы дырйи. Лишньӧй сёрни-басни, сэтчаньӧ мунас, Катенькалы кутас висьтавны. Мыйла колӧ... Ме вот кӧсъя, мед оз кывлы и миян новӧй русскӧйыд, Филипьевичыс, да и вежань кӧть. Вераӧс колӧ предупредитны. А сідзсӧ... Мый сэсся милицияад? Норасьышті ме, найӧ норасьыштісны. И налы абу ӧнъя олӧмыд ма нёнялӧм... Воюйтамӧ да! Ставным воюйтам! Чечняын война, Госдумаын бара жӧ вен да тыш, ӧти кывйӧ оз воны. Весиг и пӧчьяс со автобусын ӧта-мӧдыскӧд тайкӧ тыш оз лэптыны. Тшетшӧдчисны ёна... мудзи ме, воканӧ, котралӧмсьыс, майшасьӧмсьыс. Пенсия кузя аски нӧшта ветла кыті колӧ, дай сэсся муна сиктӧ. Вуграсьны кута, тшак вотны... Шойччыштыны колӧ...

Автобус нуӧ сиктӧ

Сиктӧ мунысьӧс вок гозъяыс автобуснӧйӧдзыс коллялісны. Тшӧтш и сьылысь Васьӧ кильчӧ помӧдзыс петаліс колльӧдчыны. Корис Николай Фёдоровичӧс организуйтны сиктас концерт, менам пӧ баянистӧй лун-мӧд бӧрти воас нин Серегов курортсьыс, да тшук шутёвтлам-волам тіян районӧ, тіян сиктӧ тшӧтш и.

— Ӧбязательнӧ, — серамсорӧн кӧсйысис Николай Фёдорович да ассяньыс тшӧтш ошйысьыштіс: ме пӧ тай военнӧй паськӧмӧс босьті жӧ, гашкӧ, челядькӧд либӧ ветеранъяскӧд аддзӧдчывны жӧ ковмас да. Воан, да вот сэки ӧтувъя гажа рыт пӧ и вӧчам!

Кыпыд лолӧн и пуксис сэсся татшӧм сёрни бӧрад аэропортӧдз нуӧдысь автобусӧ, шмонитіс, ичӧтдырйи пӧ ёна концертасьлі да ӧні пӧрысьӧ-нэмӧ быть нин организуйт сьылысь суседлы концертсӧ.

Автобуснӧй вокзалын тырыс йӧз, ветлысь-мунысьыд тай тырмӧма, быд вожӧ вед тасянь мунӧны: Сыктыв вожӧ, и Эжва вожӧ, и Емва вожӧ. Найӧ сиктӧ нуӧдысь автобус абу на, но Вера со аддзӧма нин — Николай Фёдоровичлы пӧпутчикӧн индіс гӧрд чышъяна олӧма нывбаба вылӧ:

— Конӧ Валясӧ ӧд, Николай, тэ, пӧди, тӧдан? Тэкӧд мунысь лоӧ. Пиыс, то, эстӧн и.

Гӧрд чышъянаыд сибӧдчис на дорӧ, кыкнан кинас шлопкерис:

— Но-о, видзӧдлӧ! Коді воӧма! Пролӧ Миколай! Бур лун, бур час, Педӧрӧвичӧ! — Топыда вочакиасьӧм бӧрын водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ: — Кымын во нин эн мыччысьлы, а воан жӧ бара? Кыскӧ тай, шу, гортыд. Пукалыштам инӧ орччӧн автобусас кӧть. Нывдырйи меным эн ликтыв-а. Мӧд Валяӧс век синмалін, ме вылӧ эн видзӧдлы... Ӧні кӧть висьтася, сэки эг лысьтлы-а...

Нывбаба лӧсьыдика серӧктіс. Серамыс петіс и кавалерыдлӧн.

— Пукалыштны позьӧ, но эсійӧ дядьыс абу верӧс тэнад? Сюся видзӧдлывлӧ тэлань да?

— Чӧл, кыдзи верӧс! Пи менам тайӧ, Ӧльӧксан. Верӧсыд менам важӧн абу. Казьтыштӧм лои, а бур кывсӧ и шуны жаль. Юӧмысь кувлі, сотчыліс, дай эталы то, Ӧльӧлы, кольӧма бур олан сямсӧ. Бӧрд кӧть серав татчӧ, а висьтала нин: карын больничаын тӧлысь лечитчис. А муртса петім сэтысь, пыр и кутіс шуны, ӧти дозтӧ пӧ вед босьтан жӧ, мамӧ, сы дыра эг аддзысьлӧй да, за встречусӧ пӧ юыштам жӧ. Со сэсся ол да выл такӧд кыдзкӧ. Писӧ Чечняӧ нуисны, гӧтырыс пышйис...

Нывбабаыд сӧмын на шмонитіс, кыпыд гӧлӧса вӧлі, а со... бӧрдӧ нин. Курыд шогыс тай и велдіс на, кӧзяйка тӧдлытӧгыс петкӧдчис. Бара на кутліс серӧктыны, да эз артмы.

Вера и кыкнан вокыс кутлісны такӧдны нывбабатӧ, да он на, вӧрзис кӧ сьӧлӧмыс. Бӧрти пиыс тшӧтш суитчис, эн пӧ, мамӧ, бӧрд, ог кут сэсся корны. Кӧсъян, кольчча пӧ татчӧ карас, медася дачникъяслы пывсян да мый да мастеритны. Ки помысь менам артмӧ на пока да, огӧ на жӧ кутӧ ёна пӧ маитчыны.

Бӧръя кывъясыс сылӧн и ошйысьӧма кодьӧсь лоины, но мамыс синва сорнас и зэв стрӧга паныдаліс писӧ:

— Кольччан? Медасян? Он маитчы? А кодлы тэ тані колан, думыштлін эн? Безработнӧйыс тэтӧг тані тырӧма да. Ок, дитяӧ, бурджык нин гортӧ овмӧдчы да вомад сэсся войт эн босьт! Быд чунь помысь вед ма киссьӧ, да ставыс кузь голятіыс исковтӧ! Ойя да ойя!..

А мамыд мам жӧ нин. Кутшӧм кӧть челядьыд, а мамыдлы век бурӧсь да век и дорйыштны кӧсйӧ. Бӧръя кывъяссӧ вед, ма чунь помъяссӧ, нарошнӧ и гарыштіс, мед тӧдӧны бур йӧзыс: абу на сэтшӧм шыбитана пиыс. Да и мамыд мам жӧ нин, век кутас аслас чужтас-быдтас вӧснаыс тӧждысьны.

Со и воис автобусыс, да пуксисны пассажиръяс. Эня-пиа орччӧнӧсь, воддза пуклӧс вылас. Николай Фёдорович на мыш сайын, аддзӧ, кыдзи мамыс то малыштӧ пиыслысь мышкусӧ, то мыйкӧ вашкӧдӧ пеляс меліа, то вомас нин мыйкӧ сёянтор сюйӧ.

Водзджык кӧ, воддза вояснас, Николай Фёдорович эз эськӧ и казяв дай эз гӧгӧрво нывбабалысь лов пессьӧмсӧ, пиыслы бур вӧчны кӧсйӧмсӧ, а ӧні со ачыс шогсӧ ас вывтіыс нуӧдіс, меддона мортсӧ воштіс, да йӧзыслысь тшӧтш кутіс гӧгӧрвоны маитчӧмсӧ. И сэтшӧм друг жаль лои нывбабаыс. А коркӧ вед кутшӧм нывка вӧлі Валяыс, ачыс на Николай Фёдорович письмӧ вӧлі сылы гижӧ кывбурӧн, ӧтчыд весиг сетліс аслыс киас. Но нывка эз гӧгӧрво да гижӧдсӧ горӧн пондіс лыддьыны, а сэсся серӧктіс да шуис: «Ме вед абу стенгазет лэдзысь, сет учительскӧйӧ, йӧзӧдасны. Кырымасян «Шучалин» да став нывкаыс любитчас тэ вылӧ».

Эз и дӧзмы сэки зонкаыд, кажитчан нывка вылад нӧ мыйла дӧзмынысӧ. Мусаник, гӧгрӧсіник вӧвлі. Водз верӧс саяс и босьтліс роч учительницалӧн пиыс, кытчӧкӧ Печоралань и мунлісны регыд. А со тай, дӧваӧн кольӧма да бӧр овнысӧ татчӧ гортас воӧма. Шудсӧ, буракӧ, абу сылы шулӧма, да кытысь босьтас? Нывбаба шудыд вед верӧсыс да челядьыс и эм. А пиыс со... Ӧдвакӧ и сэтчаньын шуда вӧвлі дай гортас со синва жӧ кисьтӧ. Тӧдчӧ вед... татшӧм казьтылӧмъяс да мӧвпъяс чужӧны Николай Фёдорович вежӧрын, а нывбабалӧн пиыскӧд меліасьӧмыс, став ловсӧ сетны кӧсйӧмыс мыйлакӧ сэтшӧма вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ, окота лои мыйӧнкӧ отсыштны сылы да и пиыслы тшӧтш.

И сійӧ инмӧдчыштліс пиыслы мышкас, шыасис:

— Ме вот пукала да пыр на думайта, кыдзи эськӧ выль ичӧт пач миян дедӧ керкаӧ вӧчыштыны. Ачым ог куж. Тэ, Ӧльӧксан, извенит, ӧвичтӧ ог тӧд, кужан-ӧ пачсӧ тэчны? Зарни чунь пома пӧ тай мамыд шуис да...

— Мыйла оз? Вермас? — пиыс пыдди мамыс и дзик пыр шыасис да гырддзанас тувкыштіс пиыслы: — Ӧльӧксан, тэнсьыд ӧд юалісны... Педӧрӧвич жӧ эськӧ да...

— Что за вопрос? Вӧча! — мышвылыс Николай Фёдоровичлань бергӧдчыштлӧмӧн шуис збодера да вувзьысьыштіс мамыс вылӧ: — Этайӧ ӧд пыр норасьӧ, янӧдӧ менӧ-а.

— Норасьыштіс кӧ вед, эз бокӧвӧйлы — суседыслы. Ичӧтдырйи ми мамыдкӧд эг и торйӧдчылӧ, пыр ӧтлаын ворслім.

Нывбабаӧс дорйӧм могысь и тадзсӧ шуасьыштіс Николай Фёдорович да сэсся кывкӧрталіс быттьӧ, топыда кайтыштіс:

— Но, сідзкӧ, менам ӧти шог эз ло. Отсыштан инӧ, пача лоа. Пӧрысьладорыд мыйкӧ тай кынмӧ киыд и кокыд.

— А кок шонтысьыд нӧ... — Эня-пиалӧн ӧтпырйӧкодь и артмис юалӧмыс. Мамыс сӧмын юалӧмсӧ нюжӧдыштіс-паськӧдыштіс-а: — Зэв мича нывбабакӧд кодкӧ воӧ отпускавнытӧ волӧмныд да. Эн ли мый сійӧс вай?

