БОБӦНЯНЬ КӦР

Еретнича, тӧдысь, сьӧд нига лыддьысь — тадз нимтылісны менсьым бабӧӧс, миянлысь муса пӧли-мамӧс. Шулісны, дерт, эз быдӧн и эз пыр, а ёнджыкасӧ видчиг-пинясигъясӧ, кор кодлӧнкӧ гыркыс тырас да лэптас зык-шум бабаяс пӧвстын. Кадыс сэтшӧм вӧлі, война, и зыксьӧмыд, и быдторыс тырмыліс. Мудзӧм, тшыгъялӧм, а сэні ещӧ верӧссяньыд письмӧыс дыр нин абу, и ичӧт пиыд, немӧн мынтӧмторйыд, вильшасигас медбӧръя гачсӧ лэдзӧма-кольӧма ув йылӧ. Кыдз нӧ гыркыд оз тыр да оз окота ло крук корсьны, медым морӧс пытшсьыд став чукӧрмӧм курыдсӧ кӧть суседкаыдкӧд пинясигӧн личӧдыштны...

Мыйӧн ме куті помнитны ачымӧс, сэксянь жӧ помнита и бабӧӧс. Сійӧ вӧлі меным медматысса мортӧн и мамӧысь, и чойясысь, и став рӧдвужсьыс. Батьӧй эз вӧв-а. Вӧлӧма, дерт, но ог помнит сійӧс. Кувсьылӧма пӧ юкмӧс кодйигӧн. Колхозад ӧтувтчӧм бӧрын пӧ миян сиктсаяс скӧтнӧй двор стрӧитасны сиктсянь неылӧ. А ваыс матыныс абу вӧлӧма, да юкмӧс заводитасны кодйыны. Зэв нин пыдӧдз пырӧмны, а ва век абу. Сиктса мужикыд ӧд сэтшӧм, заводитас кӧ мыйкӧ вӧчны, помавтӧгыд оз эновт. Коркӧ пӧ ӧд ваыс воас жӧ, кодйыштам ещӧ. Мыйкӧ пӧ тай пыдӧсас жувгӧ нин, колӧкӧ, ключыс. Бара писькӧдчасны водзӧ. Бать колхоз пред вӧлӧма, лэччас асывводз юкмӧс пыдӧсас видзӧдлыны и бӧрсӧ оз кай. Пӧдас. Та бӧрын сӧмын и гӧгӧрвоасны, мый жувгысьыс газ вӧлӧма.

Меным куим арӧс на и вӧлӧма, а ичӧт чой мамӧлы кынӧмас на кольлӧма. Но а верӧстӧгыд да ичӧт челядьнад мамӧлы пыр ковмылӧма ветлыны кӧнкӧ бокын, нажӧтка корсьны. Тӧвнас сортовка лэдзны, тулыснас сплав вылын. Гожӧмнас эськӧ гортын, да бара жӧ эг прамӧя аддзылӧй сійӧс — пыр колхоз уджъяс вылын. Зато миян вӧлі бабӧ да ещӧ дед.

Меным ар нёль, буракӧ, помнита нин ясыда ставсӧ. Сыӧдз мыйсюрӧ помнитышта ру пытшкын моз, а тайӧс дзик нин лючки.

Садьма бабӧлӧн майшасян гӧлӧсысь. Сійӧ быттьӧкӧ бӧрдӧ, лыддьӧдлӧмӧн шуалӧ:

— Ой-я дай ой-я жӧ нин тайӧ дитяыс! Бара вед куш джоджас узьӧ! Ой, сьӧлӧмшӧр, турдӧма дзикӧдз!

Бабӧ босьтӧ менӧ киас куш джоджысь, катӧдӧ шоныд паччӧр вылӧ дедӧ дорӧ:

— На, дедук, босьт, — шуӧ сылы, — дзик йитор кодь! Господи...

Дедӧ мурӧктӧ, судзӧдӧ менӧ паччӧр вывсянь, шензьӧмӧн юалӧ:

— Бара ли мый нӧ куш джоджас узьӧма?

— Бара! Бара! — ымӧстӧ бабӧ. — Вед водтӧда перина вылӧ кык чой костӧ! Войнас дасысь видзӧдла. А чечча — бара нин пызан улын ли порог дорын чикырвидзӧ. Господь тӧдӧ, кыдзи тювӧдчӧ! Но ладнӧ, мед шонтысьыштас тэ дорын, ме пач ломта...

Бабӧ, кылӧ, гольӧдчӧ пескӧн, ломтӧ пач, а дед лапӧдӧ менӧ ыджыд кинас, узьышт на пӧ, дитюк, узьышт. Но менам унмӧй паляліс нин, абу нин окота узьны, кора дедӧлысь, мед мыйкӧ мойдыштас.

— Кутшӧм ӧні, асывнас, мойдӧм? — шуӧ сійӧ. — Мойдӧны рытнас, пемыдгорулалігӧн.

Ме заводита вишкӧдчыны и мудера малавны дедӧлысь кузь пашкыр тошсӧ, тӧда: любитӧ сійӧ ёна, кор тошсӧ малалӧны.

— Ладнӧ, — шуӧ медбӧрын, — вай инӧ «дуда-буда» мойдыштам! Дуда-буда, кытчӧ ветлін? Коса дорны ветлі. Мый косанас вӧчан? Турун ытшкыны. Мый туруннас вӧчан?.. Помӧдзыс дедӧкӧд лыддьӧдлам. Меным долыд, гажа: со ӧд, мися, дедук мекӧд мойдӧ, оз тэрмась петны сарайӧ, аслас удж дорӧ. Но недыр мысти сійӧ чеччӧ, лэччӧ паччӧр вылысь и шуӧ меным:

— Вот и мойдім. Тэ сэсся узьышт, а ме петала.

Сьӧд вой на ывла вылас, а дедӧ петӧ нин сарайӧ, сэні сылӧн пыр кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ удж эм: то додь сюв синӧ, то телега гӧгыль вӧчӧ, то куран-коса.

Дедӧ лэччӧ паччӧрысь, и ме ог кольччы сэтчӧ, пемыд сэні, ме пола.

— Пӧли-мам, ме тэ дінӧ локта, — шыася ме паччӧр вывсянь.

— Давай, давай, лок лэччы, усян ещӧ, тэ вӧд миян сэтшӧм, — шыасьӧ бабӧ пачводзсянь, сэсся лэччӧдӧ менӧ паччӧрысь, тубыртӧ важ сарапанӧн, пуксьӧдӧ пачводзӧ. — Шонтысь.

Пач муртса ӧддзӧма, шлонгӧ пач вомӧ би сора тшын, ме видзӧда пач вомӧ, чургӧдла киясӧс лыньгысь шоныдыслы воча да гора чиктывла.

— Но, ловзин, шоналін? — тшӧтш нюмъялӧ бабӧ да грӧзитӧ: — Рытнас аскӧд нин паччӧрӧ водтӧда, ӧкаяннӧйӧс.

— А ме быгыльтча паччӧр вывсьыд дай дойма, — шуа ме.

— Ме вед дінӧ домала, — сералӧ бабӧ. Ме тшӧтш серала:

— А кыкнанным кӧ быгыльтчам паччӧр вывсяньыд? Мед, шу, кыкнанным кӧ!

Шмонитам ми бабӧкӧд и видзӧдлывлам джоджын узьысь кык чой вылӧ, мед эськӧ мися огӧ жӧ катӧй найӧс, вывті жӧ нин натӧг лӧсьыд миянлы кыкӧнлы бабӧкӧд.

— А бобук тэ менам, аканьӧй! — шуӧ бабӧ да сывйыштлӧ менӧ мелі кияснас, окыштӧ юрӧ: — Пыш кодь ӧд еджыд юрсиыс! Дзик батьыслӧн кодь. Ой, сійӧ менам тэ кодь жӧ вильыш вӧвлі! А эз и коньӧрлы удайтчы овнысӧ. Тэ, ӧтчаяннӧй голова тэ, кыдзи бара-й кутан овны-а? Ме кула да. Ок-ок-ок... Энлы, ме тэнӧ юм кеньӧн чӧсмӧдышта. Пувъя юм пуи, пачын со узис, ок чӧскыд да юмов, пӧдикӧ!

Бабӧ мыччӧ меным сёй блюдйын ыджыд кусӧк юм кень. Ме радӧйла чилза, кекӧначася, сэсся заводита нювны да чӧсмасьны кеньнас, видзӧдлывла узьысь чойяс вылӧ, перина вылын кӧ, мися, узьланныд и юмов кеньӧн онӧ чӧсмасьӧй. Тӧда, эськӧ, мый налы вичмас жӧ тайӧ чӧскыдторйыс, но кор на ещӧ сійӧ лоӧ, а ме со ӧні нин мурза чӧскыдысла. А бабӧ весь оз ов, бергалӧ пачводзын, то картупель чугун сюйӧ, то пӧсь ва доз кыскӧ пачысь, то нянь шом суктӧ да оз вунӧд и ме йылысь.

— Чӧскыд? Сёй, акань менам, да быдмы ӧдйӧнджык бабыдлы отсасьысь...

А вӧвліны и сэтшӧм асывъяс, кор бабӧ менӧ оз лэпты дедӧ дорӧ паччӧр вылӧ, а пыр жӧ пуксьӧдӧ пачводзӧ дінас да сёрнитӧ вашкӧдӧмӧн. Ме тӧда нин: бабӧ кӧ сёрнитӧ гусьӧн, сідзкӧ, дедӧ код локтіс войнас. Мед нин сӧмын оз садьмы, не дай бог, ыждавны кутас. Ой, звер кодь скӧр дедӧ, кор пӧкмелля сылӧн. Он сет пӧкмелитчан — бушъяс-путкыльтас ставсӧ. Бабӧлӧн пыр нин дась румка винаыд сэтшӧм здукъяс кежлас.

Дедӧ миян удж вылад вывті горш да зіль вӧлӧма и киподтуя пӧ зэв. Сиктын некодлӧн абу вӧлӧма миян кодь мича да кокни карнан, ни чер пу, ни куран-коса. А ӧшинь куричьяс и керка сигӧр миян сэтшӧм мича серӧн мичмӧдӧма. Ставсӧ дедӧ ачыс прӧст кадӧ вӧчлӧма. Но босьтчас кӧ пӧ дедӧ гуляйтны да юны, вунӧдас ставсӧ. Сура праздникъяс дырйиыд пӧ вежон чӧж, а то и дырджык оз волы гортӧ, став вӧлӧсьтсӧ пӧ кытчӧдз оз кытшовтны Демид дед другыскӧд — сусед миян — оз и локны. Сэні кӧть сэсся кыдзи семьяыд олас.

Ӧтчыд, тӧв, буракӧ, вӧлі, ми тай, челядь, гортын аканьысь ворсім-а, бабӧ буретш миянлы куимнаннымлы рузумторъясысь выль аканьяс вурис-вӧчис, юрсиаӧсь и быдӧн, мича сарапанаӧсь и. Пырис дедӧ, шатласьӧ, мыйкӧ увгӧ-сьылӧ вомгорулас. Бабӧ тай шуис мыйкӧ сылы, а сійӧ сразу и крукышсис, кулаксӧ бабӧ вылӧ лэптіс. Ми, сильӧпиян моз, чилзыны босьтчим. Дедӧ мудер, миянӧс эз вӧрзьӧд, меліника сідз вештыштіс бабӧ дорысь, энӧ пӧ аканьяс мешайтчӧй кок улын, куимнаннымӧс лабичӧ лэптіс и бара бабӧ вылӧ скӧралӧ:

— Старука, эн скӧрмӧд! Зуышта ӧд! — лэптӧ кулаксӧ бабӧ юр весьтӧ.

Бабӧ падъявтӧг сувтӧ сылы воча и видзӧдӧ веськыда дедӧлы чужӧмас:

— Давай, давай, тышкась! Зуышт! — шуӧ сійӧ. — Мед видзӧдасны челядьыд, кутшӧм тэ! Тьфу, мужик! А ещӧ бур крессянинӧн шусян! Челядьыдлы ӧд петкӧдлы сӧмын... Велӧд, велӧд тышкасьны...

Дедӧлӧн дрӧжжитӧ кулакыс, вот вачкас, да эз жӧ тай. Мурӧстіс скӧра, ковгис кулакнас аслыс пидзӧсас дай уськӧдчис ӧдзӧс мӧдарӧ.

Бабӧ тювкнитіс сы бӧрся.

— Ой, сарайын кутас кампужитчыны, а менам сэтӧн пыш зудӧсъяс, — ӧдзӧс сайӧ петігас удитіс шуыштны миянлы.

Ми ымзам, чеччалам лабичын, петіс, шуам, бабным, и дедӧй сэні сійӧс тшук нӧйтас. Но бабӧ пырис регыд, ропкыштіс:

— Пӧрысь йӧй, коньӧрушкоанӧй, вӧчас-вӧчас, старайтчас, да ачыс жӧ пазьяс дай. Лызи гозтӧ вӧчліс, сійӧс ковкйӧ-чегъялӧ! М-е-ед...

Висьмис кыдзкӧ дедӧ ӧтпырйысьӧн. Ён вӧлі и друг висьмис, водіс. Первойсӧ сёйны чеччывліс на, а сэсся и панясьныс эз кут чеччыны. Куйланінас вердім. Бабӧлы, дерт, кӧнкӧ, шог вӧлі, но эз петкӧдлы жуглясьӧмсӧ, збодера шыасяс дедук дорӧ:

— Ок, чӧскыд жӧ шыд талун пуи, Иван! Вай панялышт, да сэсся колӧ кок йылад нин сувтны, тырмас нёрпавны, тулыс локтӧ, уджыс уна.

Тулыс локтіс, а дедӧ эз сувт. Пыр омӧльтчис и омӧльтчис.

— А Иван, кувны тай кӧсъян, — шуӧ сылы баб. — Эн кӧть тайӧ страшнӧй недельнас кув, виччысь Ыджыд лунсӧ.

Куліс дедӧ бабӧ корӧм серти дзик Ыджыд лун асылӧ. Сійӧ луннас жӧ вӧлі и Первой май. Медводзӧн локтіс дедӧкӧд прӧщайтчынысӧ сылӧн Ӧкся чойыс, уськӧдчис кулӧм дорӧ, заводитіс омлявны:

— А шуда тай тэ, муса воканӧй, вӧлӧмыд, гректӧм. Ыджыд лун асылӧ тай нӧ тэ сэтчӧ мунны думыштӧмыд! Раяс став ӧдзӧсыс восьса талун, дай некытчӧ джӧмдывтӧг, пӧди, воин нин сэтчӧ...

Таӧдз миян гортын вӧлі лӧнь, быттьӧ лёк зэр да гым-чард водзвылын. А кыдз заводитіс Ӧкся пӧчыд, босьтчис гӧлӧситны и мамӧ.

Ме быттьӧкӧ аддза мамукӧс первойысь, быттьӧкӧ бокӧвӧй ань миянӧ локтӧма да тшӧтш бӧрдӧ. Сійӧ ньӧр сяма, косіник, мича чужӧмыс сьӧдӧдӧма шогысла, мисьтӧммӧма быттьӧкӧ ӧти войӧн, сырмӧ став тушанас, и гӧлӧсыс тшӧтш тіралӧ:

— Колин тай, батюшко, миянӧс, чиг нывбабаӧс, ас кежӧ...

И бӧрдам нин ми тшӧтш куим нывка. Мем мыйлакӧ яндзим петкӧдлыны синваӧс ыджыдджык чойлы, и ме видзӧда ӧшиньӧ и думайта ас кежысь: куліс кӧть, мися, дедӧ, зато Ыджыд лунӧ. Райӧ веськалас. А сэні пӧ став ӧдзӧсыс восьса. Сідзкӧ, дедӧ пышъяс бӧр миян дорӧ.

Тайӧ мӧвпыс мыйкӧ мында такӧдӧ менӧ, и ме заводита теребитны мамӧӧс, такӧдны тшӧтш сійӧс:

— Эн, мамук, бӧрд, локтас ӧд бӧр дедӧыд.

— Ок-ок, локсьӧма нин, — малыштӧ менӧ мамӧ да ещӧ гораджыка бӧрддзӧ.

Бабӧ оз бӧрд ни ышлолав, чужӧмыс сӧмын вежсьӧма, стрӧг лоӧма, дедӧкӧд прӧщайтчыны локтысьясӧс ставсӧ примитӧ бур кывйӧн, быдӧнӧс гӧститӧдӧ вина румкаӧн да пӧсь няньӧн, поминитӧй пӧ менсьым Иванушкоӧс, сарство небеснӧ, винатӧ ёна радейтліс, а эз лёк морт вӧв, эз.

Дедӧс дзебӧм бӧрын пызан сайӧ чукӧрмисны став рӧдвуж, кыдзи и праздникъяс дырйи, но тайӧ разас некод эз сьыв ни йӧкты и весиг варовитісны кыдзкӧ негораа, чужӧмъясыс жугыльӧсь вӧліны. А ӧд водзті тадзитӧ чукӧртчывлігъясад кыдз гажӧдчывлісны да сьывлісны! Сідзсӧ вӧлі праздникъяс дырйи, и сэтшӧма ме радейтлі праздникъяссӧ!

Праздник кежлад бабӧ лӧсьӧдчыліс, гашкӧ, быдса вежон. Тшан тыр тагъя сур пуас, керка чиститас-мыськас, но и чӧскыд сёян-юан пуас-пӧжалас. Но менӧ, дерт, нывкатӧ, эз сійӧ ышӧдлы да гажӧдлы. Меным кажитчыліс сійӧтор, мый быд праздник нуӧдсьыліс аслысногӧн. Трӧича дырйи, шуам, бабӧ миянлы пуліс краситӧм колькъяс, и ми ветлывлім паськыд видз вылӧ гӧглясьны сійӧ колькъяснас. Виддзыс муртса вежӧдӧма, но туруныс тупкӧ нин усьӧм кольктӧ, и ми корсям турун пытшкысь. Аддзам да радным! И тушмылясьны заводитам раднымла ласта вылас.

Ыджыд лун дырйи сарайӧ гычан вӧчлім да гычасьлім кузь лунтыръясӧн, гычасям да сьылам. А гырысьджык челядьлы да том йӧзлы гычанъяссӧ вӧчлӧмны гырысьӧс, сёрӧм сюръяяс йылӧ гумна дорӧ. Сэтчӧ бипур ӧзтывлӧмны да гажӧдчылӧмны том йӧзыс бипур дорас гычасигмоз. Крещенньӧ дырйи гадайтчылісны, висьтавлісны быдсяма страшнӧйторъяссӧ кульяс да суседкояс йылысь, а сэсся маскаӧ вӧччасны да сьыліг-йӧктігтыр ветлӧны керкаысь керкаӧ. И ми, челядьпиян, вӧччам вӧлі. Но медся ёна мем кажитчыліс Рӧштво, сы вӧсна, мый Рӧштво вечернянас пӧжавлісны нянь комӧльысь быдсяма звер-пӧткасӧ и гортса пемӧсъясӧс. Миян бабӧ вӧлі зэв мастер тадзитӧ пӧжасьны. Вӧлӧс кӧ вӧчас, то сійӧ быть нин рӧдтӧ, вылын юра, кузь бурсиа. «Сивко-бурко, вешняя воронко», кыдз ачыс бабӧ шулывліс. Мӧс кӧ — сэтшӧм мича сюра да гырысь вӧраяса. А межлы кыз кӧлач кодь сюръяс ляскас да быттьӧ межыс люкыштны кӧсйӧ.

Суседъяс тӧдӧны бабӧлысь сямлунсӧ, татшӧм асывъясас миянӧ чукӧртчасны и том нывбабаяс, и челядь. Бабӧ петкӧдлӧ, кыдзиджык колӧ лясӧдны, ми ставӧн тшӧтш зілям-мырсям. Бабӧ то лясӧдӧ-тэчӧ фигураяссӧ, то сюйӧ пачӧ, то кыскӧ нин, пуӧны сӧмын киясыс. Ми пӧжасьӧм зверъястӧ тэчам пызан вылӧ, лабич кузя, сералам да любуйтчам.

А сэсся бабӧ гӧсьт-гӧстяӧс примитны дасьтысьӧ — черинянь пӧжалӧ, студень. Ми ӧктам лыяссӧ студень пытшсьыс, корсям шегъяс, чурсйӧдлам-нёнялам лы пытшсьыс вемсӧ и, дерт жӧ, чиктылам. Аскинас лун шӧр кад кежлӧ локтӧны нин миянӧ гӧсьт-гӧстя, медматыссаясыс, медрадейтанаясыс. Бабӧлӧн кык чой Катьӧ да Анна бабъяс, Петыр чож гӧтырыскӧд. Петыр чожлӧн киас сигудӧк. Мыйӧн аддзам ми чожӧӧс, кекӧначасьны заводитам, гажмам, ышмам. Юыштасны миян гӧсьт-гӧстяыд, а сэсся заводитасны сьывны. Петыр чож бриньӧдӧ-ворсӧ сигудӧкнас.

— Ме кӧ петі гуляйтны... — горӧдас кыз гӧлӧснас, бабаяс вӧсниджык гӧлӧсъясӧн сійӧс ордйӧдӧны: — Ме кӧ петі гуляйтны да, мича нывсӧ-й аддзылі...

Голькйӧны-сьылӧны сэтшӧм лӧсьыда да сьӧлӧмсяньыс. Ми, челядь, тшӧтш налы отсалам, вежньӧдлам ки-кокӧн да тӧдса кывъяссӧ тшӧтш горӧдлам.

Мыйсӧ сӧмын оз сьывны! «Кор ме вӧлі кызь арӧсатӧ» и «Дон кузятӧ», и «Ылын-ылын роч Кавказынтӧ». Кватитчам, потшӧс гӧгӧр и кильчӧ выв тыр, и керкаын йӧз, мича гӧлӧсъястӧ кывзыны чукӧрмӧмны.

— А сё майбырӧй! — шуас кодкӧ, кывзас-кывзас да.

Май праздник лӧсялӧ гажа тулыс воӧмкӧд, и кыдзкӧ торъя радлунӧн ми виччысьлім сійӧс. Май кежлӧ босьталам пытшкӧс ӧшинь рамаяс, стен да пӧтӧлӧк мавтам еджыд сёйӧн, выль дӧра вольӧсъяс вольсалам джоджӧ. Сійӧ луннас весиг ывла вылӧ огӧ петӧй, гортын ворсам лун джынсӧ. А сэсся кыскас жӧ ывлаад, котӧртам шор дорӧ, сійӧ воссьӧма нин, ызгӧ-бузгӧ, сёлькӧдчыштам йиа ваас, а сэсся кушин, лымсьыс мездысьӧм косджык места аддзам лун бансьыс, пӧрччысям кӧмтӧг и давай чеччавны, тушмылясьны. Горзам чавканъяс моз. А то мунам кӧчан градъяс вылӧ, петӧма сэні, вежӧдӧ утка лук турун, нетшкам сійӧс, вужйыс сылӧн гӧгрӧс еджыд ёкмыльӧн, мыськыштам ва гӧптын дай сёям-няръялам. Чӧ-ӧ-ӧскыд!

Май Первой лун асылӧ бабӧ катӧ миянӧс водз: чеччӧй пӧ, мыссьӧй да вӧччӧй, талун праздник. Сійӧ пуӧма нин миянлы юмов кисель, сёйыштам да заводитам пасьтасьны. Мый выльджык, бурджык, сійӧс и пасьтӧдас. А юр вылӧ гӧрд чибльӧг куимнаннымлы кӧртыштас. Май праздникнас пӧ гӧрд колӧ. Вӧччӧдас, а сэсся видзӧдӧ миян вылӧ, ноко пӧ, кутшӧмӧсь лоинныд. Ми куимнанным сувтам бабӧ водзӧ, сійӧ серӧктыштас, шуас:

— А бандзибъясыд, чурки-буди, зэв гӧрдӧсь, вомдзаласны ещӧ, вай сарапан бӧж дорӧн зырышта. Сійӧ зырыштӧ миянлысь кымӧсъясӧс сов чепӧльӧн, сэсся бӧж дорнас и шуас: касьлысь, мед оз вомдзавны. Петӧ, бласлӧ кристос, котралыштӧй!

Ми уськӧдчам ӧдзӧсӧ, чеччалыштам кильчӧ вылын, выль камашнаным любуйтчыштам, сэсся мӧдӧдчам школа дорӧ, кӧні кылӧны челядь гӧлӧсъяс да, дерт, горнӧн тутсӧм да барабанӧн тарӧдчӧм шы. Школа дорын ми сувтам ог кытчӧкӧ строй помас, а барабаныскӧд орччӧн. Абу ӧд кодкӧ тӧдтӧм барабанщикыс, Гришко Сергей, миян орчча керкаысь зонка.

— Вай тайӧдчыста ме цӧц, — шушкыль кывъя, судзӧдчӧ барабан дорӧ миян ичӧтик чойным.

— Быдмышт первой, — тшапа шуӧ Сергей да бергӧдчӧ сылы мышнас.

Но, кор стройыс мӧдӧдчас, и кутшӧмкӧ ыджыд зонка пондас миянӧс вӧтлыны, ушумгайтчӧй пӧ, нинӧм тіянлы тані мешайтчыны, Сергей дорйыштас миянӧс:

— Мед мунасны, гӧрд чибльӧгаӧсь тай...

Октябрьскӧй праздникъяс дырйиыс чукӧртчылісны кутшӧмкӧ ыджыдджык керкаӧ. Ми — мамӧ, бабӧ да куим нывка — тшӧтш ветлім праздничайтнысӧ. Мамӧӧс пуксьӧдлісны гӧрд пызан сайӧ, сійӧ миян ударнича. Ми пуксьылім стен гӧгӧрыс скамьяяс вылӧ и видзӧдалім йӧзсӧ, виччысим, мый нин сэтшӧмыс лоас. А лоліс миянлы зэв кажитчанатор: мамӧлы сетлісны дона козин, ошкисны сійӧс бура уджалӧмысь. Став йӧзыс клопайтісны кинас, ми тшӧтш чойяскӧд, а мамӧ яндысьӧ — чужӧмыс гӧрдӧдыштас. Сійӧ миян том да сэтшӧм мича. Дзоридзӧсь еджыд ковтаа, пельпом вылас мича шаль. Веж юрсисӧ балябӧжас гартӧма ыджыд нӧбовтасӧ, синъясыс югыд енэж моз дзирдыштлӧны да дзебсьӧны кузь син лапъяс улас.

— Эн яндысь, Дарьюшка, сетӧны кӧ, босьт, весьшӧрӧ оз сетны, тэ мындасӧ ни ӧти баба миян оз ветлы вӧрті ни ваті! — ышӧдӧ сійӧс бабӧ места вывсяньыс.

— Правильнӧ, Таттян тьӧтка, правильнӧ! — шуӧ сеталысьыс, колхоз пред, да мамӧлы козинсӧ мыччӧм бӧрын босьтӧ орчча улӧс вывсьыс, кудйысь, дзоридзӧсь ситеч тубрас, шеныштӧ сынӧдас: — Ми и тэнӧ, Таттян тьӧтка, эгӧ вунӧдӧй, тэ миян ударнича жӧ. Со, платтьӧпу, внучкаясыдлы вуран...

Бабӧ чеччӧ козинсӧ босьтны, ми куимнанным сы бӧж дорӧ кутчысьӧмӧн тшӧтш петам гӧрд пызан дорас.

Бабӧ улӧдз копыртчылӧ, шуӧ:

— Сё пасибӧ, дона пред миян, сё пасибӧ, бур суседъяс, бур колхозникъяс да колхозничаяс, — вӧлись босьтӧ козинсӧ пред киысь. И ми ставӧн бӧр мӧдӧдчам ас пукаланінӧ, малалам киясӧн мича ситечсӧ.

Дедӧ кулӧм бӧрын и ми, челядь, пондім гӧгӧрвоны: торксис миян лӧсьыд да гажа олӧмным, мыйкӧ эз ло водзтікодь. А сэсся выль шог вылӧ шог пондіс усьны миян вылӧ.

Гожӧмнас мӧскӧс ош косяліс. Вӧрасӧ нетшыштӧма, асьсӧ абу сёйӧма. Аддзӧмаӧсь шойсӧ, вайисны вӧлӧн.

— А кыдз нӧ посни челядьыс йӧвтӧгыс пондасны овны! — ыджыд горшӧн ымзӧ-бӧрдӧ мамӧ. Тайӧ мӧвпыс, тыдалӧ, дзерӧдӧ и бабӧӧс, но сійӧ оз омляв, зумышвидзӧ. Ӧкся пӧч сэн жӧ мӧс шой дорас гартчӧ, ас ногыс такӧдӧ мамӧс да бабӧс, но сылӧн кывъясысь нӧшта на шуштӧм лоӧ:

— А керка кӧзяиныд куліс да... — потӧм джынъян гӧлӧснас каргӧ сійӧ, — нэмсӧ вӧлі сэтшӧм примета — босьтӧ кулысьыс сьӧрсьыс мыйкӧ. Тіян ещӧ кокниа на артмис, мӧс юрыд абу морт юр, мӧд морт на вермис кувны рӧдвужсьыс-а.

Но дедӧлы, тыдалӧ, этша на мӧскыд лоӧма. Арнас, тшак вотігӧн, бабӧ синсӧ лыскӧн кучкис, бердны заводитліс синмыс. Дыр мучитчис. Сэки ми чайтім, мый нуас нин бабӧӧс дедыд. Но эз жӧ тай, жалитыштіс жӧ миянӧс.

Сӧмын бабӧ вӧсна такалыштім, мамӧ висьмис, водіс. Биа ӧгыр кодь сотчӧ. Воспаление лёгких пӧ кыськӧ кватитӧма, шуисны больничаын, да водтӧдісны мамӧӧс сэтчӧ. Тулысӧдзыс сэн видзисны. А сэсся бабӧ пуксьӧдіс мамӧӧс вӧв доддьӧ дай лэччӧдіс районнӧй больничаӧ.

Горт овны миянкӧд кольччис Ӧкся пӧч. А буретш Ыджыд лун лоис. Ӧкся пӧчыд и шуӧ миянлы: ыджыд праздник пӧ талун, быдӧн пӧжасьыштіс, петалӧй жӧ кык чой корыштны. Велӧдіс сьывны кутшӧмкӧ «Кристос воскрес...», сетіс дӧра сумка да мунӧ пӧ корӧ, сӧмын эн матігӧгӧр керкаясысь, а увдор помысьджык. Сирӧтаясыдлы пӧ быдӧн мыйкӧ сетыштас. Лётсьӧдам ми ичӧтджык чойкӧд — ыджыдджыкыс школаӧ нин ветліс, — аслыспӧлӧс ворсӧм кодьӧн кажитчӧ миянлы корӧмыд. Ветлам керкаысь керкаӧ, сьылам «Кристос воскрес, вознесся на небеси», миянлы сетӧны чӧскыд пирӧгъяс, шаньгаяс. Но мыйлакӧ оз быдӧн сет чӧлӧй пирӧг, мукӧдыс чегӧ шӧри, а то и шӧрисӧ на ещӧ юкас и видзӧдлӧ миян вылӧ кутшӧмкӧ не то мыжа, не то скӧр синмӧн, и быттьӧкӧ и сетныс жаль тайӧ кусӧксӧ и рад бӧр аслыс нянь кудйӧ пуктыны, да ладнӧ пӧ сета нин, а то мыйя лоӧ, он кӧ сет. Таысь менам вочасӧн заводитӧ гудрасьны сьӧлӧмӧй, яндзим меным лоӧ... Ӧти керкаын, кӧзяйкаыслӧн кылтын ноксигкості, миян дінӧ петіс вильыш пиыс сылӧн, каньлӧн кодь виж синъяса Васьтольыс.

— Ихи-и! — дзоркнитліс сійӧ миян вылӧ да серӧктіс. — Корӧны ли мый? Тайяслӧн жӧ бабыс кӧлдуння! Шуас кӧ «раз-два-три, каша вари!» — дзик пыр пондас чӧскыд рок пуны. И-хи-хи!

Пиыслысь мисьтӧма шмонитӧмсӧ мамыс быттьӧкӧ оз кыв ни оз аддзы, вайӧ медбӧрын миянлы милӧстина кусӧк да мыччӧ мем и чойлы торйӧн киясам, но меным оз кажитчы Васьтольлӧн кильскӧмыс, шыбиті нянь кусӧксӧ джоджас, кватиті чойӧс и давай кыскыны ывлаас.

— Но, тайӧ нӧ мый? Шыбитін тай нӧ! Няньсӧ шыблалан! — шензьыштіс и скӧрмыштіс кӧзяйкаыс.

— Ті асьныд кӧлдунъяс! — горза ме ӧдзӧсӧд петігӧн и бӧрддза лёк синваӧн. Васьтоль уськӧдчӧ миян бӧрся ӧдзӧс мӧдарӧ тшӧтш и зэв збыльысь юалӧ:

— А тіян бабыд абу кӧлдун, шуан? А мыйла нӧ эськӧ сьӧд нигасӧ лыддьӧ? Висьталӧны ӧд! Колян во сьӧд ракаписӧ видзинныд гортад? Видзинныд! Некод оз видз, а ті видзанныд! А ӧмидзтӧ вотны кайлӧмны... Мыйла сэки ошкыс бабӧтӧ тіянлысь абу сёйӧма? Еретнича — вот мыйла!

— Ті асьныд еретникъяс! — горӧда ме сылы да тувка гырддзаӧн веськыда кынӧмас, а синваӧй киссьӧ шорӧн. Воськолӧй менам пыр ӧдъяммӧ, медбӧрын котӧрӧн нин кыска ас бӧрся чойӧс.

Локтім горт дорӧ, Ӧкся пӧч кильчӧ вылын, повзьӧмакодь, миянӧс аддзӧма да, лапкерӧ косьмӧм кияснас сарапан бӧждор кузяыс.

Ме зэв скӧрысь мычча сылы ассьым милӧстина сумкаӧс да шуа лёк горӧдӧмӧн:

— На, ачыд мун да кор! — и бара бӧрддза.

— Мый нӧ? — шатовмуніскодь Ӧкся пӧч.

— Да-а... — горза ме сылы воча, — бабӧ миян еретнича-кӧлдунья, шуас «раз-два-три, каша вари», и лоас, мый тэ кӧсъян, а тэ... А тэ корны ыстін миянӧс! — тшӧкмуні, сибдіс быдӧн гӧлӧсӧй, сэтшӧм скӧрысь да гораа чилӧкті.

Шемӧсмӧма Ӧкся пӧч, лапйӧдлӧ кинас, быттьӧ пыркӧдӧ мыйкӧ паськыд сарапан пытшсьыс.

— О, господи, — шуӧ медбӧрын сійӧ, — кывзӧй, мый сёрнитӧ этайӧ му чудӧыс! Рӧдимӧй бабсӧ сідз шуӧ! Абу яндзим? Нӧшавны эськӧ...

— Но и нӧшав! Абу яндзим!

— А тайӧ тай абу челядь, морт сёйысьяс тай тайӧ, змей улын пӧжлӧмторъяс. Коньӧрушкоӧй Татьянаӧй вийсьӧ тайясӧн лун и вой, а тайяс... Еретнича пӧ...

— А висьтав либӧ, мыйла миян баб сьӧд нигасӧ лыддьӧ, абу кӧ еретнича? Ме вед аддзылі сійӧ нигасӧ. Миянлы небось оз сет мортъяссӧ видзӧдлыны. А абу кӧ еретнича, ошкыс мыйла сійӧс эз сёй? Висьтав! Либӧ сьӧд ракаписӧ... Некод рака оз видз, а ми...

Татчӧ ме джӧмді: мися тай нӧ Епим Васьтольлысь став кывъяссӧ сяркӧді. Вед ачым тӧді нин, дасысь нин висьтавліс бабӧ ошкӧд ӧмидз вотігад паныдасьлӧмсӧ. Став бабаыс пӧ наберушкаяссӧ шыблалісны да чилзігтыр пышъялісны, а ме пӧ аддзи водзысь оштӧ, кыккокйыв сулалӧ, гӧрд кывсӧ нюжйӧдлӧ дай повзи, кынми места вылӧ, кутшӧм нин пышйӧм! Сэсся пӧ смелмӧдчи дай сёрни пані варгыльыдкӧд: «Мишук, бобӧ, эн дӧзмы, вотчыштім кӧ тэнад сиктын, ми мунам, мунам, сӧмын эн скӧрав, эн...» Мишукыд пӧ, тыдалӧ, менсьым кевмысьӧмтӧ гӧгӧрвоис, лэччис нёль кок вылӧ дай варгыльтіс кытчӧкӧ кустъяс саяс. Кытчӧдз пӧ эз паськыд задйыс берд, эг жӧ лысьты вӧрзьӧдчыны, а бердіс пӧ, дай вӧлись лыйны куті пӧдругаяс бӧрся. А налӧн пӧ и дукыс некӧн абу. Ува-ава понді чуксасьны. Аддзи медбӧрын найӧс, а найӧ пернапасасьӧны да шензьӧны: тэ пӧ тай ловъя на... абу вӧрзьӧдӧма тэнӧ ошкыс... Еретнича кӧ нин-а...