— Абусӧ он вай, — кузя ышловзис Николай Фёдорович. — Кулі тулыснас. Ӧтнам коли. Ныв верӧс сайын, оз мекӧд ов-а...

— Но-о, — нурнитіс нывбабаыд, жалитыштіс, мый со не местаӧ пӧ и юалӧмыс лои да.

Ас грездас вотӧдз сэсся сёрни на костын эз и пансьыв. Чеччигас сӧмын Николай Фёдорович шыасьліс пиыс дорӧ:

— Виччысьны кута, волы инӧ коркӧ, прӧст кад кӧ сюрӧ. Тэчыштам! Кирпичсӧ Василей шуис сарайсьыс. Запаситлӧма.

Мамыслы нюмтор козьналіс да куш ӧти кыв и шуис:

— Аддзысьлам на.

Бать гортын

Аддзысьласны, дерт. Ӧти грездынӧсь да. Кык керка кост и мунны колӧ ӧтисяньыс мӧдӧдзыс да. Аски асывнас и Валялӧн пиыс, Ӧльӧксаныс, локтіс Николай Фёдорович дорӧ.

Карса гӧсьтыд буретш на чеччис да керка гӧгӧрыс кытшов вӧчӧм бӧрын пукалыштіс кильчӧ вылас, асъя збодер сынӧднас нӧшта лолалыштіс. Керкаас лолавнытӧ сьӧкыд. Тӧрыт карсьыд локтӧм бӧрын ломтыштліс ичӧтик пачсӧ, да тшынӧдӧма. Дыр вӧдитчывтӧмсьыс тшук тшынӧдіс. Талун бара ломтыштіс. Но пач вылас нинӧм эз пукты. Пуктан пӧ, а сэсся — вунӧдан ли мый ли дай бара пӧдан, дука керкаыс лоӧ. Электрокипятильникӧн пуӧдіс ва, кофе вӧчис дай. Завтракыс и дась, пӧсьтор. Пӧрысь дӧвечыдлы уна-ӧ и колӧ? Сідз вомас сюйны мыйсюрӧсӧ уна вӧлӧга карсьыс вайис. Вежон тырмас.

Кофе чашканас и пукаліс кӧзяиныс кильчӧ лабичас да чурскис кофесӧ, кор вежавидзӧмӧн дзиръяӧдыс пырис Ӧльӧксаныс да кӧзяинсӧ аддзӧм бӧрын шыасис:

— Батя, тӧнлун тай автобусад сёрниыс вӧлі да... Локті со... Мый, меся, дырыс нюжмасьны... Тшай-сакар тэныд!..

— О, Ӧльӧксан! Александр Фёдоровичӧ! Лок кофе юам! Ме со буретш чӧсмася. — Николай Фёдорович чеччис локтысьыдлы паныд, пӧськиасисны.

— Ме муртса на пызан сайсянь. Оз и ков на. Мамӧ ёна вердіс, — ӧткажитчис мӧдыс.

— Но, сідзкӧ... Пуджламӧ инӧ дӧрӧм сосъясӧс ли мый? Тэ тай уджавны воан, а зэв пасьтасьӧмыд.

Батяыс видзӧдліс Ӧльӧксан вылӧ сюсь синмӧн, малыштіс кинас сылысь шӧвк дӧрӧма мышкусӧ. Ӧльӧксан яндысьыштіс, мыкталӧмӧн шуис:

— Да мамӧ вӧччӧдіс... Тэнад пӧ талун праздник. Удж вылӧ мунан! Дай тӧд, код дорӧ мунан! Зэв бур морт дорӧ!.. Вот и пасьталі... А позьӧ кӧ, ме пӧрчча? Майка кежысь бурджык.

Николай Фёдорович довкйӧдлыштіс юрнас да паськыда серӧктіс:

— Мамыд, Валентина Антиповнаӧ, сійӧ сэтшӧм! Ичӧтдырйи ёна ворслім ӧтув да уна и командуйтліс ме вылын. Ме арӧсӧн сыысь ичӧтджык, слабджык, кӧрталас чышъяннас синмӧс, юрсиӧд вӧлі някыртас, сэсся пышъяс да горзӧ: «Кут менӧ! Кут менӧ!» А тупйӧса синнад пробуйтан... Да то сійӧ и ачыс! Гараланінад тут как тут! — Николай Фёдорович индіс кинас дзиръяланьыс.

Сэні и збыль Ӧльӧксанлӧн мамыс локтӧ. Дзиръясӧ восьтігмоз и горалӧ:

— Локта! Свежӧй картупель кодйышті, вая! Мый нӧ кык печникыс сёйны кутанныд?

Валя вайӧма кымынкӧ свежӧй помидор да ӧгуреч, туисын сола тшак да стеклӧ банкаын нӧктор. Кӧзяиныс татшӧм гӧснеч вылад пыр и радлыштіс:

— Со вед, бур кӧзяйкаыд нинӧм абу вунӧдӧма! Нӧк и! Пасибӧ, кӧзяюшка. Миянлы, кык Педӧрӧвичлы, везитӧ! Ичӧт пачтӧ менам ковмас на лӧдсыштны, пӧсь картупель пуам!

Кыпыд гӧлӧсӧн да шмонь серамӧн Педӧрӧвич кӧзяиныс кутліс пуксьӧдны Валяӧс кильчӧ лабич вылас лӧсьӧдыштӧм пызаныс сайӧ, но Валя накӧрень и ӧткажитчис пукалыштны да карса гӧснечнад чӧсмасьыштны. Котӧрта пӧ, пув вотны вед пӧдругаяс мунӧны, менӧ колясны.

— Но, тшыг он кулӧ, пуӧ картупельсӧ да сёйӧ! Рытнас чӧскыд пув вая рӧбӧтник-печникъяслы! — бӧр дзиръялань котӧртігмоз и горзіс сійӧ мужичӧйясыслы, шенасьыштіс кинас да.

Валя мунӧм бӧрын мужичӧйясыд эз жӧ кутны дыр нюжмасьны. Кыкнанныс майка кежсьыс пӧрччысисны да мӧдісны мӧд керкаас. Сэні Николай Фёдоровичлӧн Василей вокыс заводитлӧма нин колян во пачсӧ тэчны, да кирпич и, сёй и, быд инструмент и — ставыс нин дась. Сёйсӧ ачыс и, Николайыс, тӧрыт нильзьӧдны пуктыліс. Сӧмын нин тэч водзвыв дасьтӧм подув вылас.

Ӧльӧксан видзӧдыштіс тайӧ ставсӧ да кайтыштіс:

— Заводитлам инӧ, батя. — Босьтіс ӧти кирпич, дыр видзӧдіс да видлаліс, сэсся шуис: — Бур кирпичыс.

— Ухтинскӧй тай Васьӧ шуис-а.

— Ухтинскӧйыд бур, но и дона. Миян тані асьныс мужикъяс заводитісны кирпичсӧ вӧчны. Кык овмӧс миян тані фермеръяс... Найӧ... А сэсся, лыддьы, прамӧй мужикыс миян абу. Ме кодьӧсь жӧ, юсьӧмаӧсь...

— Но, вокӧ, эн асьтӧ сэтшӧма кулит, — пӧперегалыштіс Ӧльӧксанӧс батяыс, — лечитчин ӧні. Кутчысьны ковмас!

— Кӧсъя тай-а... Пи вед менам Чечняысь регыд локтас... Абу эськӧ менам — гӧтырлӧн. Да любита... Ме сійӧс вит арӧссянь быдті. Мамӧ да... гӧтырыд менам оз мекӧд ов. Торйӧн оламӧ.

— Вот и пи воигкежлад ӧтувтчӧй, — сетіс сӧвет Николай Фёдорович.

— А, батя, шу, колӧ и эм! Нэмӧс ли мый сэсся бӧбыльӧн овны?

— Да, зонмӧ, да. Правильнӧ мӧвпалан... Ноко, вай ме зачинсӧ вӧча, пукта ӧти кирпич, а сэсся тэ мастерит. Сямлун тэнад эм, а ме кута отсавны...

Регыд найӧ кыкнанныс, вунӧдчӧмаӧсь, ноксьӧны пач тэчанінас. То ӧтиыс вомгорулас мыйкӧ муркнитыштас-сьылыштас, то мӧдыс.

Кӧзяиныс, карсаыд да, рочӧнджык сьылӧ: «Есть только миг между прошлым и будущим...» Мӧдыс частушкаясджык комиӧн. Ӧти частушка вылӧ Николай Фёдорович бурпӧт сераліс да мӧд пӧв на тшӧктіс Ӧльӧксанӧс сьывны. Ӧльӧксан падъялыштіс да мӧдӧс кутіс сьывны. Абу пӧ вед ёна кулиганскӧй, этайӧс инӧ нӧшта сьыла, миян ныв-зонлысь вензьӧм-панласьӧмсӧ. Мича ныв гӧлӧсӧн, ёсиника и сьылыштіс:

Зонъяс тыад эн купайтчӧй,

Толекантӧ сир курччас.

Сэсся кыз молодеч гӧлӧсӧн мӧд джынсӧ сьылыштіс:

Нывъяс, шорад эн купайтчӧй,

Ракпаняныд йӧрш пырас!

Та вылын нӧшта на ёна сераліс Николай Фёдорович, а сэсся теш вӧчӧмсьыс ошканмоз и шуис:

— Со ӧд тэ талун локтін ме дорӧ да пач тэчны отсалан и мыйта нин гажӧдін менӧ, старикӧс. Пасибӧ тэныд, Александр Фёдоровичӧ, Конӧ Валялӧн быдтасӧ. Армияас вед кӧнкӧ служитлін жӧ? — вежис сёрни визьсӧ сэсся мӧд Педӧрӧвичыс, ыджыдджыкыс. Ичӧтджыкыс вочавидзис:

— Ой, важӧн сійӧ вӧлі! Новороссийскын. Стройбатын. Медтехникум помавлі да медсанбатас медсестра и санитарка пыдди нокси. Салдаталӧмыслысь кӧрсӧ ог тӧд, батя.

— Служитӧмыд тай. И сэні морт колӧ, — кызӧктыштіс Николай Фёдоровичыс да ассяньыс юӧртіс, ме пӧ коркӧ важӧн сэні жӧ Новороссийскас велӧдчылі, военнӧй училищеын. Сідзкӧ, ми тэкӧд и сибыракъяс, и коми зонъяс!

Николай Фёдоровичлӧн лов вылас талун лӧсьыд и кыпыд. Ас чужан гортас вед, ас быдман сиктас. Аслас рӧднӧй коми кыв вылын шмонитӧ-сёрнитӧ коми мужиккӧд! Дыр кӧнсюрӧ ветлысь-мунысь служивӧйыдлы зэв нин любӧ тайӧ сёрниыс и тайӧ ноксьӧмыс — сёй гудралыштны, ва пыртыштны, кирпичсӧ тшӧтш пуктыны да видзӧдны, кыдзиджык артмӧ-керӧ пачыс. Пачыд ӧд сиктад джодж-пӧтӧлӧк кодьыд жӧ колантор да мед и артмас, мед тшыныс бура кайӧ да и шоныдсӧ бура сетӧ.