Да ӧд и ракаписӧ ме ачым вайлі гортӧ. Аддзи Саньӧ льӧм пу улысь, тыдалӧ, усьӧма, доймӧма, босьті, гортӧ вайи, петкӧдла пӧли-мамлы. А сійӧ: «Ой-ой-ой, — шуӧ, — коньӧрӧй тай бордсӧ чегӧма! Энлы, кӧртыштам, бурдас, гашкӧ. Быдӧн ӧд ловъя лов... Некодӧс, некутшӧм ловъя лов эн некор ӧбижайт», — ракапилысь бордсӧ кӧрталіг кайтӧ сійӧ миянлы.

Ящикторйӧ поз вӧчим рузумторъясысь, пуктім сэтчӧ, сёйны сетім да, кань мед оз кватит, видзӧдім.

Регыд и бурдіс ракапиыд. Велаліс миян дорӧ. А канькӧд кутшӧм бур ёртъяс лоины! Пыр ӧтлаынӧсь. Ракапи жбыркнитас потшӧс майӧг йылӧ, кань увсяньыс сылы «няв» равзӧ. Яшаӧн ми нимтім сійӧс. Регыд сылӧн шыляліс гӧныс, пондіс ми дорысь лэбавны-вошласьны. Вежон кежлӧ вошлас, но локтӧ бӧр, пуксяс кильчӧ сюръя вылӧ, кравӧстӧ, сёйны корӧ. Вердыштам — бӧр лэбзяс. Ӧтчыд бабаяс сикт кузя, вӧлӧм, мунӧны, и бабӧ миян накӧд тшӧтш. Друг кысянькӧ — шывк! — сьӧд рака бабӧлы пельпом вылас пуксяс, бабаяс сьӧласьны да пернапас чӧвтавны, фу пӧ, пеж лов! А бабӧ мелуйтӧ ракатӧ да радлӧ, со ӧд, быдтасыс сылӧн абу вунӧдӧма. Кытысь мукӧдыслы тӧдны бабӧлысь татшӧм радлунсӧ?

Во кымын сідзи и лэбаліс миян ордӧ ракаыд, а сэсся дугдіс. Шуӧны тай: беддьӧн пӧ зонкаяс кучкӧмны да чергысьӧма-а. Шпанапияныд. А, колӧкӧ, нарошнӧ кодкӧ тшӧктіс, кӧлдуйтӧмӧн чайтіс да.

Но со, видзӧдам — бабӧ, пӧли-мамук миян локтӧ!

Миян радӧйла вомъяс нюммунӧны, но пыр жӧ гӧгӧрвоам, мый бабӧ локтӧ оз ярманга вылысь и чӧскыд преник, дерт, оз вай, а тӧжд юӧр тшук вайӧ... Ӧд телегаыс тыртӧм, абу сэні мамукным.

Бабӧ тпрунитӧ, сувтӧдӧ вӧвсӧ да телега вывсьыс лэччӧм бӧрын видзӧдӧ миян вылӧ жугыль синъясӧн, сэсся шыасьӧ:

— Ӧтнам, бобӧяс. Колисны мамтӧ сэтчӧ. — Сійӧ личӧдӧ вӧлыслысь тягасӧ и веськӧдчӧ миян дорӧ кильчӧ вылӧ. Поссӧ кайигӧн и юалӧ: — Кыдзи кӧть олінныд?

— Кыдзи тайяскӧд... — вочавидзӧ Ӧкся пӧч и мисьтӧма видзӧдлӧ ме вылӧ. — Со, муртса на пинясим.

— Эз кывзысьны али мый? — юалӧ бабӧ да видзӧдлӧ ме вылӧ. Ме эг вермы терпитны сылысь видзӧдлассӧ, уськӧдчи сы дорӧ да бӧждорас лясӧмӧн бӧрддзи. Ме бӧрся уськӧдчӧ и ичӧтик чой.

— Но-о, — лапӧдӧ миянӧс мышкуӧд, — мыйысь нӧ тадзсӧ бӧрданныд? Ӧкся, мый лоис?

Ӧкся пӧч чышкалӧ чунь помнас вомкаличсӧ, сэсся милӧстина сумкасӧ чургӧдыштӧ водзлань да кайтыштӧ:

— Да-а, со тай... Ыджыд лун, меся, талун, петалӧй... Воисны и сразу мыйя ыждавны кутісны. Ме-й ог тӧд...

Кыдзи тай йӧткыштіс миянӧс бабӧ дінсьыс, воськовтіс Ӧкся пӧчлань да кватитіс сумкатӧ пӧчӧ киысь, малыштіс вылісяньыс, сэсся видзӧдліс пытшкас и заводитіс ляпкысьны, быттьӧ кокъясыс лигышмуніны. Кыдзкӧ тай кильчӧ скамья вылӧ воськовтіс жӧ да сэсся пуксьӧмӧн пондіс ымзыны-бӧрдны.

— Со тай кытчӧдз ми воимӧ... А со тай кытчӧдз ми олімӧ...

Дыркодь тадз лыддьӧдлӧм-бӧрдӧм бӧрын лӧнис жӧ, чышкаліс синъяссӧ да пӧдӧмкодь нырӧн шыасис:

— О, господи, Ӧкся! Корны ыстін? И мыся тэ морт...

— А мый вӧчан... — Ӧкся пӧч ышловзьыштӧ да довкйӧдлӧ юрнас. — Сирӧтаясыдлы быть кор...

— Ой, Ӧкся, немся абу сирӧтаяс! Мамыс ловъя на да мыйла сідз шуан? Ме ог на лёкджыка уджав мукӧд бабаяссьыс и. Немся ог корны ыстӧй челядьӧс! Мамыс ударнича пыр колхозын... Ковмас кӧ, кага видзны ыста, а корны! Миян челядь корны...

Бабӧ скӧра чеччӧ скамья вылысь, чорыда шуӧ:

— Тэ, Ӧкся, вунӧдін, мый Сӧвет власьт дырйи олам! Тшыгйӧдны челядьӧс оз кутны, абу важ олӧмыд...

Мыйӧн помасис ыджыд чойлӧн велӧдчан воыс, пыр жӧ сетісны сійӧс кага видзны орчча керкасаяс ордӧ. А лун-мӧд колис, да локтіс миянӧ больничаысь фельдшер Нина Павловна, шуӧ, могӧн пӧ локті, кывлі, кага видзны нывкатӧ пӧ кӧсъянныд сетны.

Бабӧ лапкучкысис:

— Сетім нин. Лун-мӧд нин котралӧ сосед ордӧ, ичӧтик Валюксӧ видзӧ.

— Но-о, — ышловзьӧ Нина Павловна, — сёрми тай ме. Мый и керны? Микол дядь, миян кӧзяиныс, ӧнӧдз на пыр видзис, пасибӧ, а ӧні сэсся шуӧ: ог пӧ вермы сэсся, корсь мортӧс. А кытысь корсян? Юасьлі нин грездысь, да некод оз кӧсйысь, гожӧмнад пӧ ӧд вотчыштны да мый да колӧ. Меным эськӧ оз и лунтыр кежлӧ ков, куимӧдз ме и уджала...

Бабӧ кывзіс Нина Павловналысь майшасьӧмсӧ, тшӧтш сыкӧд ӧтлаын шогсьыштіс, мат пӧ, бобӧ, мат, ичӧт каганад. Мыетш ыджыд нӧ эськӧ кагаыд? Со эськӧ миян Зинук эм ещӧ нывка, да оз на ӧд справитчы, кӧнкӧ, матайтчӧминад эськӧ сетам нин да.

Нина Павловна пыр жӧ вежсьыштіс чужӧм вылас, видзӧдлӧ ме вылӧ, серӧктӧ:

— Тушанас тай ыджыдкодь нин-а, справитчас, чайта. Янко эськӧ менам сьӧкыд, кыз дитя, да оз ӧмӧй кок йылӧ регыд сувт. Сэсся ӧд ме ачым прӧст кадӧ видзӧдлывла. Больничаыскӧд орчча Миколыдлӧн керкаыс...

— А ачыд тӧдан, — шуӧ бабӧ. — Тэнӧ мездыны колӧ, и нывторыс жаль: ичӧт на. И кынӧмыд сюмалӧ... Ок-ок-ок! Мед инӧ видлас... Зинук, тэ кылан? Верман он эськӧ кагасӧ видзны? — бабӧ видзӧдӧ ме вылӧ коран синъясӧн, но тшӧтш и менӧ жалитӧм синъясас. А тётя Ниналӧн дасьӧсь нин менӧ мальӧдан кывъясыд:

— Мунас, справитчас. Ме ӧд лун джынсӧ сӧмын уджала, купайтчыны и быдӧн на кадыс сылӧн лоӧ. Сэсся вӧд ме платтьӧ сылы мичаӧс вура.

Мича платтьӧтӧ гарыштіс, да ме ачым эг и тӧдлы, кыдзи кӧсйыси:

— Ме тӧда Янкотӧ! Видза.

Со тадзи ме и сизим арӧссянь кага видзнытӧ веськалі.

Мамыслӧн больничаӧ мунігӧн Янко узян на кольліс. Садьмас, ме сійӧс вердышта и петкӧда кильчӧ помӧ ласта вылас, павга эшкын да пуксьӧда. Микол дядь, керка кӧзяиныс, зэв нин пӧрысь, кӧзяйкаыс кувлӧма нин да, ӧтнас олӧ. Ӧтнадыдлы гажтӧм пукавны паччӧр дорад, тшӧтш миянкӧд кильчӧ помӧ петас. Ыджыд гынкӧма, состӧм пася, вугралӧ лунтыр. А ме вийся Янкокӧд. Сійӧ еджыд кыз тупыль кодь, оз пукавсьы сылы вольӧс вылад, колӧ кытчӧкӧ кыссьыны. Ме вӧтча сы бӧрся, кута да бара вая вольӧс вылад, чача сета. Микол дядь вугралӧ кӧть, аддзӧ жӧ, мый ме кера. Шуас: сьӧкыд, гӧгтӧ вӧрзьӧдан. Мед кысъясьӧ, мыйла кутан? Видзӧда да, Нина Павловна нин потшӧс дорын, видзӧдӧ миян ворсӧм вылӧ, вашъялӧ: — Оз бӧрд Янкоыд?

— Оз, — шуа, — кысйӧ сӧмын ӧтторъя.

— Ме-ед. Тэ сӧмын видзӧд, мед оз доймы да мед ва гачнас оз пукав му вылас.

— Видзӧда...

Янкоӧс ме зэв ёна любита, еджыдик сійӧ, сӧстӧм кага. А ещӧ ме Янкоӧс любитлі сы вӧсна, мый сылӧн нимыс татшӧм — Янко. Некодлӧн сиктын абу татшӧм нимыс, а талӧн, со, кутшӧм, дзик книгаын кодь — Янко-музыкант. Татшӧм книга ми лыддьылім чойкӧд, книгаыс зэв ёна кажитчис, сьӧлӧмӧн висим сійӧ зонка вӧснаыс, жалитім и радлім тшӧтш. А Янушко менам абу синтӧм и дзик абу бӧрдысь. Шлёпкан мукӧддырйи гач кӧтӧдӧмсьыс, а сійӧ, бӧрддзӧм пыдди, жергысьӧ муса вомнас и видзӧдӧ тэ вылӧ ясыд синъяснас. Кыдзи нӧ позьӧ татшӧм мусасӧ лёка видзны?

Быд лун менӧ видзӧдлыны воліс Микол потшӧс дорӧ бабӧ.

— Но, кыдзи, кагушъяс, оланныд? — юалас.

— Ворсам, со... Оз бӧрд Янко, — котӧрта ме бабӧ дінӧ потшӧс дорӧ.

— Ворсӧ, ворсӧ, бобӧяс, лючки олӧй. На, ме, со, тэныд вайи...

Быд локтігӧн бабӧ мыйкӧ миянлы Янкокӧд вайыштас, то кабыртыр паренча, то шаньга, то морков, то гум кыськӧ нетшыштӧма.

Меным сэтшӧм окота уськӧдчыны бабӧлы сьыліас, окыштны вомсӧ да вӧзйысьны: босьт, бабӧ, миянӧс Янкокӧд сьӧрсьыд, да тӧда: абу лӧсьыд татшӧм шыӧдчӧмнад сы дорӧ лясны. Бурджык, ог петкӧдлы сылы ассьым гажтӧмтчӧмӧс, мед мунӧ да уджалӧ, оз шогсьы ме вӧсна.

Бабӧ мыччас вайӧм гӧснечторсӧ и тэрмасьӧ бӧр мунны:

— Карта сайын талун йӧн нетшкам, матын да котӧртлышті йӧз шойччигкостіыс. Муна сэсся, — шуас и мӧдӧдчас. Ми Янкокӧд сулалам потшӧс дорын да видзӧдам сы бӧрся, кытчӧдз оз саяв. Саялас, чышкышта синваӧс, шуа Янколы:

— Янушко, лок ме бӧрся, лок, кысйы, зарни самӧварчик тэ менам! Зарни самӧварчикӧн Янушкоӧс шулывліс бабӧ.

Поводдяыс пӧшти гожӧмбыд бур сулаліс, да менам кага видзӧмыд кыдзкӧ ворсӧм кодь и артмис. Сэсся ӧд Микол пӧль пыр миян дорын вуграліс, кутшӧм кӧть да сӧвет сетысь. Ӧтчыд сӧмын и гожӧмбыдӧн ылавлі да мыжмывлі. Дай сійӧ, колӧкӧ, артмис сы вӧсна, мый Микол пӧль эз вӧв миянкӧд сійӧ луннас. Кузнечаӧ ветліс, нула пӧ коса лӧсьӧдны кузнеч дорӧ, гашкӧ, локтас Федя да ытшкыштас гортгӧгӧр турунсӧ.

Федя — сійӧ миян Янколӧн батьыс. Уджалӧ районын да волывлӧ сӧмын шойччан лун кежлӧ.

Федя дядь бур, быд воигӧн вайӧ миянлы Янкокӧд мыйкӧ чӧскыдтор, кампет либӧ преник, а ӧтчыд вайліс яблӧг. Ой, кутшӧм чӧскыд вӧлӧма яблӧгыд! Ме первойысь на аддзылі да сёйлі татшӧмторсӧ. Сетіс Федя дядь меным кыкӧс, на пӧ, сёй. Ме ӧтисӧ нюлі-нюлі, малалі-малалі дай сёйи сэсся. Чӧскыдыс! Мӧдсӧ дзеби зептӧ, мися, бабӧлы да мамӧлы, чойяслы нуа рытнас. Но ачым эг и тӧдлы, кыдзи мӧдтӧ тшӧтш менам сёйсьӧма.

Дыр менам сійӧ яблӧг сёйӧмыд эз вун. Сетны мыйкӧ кутас меным бабӧ, бара и сійӧ яблӧг сёйӧмтӧ гарышта. Бурджык нин, мися, мед эз вайлы Федя дядьыс яблӧгсӧ, дай ачыс мед эз волы районсьыс. Не кӧ сылӧн волӧмыс, и Микол дядь эськӧ эз мун косасӧ лӧсьӧдны кузнечаас, и ме эськӧ эг ылав да эг вӧч сэтшӧм мыжсӧ.

А ылалӧм лоис со тадзи: зэв жар лун тай вӧлі-а. Ми Янкокӧд кильчӧ пом ласта вылас тушмылясим. Друг, кыла, чуксалӧны менӧ нывкаяс улича вывсянь, Зина пӧ, лок купайтчыны вадорӧ лэччам.

— Ог, — шуа, — оз позь мем Янкоӧс кольны ӧтнассӧ.

— А тэ пӧ сійӧс тшӧтш босьт.

— Ой, ог! Вӧйта ещӧ!

А видзӧда да, найӧ ставныс юрас дзоридзьясысь юркытшаӧсь, гажаӧсь, а ӧти нывкалӧн киас зэв ыджыд мича мач.

Ичӧтик резина мачтӧ ме аддзывлі нин, ворснысӧ эськӧ эз на удайтчыв да, рузум мачӧнджык пыр ворслім сэк, но татшӧм ыджыд да мича резина мачтӧ первойысь аддза, быттьӧ кутшӧмкӧ чудӧ-дивӧӧс. И мем сэтшӧм окота лоис сійӧ мачсӧ кӧть киын кутыштны. Ой, мися, мый нӧ сійӧ тіян, вайӧ мыччылӧй, а нывкаяс дэльӧдӧны, мунан кӧ пӧ миянкӧд ворсны, сетам. Кыдзи сэні кутчысян, кор вывті нин мачыс мича дай ачыс мача нывкаыс карысь воӧма, юрас ыджыд бантика да матросскӧй воротника платтьӧа. Пуксьӧді Янкоӧс эшкын вылас, сеті чачаяс дай уйкниті челядьыдкӧд. Пукалышт, мися, Янушкоӧй, регыд ме локта, сӧмын котӧртла здук кежлӧ вадорӧдз. Но ылавныд тай зэв на и кокни, кор тэныд сизим ар сӧмын и кор тэ кодь жӧ нывкаяс некытчӧ оз тэрмасьны, ворсӧны этатшӧм мича мачӧн.

Коркӧ сэсся эськӧ кватитчи жӧ дай котӧрӧн Янко дорӧ мӧдӧдчи, но ӧшинь улын кагаыд менам эз нин вӧв. Абу дай абу! Видзӧдлі и керка пытш, и потшӧс сай — некӧн абу. Ой, мамӧй! Кӧні нӧ?

Повзи, ымзыны-бӧрдны куті, да синваыд тай оз отсав. А, тыдалӧ, вежӧртӧм на жӧ сизим арӧснад мортыд, эг и думыштлы, мый мамыс вермис босьтны, орчча жӧ больничаыс. Кодкӧд татшӧм ыджыд шогнад юксян? Дерт жӧ, бабӧкӧд. Ымзігтыр сы дорӧ и мӧдӧдчи. Картупель буретш сэк кокисны картасай муяс вылын. Ымза, котӧрта и думайта: «Кытчӧ вошис Янкоӧй? Колӧкӧ, и чиганъяс нин нуисны?»