— Вӧчам, да шоныд пачнад арнас, гашкӧ, дырджык и тані ола. Васьӧ гозъя кӧ эськӧ вежон кежлӧ кӧть воласны. — Николай Фёдорович и збыль чайтӧ, олыштас кӧ тані дырджык, эсійӧ коркӧя зарни мальчик мозыс лолас на шудаӧн. Челядьдырыс бӧр на бергӧдчылас. Ӧд вежӧрас ловъяяс моз на олӧны муса бабыс и дедыс, мамукыс и батьыс, Васька вокыс. И ставыс сиктсаяс, кодъяс сэки кытшалісны сійӧс да орччӧнӧсь вӧліны ичӧтик Колькакӧд — зарни-мальчиккӧд.

Первой рапорт — пач лои тэчӧма

Карсьыс петігӧн, Веракӧд да Васьӧ вокыскӧд торйӧдчигӧн Николай Фёдорович кӧсйысис быд вежон звӧнитлыны.

— Тэ, Миколайӧ, вӧскресенньӧӧ звӧнит, сэки и кутам виччысьны, ог некытчӧ ылӧдчӧй, дачаӧ ог узьмӧдчӧй ни, — велӧдіс Васьӧ вокыс.

— Бур, вӧскресенньӧяснас и звӧнитны инӧ кута, — кӧсйысис сиктӧ мунысьыд. А Миколайыс эз и вермы виччысьны вӧскресенньӧтӧ. Мыйӧн пач вӧчӧмыс эштіс, дзик пыр и поштаӧ кайліс да звӧнитіс. Васьӧсӧ гортсьыс суис. Кыпыд гӧлӧсӧн и чолӧмасьӧм бӧрас ошйысьыштіс: «Пачтӧ эштӧдімӧ. Сэтшӧм добра зымгим Конӧ Ӧльӧкӧд. Кипода мортыс, Конӧ Валялӧн быдтасыс! Пачыс абу и ёна ыджыд, места уна оз босьт, а шоныдсӧ бура сетӧ. Трубаыс ыргӧмӧн кыскӧ и. Ӧні том йӧзыс татшӧмджыкӧс и тэчӧны. Миян пӧль-пӧч дорысь тӧлкаджыкӧсь, мӧд ногджык овны кӧсйӧны и. Паськыд пӧлатьтӧг да паччӧр сэрӧгтӧг. Код тӧдас эськӧ да... Челядьыслы, колӧкӧ, и паччӧр сэрӧгнас бурджык да. Мойдам тай ми вӧлі да сэсся сэтчӧ и унмовсям. Помнитан, Васьӧ?.. Мойдам и нӧдамӧ вӧлі... Кык мыльк костын сюзь буксӧ. Мый тайӧ лоӧ? Помнитан?..»

Васьӧыс провод мӧдар помсяньыс кылӧ серӧктыштӧ да «помнита, помнита» кайтӧ. А Миколай вокыс аслас мӧвпъясӧн да грездса олӧмнас нин юксьӧ провод пырыс.

— Грездса выльторъяссӧ унаӧс ог на и тӧд, шоча петавла да, пачнад на нокси да. Но мем тані зэв лӧсьыд, кажитчӧ и пес пыртны, и пач ломтны, и джодж чышкыны. Быттьӧ ичӧтдырйи. А бур суседъяс менӧ тані, пасибӧ, быд чӧскыднас вердӧны. Картупель и капуста, лук и чеснӧк, ӧгурцы и помидор вайӧны. Пув-тшак и. Конӧ Валяыс и вайліс раз-мӧдысь нин. А Тимӧяслӧн орчча керкасьыд пӧлиыс век ловъя. Ӧкмысдас кык ар шуӧ, а ён на. Быд асыв ме дорӧ праправнукыскӧд, Кольӧыскӧд, волӧны. Пӧжӧм йӧв кринча ваяс, вӧсни ёсь гӧлӧснас порогсӧ воськовтігкості и горзӧ:

— Миколаюшко, Педӧрӧвичӧ! Копейтӧ юны вед бара локта! Пӧжӧм йӧвнас вай юам! Менам том войтырыс югдытӧдзыс на петӧны пермаас, да меным ӧтнамлы оз и ков сёйнысӧ. Копей чашкаыд вот меным кажитчис! Этійӧстӧ эськӧ верді нин, да вӧтчис жӧ тай ме бӧрся. Колька, тэ пет ворсышт ывлаас, ме регыд бӧр локта!

Колька, ичӧтик праправнукыс, шашаритчӧма пӧчыслы бӧждорас, оз лэччысь. Дзайгӧ на мыйкӧ вомгорулас.

— Мый шуан, сӧтанник-питор, ог ӧд кыв! — чиршысь пӧлиыд да нетшыштны кӧсйӧ зонкасӧ бӧждорсьыс. Мӧдыс чилӧстӧ, но оз лэччысь.

Николай Фёдоровичлӧн серамыс петӧ. Шоколад кыскӧ шкапсьыс, мыччӧ детинкалы. Детиныд бергӧдӧ юрсӧ да гораа висьталӧ:

— Ог кӧсйы сокоядтӧ! Мояк сапкатӧ меяйтны кӧсъя! Ме вед таюн быдми нин, какяз и йовӧ! — шушкыля кывнас нокӧ-висьталӧ ассьыс кӧсйӧмсӧ Колька.

— А-а, фуражкаыс менам тэныд кажитчӧма! — сералӧ Николай Фёдорович да мыччӧ шоколадсӧ. — На первой тайӧс босьт. А шапкатӧ мерайтны ме сетла!

Тайӧс и висьталӧ телефон пырыс Миколайыс Василей вокыслы да серамсӧ кутӧмӧн содтӧ на: — Гажаа олам! Мый сэсся... Ӧні сиктыс луннад тыртӧм. Ставыс вӧрын вотчӧны да град йӧрын... Ар вед, ачыд тӧдан... Вералы привет! Да асьнытӧ понда виччысьны. Волӧй, тані лӧсьыд! Аддзысьлытӧдз, инӧ! Звӧнитла вед бара на коркӧ...

Мӧд рапорт. Тӧдмася сиктса олӧмӧн

Кӧсйысис да вежон бӧрти бара и звӧнитліс. Мӧдысьыд висьталанторйыс унджык нин чукӧрмӧма.

Первой делӧ асьсӧ и ошкыштіс: — Ме, брат, ӧні дзик нин и сиктса морт лои. Асывнас водз чечча да трусик-майка кежысь и вадорӧдз котӧртла. Лысваыс ыркыд нин. Юас ваыс ыркыд жӧ нин, но смелмӧдча да ызгысьла на! Шондібан, миян муса Нилим юным! Ӧні видзӧда, да паськыд гӧпъяса шор кодь нин. А кажитчыліс ичӧтдырйи! Волга дай сӧмын! Помнитан, Васьӧ, ю шӧрас ичӧтик ді вӧлі, да сэтчӧ кымынысь и вартчылам! Чайтам, океан нин вуджим, ді вылас воам да радысла чеччалам! Помнитан, нывкаяслысь вӧлі чышъянсӧ мырддям да арпиянсӧ кӧвтам! А ӧні, брат, ме ветла черисӧ кыйны ылӧдз! Конӧ Ӧльӧкыскӧд узьӧмӧн ветлім Изъя шор устиӧдз! Сэті юыс пыдынджык нин, чериыс эмыштӧ и. Ляпапиян да кельчияс унакодь и вугравлім! Сёянӧй менам чериӧн озырмис и пув-тшакӧн. Тшаксӧ вотны лункосмӧсӧн петыштла вӧрас. Абу ӧд карад моз вӧрыс ылын — дзик. Воа вӧрас да долыдысла сьыла! Ачым и сьыланкывсӧ корся да лӧсьӧдла!.. Мый тэ, Васьӧ, шуин? Вера тшӧктӧ сьылыштны? Сетлы сылы трубкасӧ, мед кывзас.

Николай Фёдорович трубкаас босьтчӧ сьывны да провод мӧдар помсяньыс Вералӧн серам сора гӧлӧсыс нӧшта на каймӧдлӧ:

— Сьылышт, сьылышт! Дыр нин тэнсьыд гӧлӧстӧ эг кывлы, да гажӧй бырӧма!

Таво, майбырӧ, тшак петӧм мыйта!

Тшаксӧ вотанмоз вӧртіыс шӧйта!

Менам пестерӧй лои нин тыр,

Мича гӧрд гобйӧ, чуманӧ пыр!

Векни трӧпкаыс кытчӧкӧ уйӧ,

Регыд петкӧдас гортланьӧ туйӧ.

Меысь шудаыс кодкӧ нӧ эм-ӧ?

Висьтав меным тэ, Господьӧ-Енмӧй!

Муна-шалксьӧда, восьласӧй тшап!

Зарни кок улын, пестерын — тшак!

Так что, кылан, Вера, кос тшактӧ тӧв кежлас запта! Вӧлӧгааӧсь лоам! Пув вотны ветлыны окота и. Гашкӧ, и нюрйӧ турипув вотны на босьтласны тшӧтш Конӧ Валя эня-пиа. Найӧ ӧні у-у! Ёна нажӧвитчӧны! Кутшӧмкӧ немецкӧй фирма пӧ пув-тшаксӧ ньӧбӧ войтырыслысь. И донсӧ пӧ мынтӧны бура. Сиктсаяс миян и ловъяснас кыпалісныджык... Ме вед звӧнита тіянлы веськыда клубсянь, концерт видзӧдӧм бӧрын. Клубӧ тшӧтш концерт вылас волі! Ог соссьы: гажӧдчи ёна. Ой, мича гӧлӧсаӧсь миян нывбабаяс! Сьылӧны — лолыд лэбзьӧ! Челядь йӧктісны-сьылісны, теш петкӧдлісны, кывбуръяс лыддисны. Лӧсьыд концерт дасьтӧмаӧсь! Кык нывка уджалӧны клубас, зэв сямаӧсь, йӧзӧс чукӧртны кужӧны, буракӧ, и велӧдны да петкӧдлыны. Ӧти нывкаыс баянӧн няжгӧ-ворсӧ кыдзи! Ӧти кывйӧн — молодечьяс! Сӧмын вот мужикуловыс озджык тырмы сцена вылас, некымынӧн сӧмын мича аньяс пӧвстас.

Сідзи и окота дивитыштыны аслам сиктса мужикъяссӧ. Коді абу юсьӧма да усьӧма туй вылас, воӧмаӧсь жӧ эськӧ концерт вылад гажӧдчынысӧ. Пукалӧны залас, торкасьӧны видзӧдысьясыслы. Бур нин, горӧдласны кӧ сӧмын сценавывса артистъяссӧ ышӧданмоз... А сідзсӧ... Ӧтувтны кӧ став кывлӧм-аддзылӧмторсӧ, абу нин сэтшӧм кулитана. Олӧны войтырыс, оз ловнас усьны, кужӧны гажӧдчынысӧ. И ме вед ышмылі! Ошйысьышта нин, заводиті кӧ... Тшӧтш сцена вылас кайлі! Едриттвой, ёна и «Яблочко» тотшӧді! Вӧлӧмакӧ, и эмӧсь на мекӧд тшӧтшъяяс, кодъяс помнитӧны менӧ, менсьым томдырся сьылӧм-йӧктӧмӧс, зарни мальчикыслысь тешитчӧмъяссӧ. Корны кутісны, чуксавны сцена вылас, да кыдзи ӧткажитчан? Кайи да пӧсь петтӧдз зіли. Ме вед моряк, и неӧтчыдысь тадзи йӧктывлі да. Кыпыд сьӧлӧм вылын! Вот ті кӧ вежон кежлӧ кӧть волінныд! Сьылысь Васька сусед гозъяыдлы привет зэв ыджыдӧс висьталӧ, да миян тані найӧс виччысьӧны концертӧн. Ме клубса нывъясыскӧд сёрнитлі, да шуӧны, мед пӧ тшук воласны! Асьным личнӧ чери кыйны лэччылам вадорӧ, свежӧй черинянь пӧжалам! Тагъя сур пуам, пувъя йӧлӧн чӧсмӧдлам. Ӧти кывйӧн, найӧс тӧдӧны татчӧс йӧзыс, виччысьӧны. И ме тшӧтш виччыся. Гажӧй нин быри Вась гӧлӧсысь, море гызьӧмысь да колип сьылӧмсьыс да Эльза-Элизабет гӧтырыслысь гӧлӧссӧ окота нин кывны. Лясӧмӧн лясӧны сьӧлӧм бердад сыӧн лыддьӧм быд кывбур да торъя нин кутшӧмкӧ текст кӧ литературнӧйӧс лыддьӧ коми гижысьяслысь. Ме вед пӧрысьладор сэтшӧм сентиментальнӧй лои, быд рӧднӧй коми кыв шонтӧ сьӧлӧмӧс. Воласны мед! Волӧй ставныд! Виччысьны кута.

Телефон провод мӧдар помсяньыс Вералӧн гӧлӧсыс горалӧ бура кывмӧн. Найӧ Васьӧыскӧд зэв радӧсь, мый Николай Фёдоровичыслы кажитчӧ сиктас овны, оз ляб да пӧрысь улӧ пуксьы мукӧд мозыс, оз йӧз дорсьыс ӧтдортчы и.

— Ми, дерт, Васьӧкӧд таво ар сэтчӧ абу мунысьяс, асланым дачаын уджыс тыр да. Васьӧӧс жалита на да ог на сійӧс тшӧкты нинӧм вӧчны, ачымджык на нокся. Но отсасьысьыс миян, дед-бабӧн шуысьыс, локтіс Воркутасьыд, помасисны гожся каникулыс. Картупель идралысьыд лоӧ, миян вӧсна эн маитчы. А сусед Васьӧ гозъясянь тэныд приветсӧ ыста жӧ. Найӧ быть кӧсйӧны поводдя дурмытӧдзыс ветлыны концертнас тіян районті да, дерт жӧ, кежаласны и миян сиктӧ, тэ дорӧ. Вот и став, окаламӧ. Звӧнитлы бара на, ачыд кӧ он тэрмась карас воны. Став сиктса войтырлы миянсянь приветсӧ висьтав жӧ. Ми вед абу жӧ бокӧвӧйяс, водзті быд гожӧм-ар лун-мӧд кежлад ветлывлім да. Конӧ Валя эня-пиалы и пӧли суседкалы да сійӧ семьялы и, клубса нывъяслы и...

Телефон трубкасӧ пуктӧм бӧрын Николай Фёдорович дыр на радліс, мый со йитчыліс вок гозъяыскӧд да Вера юӧртіс бурторсӧ.

Ок, Миколаюшко, Педӧрӧвичӧ! Тэ тай зэв на и шуда мортӧн чужлӧмыд! Збыль ӧд везитӧ меным пыр на татчӧ локтӧм бӧрын! Аслам на жӧ тай Коми муӧй тыр шудсӧ сетӧ! Олюшка кӧ мекӧд орччӧн вӧлі и, нинӧм сэсся оз ков. Но Олюшка эз кӧсйы татчӧ локны. Кольччис. Сэтчӧ, йӧз муас кольччис куйлыны. И нинӧм он кер, быть миритчы...

Морт олӧмыд — качай вылын пукалӧм

Шулӧны: ставсӧ пӧ олӧмас мортыдлы ӧтмында мерайтӧма и веситӧма — радлунсӧ и шогсӧ, гажсӧ и гажтӧмсӧ, югыдсӧ и пемыдсӧ. Кыдзи, шуам, лун вежсьӧ войӧн, сідзи жӧ вежсьӧ кыпыд мӧвп жугыль вылӧ.

Телефон пыр Веракӧд тайӧ сёрниыс лои, буракӧ, медвылыс пас тшупӧднас, кодысь вылӧджыкыс качны мортыслы сэсся оз нин позь. Николай Фёдоровичлӧн качайыс дыр лэбис вывлань, но воис здук и уськӧдчис увлань юрӧн. Медбӧръя мӧвпыс, Олюшкасӧ казьтыштӧмыс, лоис буретш сійӧ сигналнас, «Стоп» горӧдӧмнас, коді буретш и лэбысь качайсӧ сувтӧдіс водзӧ лэбӧмсьыс да тойыштіс увлань.

Другӧн, дерт, он и гӧгӧрво увлань лювдӧмсӧ. Гажтӧмыд кодӧс оз босьтлы? Пет грездад йӧз дорас, сёрни да басни, видзӧдан да — вунӧма гажтӧмыс, серам нин петыштӧ, шмонитны дась.

Юрыдлы чеччӧмсянь мыйлакӧ сьӧкыд, бара жӧ бур лекар та вылӧ эм. Лысванас мыссьышт да вадорӧ лэччыв. Кокньӧдас тшук. Но кор гажтӧмыс тшапкас нин чорыда, сьӧлӧмад тойласьӧ дой, виччысь сэк, вермас и водтӧдны. Медпунктад котӧрт сэк, вермана пока кӧ.

Лун кык-куим нин кылӧ ас пытшсьыс бунтсӧ Николай Фёдорович. Вадорті котралӧм ни сиктӧ петалӧм оз отсав.

Поводдяыс кӧ вежсьыны кӧсйӧ-а? Тӧрыт пывсян бӧрын Конӧ Ӧльӧкӧд дыр ыркӧдчисны, пукалісны звӧз вылас. Тӧлысьыс ыргӧн таз кодь, тыр регыд лоӧ. Чӧвлы жӧ, кымынӧд числӧ нин талун? Кызь коймӧд?! Вунӧдчылі ӧд: тайӧ лун-вояс тшӧтшъясьӧны луныс да войыс. Быд ар ӧд тайӧ равноденствиесьыс со кымын во нин падмывлӧ Николай Фёдоровичлӧн вир-яйыс, чеччӧдлӧ сьӧлӧмсӧ. Колян ар куйлӧмӧдз воліс. Таво нӧ бара мӧй? Ог нин море берегын ов да. Море берег дорын олысьяс тай шулӧны вӧлі, тайӧ каднас пӧ, кор луныс и войыс ӧткузя лолӧ, мореыс гызьӧджык, валъясыс пыдӧджык берегас зыртчӧны. А нӧшта кӧ пӧ тыр тӧлысь шӧрӧ веськалас равноденствиеыс, виччысь и ыджыдджык беда на.

Николай Фёдорович, пӧрысь морякыд, водзвыв нин кылӧ нёрпалӧмсӧ, но тешитӧ асьсӧ мӧвпӧн, мореыс пӧ тасянь ылын, а тӧлысьыс вылын, нёрпалыштӧмнас пӧ и прӧйдитас тайӧ разыс.

Сьылысь Васьӧ артист гозъялӧн сиктӧ воан луныс заводитчис Николай Фёдоровичлӧн воддза луныс моз жӧ, юр дурмӧмӧн да сьӧлӧм тіпкӧмӧн. Вадорӧ мыссьыны поліс жӧ котӧртнысӧ да керка гӧгӧрыс и котралыштіс, асъя кыз лысванас мыссьыштіс. Сараяс пырӧм бӧрын песыштіс ки-коксӧ, зарядкаасьыштіс. Сэсся босьтчис пачсӧ ломтыны, мыйкӧ мургис-сьылыштіс на, пуис макарон да шырӧм чипан яй сорӧн макаронсӧ по-флотски вӧчис, да буракодь и панясис. Кофеыс мыйлакӧ талун эз ков. Суседка пӧли баб йӧв кринча вайис, да ӧтнас и копейнад чӧсмасис. Коньяк войт дас пӧлилы кофеас кисьтыштіс Миколаюшко-батюшкоыс да, варовмис пӧлиыд дзикӧдз.

— А сё воӧдзыд ола жӧ ме, Миколаюшко-батюшко. Ёна на сёя да. Со вед еджыд нянь шӧрӧмтӧ кыдзи песовті! Копе чашкаас нильзьӧдышта да. Пиньӧй эськӧ абу, а райын моз ола ме ӧні! Комын арӧссянь дӧваӧн кольлі, кык пиӧс на войнаыдлы козьнавлі дай. Микитӧ, дона пи, сэтчань и юрсӧ кольліс. Мӧдыс, Степан, югыдлун, раненӧй воліс да юӧмӧн лотавліс жӧ юрсӧ. Нучка да кык нукӧс ачым и быдтылі, моньыд висьлӧс жӧ вӧлі да. А, слава Богу, быдмисны чоя-вокаыс да нялай кодьӧсь удж вылад лоины! Оз мукӧд моз юны да шляйтчыны, пермералӧны. Поле вылысь да скӧт фермаысь гортӧ оз и волыны, быдторсӧ быдтӧны! Карас вед аслыныс лавкатор стрӧитісны. Юрочка, прав-прав нин меным, дас квайт арӧс тыртӧ, сэні и олӧ да вузасьӧ. Сяммӧ тай, тыдалӧ, детинушка миян! Таво ар нин мыйтаысь машинаӧн лэччӧдлісны капуста да картупель, рысь да нӧк, тӧпитӧм вый и. Ачым на вед ме рысьсӧ вӧча, выйсӧ тӧпита и... Тэ, Миколаюшкоӧ, бур суседӧ, эн яндысь, сёй ёна нӧкъя рысьсӧ, синмыд сыысь оз тойӧссьы. Ме бара на вая, ичмоньыс нин кодкӧлунӧ кутіс шуны, ну пӧ бур суседыслы нӧк и вый, абу жаль. Колян ар Васька вок гозъяыдлы ме пыр вайыштавлі...