Чиганъяс быд гожӧм кытыськӧ волісны миян местаясӧ, овмӧдчылісны Мӧска шорӧ. Сэні налӧн и балаганъясыс гожӧмбыд дӧввидзлісны. Вӧвъясныс сэн йирсисны, телегаясыс сулалісны и челядьпияныс сэн ласта вылас тушмылясисны. А мамысъяс быд лун шӧйтӧны-ветлӧны сиктті, ылӧдчӧны да гадайтчӧны. Найӧ кӧ гусялісны Янкоӧс и! Вильыш чиганпиян, колӧкӧ, тушмылялӧны сійӧс турун пиас, а, колӧкӧ, и дзебисны на чиган доддяс...

Локті ме картупель му вылад, бӧрда, пӧли-мам нин меным воча уськӧдчӧма:

— Мый лоис? — юалӧ, гӧлӧсас повзьӧм.

— Янкоӧс вошті, — шуа ме и ещӧ ёна бӧрддза.

— Кыдзи воштін? Ой, сьӧлӧм поті! — лапкучкысьӧ бабӧ, и лёткысьӧны сылӧн киясыс.

— А-а, кыдзия... — ымӧста ме и ог лысьт висьтавны, мый ӧтнасӧс кольлі, но бабӧӧс он пӧръяв.

— Ак, лешак ныв, ак, му чудӧ! — Сійӧ скӧрысь тракнитӧ менсьым киӧс, ещӧ пӧ лысьтан на бӧрдны та бӧрын дай! — Висьтав бура, кольлін ӧтнассӧ?

— Да-а, вадорӧ котӧртлі, — ымӧста вочакыв.

— Ок-к! — мурыштчӧ бабӧ да кокансӧ кисьыс шыбитӧ муас и уськӧдчӧ котӧртны сиктлань. Ме сы бӧрся.

— Кыдзи нӧ синмӧс Нина Павловна дорас мычча, лешак нылӧй? Мый нӧ сылы кутам шуны?

Котӧртім ми муяс вомӧн веськыда больнича дорӧдз. Видзӧдам, а кильчӧ помас Нина Павловна Янкоӧс кутӧ киас. Аддзӧма, тыдалӧ, миянӧс, воча уськӧдчис.

Ог помнит, мый шуис Нина Павловна, мый шуис бабӧ, дай эг и кыв ни аддзы нинӧм, ассьым Янушкоӧс аддзи тась да радӧйла бӧрддзи, уськӧдчи сы дорӧ, горза:

— Янушко, зӧлӧта пи, абу чиганъясыд гусялӧмны!

А Нина Павловна мыйлакӧ Янкосӧ бабӧлы мыччис да ме дорӧ уськӧдчис дай окалӧ, юрӧд малалӧ, шуалӧ:

— Господи! Кыдзи менӧ повзьӧдіс! Висьталӧны, вадорӧ пӧ лэччӧма, а юася вадорысь локтысьяслысь, да абу пӧ сэн, шуӧны. Вӧйи, гашкӧ, нывкаыс?

Со ӧд ме кутшӧм кага видзысьыд.

Ладнӧ кӧть, тадзи артмис да. Сы бӧрын сэсся ме эг жӧ нин Янкоӧс син водзысь воштыв. Сійӧ кыссьӧ, а ме воськов сы бӧрся нин вӧча.

Ар кежлас школаӧ мунны Нина Павловна вурис меным зэв мича платтьӧ: еджыд вылын лӧз дзоридзьяса, оборкиа. Дзик карса нывка кодь лои. Аслам радӧй!

Со ӧд, водзвыв радлі да. Эз примитны менӧ школаад. Мӧд во пӧ лок, кӧкъямыс арӧсыд тырас да. Сэтшӧм забеднӧыс некор на эз вӧвлы. Бӧрдігтыр петі школасьыд, муні гортӧ, пыри крӧвать улӧ дай кули-бӧрді жӧ сэн!

Локтісны мамӧ да баб пажнайтны пыш нетшканінысь, зептаныс кӧнтусь вайӧмны, блюдйӧ ректісны. Менсьым нырнад шлёпкӧдчӧм шытӧ, дерт, кылӧмаӧсь, аддзисны менӧ крӧвать увсьыд, такӧдӧны, та вӧсна пӧ бӧрдан, таво эз примитны — мӧд во мунан. Кӧнтусьӧн менӧ ылӧдӧны.

— Оз ков кӧнтусьыд! Ог кӧсйы мӧд во, таво кӧсъя! — горза ме ассьым — и став.

— Но ладнӧ, — сывйыштӧ медбӧрын менӧ бабӧ, — ветлам инӧ мекӧд велӧдысь дорас, кевмысьышта.

Мунім школаад. Велӧдысь дорад бабӧ шыасис, ме бокас сулала, век сыркъяла.

Бабӧс кывзӧм бӧрын и шуӧ велӧдысьыд:

— Таттян тьӧтка, гӧгӧрво тэ менӧ, ичӧт на сійӧ: мед ещӧ быдмыштас.

— А сійӧ быдмӧма нин, — воча шуӧ бабӧ чорыдакодь. — Таво гожӧм ачыс нин асьсӧ вердіс и пасьтӧдіс, йӧз кага видзис. Парта сайын пукавны оз ӧмӧй сяммы?

— Пукавныд мый, колӧ ӧд гижны дай лыддьысьны велӧдчыны.

— Ой, да кужӧ нин, кужӧ! Татшкӧдӧмӧн лыддьӧ нигатӧ! Нокӧ, вай сетлы мыйкӧ, мед лыддяс...

Учительница восьтӧ «Букварь» и мыччӧ меным:

— Лыддьы.

Ме зэв ӧдйӧ лыдди сійӧ лист боксӧ дай бергӧді мӧдарас, сэті куті лыддьыны.

— Кытысь нӧ тадзсӧ велаліс? — нимкодясьӧ учительница.

— Кыдзи кытысь? Ыджыдджык чой вывсьыс но! Сійӧ ӧд третьӧйӧ таво мунас. Мый сійӧ кужӧ — тайӧ тшӧтш. Челядьыд ӧта-мӧд вывсьыс велалӧны.

— Ладнӧ, мед инӧ аски локтас, — шуӧ сэсся учительница.

Рытнас миян аслыссяма праздник вӧлі.

— Но, Дарьюш, со и мӧдӧс нин сетім школаӧ. Быдмӧны челядьыд. Ӧні воысь-во сэсся кокниджык лоӧ. Гожӧмнас, со, асьныс нин асьнысӧ кыкӧныс вердісны. Мича выль платтьӧ нажӧвитісны и. Лючки-ладнӧ кӧ, олам! — тайӧ бабӧ тадзисӧ сёрнитӧ.

— Олам, — шуӧ мамӧ да ышловзьӧ. — А батьыд кӧ ловъя вӧлі да аддзыліс тіянӧс, бобӧясӧс... Этатшӧм ӧд шаньӧсь нывторъяс миян...

А мый, олім эськӧ, лӧсьыда нин пондылім овны, да войнаыд тай грымӧбтіс ыджыд гым-чардӧн. Заводитчис сійӧ, кор ме помалі нёльӧд класс, витӧдӧ вуджи.

Война панан гожӧмнас мамӧ катӧдіс миянӧс, кык чойӧс, ылі видз вылӧ страдуйтны. Кытчӧдз страдаыс эз помась, сэні и узьлім-олім. Зэв тай лӧсьыд страдуйтан керка эм, мый не узьлыны да овны. Джодж пасьтаыс кос турун вольсалӧма, пурскысь-вод сӧмын да мушкы-узь мудзӧм бӧрад. А мудзыд, майбыр, тырмыліс быдӧнлы. Рытнас водан шонді лэччӧм бӧрын нин да ещӧ кильксьыштан на унмовсьтӧдзыд либӧ мойд кывзан. Муртса и удитан ойбыртыштлыны, «подъём!» нин горзӧны. Он тай нюжмась да ыждав, звирк чеччан, быттьӧ сідзи и колӧ, синъястӧ тілигтыр, уськӧдчан кыр горулыс ва дорӧ мыссьыны. Ваыс ыркыд, ю весьтын ру абу на удитӧма разавны, шонді муртса мыччысьӧма, ворсӧдчӧ ва веркӧсын югӧръяснас. Жбольк-жбольк сӧмын и кылӧ берег дорсянь. Тайӧ мыссьӧны узьлӧмӧн страдуйтысьяс. Визин-матушка аслас сӧдз ваӧн ӧдйӧ вӧтлас унзільтӧ. Кыр кайигӧн кылан нин серамсора шуасьӧмъяс. Эм кӧ мыйкӧ вомад сюйыштны, сёйыштан, а абу кӧ, сідз овсяс. Бригадирша тэрмӧдлӧ нин, лысва косьмытӧдзыс пӧ ӧдйӧ ветлӧй ытшкыштӧ. Морт дас-дас вит мукӧд вояс узьысьыд эм, ми вок кодь нывка-зонкаяс, гырысьджык том йӧз, нывбабаяс, кодъяслӧн эм гортас пӧрысь ли мый ли, тшӧтш и гежӧдіник мужичӧйяс.

Мӧдӧдчасны люзьгыны лысваа видз вывті ытшканінӧ, абу на ёна палялӧмны, зумышӧсь. А ытшканінысь локтӧны ставныс зэв збодерӧсь. Бабаяс, кӧнкӧ, локтісны нин, быдӧнлы гортсяньыс мыйкӧ ваясны, йӧв сулея ли, шаньга ли. Да и кашӧвар Парась тьӧтка, дерт, пуис нин нуртор — ид либӧ шобді пызьысь рок, сійӧн война чӧжыс колхозыд миянӧс вердіс. И пасибӧ колӧ шуны, мый сійӧ вӧлі. Панялыштан пӧсь роктӧ и лунтыр сэсся ытшкан либӧ куртан. Кутшӧм эськӧ ытшкысь на ми кодь нывкаыс, да век жӧ пӧла покос кӧть да нуан йӧзыскӧд радын. Сетан ӧтторъя косанад, а туруныс оз ор, лямалӧ сӧмын, а тэ мӧдысь, коймӧдысь, пиньястӧ мурч курччӧмыд. А мышсяньыд тэрмӧдлӧны, и тэ пышъян-пышъян, медбӧръя вынъястӧ чукӧртӧмӧн, мед жӧ нин оз тэнӧ кӧчавны.

Война первой вонас мужичӧйясыд кодсюрӧ вӧліны на. А сэсся и вочасӧн ставсӧ босьтісны фронт вылӧ да трудфронтъяс вылӧ. Война мӧд гожӧмнас страдуйтанінын миян бригадаын вӧліны сӧмын кос соя Ёгор дядь да килаа Митипер. Найӧ и зорӧд тэчысьяс, и ытшкигӧн коса лэчтысьяс. Зорӧдтӧ чӧвтны ещӧ на кодкӧ бабаяс пӧвстысь отсалас, а вот коса лэчталӧмысь пыр мат. Ёгор дядь эськӧ зэв лабутнӧй мортыс дай пӧслукман, коран кӧ, оз ыждав, да мый сылӧн вӧчӧмыд, кос соя, кос соя и эм. Лэчталас кӧть оз косатӧ — оз тӧдчыв.

Митипер дядь бура лэчталӧ, кӧсъяс кӧ, бритва кодьӧс вӧчас, да вывті нин сійӧ кратайтчысь. Он сылы сет частӧыд лэчтавнытӧ, ляскӧбтас косатӧ лэчтавтӧгыс дай, бӧрд кӧть серав сэні.

Веськавлі и ме Митипер скӧр улад, мыччи сылы косаӧс. Сійӧ нинӧм эз шу, вомсӧ сӧмын вежыньтліс дай чилгис-шыбитіс менсьым ичӧтик лӧсьыдик косаӧс ю мӧдарӧдзыс. Буретш берег дорас ытшким сэки си туруна видз. Колӧкӧ и ичӧт эбӧснад тшӧкыдджыка лои лэчтавныд сетӧма. Чилгис тай-а. Родыштікодь, а Митипер дядь вылӧ быттьӧкӧ эг и дӧзмы. Ой-ой-ой, мыйӧн нӧ ытшкынысӧ кута? Вуджавны, буракӧ, ковмас! Тайӧ мӧвпнас и уськӧдчи ме крут кыр йывсянь увлань, майка моз вурӧм дӧра платтьӧӧс пельпом вылысь сӧмын шыбиті. Абу эськӧ юыс паськыд, да визувкодь. Менӧ кутіс визулыс кыскыны, варчча-варчча, а мӧдар берегӧ ог лок, кӧть мый вынысь шлапкӧдча. Нӧшта и гачӧй — ном мед оз сёй, гачӧн страдуйтлім — оз лэдз кокъясӧн бура варччыны. Сэсся тай кыдзкӧ петі жӧ мӧдар берегас. Сувті, пушка-ышлолала, ваыс тюргӧ юрсиысь чужӧм кузя и голя кузя, дӧра гачӧй шпорышсьӧма. Видзӧда, а ытшкысьяс ставныс нин чукӧрмӧмны берег вылас. Мыйкӧ мем горзӧны, кияснас шенасьӧны. Но унджыкыс вувзьысьӧмаӧсь Митипер дядь вылӧ да сӧмын и увтӧны вӧралан понъяс моз.

— ...Тэ, тэ кодӧс ӧбӧдитін? Сирӧтаӧс, ичӧт нывкаӧс! Бур ногӧн кӧ, сылы аканьӧн на колӧ ворсны, а сійӧ тан гырысьяскӧд орччӧн ытшкӧ, а тэ... А тэ... Миян война вылын мужикъяс юрнысӧ пуктӧны, а тайӧ кратайтчӧ миян челядь вылын...

А мамӧ, со, бокынджык йӧзсьыс, чышкалӧ синъяссӧ. Сы дорын менам чойӧй да Агни пӧдругаӧй, Митиперлӧн нылыс.

И друг мамӧӧс казялӧм бӧрын мем лоис сэтшӧм забеднӧ, ог тӧд мыйысь. Колӧкӧ, ичӧт челядь мывкыдӧн друг гӧгӧрвои, кутшӧмджык мамӧлы сійӧ здукас вӧлі. Сэтшӧм жаль мем лоис мамӧ, тэ, мися, коньӧрӧй, он весиг пинясьныд куж мукӧд бабаяс моз, бокын сулалан, пинясьыштін кӧ, колӧкӧ, сьӧлӧмыд личалыштіс. Тэ ас пытшкад видзан ставсӧ, он йӧзыслы дойсӧ кӧсйы вӧчны. Тэ сӧмын удж, удж сӧмын вӧчан.

Сійӧ рытнас мамӧ эз кольччы видз вылӧ узьны, мӧдӧдчис тшӧтш бабаяскӧд гортӧ дай миянӧс, кык чойӧс, сьӧрсьыс босьтіс.

— Ой, ставныд тай нӧ тарыт гортӧ лэччанныд! — шогӧ усис бригадирша да мыйлакӧ видзӧдліс мамӧ вылӧ. Сылӧн синмас вӧлі кевмысьӧм да дӧзмӧм и ещӧ мыйкӧ меным гӧгӧрвотӧмтор.

— Лэчча, пывсьӧда, важӧн нин эгӧ пывсьылӧй, коньӧръясӧс дзикӧдз тан номъясыс вильӧдасны, — шуис мамӧ, а синъясыс аслас дзугыльӧсь.

Аски асывнас миянкӧд видз вылӧ тшӧтш кайис и миян бабӧ. Сійӧ горт дорын, маті видзьяс вылын, олӧмаджык нывбабаяскӧд страдуйтіс быд гожӧм на, а талун, со, мыйлакӧ кайис миянкӧд.

— Ой-ой-ой, коді локтіс! Таттян тьӧтка! — радпырысь шыасис бабӧ дорӧ бригадирша.

— Локті. Примитан кӧ, узьлыны и овны кута тані тіянкӧд. Челядьыслы кодкӧ косаяссӧ лэчталысьыс колӧ. Менам, чурки-буди, лэчыд косаыд вӧвлі, кӧзяин и то мукӧддырйи меным мыччывліс, на пӧ, Таттян, тольскӧдышт тшӧтш менсьым, тэнад пӧ лэчыдджыка артмӧ. Вот ме и локті. Меся, гашкӧ, челядьыскӧд ме и ноксьыны кута да. Митиперыдлысь ӧд сэсся голясӧ он орӧд... Чунь ӧтнас да...

Бабӧлӧн локтӧм ловзьӧдіс быттьӧкӧ миянлысь бригадаӧс. Но торъя нин миянӧс, челядьпиянӧс, том войтырӧс. Челядьыдлӧн лоис асланыс торъя звено кодь. Бригадирша нарадитігас сідзи и нимтӧ — молодӧй гвардия звено пӧ талун весасӧ ытшкыны мунас, сэні небыдджык туруныс. Да содтас бабӧ дорӧ шыасигтыр:

— Кылан, Таттян тьӧтка? Да сэні талун, ради криста, помалӧй, аски сэтчӧ бара йӧзӧс он ысты.

— Помалам, помалам, бобук, — вочавидзӧ бабӧ бригадиршалы да шыасьӧ миян дорӧ, том гвардия дорас. — Рӧбятушки, зільыштам ӧд? Сеті кыв да мед ог жӧ яналӧй бригадир водзад.

— Ог, ог! — быдласянь кылӧны зонпосни гӧлӧсъяс.

— А смилитан тай тэ, Таттян, миянлысь челядьсӧ, — сералӧны бабаяс.

— Челядьыдлы смилитӧм оз ков, бур кыв колӧ налы да уджсӧ пыдди пуктӧм.

— Мудзинныд, бобукъяс? — шыасяс вӧлі бабӧ рытъявылыс миян дорӧ. — Вай шойччыштӧй. Ме лэчталышта косаястӧ.

Сійӧ корсьӧ вутштор, пуксьӧ пӧрӧдӧм веж турун вылас. Юрас ичӧтик чышъян ичмоньлӧн моз тшапакодь кӧртыштӧма. Мудз синъясыс видзӧдӧны миян вылӧ меліа. Сэсся чургӧдас кисӧ сылань, коді медся мудзӧн кажитчас, шуас:

— Ноко, вайлы косатӧ.

Бабӧ пырджык нывкаяслысь первой босьтліс косасӧ. Нывка вашмунас, долыдпырысь мунӧ бабӧ дорӧ.

— Тэ тай нӧ мыйкӧ жугыль талун? — панӧ бабӧ нывкакӧд сёрни. — Батьыдсянь письмӧыс вӧлі?

— Дыр нин эз волы, — шуӧ нывка.