Помаліс жӧ, буракӧ, пӧлиыд ассьыс монологсӧ.

— Висьталӧны вӧлі, висьталӧны Васьӧ да Вера, тэнӧ пыр бур кывйӧн гаралӧны, пӧлиӧ, — сюйышсьыліс помасьлытӧм пӧли сёрниӧ и кӧзяиныс.

Николай Фёдорович кывзӧ пӧрысьлысь сёрнисӧ, нюмвидзыштӧ да шочиника и шыасьлӧ, «но» да «да» шуыштас сӧмын, пӧлиӧс ошкыштас, бабыдлӧн ӧд висьталанторйыс пыр ӧтиджык да — пермер челядьыс. Но карын вузасьӧм йылысь медводдзаысь на кылӧ да пыр и юаліс:

— Пӧлиӧ, а кӧні нӧ эськӧ карас тіян лавкаыд? Васьӧлы телефон пыр юӧрта, да ньӧбасьны тіян лавкаӧ ветлас.

— Пушкина улича вылас и эм.

— А тэ, пӧли, карса уличаяс тӧдан и?

— Видзӧдлы... кыдзи ог тӧд! Кыкысь карас вӧлі да. Ой, карыд гажа! Кык судта керкаяс!

Николай Фёдоровичлӧн вак-вакӧн серамыс петіс, кык судтаыс пӧ вед коркӧ вӧвлі! Ӧні дас судтааӧсь нин! Ӧні лэччылам. Внуктӧ видлан дай ме ордын гӧститыштан.

— Ой, пиук, ӧні ог нин! Знай, старука, место! — рочалыштіс пӧлиыд збоя да содтіс на: — Телек пырыс вед аддзывла! Эсійӧ плагъя ыджыд керкасӧ пыр петкӧдлӧны, дай вичкотӧ нин аддзылі и... Со, со карас кутшӧма стрӧитчӧны! Миян лавкатор сэні и...

Пӧликӧд варовитіг и асылыс коли.

Николай Фёдорович гӧстя дырйиыд эз кыв ас пытшсьыс, ыштӧ кыткӧ зэвтӧ да майшӧдлӧ. Сэсся Конӧ Валя пырыштліс. Гортас пӧ тай талун миян Педӧрӧвичным, абу некытчӧ мунӧма.

— Рытнас ветлам клубӧ. Артистъяс воӧмаӧсь, — юӧртіс выльторсӧ Валя.

Николай Фёдорович пыр и кыпмуні:

— Артистъяс? Гашкӧ, менам тӧдсаясыд воисны да?

— Ог тӧд. Челядь тай буретш ляскалӧны керка стенъясӧ клубӧ чуксалан кабала листъяс-а. Эг юась. Вит час рытын пӧ да...

— Воисны кӧ и бур, ветламӧ. Со пӧликӧд кутчысям дай мунам, шу! — шмонь гӧлӧсӧн и кайтыштіс Педӧрӧвич да Валя дорас на шыасьліс дай: — Аски, Валентина, турипувтӧ вотны нуӧдны кӧсйин, да ноп менам дась нин.

— Аскитӧ объязательнӧ! Машинаӧн на джын туйсӧ нуны кӧсйӧны да. То, пӧлилӧн Лёня зятьыс и нулас!

Пӧлилы, зятьсӧ гарыштісны да, любӧыс лои!

— Менам зятьыд — нулас! Пӧслукман сійӧ зэв! Менӧ на бабульӧн шуас да карӧ пыр лэччӧдны кӧсйӧ-а! Зятьыд менам... Синваӧй вед со чепӧсйис любӧысла, ошканныд да...

Бӧрдысь бабӧӧс бур здук сэсся ковмис ылӧдны да такӧдны Валялы да кӧзяиныслы. Мича кабалаӧн гартӧм юмов кампет и консерв банка чӧскыд фрукты ковмис восьтывны Николай Фёдоровичлы, медым ичӧтӧс моз такӧдны пӧрысь бабульӧс.

Воӧмаӧсь артистъяс

Муртса такалыштіс бабульыд, пырисны кык детинка. Ичӧтджыкыс бабульлӧн и быдтасыс, пра-пра зарни тусьыс. Сійӧ тшӧкыда тан овлӧ да вельджык нин. Пыр и ордйӧдіс ыджыдджык зонкатӧ, пондіс шушкыля кывнас висьтавны могсӧ.

— А къюб тётяясыс миянӧс Мисакӧд татчӧ ыстісны, мед пӧ вояс Ни-ни-Никояйыс, Педӧйовичыс. А сійӧ кыз дядьӧыс, коді то этадзи вомсӧ восьтывйӧ да сьыйӧ, оз эшты.

Ичӧтикыд сэтшӧм тешкодя висьталіс да вомсӧ паськӧдліс сьылысь кыз дядьӧсӧ неранмоз, мый ставныслӧн серамыс петіс. Чӧв олысь ыджыдджык зонкаыс и. А пӧли бабульыс кыскыштіс дінас крукыля чуньяснас ичӧтик висьтасьысьтӧ да ныр увсӧ чышкыштіс, эльышсис:

— Ляти тэ... пышйис талун ме дорысь мысьтӧгыс и быдӧн... Миша, тіянын вӧлі?

— Да, — вочавидзис ыджыдджык зонкаыс да выль пӧв висьталіс татчӧ воан могсӧ. Николай Фёдорович кывзіс зонкаӧс, а сэсся лапкерис сылы пельпомас, горӧдіс:

— Да, найӧ и воӧмаӧсь! Менам другъяс, Васьӧ да Эльза! Бур юӧртӧ вайӧмысь ковмас мем кыскывны шкапысь форменнӧй фуражкаӧс да бара на сетлыны мерайтнытӧ.

— Первой, первой меным! — горзіс-чеччаліс ичӧтикыс, но Николай Фёдорович пуктіс Мишаыслы юрас, шуис:

— Мишалы со пӧшти как раз нин, да мед сійӧ и первой новлыштас. А тэныд кампет пока. Да Мишаыдлы мӧд кампетсӧ сет жӧ, ӧтмында мед кыкнанныдлы.

Но ичӧтикыдлы абу на тадзтӧ кажитчӧма, фуражкаланьыд на кисӧ нюжйӧдліс:

— Меным как йаз жӧ, меным, мися!

— А чистӧ менам кодь ӧгняннӧй! — дивитыштіс ли, мӧдарӧ, ошкыштіс ли пӧли бабульыс ичӧт быдтассӧ да чеччис лабич вылас пукаланінсьыс: — Час, петшӧрла петала, — коскас кутчысьӧмӧн мӧдіс ӧдзӧсланьыс. Ичӧтикыд сатшкысис сылы бӧждорас, чушкӧдіс парсӧ:

— Эн, бабуль, пет. Ме кывзыся нин, кампетсӧ вомӧ сюя да нёняла.

Шулӧны: челядь да пӧрысь пӧ ӧткодьӧсь. Ӧткодьӧсь и эм. Окасьӧны нин пӧли да зонка. Вомсьыс нёнялан кампетсӧ ичӧтикыд бабульыслы нин вомас сюйӧ.

Тайӧ сьӧлӧм дойдана сценкасӧ видзӧдіг Николай Фёдорович эз вунӧд и ас йывсьыс. Шешвидзысь вома, сійӧ мерайтіс вылас еджыд офицерскӧй формасӧ да, зеркалӧ водзас сувтлӧмӧн, юасис да дыр видзӧдіс, кутшӧм пӧ ме талун лоа, бравӧй моряк кодь али ог?

— Бравӧй, бравӧй! — мышкусӧ меліа малыштанмоз эскӧдіс Конӧ Валя. Сэтчӧ лӧдсалыштіс и пӧли бабӧыд:

— Бравӧй! Мый нӧ абу бравӧй? Валентина кӧ то шуӧ. Сійӧ вед, бобӧй, миян медтшап бабаыс. Карса жӧ вӧвлі да...

Ветлам клубас!

Медтшап грездса баба да бравӧй моряк петісны дзиръяті грездса улича вылӧ. На гӧгӧр бергалісны и кык зонкаыд. Пӧли аслас кильчӧ помлань кежанмоз нургис ас кежас да горӧдліс мунысьясыдлы, мед сылысь ичӧтик пра-пра Колькасӧ оз эновтны.

Конӧ керка весьтӧ воӧм бӧрын Валя сувтовкерис, шуис:

— Но, мунӧй, морякъяс. Ме идрасьышта да вежсьышта, да вола жӧ. Миян ӧд клубад концертыд кӧ воӧма, ни и ляк локтӧ. Дона кӧ билетыс, гашкӧ, оз унаӧн лоны-а.

— Кутшӧм билет, Антиповна, гаралан? Тайӧ жӧ менам другъяс воӧмаӧсь! Оз жӧ менам сиктсаяслысь сьӧм босьтны! Ковмас кӧ нин, ме ачым на спонсоралышта. Абу дзик сьӧмтӧм старик! Военнӧй пенсия пӧлучайта дай Латвияын быдса патера вузалі! Озыр морт!

Аслас кывъяс вылӧ озыр мортыдлӧн серамыс петыштіс да нывбаба водзад лӧсьыдика и китель морӧссӧ малыштіс.

— Но инӧсь... — кайтыштіс Антиповнаыс да вуджис аслас потшӧс сайӧ.

Водзӧсӧ зонкаяскӧд и мӧдіс Николай Фёдорович. Формаыс тшӧктіс восьлавны зумыда да тшапа.

И зонкаяс, мый вермисны, сійӧ восьлас дорӧ жӧ лӧсьӧдчисны. Клуб дорын шуксис нин посниуловыс да видзӧдісны воысьяс вылӧ завидь синъясӧн.

— Тайӧ артист жӧ локтӧ? Артист жӧ... — Вашкӧдчисны ӧта-мӧдыскӧд челядь, кытшалісны Мишаӧс.

— Миян Микояй дядь тайӧ! Он йи мый тӧдӧ, Пройӧяс кейкаын ойӧ! Мояк! Та вед, су, Микояй дядь? — ставнас гордӧй, гораа юӧртіс ичӧтик Колька да чорыдджыка кабыртчис ичӧтик кекӧньнас дядьыслы киас.

Зонпосни килькъялыштісны Колькалӧн шушкыля кыв вылын, но синъяснас сёйӧмӧн пондісны сёйны еджыд кителя дядьтӧ.

Клубысь петіс локтысьяслы паныд клубса нылыс, пыртіс пытшкас дона гӧсьтсӧ да тшӧтш и Колькаӧс.

Залсянь кыліс Васьӧлӧн сьылӧм шыыс да музыка. Клубса нывка шеновтіс кинас сьылӧм шыланьыс, пырмунанмоз шуис:

— Найӧ мед репетируйтӧны. А ті, дона гӧсьтъяс, со тані пукалыштӧй, чай юыштӧй. Колькалы и преник на миян эм! Воинныд, Николай Фёдоровичӧ! А найӧ пыр на гаралӧны... Чӧвлы, ме петала, юӧрта инӧ.

Нылыд петіс, а жыръяс эз пыр, а жбырк лэбыштіс сьылысь Васьӧлӧн Эльза гӧтырыс, уськӧдчис Николай Фёдорович дорӧ:

— Локтінныд? Мӧдӧдлім зонкаясӧс, юӧртісны? Ой, гажӧй бырӧма! Кыдзи ті тані оланныд, дона Николай Фёдоровичӧ? — Эльза и кутыштлӧ сійӧс и малыштлӧ ордена морӧссӧ, окалӧ.

Вильыш нывбабаысь мынтӧдчанмоз Николай Фёдорович кыз гӧлӧсӧн баситӧ:

— Да бура! Зэв бура! По-господски, дерт жӧ! Ветлам, видзӧдланныд, концерт бӧрад. Да надейтча, и войсӧ ме дорын колляланныд?

— Ой, дона мортӧй! Вот тайӧс буретш и ог вермӧй! Миян машина... Районыс сетіс. Дас час рыт кежлӧ ми орчча сиктӧ нин долженӧсь мунны. А аски асыв челядьлы сэн жӧ концерт. Ми зэв радӧсь, тадзи примитӧны да... Миянлы везитӧ... А тэкӧд ми и гортын на аддзысямӧ. Карас он на мӧд?.. Николай Фёдоровичӧ, прӧстит, меным пасьтасьны колӧ. Менам выль костюм... Чӧвлы, пасьтавла, видзӧдлан...

— Пасьтась, нылук, пасьтась. Видзӧдла. Кадыс оз виччысь... — Николай Фёдоровичлы тшӧтш вуджис Эльзалӧн тэрмасьӧмыс, меліасьӧмыс, тӧждыс, мыйкӧ кайтыштлӧ да мелі нюмӧн синнас вӧтлысьӧ тэрмасьысь мусаник Эльза бӧрся.

А залас нин, кылӧ, шум лыбис. Пырӧны, пуксялӧны видзӧдысьяс. Васьӧлӧн репетицияыс помасьӧма. Шалк пырис, аддзис Николай Фёдоровичӧс, паськӧдіс кияссӧ:

— О-о! Адмирал! Некор на татшӧм паськӧмаяс водзас эз удайтчыв сьывны! Талун горӧдла!.. Кутшӧм настроениеыд? Первой радас и пуксьӧй. Чайта, отсасьысь на меным ковмас. Чукӧстла кӧ, кайланныд сцена вылас? Окота репертуарсӧ озырмӧдыштны тіян отсӧгӧн. Тэнад чужан сикт ӧд...

— Видзӧдлам, — ӧти кывйӧн и сетіс вочакывсӧ Николай Фёдорович да удача Васьӧыслы сиӧм бӧрын кутчысис сояс пызан саяс пукалысь ичӧтик Колькалы: — Но, менам ичӧтик другӧй! Век на чай юан? Петам, гашкӧ, залас, а то и местаыс миянлы оз тырмы.

— Часйы, кӧйдумсӧ сёя да вӧлись, — Колькалӧн вомыс тыр, киас ыджыд кӧвдум. Коді и сетӧма?

— Но ладнӧ, сёй, удитам... — Николай Фёдорович чеччис местасьыс, шатовмуніскодь. Думыштіс: «Заводитчӧ бара. Аддзӧма кад... Нӧрӧвитыштлыны на ковмас. Татшӧм рыт тшыкӧдны ог кутӧй!»

Кодкӧд тадзсӧ мортыд сёрнитӧ, кодлы татшӧм приказсӧ сетӧ, он и гӧгӧрво. Кодлыкӧ быттьӧ вильшасьысьлы и чирыштӧм артмӧ. Валидол да кык дибазол кизь зепсьыс перйис, кылӧдіс сылы кисьтылӧм кӧдзалӧм чайнас. Петісны, залын шум. Залӧ пыригас нӧшта на шатовмунліс. Думыштіс: «Заводитчӧ, буракӧ, дыр кежлӧ...»

Пуксьӧм бӧрас лӧнис. Ичӧтик Колькаӧс пуксьӧдіс дінас, видзӧдліс гӧгӧрпӧв. Челядь. Воддза скамьяяс вылын ставыс челядь. Унджыкыс нин лӧньӧмаӧсь, ӧткымынӧн сӧмын вильшасьӧны, чутӧдӧны орччӧн пукалысьсӧ, нерсьӧны, вӧчалӧны мисьтӧм чужӧмъяс. Николай Фёдорович аддзӧ, кыдзи Конӧ Валя кутшӧмкӧ том анькӧд, пуксян места корсянмоз, прӧйдитісны на дорті, нюмдыштлісны орччӧн пукалысь кык Миколайлы, ичӧта-ыджыдалы, да сцена пӧлӧнті мунісны зал мӧдар бокас.

Заводитчис концертыс зэв аслысногӧн. Петіс сцена вылас клубӧн веськӧдлысь мича нылыс да кыпыд серамбанӧн шыасис видзӧдысьяс дорас татшӧм кывъясӧн. То пӧ менам водзын орччӧн пукалӧны кыкӧн, меддона видзӧдысьясыс — ичӧтик Колька Шучалин, Тимӧяслӧн медічӧтыс да сыкӧд орччӧн ыджыд Шучалин, Николай Фёдорович. Найӧ суседъяс. Николай Фёдорович локтӧма гӧститны, нарошнӧ видлыны чужан сиктсӧ. Сійӧ корӧм серти и миянӧ талун воисны артистъяс, Николай Фёдоровичлӧн бур другъяс. Миянлы талун сьӧм оз ков видзны билет вылӧ ни сиктсӧвет ни ӧти рӧскод оз вӧч. Став рӧскодсӧ босьтӧны ас вылас тайӧ кык суседыс. Шучалин Николай Фёдорович да Тимӧ Колькалӧн ай-мамыс, миян сиктса фермеръяс. Вайӧ клопайтамӧ налы!

А сцена вылӧ петӧма нин мича паськӧма артистка — Эльзаыс, ичӧтик челядь гӧлӧсӧн чолӧмалӧ клубӧ чукӧртчӧмаяссӧ да лыддьӧ кывбур поснияслы. Комиӧн. «Би кинь» журнал киас. Юрас бантик. Ичӧт нывка кодь дзик.

Но и дивӧ! Ичӧт Ивӧ

Шардлӧ-гӧрдлӧ йӧрын сійӧ.

Ме пӧ чибӧ! Чожа кежӧй!

Талявны пӧ петӧ вежӧй!..

Кывбурсӧ лыддьӧм бӧрын артисткаыд шыасис челядь дорӧ:

— А ті кужанныд-ӧ чибук мозыс гӧрдлыны? Кужанныд, дерт! Вайӧ ставным кыкысь гӧрӧктам «Ий-йо-о!» Сӧмын кыкысь, энӧ вунӧдӧй...

Зэв и кажитчис гырысьлы и поснилы татшӧм ворсӧм сяма кывбур лыддьӧмыс артисткаыдлӧн.

А сцена вылас зонка моз пасьтасьӧм гудӧкасьысь нин петӧ, нывка-артисткалы сетӧ балалайка. Шуткаӧн да серамӧн найӧ велӧдчӧны ворсны коми «Шондібанӧй», а сэсся кор артмыны налӧн кутіс, чукӧстісны сьывны и залсӧ. Артмис, быттьӧкӧ ставныс артистъяс: и петкӧдлысьясыс, и видзӧдысьясыс.

Тайӧ воддза юкӧнсӧ челядьлы и сиисны артистъясыд. Мӧд юкӧнас гырысьджык видзӧдысьяслы лои сьылӧма роч и коми сьыланкывъяс, лыддьӧма кывбуръяс да коми гижӧдъясысь лӧсьыда серпасалӧм текстъяс. И серамбанаясӧс и жугльӧдланаясӧс, и пыдӧ мӧвпалана-философскӧйясӧс. Медбӧрын баянистыс, первойсӧ сцена вывсянь, а сэсся йӧз дорас лэччӧмӧн ворсіс радейтана коми сьыланкыв «Джуджыд керӧсын». Сьылісны ставӧн, бара жӧ быттьӧ ставныс артистъясӧн лолісны. Войтырыслы тайӧ ёна кажитчӧма. Клопайтісны, «бис» горзісны и «ыджыд аттьӧ». Шыбайтісны сцена вылӧ уна дзоридз, ытшкытӧм видз вылысь ӧктӧмаӧс и ӧшинь увъясас быдтӧмасӧ.

Помӧдзыс лӧня пукаліс Николай Фёдорович. Терпитіс. Эз кӧсйы торкны йӧзыслы гажӧдчынысӧ. Лекарство таблеткаясыс зептас сэсся эз нин лоны, да ковмис быть шыӧдчыны Конӧ Валя дорӧ. Сійӧ ӧд медматыс морт тані. Сьылысь Васька гозъя артистъясыд сылы ӧні ичӧт отсӧг. Найӧ и сідз тэрмасьӧны орчча грездӧ, мӧд концерт на петкӧдлыны. Накӧд прамӧя сёрниттӧг и торйӧдчӧмыс лои. Конӧ Валя сиктса пельшерицаӧс нин корсьӧма. Клубкӧд орччӧн медпунктыс, да медпунктас и нуӧдісны Николай Фёдоровичӧс.

— А ичӧтик Колькаыс менам кӧні? Вошті тай. Пӧли бабӧ нӧ мый шуас? Дӧверяйті пӧ...

— Сы вӧсна тэ эн тӧждысь, дона мортӧ, сійӧ оз вош! Нуӧдасны гортас, мам-батьыс тані жӧ вӧліны... Тэнад то вир пас абу чужӧмад, — чередитісны да мальӧдісны висьмӧм карса гӧсьттӧ Конӧ Валя да пельшерицаыс. Артистъястӧ колльӧдӧм бӧрын локтісны медпунктӧ и клубса нывъяс кыкнанныс.

— Но, мый? Господи, этадзи артмис... Висьмӧма...

— Давленньӧ ыджыд и сьӧлӧмыс... — юӧртіс пельшерица да кузя ышловзьӧмӧн кайтыштіс: — Менам и лекарствоыс абу. Срочнӧ колӧ машина, мӧдӧдны райцентрӧ либӧ карӧ. Карас бурджык, кардиоцентрас.

— Машина колӧ? Машинаыд сюрас! — сюсь клубса нывка пыр и вӧзйис: — Пока райцентрсянь «Скорӧйыд» воас, ичӧтик Колькалӧн дядьыс легковушканас карӧдзыс тӧвзьӧдас! Найӧ кӧнкӧ танӧсь на, эз на разӧдчыны. Петала ме, корсьла!

Ӧти клубса нылыс петіс машинатӧ корсьны, мӧдыс ошйысьӧмӧнмоз шыасис:

— Артистъясыд важӧн мунісны, а йӧзыс век оз разӧдчыны. Сэтшӧм гажа рыт вӧлі! Висьмис тай миян дона гӧсьтыд-а...