— Воас, — эскӧдӧ бабӧ. — То Лентуклӧн батьыс мыйдыра эз гиж, а тӧнлун письмӧ воӧма, металь сетӧмны, награда, ёна воюйтӧмысь.

Ми, ӧти бӧрся мӧд, заводитам люзьгыны бабӧ дорӧ, чышкыштам косанымӧс веж туруннас и пуктам бабӧ водзӧ муас, а асьным сы дорӧ матӧджык тӧпкысям-пуксям. А сійӧ сёрнитӧ быттьӧкӧ век на эсійӧ нывкаыскӧд:

— Батьяс кӧ миян сэтчаньын воюйтӧны, ми тан дыша ли мый уджавны кутам? Вот лэчталышта косаястӧ да бара уськӧдчылам! Помалад кӧ таті талун водзджык, пыртла ме тіянӧс нюрӧ. Мырпом воӧма, ой, чӧскыд!

Ой, мырпом, мырпом, чӧскыд тусь! Мыйта радлунсӧ сэки тэ сетін миянлы! Эгӧ на ещӧ и быд тусь вомӧ сюйӧй, бӧждорӧ ӧктім, медым содз тыр кӧть петкӧдыштны и мамӧяслы тшӧтш, чӧсмӧдыштны и найӧс. Вунӧдлім ӧд весиг тэ дінын, мый важӧн нин рытъя кыаыс кусіс да нюр весьтӧ еджыд ру пондіс лэччыны.

— Петам, гашкӧ, бобукъяс, кокъястӧ кынтанныд? — кевмысис нин бабӧ. — Мӧдысь на ӧд пыртыштла коркӧ бара.

— Огӧ на, огӧ! Ещӧ ичӧтика! — горзам ӧтвылысь. Но чӧскыд мырпомыд кодсюрӧӧс курыда горзьӧдіс.

Мӧд лун асывнас менӧ кос соя Ёгор дядькӧд кольӧдісны кашӧварня дорӧ тӧчитчыны, ытшкыны эгӧ мунӧй. Тӧчитчам. Сиктсянь бабаяс воисны. Коді вӧвсӧ на лэдзӧ, коді пызан дорӧ чай нин юны сибӧдчӧ, ноксьӧны бипур дорын, увгӧны, сёрни да басни.

Друг — цоп-цоп! — вӧв кок шы кутіс кывны. Видзӧдам: Ёська! Предным локтӧ верзьӧмӧн. Вӧлыс кыккокйыв чеччыштліс да гӧрӧктіс, сэтшӧм скӧрысь да чорыда миян юралысьыд сувтӧдіс ужсӧ.

Бипур дорын бабаяс лӧнисны.

Насту, бригадирша, тані жӧ вӧлі, пукаліс аслас кабинетын, пашкыр кыдз пу улын нюжвидзысь кыз конда бокӧ лӧсьӧдыштӧм пызантор сайын, да гижис, буракӧ, мыйкӧ, еджыд чибльӧга юрыс тай копырвидзис-а. Колхоз предыдлысь локтӧмсӧ аддзис да чеччис сылы воча, лӧсьӧдыштіс юр кӧртӧдсӧ, нюмдыштіс:

— Но-о, предушко-батюшко локтӧ! Шогси, меся, коді талун и чӧвтны кутас, эсымда куртан. А со... Воис отсасьысьыд!

Но мӧдыслӧн синъясыс вӧліны гырдӧсь. Кутшӧм нин шмонь, и бур кывсӧ эз убӧлит шуыштны.

— Асьныд, значит, шландайтанныд, а мед председатель вӧчас!

Бригадирша эз виччысь татшӧм арыштчӧмтӧ, бӧрыньтчыліс да весиг йӧжгыльтчыштіс.

— Ми... шландайтам? Батюшко... Ӧсип Степанович! Тэ мый...

— Кын вый! Вунӧдӧмныд, понимаешь ли, йӧзыс фронт вылын вир кисьтӧны!

Предлӧн плетьыс киас сідзи и ворсіс, ме нин чайті, дзик пыр жвичкас бригадиршалы.

Насту миян, том на кӧть, абу полысь рӧдысь, оз сетчыв некодлы. Уськӧдчас жӧ ӧд, мися, дорйысьны да пинясьны. Но эз тай талун... Зэв нора шуис:

— Тэ меным фронт вылад вир кисьтӧмтӧ эн висьтав — ачым тӧда, — и тупйис чужӧмсӧ кияснас. Бӧрддзис. Бур здук тадзи пред водзын сулаліс. Медбӧрын нетшыштіс жӧ юрсьыс чибльӧгсӧ да нярснитіс-чышкыштіс сійӧн вазьӧм ныр-вомсӧ, сэсся ышловзьӧмӧн юаліс:

— А сё батюшко, мыйӧн нӧ ме да менам бригадаыс мыжмим колхоз водзас?

— Мый-йӧн? Ещӧ и юасьӧ дай бӧрдӧ, абу яндзимыс! Ытшкӧм-курасьӧм пыдди пӧ нюръясті ветланныд да тусь вотанныд! Курорт, понимаешь ли, восьтӧмныд бригадаад!

— Кутшӧм курорт? Да господи... Коді бара нинӧм абусӧ сӧрӧма-а? Тӧрыт Таттян тьӧтка вӧлі пыртлӧма челядьсӧ здук кежлӧ, да сійӧс ли мый гаравны? Тьпу! Нинӧм абу вӧснаыс грекӧвӧйтчан-ветлан, повзьӧдчан!

Но мӧдыс сылы воча мисьтӧма серӧктіс:

— Да, да, тэнад Таттян тьӧткаыд... Абу, небось, йӧй! Пыр на гортдор видзьяс вылын страдуйтіс, ном оз сёй, а кыдзи вотӧсыд кисьмис, татчӧ утьӧбтӧма! А мый, пӧтакайтӧны кӧ! Позьӧ лыньявны! Ачыс кӧ бригадиршаыс пӧтакайтӧ! А ме ог позволит! Кылан, ог позволит! Мед талун жӧ вӧлі бригадирствотӧ Митиперлы сдайтӧма! Судӧ сета...

Предлӧн плетьыс киас бара пондіс легны, гӧлӧсыс гораммис равзӧмӧдз. Колӧкӧ, ещӧ на мыйӧнкӧ кӧсйис повзьӧдны том нывбабатӧ, да бригадирша миян друг гораа серӧктіс, вӧчис предлы воча воськов:

— Судӧ? Сет, батюшко! Пассибӧ... Челядя бабаяссӧ кабыр турун вӧсна пуксьӧдан, а менӧ... Меным ӧні ӧтка юрнад позьӧ и тюрьмаын пукалыштны!

Шуис и шурк бергӧдчис предыдлы мышкӧн, тэрыбакодь мӧдіс сы дорысь. Настуклӧн мышку вылас ситеч ковтаыс дзӧрис, и эз позь гӧгӧрвоны, сералӧ али пӧдтысь синвасьыс мышкуыс сылӧн тадз сырмӧ. Сідзи и саяліс кашӧварня дорын быдмысь кустъяс сайӧ.

Лоис мыйкӧ зэв мустӧм и лёктор. Шань нывбабаӧс, миянлысь бригадиршаӧс, нинӧм абусьыс этадзи дойдісны. А ми... бабаяс, стаяӧ йӧршитӧм ыжъяс моз, чӧлӧмны, бӧжъяснас оз легны ни весиг рӧмидзтыныс оз лысьтны. Да ӧд и Ёгор дядь, юрсӧ лэптыштлытӧг, пукалӧ тӧчила стан вылын... Ок эськӧ, мунны да сетӧбтыны Ёськалы ныр-вомас, ещӧ ӧд и лысьтӧ миян бабӧ йылысь сідз шуны! Миян бабӧ кисьмӧм вотӧс вӧсна татчӧ воис?! Ок, мыйла ме сэтшӧм жебиник? Мыйла ытшкысьясыс та дыра оз воны, найӧ эськӧ тшук дорйисны и бабӧӧс, и Настуӧс. А этайӧяс... Воманыс ва босьтӧмны. Кор оз колыс, паськыд вомаӧсь бабаяс, а коланінад ланьтӧмны. Ёгор дядь эськӧ сійӧ оз нин вомтӧ восьты да. Сэтшӧм нин сійӧ морт. Кӧть и пудӧвӧй кулакъяса ачыс... Висьталӧны тай, гражданскӧй война дырйи пӧ разведчик вӧвлӧма. Ӧтчыд пӧ кутӧма белӧй офицерӧс дай пельпом вылас вайӧма, гашкӧ, куим верст. А штабас юавны кутасны, кыдзи да мый, — и вомсӧ восьтыныс оз куж, висьтавныс оз сяммы. Ок, Ёгор дядь, мем кӧ тэнад выныд! Ме эськӧ этійӧ фашистсӧ ӧдйӧ жӧ ушумгайті татысь! Дзик ӧд фашист кодь и эм, кино вылын тай кутшӧмъясӧс петкӧдлӧны. Морӧссӧ чургӧдӧма, кияснас шенасьӧ. Со тай мӧдіс бипурлань, быттьӧ сир уйӧ. И сэтшӧм наян гӧлӧсӧн Парась тьӧтка дорӧ шыасис:

— Парасковия! Мый вомтӧ паськӧдӧмыд, он мӧй аддзы, предыд локтіс! Тшайнад кӧть мед юктӧдін, пусьысь шусян, сӧтана пызь!

Парась тьӧтка, коді збыль вомсӧ паськӧдӧмӧн сулаліс ӧнӧдз, вӧрзис места вывсьыс, ревматизмӧн кӧрӧм кокъяснас шлямчиктіс-мӧдӧдчис бипур дорас:

— А вом, пӧди, паськаліс и эм шензьӧмысла... Воддза предным миян, локтас вӧлі бригадаад да, первой ӧчередь мудзтӧдзыс ытшкас, сэсся вӧлись йӧзыскӧд тшайсӧ юны локтас. А тэ, пиук, эн дӧзмы, а шуа: тӧв ныр моз кысянькӧ локтін да сразу ӧгырӧн резны мӧдін. Бур аньсӧ, наперво, ӧбӧдитін. Муртса ӧд верӧс усьӧм йылысь юӧр пӧлучитіс. А тэ плетьӧн да судӧн...

— Но, пӧрысь полӧкала, — председатель легнитіс Парась тьӧткаӧс пельпомӧдыс, — тэнад ставыс? Али ещӧ на кутан велӧдны менӧ, кыдзи дисциплинасӧ ті вокыскӧд кутны? Висьталӧма: ог позволит страдалысь сроксӧ нюжӧдны! — председатель татчӧ зэв тшапа, петук моз, весиг чеччыштіс да зятӧдыштіс аслас китель морӧсас. — Слово фронтовика!

И друг гӧлӧс, мамӧлӧн гӧлӧсыс. Менам мамӧлӧн, коді Ёгор дядь моз тӧдліс удж песӧм, но эз жӧ ёна шыӧдчыв да сюйсьыв видчан-пинясянінъясад. А ӧні сетчыштӧма бабаяс чукӧрысь, ачыс косіник, и зэв чорыда шуалӧ:

— Тэнад инӧ миян колхоз вӧсна лолыд висьӧ? А миян — оз? Ми инӧ нарошнӧ страдасӧ нюжӧдны кӧсъям? Ми инӧ бокӧвӧйяс? Немечьяс, гашкӧ, ми да? Тэ, бобушко, мыетш дыр нин миян колхозын предалан, кык али куим тӧлысь? Тэ нэмсӧ кӧнкӧ бокын ветлін, энкеведэын да кӧн да... Велалӧмыд плетьӧн ӧвтчыны да судӧн повзьӧдлыны... Настуӧс дзерӧдін! Энька-мамӧс менсьым... Тэ сійӧс эн лысьты... Сы кодь уджалысьсӧ он аддзы...

Вот кодыр ыджыд ва кӧшыд горъяд веськаліс! Ӧні бабаясыд, стаяӧ йӧршитӧм ыжъяс моз, эз нин чӧв овны. Ызгӧм, шум лыбис! Быдӧн мыйкӧ шуӧ да кинас шенасьӧ. Бабаяс век горзісны да шенасисны и сэк, кор Ёська скачитіс нин уж вылас кӧнкӧ эстчаньын. Коньӧрӧй, пемӧсӧй, плетьыд, буракӧ, сюрӧ ӧні сылы.

Ме водзті думайтлі, мыйла, мися, бабаяс лёкногӧн нимтӧны миянлысь преднымӧс. Син водзас сӧмын и шуӧны овнас, син саяс — сӧмын Ёська да ещӧ «сувтса бугыль» на содтыштасны. Нимыс Осип, да ичӧтдырйиыс пӧ тай мам-батьыс Ӧськоӧн шулӧмны, колӧкӧ, Ӧськосьыс и Ёська артмис. Немӧстӧм и мустӧмтӧм кылӧ тайӧ нимсьыс. Серам и. Фронт вылысь кӧть ранитчӧм воӧма, а эз радейтны збыльысь мыйлакӧ тайӧ мортсӧ. Полӧны сӧмын, варышысь моз пышйыны и видзӧдчӧны сы дорысь, мед нин эськӧ не паныдасьны.

Локтісны узьлысьяс ытшканінысь. Накӧд и бабӧ миян да ыджыдджык чой.

— Но-о, мыйкӧ тай талун зэв варовӧсь миян бабаяс? Ми манитчыштім, эсыті вӧр дорӧссӧ помалім да, гашкӧ, миянӧс нин пинялӧны?

— О, тайӧ ӧмӧй варовӧсь! Вот варовӧсь вӧліны! — ме челядь рунад чиктылігтыр юӧрта Ёська волӧм йылысь да бабаяслысь сыкӧд пинясьӧм йылысь. — И мамӧ ӧд миян тшӧтш, сійӧ первой заводитіс...

— Мамыд и?

— Да но! Да но! Тэнӧ дорйис и Парась тьӧткаӧс, и Насту бригадиршаӧс. Выль бригадир миян ӧні лоӧ, Митипер дядь!

— Да, бабаяс, збыль ли мый?

Бабӧ матыстчӧ жувгысь нывбабаяс чукӧрӧ. Сійӧ оз эскы, сійӧ нюмвидзыштӧкодь.

— А шуис тай бригадиршаыдлы-а, мед пӧ талун жӧ вӧлі сдайтӧма Митиперлы. Код тӧдас эсся...

— А Настукыс нӧ... Настусӧ кытчӧ?

— Кытчӧ... Судӧ сетны кӧсйӧ.

— Су-удӧ? Мыйысь? Господи, мый нӧ тайӧ? Этадзи вӧля босьтӧма... Дыр-ӧ нӧ тайӧ дӧва бабаяс вылас тешитчыны кутас?

Дыр на, мӧд во гожӧмӧдзыс Ёськаыд вӧльничайтіс. А сэсся вуджӧдісны кытчӧкӧ районӧ. Бабаяс сералӧны вӧлі: кыпӧдісны пӧ миянын бура уджалӧмысь...

А Ёська местаӧ колхозӧн юравны индісны миянлысь бабӧӧс. Дивӧ кӧть абу, а збыль — колхоз предӧн миян бабӧ лоис. Водзті кӧ, дерт, некод и думыштны эз сяммыв, а со тай, войнаыд вӧчис. Войнаыд унатор вӧчис. Шуам, чӧліник, синмӧ шыбитчытӧм морт миян Степӧ Вась вӧлі, а лоис геройӧн, орденъяс да медальяс морӧс тырыс, карточка ыстӧма да. А Варук Ӧльӧш биа бугыль кодь вӧвлі, полӧм эз тӧдлы, вичко кӧлӧкӧльня йылад кавшасяс, тышкасьны медводз уськӧдчас — калека лоӧма, госпитальын пӧ коймӧд тӧлысь куйлӧ. А шуда ичмонь лоис, шуам, синва кисьтысьӧн. Сійӧ жӧ бригадирша Настуӧс миянлысь босьтам. Войнаӧдзыс ок бура олісны. Верӧсыс трактористалӧ, рам да уджач, гӧтырсӧ Настуся – оз тусяӧн и шуӧ. Выль керка чача кодьӧс пуктісны. Сӧмын кага эз вӧв, эг пӧ удитӧй, мича серамнас шуліс Насту. Войнаыд заводитчис, верӧссӧ нуисны. Насту ӧтнас коли. Бригадирӧ пуктісны миян бригадаӧ. Бур туйын йӧзыслы вӧлі. А вот эз кутны лӧсявны Ёськакӧд дай ковмис аньыдлы эновтны чача кодь керкасӧ. Кадраӧ пырис, вӧрӧ кайис сортовитны. Сортӧвӧяд луннас сьӧкыд мужичӧй удж, войнас баракын нар да косьмысь нямӧд дук. И унзільтӧ вӧтлысь сьӧкыд дум: ӧтнас, пыр кежлӧ ӧтнас! Уси верӧсыс и весиг кагасӧ эз коль.

Да и мый лыддьӧдлынысӧ — быдтор войнаыд вӧчис. А бабӧ миян колхозӧн веськӧдлысь лои.

Час, висьталышта, кыдзиджык тайӧ лои.

Буретш вӧліны жар лунъяс, страда заводитчытӧдз коркӧ. Ми сійӧ луннас бабӧкӧд йӧн нетшким картупель му вылысь, ичӧт чойӧс колим гортӧ, мед ассьыным градъяс кокыштас. Мамук ыджыд чойкӧд косаясӧн тӧчитчанінӧ мунісны.

Пажнайтны воим бабӧкӧд — ичӧт чойным абу. Бабӧ пинялыштіс сійӧс:

— Ак, лешак нылыд пышйӧма тай кытчӧкӧ!

Муртса удитім кильчӧ вылӧ кайны, лёкгоршӧн ымзӧм шы кылӧ. Куим нырӧн, кылӧ, ымзӧны да чилзӧны челядь. Мый пӧ нин сэні лоӧма? Ми уськӧдчим кильчӧ пос кузя увлань. Видзӧдам: куим нывка, миян да суседъяслӧн кык чой, чилзӧны да котӧртӧны гортлань.

Весьӧпӧрим, найӧс аддзим да. Миян ангел кодь еджыдик нывкаыд ставнас пыктӧм-поркйӧдӧм ныр-вома, ки-кокыс кельыдгӧрд и. Мукӧд нывкаяс сэтшӧмӧсь жӧ.

— Мый нӧ лоис? — кватитіс бабӧ нывкатӧ сывтыръяс.

— Петшӧрыс... петшӧрыс... — сӧмын и сяммӧ шуны мӧдыс.