— Нинӧм, бурдас... — копыртчыштӧма больнича кушетка вылын куйлысь Николай Фёдорович весьтӧ Конӧ Валя. Чышкыштӧ вата торйӧн куйлысьлысь кымӧс вылас чепӧсйӧм ньылӧмсӧ, малыштӧ лӧсьыдика шырӧм дженьыд тошсӧ, разялӧ кизьяссӧ да зільӧ сёрнитӧдны висьысьтӧ:

— Часлы, машина воас, карад ӧдйӧ и жургасны-нуасны. Таті тэнад Пролӧ гортыд лючки-ладнӧ коли. Пач трубаыд пӧдса, керкаыд игана и. Бурдан да вед бӧр на волан. Али кежыштлыны гортад кӧсъян? Паськӧмтӧ вежны да документъясыд, колӧкӧ, сэнӧсь жӧ...

Пельшерицаыс чуткис сылы бокас. Садьсӧ пӧ воштіс, пульсыс ӧдва тіпкӧдчӧ и...

Мый тайӧ? Мунны мӧй кад воис?

Ок и ышмӧма Войпӧль!

И саридзыс рад пӧльӧ шутьлялӧм шы улӧ вӧчлыны ад!

Саридз енэжсӧ сывйыштлӧ, радысла сьылӧ,

Ӧти увгӧм да шутьлялӧм сӧмын и кылӧ.

Пыжа?!

Гыяс пӧвстас то суналӧ пыжа!

Мыйӧн Ен водзас пыжаыс мыжа?

Али смелмӧма ӧтнасӧн петны, да сійӧ?

Али сӧвесьтыс ловзис да виӧ?

Саридзӧ, лӧнь вай!

Ог сетчы! Ог сетчӧй!..

Пыжалӧн грек кӧ эм, мездмис нин сідз,

Ӧтка пыжасӧ, Господьӧ, видз!

Николай Фёдорович садяс воис, паляліс карса больнича крӧвать вылын нин. Вокыслӧн гӧтырыс, Вера, пукаліс сы бокын крӧвать вылас да видзӧдіс висьысьлы чужӧмас, малаліс небыдик киӧн куйлысьлысь банбоксӧ, сьылісӧ, ньӧжйӧник кайтіс: «Николаюшко-батюшко, Микола-чудотворечлы сымда нин кевми...». Друг висьысьыд вӧрзьӧдчис да кутыштліс Вералысь кисӧ, муртса кывмӧн шуис:

— Ва-ля...

Вера кыскыштіс дінас орччӧн улӧс вылын пукалысь верӧссӧ, вашнитіс:

— Васьӧ, видзӧдлы! Садьмис. Синсӧ восьтіс!

— Ме тай шуи, бурдас. Везучӧй тайӧ миян пыр вӧвлі! — Васьӧыс чеччис улӧс вывсьыс, копыртчис вокыс весьтӧ.

— Миколай, вокӧ, тэ менӧ кылан?

— Кыла. Васьӧ тэ? А ме вӧтаси ли мый? Конӧ Валя быттьӧ пырис. А пельшерицаыс кӧні?

— Чукӧстам, чукӧстам. Докторыс кӧнкӧ тані ӧні на вӧлі.

— А кӧні ме?

— Господи... Карса больничаын но. Вайӧмаӧсь войнас. Миянлы асывнас звӧнитлісны, да локтім со, — пӧся висьталіс Вера. Мӧдыс кунис синсӧ, лӧньмунӧмӧн вашнитіс:

— Карын. Вайӧмаӧсь...

— Да, да. Гортын ӧні. Регыд бурдан. Ми Васьӧкӧд тэнӧ ог эновтӧй...

Шуласны, быд морт пӧ олӧ да олӧмыслысь сійӧс и пӧлучитӧ, мый заслужитас. Сідзтӧ эськӧ сідз, да кыдзи на ещӧ мортыс примитас заслужитӧмторсӧ. Аттьӧалӧмӧн да радлӧмӧн, али пинясьӧмӧн да недӧвӧль чужӧмӧн. Мудрецъяс пӧ да святӧйяс сӧмын став лоӧмторсӧ примитӧны лӧня, сьӧлӧмсӧ кыпӧдтӧг да дойдавтӧг.

Тадзи кымын и примитіс висьысьыд вок гозъяыслысь юӧрсӧ. Ышловзьыштӧм бӧрын лӧнис да регыд и нискыны кутіс, унмовсис.

Врачыс локтіс, видліс пульссӧ, малыштіс сойяссӧ да шуис:

— Кризисыс прӧйдитіс. Но дыр на ковмас куйлыны. Крепыд мужиклӧн организмыс! Выдержитіс...

Олыштны на колӧ

Сёр арӧдз Николаюшко-батюшко валяйтчис больнича койка вылын. Ловзис ӧд бӧр. Сувтіс кок йылас. Больничасьыс петӧм бӧрын вой куим и узис гортас, мича выль патераас ӧтнасӧн. А ӧти асылӧ, кузь войсӧ узьлытӧг коллялӧм бӧрын локтіс вок гозъя ордас, шыасис Вера дорӧ:

— Верусяӧ, муса моньӧй менам, тэкӧд юксьыны кӧсъя мӧвпъясӧн. Тавой войбыд эг узь, песі юрӧс.

— Но, мый нӧ? Кывза...

Вералӧн дзим-дзурк идралӧма-пелькӧдӧма нин керка пытшсӧ, ичӧтик ковёрысь вольӧс павгӧ диван вылас, пуксьӧ ачыс да индӧ гӧсьтыслы аскӧдыс орчча места. Мӧдыс шызьӧмкодь, долкнитӧ юрнас да сувтсӧн и заводитӧ висьтавны ассьыс мӧвпъяссӧ.

— Эг кӧ кув тайӧ разыс, сідзкӧ, таладор вӧльнӧй светас ме эг на ставсӧ вӧч, мый меным шулӧма вӧчны. Ме ог шмонит, Вера, ме чайта, пӧрысьӧ-нэмӧ ме нӧшта на должен гӧтрасьлыны. Олӧмыслысь ылӧдчан чукыльяссӧ веськӧдыштны. Ме вот думайта да, олӧмыс уна жӧ ӧшыбка вӧчӧ! Колі нӧ меным став мирсӧ кытшовтны, тӧдтӧм нывъясӧс радейтны, тӧдтӧм ань вылӧ гӧтрасьлыны? Ставыс вӧлӧма гортын, ас чужанінын да. Гажа вӧр-ва и видз-му, уджыс и невестаяс, мича нывъяс.

Тайӧ ставсӧ ӧтырышъяӧн ас пытшсьыс койыштӧм бӧрын Николай Фёдорович пуксис Веракӧд орччӧн, босьтіс сылысь кисӧ ас кабырас, малалыштіс да бара шыасис:

— Верочка, тэ вед он кӧсйы, медым ме тшӧтш тэнад борд улӧ куткыртчи? Тэныд и Васьӧыд умтӧдзыд. Ковмас на бобӧлы варовлунтӧ да мастерствотӧ петкӧдлыны. Васьӧ воккӧд ті лоанныд меным и корасьысьяс пыдди и дружкаяс пыдди. Так что доддявлам ми пара вӧлӧс, мегырас тільгун ӧшам, мича лентаяс и айда, Воронкояс! Асланым сиктӧ! Невеста менам бӧрйӧма нин! Правда, ог тӧд, примитас-ӧ, тойыштас-ӧ... Жӧникыс ме, ачыд аддзан, пӧрысь выжыв да...

Вера пӧперегалыштіс жӧниктӧ татшӧм кывъяссьыс:

— Тадзи он жӧ шу ас йывсьыд Педӧрӧвичӧ. Ӧні бурдін да бур удал молодеч кодь лоан. Аддза ӧд: ничово нин. Невестасӧ нӧ кодӧс бӧрйин? Гашкӧ, ачыс на туйтӧм да?

— О, Вера, сідзи эн шу! Валентина Антиповна, Конӧ Ӧнтиплӧн нылыс меным ичӧтдырйи на кажитчыліс. Эз кӧ водзджык мӧд мырддьыв, гашкӧ, нэмсӧ ӧтлаын олім. Да Валя коддьӧмъястӧ водз нетшыштӧны семья пытшсьыс... Мед ёна сёрмӧмӧн, Вера, но збыль кӧсъя шыасьлыны морт дорас. Ӧтка пӧрысьлуныд ӧд...

Николай Фёдорович быттьӧ тшӧкмуніс, ышловзис да водзӧсӧ нинӧм и эз шу. Сы пыдди кыв босьтіс Вера. Кыпыд гӧлӧсӧн и заводитіс:

— Да Конӧ Валяӧс кӧ бӧрйин, абу на тэ, Педӧрӧвичӧ, йӧй выжыв! Тӧдӧмыд на кодӧс бӧрйыны! Пӧдруга вед менам сійӧ. Сиктӧ воа да сыкӧд и нокся. Сыкӧд абу гажтӧм, кӧть и меысь ар дасӧн ыджыд. Сыысь бур невеста тэныд оз и ков! Грамота эм. Карын карсакӧд сёрнитны кужӧ и грездын грездсакӧд. Каям, корасям! Васьӧ менам оз паныд ло ни. Сӧмын ӧд пара вӧвтӧ ӧні аддзыныд сьӧкыд нин. Огӧ кӧ Выльгортӧ кайлӧ. Сэтысь тай эськӧ мича вӧвъяссӧ телевизор пырыд петкӧдлӧны да. Такси буди медавлам? А, Педӧрӧвичӧ-батюшкоӧ? Таксиыс миянлы лӧсялас? Ящик вина катӧдам!

Вера вачкучкис воча ки, чеччис диван вывсьыс, сывйыштіс шыньвидзысь пиверсӧ, кыпыд гӧлӧсӧн юаліс:

— Тэ мекӧд сӧглас?

Мӧдыс чеччис жӧ пукаланінсьыс, кутыштліс Вераӧс кыкнан киӧдыс:

— Вера тэ, Вера, кытысь бара-й менам вокӧлы татшӧм гӧтырыс сюрӧма-а?

— Да сэтысь жӧ, кытысь и тэ аслыд аддзӧмыд! Чоййыл грездысь!

Тайӧ сёрниыс на костын шутка моз и артмис, но кор пуксисны пызан саяс чай юны, збыльпырысь нин ставсӧ арталӧмӧн выль пӧв сёрниыс пансис. Сёрнитіс Вераысджык!

— Ваям Валяӧс! Мед карас, мича патераас да бур мужик дорас красуйтчыштас! Пиыс мед и ачыс ас олӧмнас олыштас. Не жӧ пыр мам борд улас дзебсясьны. Дугдас, гашкӧ, юнысӧ да гӧтырыскӧд овмӧдчасны. Выль во кежлӧ позяс и рӧдвужӧс чукӧртлыны, аддзӧдчывны. Абу ми рӧдтӧм-вужтӧмъяс. Ныв-зятьтӧ Москвасьыс чукӧстлам, чоййывсаясӧс, татысь пӧрысь вежаньтӧ, пока ловъя на, сылысь миллионер-бизнесмен зять гозъясӧ, Юрик гозъяӧс, бур сусед Васьӧ да Эльза гозъяӧс. Воркутаысь менсьым пи-моньӧс колӧ быть вайӧдлыны и. Жаль, менам Васюклӧн докторшаыс Архангельскас бӧр верӧсыскӧд мунісны, аддзылісны эськӧ и найӧ зять чоя-вокаыд. Выль во, и новосельетӧ тэнсьыд, Педӧрӧвичӧ, пасъям, и выль кӧзяйка вайӧмтӧ!

— Мед лоас сідз, мед лоас... Вот лун-мӧд нӧшта шойчча, вын-эбӧс чукӧрта и босьтчылам выль олӧм тэчны, Верочка. Некор абу сёр выльланьыс кысйыны, шуласны тай. Мед тэнад кывъясыд да Енмыслы пеляс.

Тильгуна вӧвъясыс скачӧн и уйӧны,

Туй бокын дзирдыштлӧ кын лымся эрд,

Вой тӧвкӧд ӧтвылысь ямщикыс сьылӧ,

Паныдӧн, невеста, миянлы пет!

БӦРКЫВ ПЫДДИ

Автобусыд тай ӧдйӧ вайис.

Асывнас на Николай Фёдорович гозъя карса патераас чӧсмасисны, мича чай-чашкаысь юисны кофе, а лун шӧр кад кежлӧ Валентина Антиповналӧн ыджыд пачыс вайман выйын нин вӧлі. Керка пытшкас овтӧм дукыс эз нин ёна кыв, ломтысьысь пачыс урганмозыс кыскис дуксӧ, пызан вылас чушӧдчис нин пӧсь самӧвар.

Валентина Антиповна карса паськӧмсӧ вежӧма да эз и быттьӧ тӧвсӧ колльӧд карын, бать керкаас быттьӧ и пыр на олӧма. Ноксьӧ пач водзас, пырӧ-петӧ посводзас, мыйкӧ сюйӧ пачас пуны, гользьӧ тасьті-паньӧн.

Верӧсыс, Николай Фёдорович эз жӧ весь ов. Петаліс ӧшмӧсас вала, юкаліс сартас, самӧварсӧ пузьӧдіс. И со пӧсь самӧвар дорас пуксис. Карсьыс вайӧм гӧснечыс пызан вылас чукйӧн быд тӧрелкаын, преник и кампет.

Но Валя пуксигас шуӧ мыйлакӧ:

— Пӧжӧм йӧлӧн кӧ эськӧ пӧсь чайтӧ. Бӧртиджык петалам суседъяс ордӧ. Корыштам йӧвсӧ. Асьнысӧ чай юны корламӧ и...

Валя пуксис улӧс вылӧ самӧвар весьтас, медым кисьтавнысӧ кивывджык вӧлі. Педӧрӧвичыс пукаліс лабичас пызан пельӧсланьыс, кӧні нэмсӧ пукавлӧны керка кӧзяинъясыс. Ен ув пельӧссяньыс видзӧдісны на вылӧ чусмӧм енъяс. Валялӧн ай-мамыс на найӧс сэтчӧ меститлӧмаӧсь, да Валя видзӧ найӧс ӧнӧдз, кӧть и Енлы кевмӧм оз тӧд. Эз ӧд велӧдлыны найӧс Ен дорас муслунад. Сэтшӧм кадӧ быдмылісны да. Но век жӧ ӧні, пызан саяс пуксьӧм бӧрын, чӧвтіс пернапас да шуис верӧсыслы:

— Педӧрӧвичӧ менам, тэ нӧ поминитлан он рӧдительяссӧ? Ме эськӧ быд пуксиг казьтыла ставсӧ да, эм абу тӧдӧмкодьныс-а... Вошйӧ-сибӧдчӧ... Ӧльӧксан, муса пи, сьӧлӧмшӧр дитя... — писӧ казьтыштіс да синваыс гольмуні. — Пиукӧ, пӧди, ёна нин гажтӧмтчӧ... Регыд вит тӧлысь лоӧ... Абу сэсся... Колі кувны вина юӧмысь...

Валя бӧрдіс и бӧрдіс, синваыс сідзи и исковтіс бандзиб кузяыс.

Педӧрӧвичыс кутыштіс сійӧс киӧдыс, такӧдыштіс:

— Лӧнь вай, донаӧй, ю чайтӧ, кӧдзалас. Аски жӧ ветлам гу вылас. Зыр босьтам, гусӧ лӧсьӧдыштам. Тувсов ваяссьыс, пӧди, нёпкысис. Ӧградатӧ ми закажитлім, пуктам. Дзоридзьяс и... Бӧрд кӧть эн, мый лоны лоӧма.

— Оз эскыссьы... Абу сэсся... — Валя бара ымӧстӧмӧн бӧрддзис. — Тэ висьмин да, карад больничаас нуисны да... Чери кыянінсьыс локтіс, шуӧ: батялы нуа свежӧйсӧ. А батятӧ вед, мися, карӧ лэччӧдісны, висьмис. Сійӧ повзис, шогӧ уси, кыдзи пӧ висьмис? Кодкӧ лунӧ на лючки вӧлі да! Бипур дорын пукалім войбыд да, быдторсӧ сёрнитім да... Со тай олӧмыс кыдзи ворсӧдчӧ мортыдкӧд. Ӧтитор аддзан — мӧдтор воштан. Тэ дінӧ веськалі да чайті: раяс вои. Сэтшӧм нин мем лӧсьыд тэ дорын вӧлі. Мися, гашкӧ, и Ӧльӧксанлӧн ладмас жӧ, дугдіс юнысӧ да. Надейтчи. А со кыдз лои да... Ӧти пи и вӧлі да, вошті да... Тэнӧ кӧть мед Енмыс видзас да эсыыштӧм висьӧмнас оз мучит...

Дыр лӧньныс эз вермы Валентина, лыддьӧдлӧмӧн лыддьӧдліс тайӧ ставсӧ да кадысь кадӧ чышкыштліс синвасӧ.

Педӧрӧвичсӧ жугыльмӧдліс жӧ Валяыслӧн оллялӧмыс да ковмис нарошнӧ кыпыд гӧлӧсӧн шыасьны, медым такӧдыштны бӧрдысь аньсӧ. Юрӧдыс малыштіс, чунь помнас синвасӧ чышкыштіс Валялысь, шуис зумыда:

— Бӧр тай бурді, мый сэсся сійӧс гаравны. Места вежӧмсьыс вед ме татшӧм чорыдаыс висьмылі. Ог сэсся, велалас вед вир-яйӧй тайӧ местаясас. Ас чужанін да. Ас гортынӧсь да. Тэ со орчча мекӧд да. Олыштам на! Вӧльнӧй светнас любуйтчыштам на! То кутшӧм луныс мича пуксьӧма! Вай ю чайтӧ да петам, гусьыд картупельтӧ кӧйдыс вылас лэптамӧ. Кад нин. Арӧдзыс кӧ тані кутам овны, мый кутам керны? Быть пуктысь. Градйыс бӧрдны кутас, тыртӧг кӧ видзам.

— А Миколай жӧ тэ, кӧзяинӧй менам, крепыд пыкӧдӧ менам! И кытысь тэнӧ Енмыс вайис ме дорӧ!

Валя бара на бӧрддзис, но тайӧ вӧлі шуда синва нин, тадзи со ӧти пызан сайын пукавны да ӧта-мӧдӧс гӧгӧрвоны — тайӧ ӧд и шудыс. Мый нӧшта колӧ олӧма кык мортыслы?

Нуръясьыштӧм бӧрас карса гозъяыд петыштлісны картупель гусӧ восьтыны. Буретш и сарай джоджас ӧдзӧс весьтас, югыдджыкинас, разӧдыштісны кӧйдыс вылас, мед ӧдйӧджык нырсялас.

Сарай восьса ӧдзӧссӧ аддзӧма суседкаыс да локтіс звӧз вылас, звӧзті каянмозыс и шыасис:

— Пырала, мися, воӧмныд пӧ да. Здоровоти инӧ! Гожӧмбыд кежлӧ, гашкӧ да?.. Ме вед висьталны пыри — Тимӧ пӧлитӧ дзебимӧ талун. Гуыс Ӧльӧксаныдкӧд орччӧн... Ми лӧсьӧдыштім тшӧтш сылысь гусӧ. Вальгысьӧма. Тӧвся дзебысыд ӧд...

— А ми аски Педӧрӧвичкӧд буретш жӧ и мӧдімӧ дона пилысь гусӧ лӧсьӧдыштны, — лимзовтыштіс Валя да мӧд гӧлӧсӧнджык содтіс: — Но, пӧлиӧ, сарсво небеснӧ, кулі нин инӧ? Ӧкмысдас куимӧдз оліс, зэв шань баба нэмсӧ вӧвлі... Менам Ӧльӧксанлы инӧ оз ло гажтӧм! Пӧликӧд орччӧн...

Суседкаыс торкис Валялысь шуасьӧм-кайтӧмсӧ, нӧшта на ӧти выльтор юӧртіс:

— Ӧльӧксаныдлы оз ло гажтӧм сэні, эн пов. Чинк гортйын пӧ Чечнясьыд вайӧмаӧсь Таньӧ Дарьялысь писӧ, Ӧльӧксансӧ. Кык Ӧльӧлы пӧли дорад ой лоӧ лӧсьыд! Талун перйисны нин гусӧ служивӧйыдлы сэтчӧ жӧ, тіян Ӧльӧксан дорӧ. Да бара на тіянлы выльтор — аддзылімӧ сэтысь Ӧльӧксаныдлысь гӧтырсӧ. Волӧмаӧсь пиыскӧд гуяс вылас. Детинаыс салдат паськӧмнас и вӧлі. Ми сэсся ёнасӧ эг жӧ юасьӧ-висьтасьӧ, найӧ мунӧны нин вӧлі да. Шуис тай Наталья моньыд, пыр кежлӧ нин пӧ лэдзӧмаӧсь-а. Ог тӧд сэсся...

— А папальӧ, тайӧс нӧ мый водзджык он висьтав?! — вувзьысьӧмӧн уськӧдчис суседка дорас Валя. — Та ыджда радлун ваян да! Витюша-внук миян воӧма! Армияысь! Здоров! О Господи, татшӧм бур юӧр! Лок керкаӧ пыралам, дона пӧдруга-суседкаӧ! Карса гӧснечнас чай юам, пӧсь шыдӧн нуръясьыштам, варовитыштам! Казьтыштам... Пыр, Педӧрӧвичӧ, донаӧ, чайтӧ пукты, кипятильникнад!