— Кутшӧм петшӧр?

— Эстӧні... гумла саяс... Ёська дядьыс... Вӧвнас миянӧс... Ми повзим... Петшӧр кустас уськӧдчим...

Вӧлӧмкӧ, соседка-баб нывкаясӧс ыстас гӧрд юр вотны. Сэки няньыд эз тырмыв, да ёна бобӧнянь юртӧ сёйлім. Бур пызь сорӧн кӧ, скоднӧй нянь и артмӧ бобӧняньсьыд. Абу кӧть курыд. Джагыд кӧть — гыньыктан.

Кыдз сэтчӧ, клевер му вылад, предыд веськалас? Челядь висьтасьӧм серти тай артмӧ — ужыс сійӧс пышйӧдас зӧр му вылӧ веж зӧрйӧн чӧсмасьны-а. Зӧр муыс орччӧн клевер муыскӧд. Уж миян наян, думыштас кӧ веж ӧзимнад чӧсмасьны, нинӧм сійӧс оз кут, кӧртвом ни потшӧс. Тыдалӧ, тайӧ разас Ёськатӧ гуляйтӧдыштӧма кӧдза муяс вывтіыд. Скачитіс-скачитіс пӧ тай вӧлыс да сувтіс зӧр му вылас-а, йирсьыны кутіс. А Ёська пӧ чеччыштіс вывсьыс да равзыны-пинявны кутіс вӧвтӧ, а сэсся кульны. Ӧтторъя пӧ плетьнас кульыштӧ сӧмын ныр-вомас. Но а челядь, челядь и эм. Налы эськӧ колі дзебсьыны да не явитны асьнысӧ, а найӧ — жаль ӧд живӧтинаыс — аддзӧмны да горзыны кутӧмны: эн пӧ, дядьӧ, ви вӧвсӧ!

Ассьыс скӧрсӧ челядь вылад сэсся и вештӧма Ёськаыд. Гумладор петшӧр кустыс ӧд миян верст джын пасьта, колӧкӧ, лоӧ. Важ пыш кӧтӧдан гуранъяс да мый да петшӧрӧн да йӧнӧн тырӧма. Эз весиг сэті гӧрлыны. А челядьпиянлы ковмӧма сійӧ петшӧр пытштіыс котӧртны. Куш сояӧсь да кӧмтӧмӧсь.

— Тайӧ нӧ мый? Этадзи челядьсӧ... Да клевер юрыс ӧмӧй тшыг челядьыслы жаль лоӧма? — ымӧстіс да заводитіс баб сойбордйӧдыс кыскыны нывкаясӧс кытчӧкӧ.

Ме чайті, больничаӧ лечитны. Вӧлӧмкӧ, сельсӧветӧ котӧртӧма. Пыртас челядьтӧ сельсӧвет шӧрӧ дай шуас: то пӧ, видзӧдлӧй, мый керсьӧ. Сӧветскӧй власть дорӧ пӧ воимӧ.

Сійӧ жыръяс ӧтнас секретаршаыс вӧлӧма. Ой-ой, мый нӧ пӧ тайӧ? — шензьыштас да дзик пыр и ӧлӧдас, энӧ пӧ ёна шумитӧй, мӧд жыръяс райкомса секретарь. Но бабӧ абу нин кутчысьныд вермӧма, мӧд жырйӧдзыс куимнан нывкатӧ тойыштас.

— Эм абу Сӧветскӧй власьтыс, юала? Тайӧ нӧ абу фашист? Тайӧ нӧ челядьсӧ этадзи... Мый вӧсна нӧ инӧ эстчаньын воюйтӧны, тані кӧ ми тшыг челядьӧс клевер юр вӧсна этадзи...

Райкомса секретарыд бабӧӧс бура, вӧлӧм, тӧдӧ батьӧ серти на. Ӧні, сельсӧветад, мыйӧн аддзас бабӧтӧ, пыр и уськӧдчас сы дорӧ, мый пӧ лоис Татьяна Васильевна?

— А то, дона мортӧ, видзӧдлы, — вочавидзӧ бабӧ да йӧткыштӧ челядьсӧ сылань. — Мед асьныс висьталасны. Менсьым и веритныс сьӧкыд.

Челядьыд бара мыкталӧмсорӧн висьталасны клевер му вылад лоӧмтортӧ. Секретарь пӧ сӧмын кывзӧ да ӧтторъя йирыштӧ вомдорсӧ. Медбӧрын вачкас сой пӧвнас аслыс пидзӧсас — война вылын жӧ мӧд сойсӧ воштӧма — ружӧктас: ме пӧ мыжаыс, колхоз предӧн тіянӧ вӧзйи. Фронт вылысь локтіс, чайті, вежсис...

А сэсся тшӧктас секретаршалы нуӧдны челядьсӧ больничаӧ, мед пӧ мыйӧнкӧ мавтыштасны. А бабӧлысь заводитас юасьны, кыдзи пӧ оланныд.

— Кыдзи?.. Нинӧм бурсӧ висьтавны. Кыдзи став йӧзыс...

— Сідз, дерт... — гӧгӧрвоӧ секретарыд. Ладнӧ пӧ, Татьяна Васильевна, мун уджав, удж вывсянь пӧ ӧд, кӧнкӧ, ог манит. А рытнас пӧ тшук пырала ті ордӧ.

Рытнас, видзӧдам, секретарыд збыль локтӧ, сой пӧвнас кымӧс вылас лювдысь юрсисӧ ӧтторъя вештыштӧ. Потшӧс вуджис, аддзис миянӧс кильчӧ вылысь, паськыда нюмдіс. Кӧсйыси пӧ гӧститны локны, да, со, локта.

— Лок, бур мортӧ, лок, — весиг повзьыштіс бабӧ.

Секретарыд кайис кильчӧ поскӧд, пуксис кильчӧ лабич вылӧ да регыд и паніс сёрни, веськыда вӧзйис бабӧлы: вай пӧ тэ босьт, Татьяна Васильевна, колхозтӧ, юрав. Бабӧ весьӧпӧртӧдзыс повзис:

— Чӧ-ӧл! Кутшӧм ме юралысь, пӧрысь, неграмотнӧй бабаыс. Тэ он-ӧ серав?

— Ог, — стрӧгакодь шуис мӧдыс. — Думайті лунтыр, да бурджык мортсӧ эг аддзы. Кутшӧм серам вермас лоны... А пӧръясьны, Татьяна Васильевна, оз ков. Тӧда: грамотнӧй тэ. — Татчӧ секретарыд мудеракодь серӧктыштіс да весиг чуньсӧ бабӧлы мыччыліс. — Сьӧд нигатӧ лыддян? Ме, брат, тӧда — лыддян.

Бабӧ ставнас ыпмуні:

— Господи, кутшӧм нӧ сійӧ сьӧд нига? Поп ордын нывдырйи кага видзлі, поповна нывъяс вылысь неуна велалі лыддьысьны. Попаддяыс и козьнавліс сійӧ нигасӧ, сета пӧ, бура старайтчин да. Лечитан турунъяс йылысь. Абу некутшӧм «сьӧд нига».

Райкомса секретарь татчӧ серӧктыштӧ:

— Делӧыс ӧд сыын, Татьяна Васильевна, мый тэ всё-таки лыддьысьны и гижыштны кужан. Вӧр-ва и видз-му бура тӧдан и радейтан. Но, а йӧзкӧд ладитны тэнӧ велӧдны оз ков — кужан. Коді сэсся ӧнія кадӧ тэысь кындзи бурджыка вермас колхознад юравны? Некод!

— Чӧл, бур мортӧ, — вачкучкысьӧ бабӧ. — Мужикъясыс нӧ... Митипер миян бригадаын грамотнӧй. Ёгор эм. Второй бригадаын — Прошка... Коді нӧ ещӧ? — бабӧ ланьтӧ, заводитӧ думайтны. Секретарь серӧктыштӧ да отсыштӧ сылы йӧзсӧ корсьны:

— А Яшатӧ эн на гарышт да, сійӧ ӧд мужик жӧ. А Прошкаыд — плотка, утка и тотка. Тадз, буракӧ, асьныд, бабаяс, сы вылын серавланныд шушкыля кывсьыс? А Митиперыд... Сетлы сылы власьттӧ, Ёськасьыд на бурджык лоас!.. Сідзкӧ, Татьяна Васильевна, тэнад кандидатураысь бурджыкыс и абу. Вай думыштлы, став надея тэ вылӧ...

Бабӧ эз сет сылы водзӧ сёрнитны, костікодь орӧдіс:

— Тэ эн дӧзмы ме вылӧ, секретарь, а шуа: ме дорӧ вотӧдз колі тэд миян баба-колхозничаяс дорӧ мунны да налысь юавны, кодӧс кӧсйӧны. А то ті йӧзыслысь юасьтӧг пуктанныд да бӧрас асьныд жӧ шуанныд — ӧшыбитчим. Бабаяс оз ӧшыбитчыны, эн думайтӧй, мый найӧ йӧйӧсь.

— Ме, Татьяна Васильевна, ньӧти ог думайт... Ме тэнсьыд сӧветтӧ тӧд вылӧ босьта, но кӧсъя, мед тэ сӧглас сетін. А бабаяс вӧснаыд эн тӧждысь, сёрни лоӧ и накӧд...

Вежон бӧрти вӧлі колхоз собрание. Шондіыс вылынкодь нин вӧлі, — гожся войыд тай дженьыд — локтісны бабӧ да мамук сійӧ собрание вывсьыс.

— Ой, ичмонь, сьӧлӧм поті! Мый нӧ кутам керны?

Татшӧм матайтчӧм-вошӧмнас миянлысь бабӧтӧ он ёна аддзыв. Мамӧ такӧдыштіс сійӧс:

— Эн сэтшӧма маитчы, матушкаанӧй. Быдтор вылӧ велалӧ мортыд. Велалан и тэ. Бур йӧзыс отсаласны. Ёська дорсьыд век нин войтырыслы лӧсьыд лоӧ.

— Код тӧдас, кутшӧм лоӧ... Сямӧй тырмас оз?

— Ладмас, мися, ладмас! Ачыд ӧд аддзылін, кыдзи бабаяс тэ дор ставныс сувтісны. Сӧмын Митиперлы баба председательыд эз во сьӧлӧм вылас...

— А Митиперыдлы, коньӧрлы, быть ропкы: бара ӧтнас лэчтасьысьыд кольӧ да. Мат тайӧ тай. И кор нин войнаыс помасьлас?

А войналӧн помыс оз на и тыдав. Ылын кӧнкӧ, зэв ылын мунӧ войнаыд, а йӧлӧгаыс сылӧн локтӧ миянӧдз. То юӧр воас, сдайтӧмны пӧ сэтшӧмтӧ кар, либӧ бӧр босьтӧмны немецъясыслысь, то кылан, кыдзи суседъясыд ымзӧны, пи усьӧм йылысь юӧр вайӧмаӧсь, а сылӧн пӧ верӧсыс ранитчӧма, а кодлыкӧ бара и рад письмӧ ваясны — орденӧн пӧ наградитӧмаӧсь сюся воюйтӧмысь.

И овны лоӧ пыр сьӧкыдджык и сьӧкыдджык. Торъя нин тӧвнас. Гожӧмнад ещӧ на кыдзкӧ-мыйкӧ, а тӧв пуксяс, тыртас лым толаясӧн керкаястӧ сигӧр йылӧдзыс и шутьлялӧ трубаад кӧдзыд вой тӧв. Тшыг кӧин быттьӧ омлялӧ, виччысьӧ али туналӧ кодлыкӧ пом.

Сыысь, мый мам коли питӧг,

Сыысь, мый орӧма сой,

Сыысь, мый воштісны йитӧд

И батьӧ, и вокӧ, и чой...

Велӧда ме кывбур, лыддя гораа, а чойӧ копыртчӧма дзузу би дорӧ да решайтӧ алгебраысь задача. Сійӧ кык-ӧ-куимысь нин ӧлӧдіс менӧ, ньӧжйӧнджык пӧ, мешайтан задачасӧ думайтны. А кыдзи нӧ ньӧжйӧнджыкыс верма, кор этатшӧм кывъяс.

Ми ыджыд чойкӧд муртса локтім гумла вылысь да пуксим урокъяс вӧчны. Школа бӧрын бабӧ ыстыліс гумласӧ киськавны. Мудзим ёна. Вит гозйӧн ва эстчаньсянь, самӧй Петьӧ ӧшмӧссянь, нюжкйим-кыским гумла дорӧдз, пельпомъяс зӧлитны кутісны. Зато асьнымӧс жӧ и бригадирша ошкыштіс, отсалінныд пӧ ёна.

Кывбур лыддьӧм бӧрын шыася чой дорӧ:

— А тэ аддзылін, рынышсӧ шӧтісны? Аски кутасны кӧйдыс вылӧ сю вартны.

— Но и мый, мед вартасны! Эн, мися, мешайтчы!

— А ветлам ми тшӧтш вартныс аски? Сэтшӧм гажа...

— Мун сэтысь, серсӧ торкавны сӧмын кутан! Жбутнитан-вартан дубечнас кор тэд окота лоӧ, а колӧ вед серӧн. Туп-топ, туп-топ... — чой заводитӧ кияснас тапйӧдлыны пызан пӧв вылын. Сылӧн артмӧ збыль мича сер. Кывза ме сійӧс, а ачым думъясӧн гумла дорын нин, вартысь бабаяс дорын. Лӧсьыда жӧ налӧн артмӧ!.. Кӧть и тшыг нисьӧ пӧтӧсь асьныс, сой выныс бырӧма...

Локтіс ичӧтджык чой исласянінысь. Котш-котш пырис, гынкӧм пыдӧсыс йизьӧма. Пач горсйӧ гулскис йиа кепысьяссӧ и давай пӧлявны гегдӧм кияссӧ. А кыв ни джын оз шу, оз норась.

— Ак, лешак ныв! — броткыштӧ бабӧ пач вом дорсянь. — Вай куль кӧмтӧ да пачӧ сюям, мед косьмас. Паччӧрад колхоз сюыд косьмӧ, эн сэтчӧ катӧд... Да кӧмав чулкиюр кӧть кокад.

Бабӧ вайӧ кылтысь пызан дӧра, павгӧ пызан вылӧ, пызан пасьта разӧдӧм книгаяснымӧс вешталігтыр, пуктӧ сэтчӧ некымын пань и шыасьӧ:

— Няньыд талун абу, ужнайтанныд няньтӧгыс.

Миян велалӧма нин няньтӧгыд ужнайтны, ог ёнасӧ и маитчӧй, пуксям пызан сайӧ, ичӧтик чой вылын шмонитам, нырыд, шуам, кынмӧма дзикӧдз, сюйлы кӧть сьӧд тшака шыд пытшкас, мед сылыштас. А сійӧ дузгыштӧ бабӧ вылӧ:

— Бара мустӧм сьӧд тшактӧ пуӧмыд.

— Мый нӧ тэныд, ӧмек оз-ӧ ков? — серӧктӧ бабӧ.

— Мый сійӧ ӧмекыс? А, бабӧ? — юасям ми.

— Сійӧ... Поп нывъяс важӧн вӧлі куим-ӧ-нёль кольк чегасны да йӧлӧн кизьӧртасны, сэсся скӧвӧрда вылын жаритасны — и лоӧ ӧмек! Вот сійӧ мый.

— А-а, — ми пылькъям-сералам. Вывті нин тешкодь тайӧ тӧдтӧм кывйыс.

Бабӧ кывзӧ миянӧс да ышловзьӧ:

— Аски бобӧяслы пӧсь кӧвдум пӧжышта. Мамыдлӧн нимлун... Колӧкӧ, лун-мӧд кежлӧ и ачыс на воыштлас.

Мамӧ миян тӧв заводитчӧмсяньыс бара нин сортӧвӧйын, гажтӧмтчим сыысь. Бабӧлӧн татшӧм кывъяссьыд радным босьтіс, чиктывлыны кутім. Но бабӧ оз сет миянлы дыртӧ радлыны, тэрмӧдлӧ.

— Вайӧ, бобӧяс, ужнайтыштӧй ӧдйӧджык да кык чой петалӧй Петьӧ пӧлиясад, изыштӧй. Идтор мыйтакӧ эм, аски лун кежлӧ думысь пыр на видзышті. А тэ, — шуӧ ичӧт чойлы, — гортса уджыд вӧчтӧм на кӧ, вӧч дай вод. Меным сельсӧветӧ колӧ мунны, сизим кежлӧ корисны.

Бабӧ видзӧдлӧ стенын точкӧдысь часі-ходик вылӧ, сэсся бергӧдчӧ мӧдар стенлань, кӧні ӧшалӧ чусмыны нин заводитӧм ыджыд зеркалӧ да заводитӧ шыльӧдны юрсӧ. Первойсӧ шылькйыштіс плеш водзсӧ, сэсся и думыштіс да кӧсасӧ разьны кутіс. Кӧса сылӧн абу ёна ыджыд, кӧлачӧн гартыштӧма балябӧжас. Разис. Шыльӧдчӧ да видзӧдӧ ас вылас зеркалӧ пыр. Сэсся повзьыштӧмӧнмоз горӧдӧ:

— А юрсиӧй тай нӧ дзик нин дзор! Кор нӧ тадзисӧ пӧрысьмысьӧма?

Дзорман ӧд, кор нывбаба пельпомъяс вылӧ сы мында тӧжд да маета друг валитчас. Водзті сылӧн ми вӧсна да горт гӧгӧр вӧснаджык заботаыс вӧлі, и, колӧ шуны, татшӧм сьӧкыд каднад нывбабаыдлы и сійӧ юр выв тырыс. А ӧні содтӧд вылӧ — быдса колхоз. Став эмнас и абунас. Абуыс унджык, ой ёна унджык! А колӧ ас кадӧ став колхоз уджъястӧ эштӧдны, планъястӧ тыртны и госпоставкаястӧ мынтыны. Война мунӧ, ставсӧ фронтлы, ставсӧ врагӧс вермӧм вылӧ. Фронт оз виччысь нюжмасьӧмтӧ, и делӧ сылы абу, мый колхозас уджалысьыс сӧмын шогӧн тырӧм бабаяс да кӧмтӧм тшыг челядь. Юралысьыдлы, ок, кыдзи колӧ кужны сійӧ бабаяссӧ да челядьсӧ ышӧдны да чуксавны удж вылас. Ёська повзьӧдлӧмӧн да судӧн выналіс, сідзтӧ, буракӧ, кокниджык. Но бабӧ миян абу сэтшӧм. Ачыс тай шулас: быд морт дорӧ пӧ ас ногӧн колӧ сибӧдчыны. Кодкӧ и кывсӧ шутӧг вӧчӧ сьӧлӧмсяньыс уджтӧ, а кодлыкӧ колӧ и кевмысьыштны, кодӧскӧ пинялыштны и ошкыштны, серамвыв лэптыны и. А мудеръясыдкӧд мудера жӧ колӧ дай. И суднад повзьӧдныд сэтшӧмъяссӧ абу грек. Кодкӧ лунӧ тай, висьтасис бабӧ, вартанінысь бабаяс воӧны. Видзӧда пӧ, Ӧнтип Ӧгаш восьлалӧ, кокнас сьӧкыда шлямчиктӧ. Ӧгапьюшка нӧ, мися, кокыд ли мый сэтшӧма висьӧ? «Ой, эн сёрнит, — шуӧ сійӧ, — матайтчи рематизӧн, кок йылысь уськӧдас». Но, кежис пӧ сійӧ гортас. А ме думайта, сідз, мися, мучитчӧ мортыс, да эг жӧ вӧзйы ассьым кок зелляӧс. Турунъяс вылын сулӧдӧм вина эм, отсалыштӧ этша-этшсӧ. Пыра, мися, висьтала. Вӧтчи бӧрсьыс. Пыри керкаад, а Ӧгаш буретш кашкӧ, гын сапӧгсӧ кульӧ коксьыс. И шув сэтысь шобді. Содз-мӧд лоӧ.

Повзис пӧ, дерт, гуськульыд, дай лӧгӧн ме вылӧ тырис, аддзылі пӧ, кыдзи лёк би дзулькнитліс синмас. Да, мудер сӧтанаыд, вом доръясас пыр и кыдзкӧ нюм петкӧдны сяммис.

— Пыр, Василльовна, эн повзьы, керкаыс бубу поз кодь да, — шыасис тадзи дай серӧктӧмӧн содтіс: — Со, лунтырнад мыйта тусьыс сапӧг гӧленӧ пырӧма! Эн жӧ кӧть гусялӧмӧн шу.

«Зелля вӧзйыны пыри, — шуас бабӧыд, — мися, кокыд висьӧ да, а со кутшӧм рематизм тэнад вӧлӧма!»

Тані и Ӧгашыдлӧн петас дзебана лӧглуныд: «Тэ... тэ, еретнича, аддзан, небось, исалан, гортӧдз вӧтчин ме бӧрся!.. Мый ме тэныд лёксӧ вӧчи? Еленӧс ФЗУ-ӧ мӧдӧдін, ӧні менӧ кытчӧкӧ мӧдӧдны кӧсъян! Став бабаыс гусясьӧны да найӧс он аддзы...»

— Став бабаыс кӧ, — шуас сылы предыд, — ставныс и асылки колхоз правлениеӧ ваясны гусялӧм шобдісӧ. Кодкӧд ӧтлаын гусясинныд, тэ на дорӧ и петалан да висьталан, мед асылки правлениеас ваясны тусьсӧ. Сельсӧвет предӧс и бригадиръясӧс тшӧтш сэтчӧ ковмас чукӧстлыны.

Бабӧ босьтас Ӧгашлысь сапӧг пӧвсӧ, тэчас сэтчӧ джоджсьыс шобдісӧ да сапӧгнас киняулас мӧдӧдчас ӧдзӧсланьыс. Порог дорас сувтыштлӧмӧн шуас: «Ставнытӧ, колӧкӧ, и оз судитны, а ӧтнадтӧ... Сапӧгтӧ ме босьті, мед он ылӧд менӧ», — шуа пӧ и кӧсъя нин петны. Ӧгаш тай кыдз уськӧдчас ме дорӧ да и бӧрдны лёкгоршӧн:

«Господи, кабыр шобдіысь! Прӧстит, кок улад юрбита... Ӧтнам ме, ӧтнам, эз некод... Наталь сэтӧн, праведничаыс, вӧлі да коді лысьтас... Сійӧ кӧ эз вӧв, босьтісны эськӧ да... Менӧ тай, со, ӧтнамӧс бара кыйны кӧсъян! Ог сет сапӧгсӧ! Прӧстит... Некор ог сэсся...»

— Прӧститі, — ышлолаліс бабӧ. — А тӧд вылын кута, ог пыр кежлӧ вунӧд... Ӧгашыд ватӧ кужас на гудыртны...

Кыдз он дзормы, колхоз удж кындзи кӧ да план-поставкаяс кындзи, сылӧн ещӧ и сё сайӧ баба-колхозница, да быдӧн аслыс сяма, да быдӧнкӧд морт ногӧн колӧ овны. Бабук миян бабук, бур сьӧлӧм! Ми кӧ нӧ тэнӧ ог кутӧ кывзыны, мый лоӧ?

Бабӧ мунӧм бӧрын ми чойкӧд пырысь-пыр и петам изӧдчыны. Петьӧ пӧлилӧн сарайӧ уна йӧз чукӧртчӧмаӧсь, лоӧ виччысьны. Ми чойкӧд пуксям изӧдчысьяс костӧ, турунӧн вольсыштӧм додь вылӧ. Да тшӧтш кывзам, кыдзи кодкӧ пемыдас висьтасьӧ.

— Коркӧ тай важӧн, кор йӧзыс ещӧ пыдди на пуктылӧмны енсӧ, быдмылӧма няньыс абу ӧнія моз идзас йылас ичӧтик шепӧн, а став за кузяыс, мусяньыс да йылӧдзыс вӧлӧмны тусьяс.

И со, тшыкӧны тай йӧзыд бур олӧмсьыс. Аддзас енмыд: нывбаба кагаыслысь каксӧ нянь тупӧсьӧн весалӧ. Дыш лоӧма аньыдлы кильчӧ помас турун кабырлаыс петыштлыны. Скӧрмас енмыд! Ок пӧ тэ, нывбаба, мужичӧй ордлыысь аслам киӧн вӧчӧмтор! Тэ пӧ тадзи нянь вылас сералан! Мед жӧ пӧ тэнад госсьӧм сьӧлӧмыд висьыштас, мед пӧ тэнад челядьыд тшыгъявны кутасны! И шыркнитас енмыд кык чуньӧн за кузяыс няньтӧ увдорсяньыс да вылӧдзыс, коляс сӧмын дзик йылас ичӧтик шеп, понлы пай... Вот, бобӧяс, понлысь пай сёям асланым грекъяс вӧсна...

Висьтасьысьлӧн ныр-вомыс оз тыдав, но гӧлӧс сертиыс кылам — аслас Петьӧ пӧли гӧгиньлӧн гӧлӧсыс. Петіс, колӧкӧ, сараяс мӧссӧ сёӧдны дай манитчыштіс изны виччысьысь войтыр дорас. Гӧгиньяс сарайӧ чукӧрмӧма, буракӧ, морт дас. Ӧд миян грездын ӧти и эм татшӧм изкиыс, коді вӧчӧ небыд бур пызь, а оз ӧтруб. Йӧзлӧн вуджӧръясыс муртса тыдыштӧны пемыд сарайын. Пӧнар, коді ӧшалӧ ӧти пельӧсын изки весьтын, сійӧ пельӧссӧ сӧмын и югдӧдыштӧ. Изки гургӧм шы вевттьӧ сарайысь став шысӧ, и йӧзлӧн сёрниыс намӧдчӧм моз и кылӧ.

— А кутшӧм грек? Вӧлі кӧ миян грекыс, ӧні ставсӧ нин синваӧн мыськимӧ, — жугылиника шыасьӧ нывбаба гӧлӧс.

— Миян, коньӧръяслӧн, сиктса нывбабаыдлӧн кутшӧм грек, уджысь кындзи нинӧм ог аддзылӧй да, — шыасьӧ мекӧд орччӧн пукалысь Наталь тьӧтка. Сылӧн водзас ыджыд чышъянӧн тӧбӧм ар кыка нывка. Нывка круксӧ-кызӧ да пессьӧ-чужъясьӧ кокъяснас. Мамыс кутыштӧ сылысь кокъяссӧ, бара шыасьӧ. — Эсыяслӧн грекыс, война ӧзтысьясыслӧн. Пурсьӧны, став му шарсӧ кватитны-гуньыктыны кӧсйӧны, война панӧны, а миян челядь, со... Кӧмтӧг-пасьтӧгыс да тшыг кынӧмнас нӧ оз кутны этадзи то кызны...

Кага бара круксӧ, сійӧс кызӧдӧ семдытӧдзыс. Наталь тьӧтка чеччӧ да заводитӧ кагасӧ новлӧдлыны джодж кузя.

Ми пукалам, кывзам йӧзлысь сёрнисӧ. Водзын менам ид тыра тасьті, чабыртӧмӧн кута тасьтісӧ, мед ог жӧ нин кисьт, загреки, киссяс кӧ, он курав тась, сарай джодж плакаяс косттіыс шургысяс картаас дай.

А изки век гургӧ и гургӧ, ӧтияс вежӧны мӧдъясӧс. Гур-гур-гур — помасьлытӧм гургӧм шы. Сарай ӧдзӧс дорын вашкӧдчӧны-кильскӧны нывъяс, ышлолалӧ картаас мӧс, стен сайын увгӧ вой тӧв. Мый дыра бара кыссьӧ нин тайӧ рытыс-а? Синъяс куньсьӧны, а гортын географияысь ещӧ лыддьытӧм на, и ӧчередь век на оз лок.

Ме эг и тӧдлы, кыдзи менам артмис, колӧкӧ, ойбыртлі, шливкнитіс тай менам киысь тасьтіыд-а, шув киссис водз кузя идйыд. Меным эськӧ, йӧюклы, не чеччыны да не повзьыны, а ме повзьӧмыдла ырс чеччышті дай тусьыд ставнас и исковтіс сарай джоджад да джодж плака косттіыс картаад.

Гӧгӧрвоис чой, мый лоис, горзыны да бӧрдны заводитіс, пинялӧ менӧ. А ме весьӧпӧри и бӧрдныс ог вермы. Ыкайта сӧмын да инда джодж плака костас.

— Мамӧлӧн ӧд аски нимлун... Пӧсь кӧвдум кӧсйис бабӧ пӧжавны... — ымзіс-горзіс чой, шуаліс оллялӧм моз.

Бабаяс, челядь, коді сэн вӧлі, ставыс шызисны, ойзыны заводитісны, лапӧдісны кияснас да тшӧтш шогсисны миянкӧд. Наталь тьӧтка, кодӧс кагаыслӧн кызӧм вӧсна ӧчередьтӧг лэдзисны изнысӧ, первойӧн шыасис миян дорӧ:

— А дугдӧ, дитяяс, бӧрднытӧ. Киссис и киссис, мый керан. Чипанлы кокыштмӧн ӧд... Вайлӧ татчӧ бекартӧ, ме ассьым кисьтышта коляссӧ, эг на удит ставсӧ изны... — Наталь тьӧтка лэптӧ джоджысь тасьтінымӧс миянлысь, пуктӧ сэтчӧ содз-мӧд ид аслас дозйысь.

— Ме тшӧтш...

— Ме тшӧтш пуктышта...

Видзӧда, а тасьтіыд миян тыр нин пӧшти. Вот сэки ме и бӧрддзи. Этайӧ йӧзнас нимкодясьӧмла да этайӧ йӧзсӧ аттьӧалӧмла пӧсь синваӧн бӧрддзи...

Но вӧліны миян и сэтшӧм лунъяс, кор ми вӧлім шудаӧсь да гажаӧсь, весиг чукйӧн шудаӧсь...

Со, тӧвся рытӧ, сӧмын трубаӧ тӧв шутьлялӧм пыдди ӧшиньяс сайын ковакылӧ кӧдзыд, ми куим чой да ещӧ Митипер Агни, менам пӧдругаӧй, вежнясям зеркалӧ водзын, дасьтысям концерт кежлӧ, медбӧръяысь лӧсьӧдлам костюмъяс. Зеркалӧ миян ыджыд, кӧть неуна и чусмыштӧма нин, но дзоньнас сэні тыдалан, мыш и водз аддзан. Зэв на и лӧсьыда артмӧмны костюмъясыд. Асьным ӧд вурим. Миянлы сӧмын петкӧдлісны рисунокъяссӧ да мыйсюрӧ висьтыштісны. Чойлӧн молдаванка костюм да ӧдйӧ сылы и вурим да вышивайтім мыйӧнсюрӧ. А вот мем украинскӧй костюмӧ лентаыс некысь эз сюр, сатин торъясысь да мый да и ковмис вундавны лентаяссӧ. А мый, йӧктігад бергавны кутан да зэв на и лӧсьыда паськысьӧны, бобув моз юр бӧрсьыд вӧтлысьӧны. Агнилӧн туркменскӧй. Кузь кӧсаяса Агниыс да сійӧн сійӧс туркменскӧяс индісны. Уна посни кӧса кыим сылы да дзик туркменка кодь и лои Агнюша, чужӧмыс мугов и. Визя халатсӧ тай дыр жӧ эг аддзӧй мыйысь вурнысӧ-а. А ӧні, со, ставыс нин дась, чиктылам зеркалӧ водзын. Ичӧт чой тшӧтш бергалӧ ми дорын да завидьысла ышлолалӧ: «Менӧ эз босьтны йӧктынысӧ».

— Сы пыдди тэ кывбур лыддян, — такӧдам ми сійӧс. — Сӧмын тэ гораа лыддьы.

А татшӧм концертъяссӧ нуӧдавны клубын заводитісны поляк гозъя — Ядвига Абрамовна да Юзеф Абрамович. Юзеф Абрамович школаын велӧдіс немецкӧй кыв, вӧлі зэв тӧлка да сяма морт. Войналӧн лёк гыыс жӧ вайӧдӧма полякъяссӧ миянӧдз...

Ми, челядьыд, ӧд йӧйӧсь, первойсӧ дыр пышъялім немецкӧй урок вывсьыд, мед, шуам, асьныс фрицъяс асланыс «Хенде хокӧн» сёрнитӧны. А сэсся бӧрынджык асьным жӧ пондім вӧтлысьны учитель бӧрсяыд дай. Сёрнитны кужис сійӧ эз сӧмын немецкӧй да польскӧй кывйӧн, но и рочӧн бура сёрнитіс, украинскӧй кывйӧн, регыд и миянлысь коми кыв кутіс тӧдны. Сёрнитіс гораа и лӧсьыда, кывзыны сійӧс интереснӧ вӧлі. Шуман, Шуберт, Гайдн, Моцарт, Бетховен, Брамс — тайӧ тӧдтӧм да мича кывъяссӧ ми сысянь медводз кывлім. Сійӧ жӧ ворсіс и налысь музыкасӧ, аслас ичӧтик-ичӧтик скрипкаӧн. Видзӧднысӧ абу мича ачыс, вӧсни, кузь тушаа, лысӧм юра, а ворсӧ сэтшӧм лӧсьыда! Мукӧддырйи кутшӧмкӧ нывка заводитлас весиг сыркъявны, норӧсь кӧ скрипкалӧн шыясыс. И мӧдарӧ, кыпыд да гажа шыяс югзьӧдлісны миянлысь ичӧтик ловъяснымӧс...

— Кажитчис? — юалас ворсӧм помалӧм бӧрын и серӧктыштас. И сэтшӧм мелі сылӧн серамыс.

Юзеф Абрамович веськӧдлӧм улын ӧні клубын быд праздник кежлӧ дасьтылісны концерт. Йӧз чукӧрмылісны уна, орчча грездъясысь и быдӧн том йӧзыс волісны. Да и концерт петкӧдлысьяс, артистъясыс, пыр унджык кутіс лоны. Гарышті нин тай, кутшӧма ми лӧсьӧдчим Сӧветскӧй страна нима концерт кежлӧ, кодӧс вӧлі сиӧма Краснӧй Армия лунлы.

Клубсӧ миян лӧсьӧдлісны вичкоӧ. Ок и вичко миян вӧвлі. Кирпичысь тэчӧма, ыджыд да мича. Кӧрт ӧграда сылӧн, сэтшӧм мича узоръяса. А ӧграда пытшкас быдмыліс быдсяма пу, весиг сэтшӧмъяс, кодъяс миян вӧръясын эз быдмывны. Сцена ыджыд, и видзӧдысьяслы абу дзескыд. А гора кутшӧм клуб пытшкас, медылыс скамьяӧдзыс бура кылӧ, мый сцена вывсяньыс шуӧны. Кӧдзыдджык тай сӧмын, но кӧдзыдыс вылӧ ӧмӧй видзӧдан сэтшӧм гаж дырйиыд. Занавес воссьытӧдз концерт видзӧдысьяс асьныс нин мудзтӧдзыс сьылісны. Мыйсӧ сӧмын и эз сьывны! И «Катюша», и «В землянке», и «Синий платочек». Сэсся воссьӧ занавес, и сцена вылын лоамӧй ми — йӧктысьяс. Асланым мича костюмъясӧн. Уна рӧма платтьӧясӧн. Ок и йӧктам жӧ ми! Ок и чеччалам! Залыс дзоньнас быдсӧн шемӧсмӧма миян йӧктӧмысь. Сэтшӧма клопайтӧны. Со пӧ тай, кыськӧ велалӧмаӧсь ангел-нывкаясыс йӧктынысӧ. Этатшӧм платтьӧясыс кыськӧ сюрӧмаӧсь и...

Сэсся миян ичӧтик чойным сяркӧдӧ-лыддьӧ кывбур:

Сыысь, мый мам коли питӧг,

Сыысь, мый орӧма сой...

И сьыланкывъяс, и кывбуръяс горалӧны роч, коми да польскӧй кывйӧн. И видзӧдысьясыс оз дӧзмыны таысь, гӧгӧрвоӧны ставсӧ да пӧсь петтӧдзныс клопайтӧны.

А муртса помасис клопайтӧм, кылӧ нин залсянь горзӧм:

— Мед «Наталка-полтавкасӧ» Юзеф Абрамович сьылас ещӧ!

— Мед скрипканас мыйкӧ ворсыштас!

А мӧдыс оз ыждав, пӧсь петтӧдзыс ворсӧ...

Котӧртан татшӧм концерт бӧрас гортад, лолыд кыпалӧма, чиктылан, радлан, вунӧма став сьӧкыдыс и шогыс, чайтан, мый тэысь шудаыс некод нин и абу.

А та ыджда радлуныс да шудыс миянлы некор на эз усьлы. Ми выиграйтім кызь вит сюрс шайт! Абу кызь вит шайт, а кызь вит сюрс!

Вайис татшӧм юӧрсӧ миянлы пошта новлӧдлысь Ёгорей. Районса сберкассаысь ыстӧмны кабала: тіян пӧ сэтшӧмтӧ номера облигация выиграйтіс...

Повзим ми ставӧн, тшӧтш и радлам, радлам, ог тӧдӧй, мый и вӧчны...

Кыськӧ пыр и кывлӧмны бур юӧртӧ, бабаяс локтісны.

— А збыль ли мый нӧ? — юалӧны.

— Збыль, — вочавидзам да чеччыштлам раднымла.

— Вот чассьӧыд! Бабыд нӧ эз на лок, тӧдлас кӧ, йӧймас радысла!

Колӧкӧ, и йӧймас, сылы ӧд та мында сьӧмыс, колӧкӧ, вӧтнас на эз уськӧдчыв.

Бабӧ воддза луннас турун катӧдысьяскӧд кайис сортовитысьяс дорӧ. Колхоз пред, нинӧм он кер, колӧ и сэтчӧ тырмӧдчывны, асланым жӧ йӧзыс сэн, миян колхозницаяс, мамӧ сэні и.

Сортовитӧны таво миян кӧнкӧ зэв ылын, Кӧрт-юын, луна-воя чӧж турун кыскалысьяс сэтчӧ ветлӧны. Лючки-ладнӧ кӧ, локтас бабӧ сӧмын аски на. И мамӧ на, колӧкӧ, сыкӧд волас. Именича дырйиыс абу лэдзӧмны, а ӧні быттьӧкӧ пӧ кӧсйӧмны лун-мӧд кежлӧ лэдзлыны. Ми и мамӧӧс виччысьӧмысь радлунӧн тырӧсь, а сэтчӧ ещӧ Ёгорейӧн вайӧм юӧрыд. Чиктылӧм миян! А мечтайтӧмыс мыйта! Куим чой войбыд ӧта-мӧд вежмӧн юксям асланым мечтаӧн да кӧсйӧмӧн, мый ми ньӧбам та мында сьӧм вылас. Медводз, дерт, мича шӧвк платтьӧ да гӧрд тупли, кутшӧмӧс новлӧ Йӧлгинь тьӧткалӧн моньыс, Ленинградсьыс коді локтӧма. Татшӧм кӧсйӧмыс миян куимнан чойлӧн ӧтвылысь чужис: вывті нин тшап да лӧсьыд эсійӧ ленинградса ичмоньыс. Но, а сэсся ӧд и, платтьӧ-туплисьыд кындзи, ещӧ мыйсюрӧ мортыдлы колӧ.

— Меным эськӧ тшӧтш книга ньӧбны, «Самоучитель» шусьӧ, медым гитараӧн ворсны велӧдчыны, дзик жӧ прӧста ӧшалӧ миян гитараным.

Миян и збыль гитара эм. Суседка Марья тьӧтка вайис, пӧрысь поляк гозъя кӧні ӧні олӧны. А водзті сы ордын патеруйтліс избач Гриша, ох, лӧсьыда гитаранад ворсліс. «И кытысь тэ тадзсӧ велавлӧмыд?» — шензьӧмӧн юавлісны сылысь. «Самоучительӧн» велӧдчи», — вочавидзліс. Но, а война вылад нуисны избачтӧ, гитараыд коли. Некодлы эз сетлы Марья тьӧтка, жугӧданныд пӧ ещӧ, Гришук локтас да мыйӧн кутас ворсны.

А ӧтчыд воис Марья тьӧтка миянӧ, киас избачыдлӧн мича гӧрд лентаа гитараыс.

— Гришукыд усьӧма, — ымӧстіс сійӧ. — Со, тіянӧ вайи, челядьыд, гашкӧ, велӧдчасны.

Сы бӧрти гитара ӧшаліс миян стенын. Сідз-тадзтӧ бриньӧдчыны эгӧ жӧ ёна убӧлитлӧй. Шуам, «Самоучительсӧ» судзӧдам, велӧдчам дай сэки ёна кутам ворсны. Но ӧд эсідзи кӧ велӧдӧ ворсны, дона, кӧнкӧ. И со ӧні, уна сьӧм выиграйтӧм бӧрын, чой пыр жӧ «Самоучительтӧ» тӧд вылас уськӧдӧма.

— Ньӧбам тшӧтш уна яблӧг! — шуа ме. — Ой-ой, чӧскыд жӧ яблӧгыд! Гӧститӧдам сэсся сійӧ яблӧгнас ставсӧ-ставсӧ, мед чӧсмасьӧны.

— А ме ньӧба бинокль, мед небесасьыс став кодзулыс ыдждӧдӧмӧн тыдалӧ! — пӧся шуӧ ичӧт чой. Татшӧм кӧсйӧмыс сылӧн, буракӧ, сы вӧсна, мый ыджыд чой велӧдӧ нин астрономия и частӧ висьтавлӧ миянлы быдсяма туманносьтъяс да планетаяс йылысь.

Ми унатор на кӧсъям ньӧбны та мында сьӧмыд вылӧ. Войбыд огӧ узьӧй, мечтайтам. Асъявылыс сӧмын унмовсьлам, муртса школаӧ ог сёрмӧй, мыссьытӧг и быдӧн котӧртам. А локтім школа бӧрын ичӧт чойкӧд — бабӧ гортын нин. И мамукӧй! Пызан вылын вурсян машина, джоджын ситеч торъяс. Вурӧ мыйкӧ мамӧ.

— Мамӧ! Бабӧ!

Ми порог дорсянь и уськӧдчам кыкнанныс дінӧ, ог удитӧй весиг книга сумканымӧс шыбитны. Торйӧн нин мамӧысь ёна гажтӧмтчим, дыртӧ эг аддзылӧй да. Мамӧ миян абу ёна мелі челядь дорад, радейтӧ, дерт, миянӧс, тӧдам, но оз вывтісӧ петкӧдлы тайӧс, мездысьӧ миянысь да серам сорӧн шуыштӧ:

— А кагукъясыс менам гажтӧмтчӧмны... Кӧть и пӧрччысинныд мед...

— Радлуныс миян! Мамук, тӧдан, кутшӧм радлун миян!

— Тӧдам нин, тӧдам!

Тайӧ кывъяссӧ жӧ шуӧ бабӧ да ещӧ содтӧ:

— Ӧксякӧд, со, муртса та йылысь жӧ сёрнитім.

Ми быттьӧ вӧлись Ӧкся пӧчӧс аддзам. Сійӧ чӧв пукалӧ кӧтшас лабич вылын, вом доръяссӧ тшем топӧдӧма, тӧдчӧ: ӧбидитчӧма мыйыськӧ. Сійӧ пыр сідзи, ӧбидитчас кӧ.

— Мый нӧ, Ӧкся пӧч, дузгысьӧмыд тай? — юалам ми сылысь.

— А йӧймӧмны кык баба, да кыдз он дузгысь. Меся, менӧ кӧть бур йӧз мозыс дзебасны, кула да, а со... Тӧлктӧмъясыс! Кутшӧмкӧ борона пондӧ кӧсйӧны сетны!

Ӧкся пӧч лапкучкӧ кос сартас кодь кияснас да сьӧвзьысьӧ:

— Тьпу! Кодлыкӧ латшкыны! Асьныс вир пасьтӧмӧсь и тшыгӧсь...

— Ӧні ставӧн вир пасьтӧмӧсь и тшыгӧсь, — Ӧкся пӧчлы воча шыасьӧ мамӧ, а бабӧ весиг дӧзмыштӧмӧн шуӧ:

— Ӧкся тэ, Ӧкся! Война йӧзыслы, а тэ ас йывсьыд век! Дзебасны, кулан кӧ! Абу ӧмӧй сундук тырыд нин кулан кӧлуйыд?

— Тэ менам кулӧм вылӧ рад... — ыпмунӧ Ӧкся пӧч, дасьтысьӧма нин пинясьны.

— А Ӧкся! Со ӧд тэ кутшӧм! Ов, колок, ме вӧсна, ов, ог кут! А оборона фондад сетам ли ог ли, тэнсьыд ог юалӧ! Колӧ, да и сетам! Ичмонькӧд тадз шуим. Челядь вот ещӧ мый шуасны. Ыджыдыс локтас да...

— Бабӧ, мамук! Ті кӧсъянныд кызь вит сюрссӧ оборона фондӧ сетны? — юала, и думӧн надейтча, мый шуасны «ог жӧ!» Но бабӧ видзӧдлӧ мамӧ вылӧ, мамӧ — бабӧ вылӧ, сэсся бабӧ видзӧдӧ ме вылӧ ӧтнам вылӧ и шуӧ:

— Сёрнитім, со, тай мамыдкӧд да, чайтам, тадз бурджык-а. Шуам, некод миян война вылӧ эз мун, усьӧмысь ни ранитчӧмысь шог ог шогӧ.

«Кӧсйӧны сетны! А гӧрд туплиыс миянлы кытысь лоӧ? А мича платтьӧыс? А гитараным бара сідз весь кутас ӧшавны. И бабӧ бара кутас Эспир Борисовналы гӧснеч пыдди капуста петкӧдны. А сёйис кӧ ӧти яблӧг, колӧкӧ, и бурдіс». — Вирдалӧны юрын мӧвпъяс и кок улысь джоджӧй быттьӧкӧ исковтны кӧсйӧ.

А чой, ичӧт чой, кыла да, горзӧ нин:

— Оборона фондӧ! Ок и ті молодечьяс! Кыдзи нӧ та йылысь думыштныс кужинныд? А ми... ми... Тайӧ жӧ зэв бур! Миян жӧ вермас лоны асланым самолёт, танк либӧ! Ур-р, варӧдӧ-мунӧ сӧмын танкыс, став фрицсӧ талялӧ! Самӧй Берлинӧдзыс воас!..

Нывка котӧртӧ джодж кузя, кияснас муткыралӧ, быттьӧ танкыслӧн гусеницаыс. Мамӧ да бабӧ сы вылӧ видзӧдӧны да нюмдыштӧны. И меным нин кажитчӧ, мый вӧлі кӧ миян асланым танк, вӧлі эськӧ зэв бур. Танкас кӧ ещӧ оз кодкӧ, а батьным миян пукалӧ. Но абу сійӧ, абу, и нинӧм сы йылысь... Вермас ӧд ыджыд чойлӧн жӧникыс сійӧ танкистнас лоны. Войнаыс помасяс дай локтас миянӧ, пасибӧ пӧ, зэв бур танк ті Сӧветскӧй Армиялы козьнавлӧмныд!.. И гӧтрасяс чой вылӧ. А мый нӧ? Сійӧ дзик нин невеста кодь, бӧръя вонас шаньмис вир-яйнас, лӧсьыдик сэтшӧм лои.

Со и ачыс чойӧ. Пырис ӧдзӧсӧд, кашкӧ, а вомыс эшвидзӧ: — Локтӧмаӧсь!..

Сійӧ невеста кодь и эм нин. Эз миян моз шелзьӧд мамӧ дорӧ, а муніс да пуктіс первой пызан сайӧ киняувсьыс ассьыс книга стопасӧ да вӧлись мамӧ да бабӧ дорӧ сибӧдчыліс. Окыштіс мамукӧс да шыасис, пызан вылысь ситечсӧ любӧпырысь малыштігмоз:

— Локтігкостаыд и вурсян. Этатшӧм мича ситеч... Кодлы?

— Эсылы, ичӧтикнымлы кӧть, мися, вурышта. Ме вед регыд кежлӧ... Тайӧ и эм американскӧй пальтоыд? Зэв тай лӧсьыд! Тэныд и быттьӧ вурлӧмны...

Чой вылын и збыль лӧсьыда пукалӧ пальтоыс, американскӧй козиныд. Таво тӧвнас мыйсюрӧ зэв уна вайлісны американскӧй кӧлуйтӧ, разӧдісны фронтовик семьяяслы, миянӧс эз вунӧдны и. Шӧвк платтьӧ дай тайӧ пальтоыс миян пай вылӧ вичмис.

А ме, кыдзи и ичӧт чой, дӧраӧн эжӧм пасьӧн ветла. Сы пыдди менам кокын ыджыд чойлӧн кодь жӧ гын сапӧг, сьӧд и дзик кок серти, ой, лӧсьыд.

Бабӧ ноксьӧ ломтысьысь пач дорын, чужӧмыс гӧрдӧдӧма, нюмвидзӧ.

— Ак ті, горт олысьяс! Пачтӧ абу ломтылӧмныд! Польӧыд, кӧнкӧ, вердлытӧм и...

— Узьсьӧм, бабук, школаӧ чуть эг сёрмӧй... Войбыд ӧд эг узьӧй. Ми ыджыд перемена дырйи волім, вердыштім польӧтӧ... Сюраньтӧ видзӧдлім и... Абу на кукасьӧма...

Ми куимнанным сійӧ здукас лоим бабӧ дорынӧсь, дорйысям мый вермам да кутлам бабӧӧс. Ӧдва и мыніс миян сывтырнысь, кывтлань мӧдӧдчис.

— Но, ставныд гортынӧсь? Вайӧ пӧсь шомнас да и самӧвар пуктам. Ми ӧд и сакартор вайыштім. Дай мамыд ньӧбӧма жӧч банкаын мыйкӧ зэв юмолӧс... Пӧрччысь, Ӧкся, эн эсся дузъяв... Меным аски бара ковмас туйӧ петны... Райземотделӧ мыйлакӧ корӧны. Колӧкӧ, пинявны кутасны, куйӧд петкӧдтӧм да...

«Кыдзи куйӧд петкӧдтӧм, арбыд куйӧдасим да? — муртса эг шу бабӧлы. — Ме и то кымын лун школаӧ эг ветлы, ямщичайті».

Ӧтчыд бабаяс сӧвтісны мем медбӧръя додь, дугдам пӧ сэсся, пемдӧ. Сёр арнад збыль водз пемдӧ. Ме тэрмасякодь, вӧтла вӧлӧс, а муыс, кытчӧ куйӧдсӧ кыскалім, ылынкодь на. А орччӧн сэні вӧр. А вӧрас кӧинъяс. Эз лоны вӧралысьясыд да, висьталӧны, руд рӧзбойникъясыд ёна вильшасьны кутісны.

Вӧв рӧдтіс лӧсьыда, но ме, медым ачымӧс и вӧлӧс збодермӧдны, клесниті на ещӧ Воронколы бокас, но, мися, тэрмасьышт.

Пашня дорӧ неылӧ вотӧдз друг менам вӧлыд сувтіс, печласьыштіс, а водзӧ оз мун.

— Но-о! Мый сувтін? — швачки вӧвлы вӧжжи помӧн, а сійӧ оз вӧрзьы.

Мый нӧ лоис? Чеччышта додь нырысь, котӧрта вӧв дорӧ, кульышта бокас, уськӧдча додь бӧжӧ, тшӧтш думысь отсышта вӧвлы. Мый вынысь йӧтка додьтӧ. Додь оз вӧрзьы.

— А сизим адгорш! А сё мать! — горза и куля вӧлӧс. Пӧсь киссьӧ вылысь и сьӧлӧм йӧктӧ, друг да кӧинъяс воасны и сёясны вӧвтӧ. Ачымӧс тшӧтш и.

Медбӧрын вӧлыд менам кутіс бокӧ бергӧдчыны. Татчӧ и суис менӧ Матрен тьӧтка, паныд вӧлӧм локтӧ тыртӧм доддя. Вӧлӧма на жӧ тай ловъя лолыс тані. Абу на тай дзик ӧтнам!

— Заверткаыд тай орӧм, — сразу шуис Матрен тьӧтка. — Додьтӧ ректы, а вӧвтӧ нинӧмла лэдзныс. Тасма менам эм, сійӧн кӧрталам вожсӧ, тыртӧм доддьыд лэччас гортӧдз...

Ог тӧд сӧмын, кывліс эз Матрен тьӧтка менсьым матькӧмӧс да висьтавліс эз бабӧлы. Висьтавліс кӧ, ӧні бабӧ вермас серамвылӧ лэптыны. Мамӧ гортын и быдӧн...

Но эз на удит самӧварным пузьыны, быйк пырис миянӧ лӧсьыдик том ныв. Ме пӧ газетысь корреспондент.

— Газетысь? Кутшӧм мог нӧ нин суис, нылукӧ? Лок пӧрччысь, шойччы да шонтысь, — шыасис пырысь дорӧ бабӧ.

— Уна сьӧм пӧ тай выиграйтӧмныд да пыри... Миян ӧд сэтшӧм уджыс. Ме эськӧ пединститутын велӧдча да ӧттшӧтш газетын уджала... Радӧсь, кӧнкӧ?

— Радӧсь, дерт. Коді нӧ сымында сьӧм вылӧ оз радлы? — Бабӧ сетӧ вочакыв гӧстяыдлы да уськӧдчӧ кывтӧ. — Гӧстяыдлы и чай, со, пузис!

Пӧсь самӧварӧн киас мыччысис бабӧ кывтысь, пуктіс самӧварсӧ пызан вылӧ, нывлань бергӧдчӧмӧн висьталӧ:

— Ставным зэв радӧсь! Ог нин и тӧдӧй, кыдзи радлынысӧ! Оборона фондӧ ӧд шуим сетны став сьӧмсӧ. Киӧ босьтлытӧг.

Бабӧлӧн гӧлӧсас абу ни ошйысьӧм, ни ышнясьӧм, сідз быттьӧкӧ и колӧ. Но чужӧмас и синъясас сылӧн сымда радлун. Тайӧ здукас бабӧ кажитчӧ мем том ичмоньӧн, кыпыд лола да шурыд. Да и латшкӧс тушаыс быттьӧкӧ ыджыдджык лоӧма.

Ныв-корреспондент, мыйӧн кылӧ татшӧм юӧртӧ, чеччыштлӧ весиг лабич вылысь да пыр жӧ кыскӧ питшӧг зепсьыс кабалатор да карандаш пом:

— Гижышта! Кутшӧм интереснӧ...

— А мый гижнысӧ, бур нылӧ, — ышловзьӧ бабӧ да шыасьӧ ныв дорӧ. — Медтыкӧ войнаыс ӧдйӧджык помасяс да мужикъяс миян воасны гортӧ. Сьӧкыд зэв натӧг, ой сьӧкыд тан бабаяслы да челядьлы. Менӧ эськӧ мед ӧдйӧджык мездісны и... Грамотаӧй оз тырмы, юралысьыд мед эськӧ грамотнӧй жӧ...

Гӧстяыд миян кыдз нем виччысьтӧг локтіс, сідз жӧ и тэрмасьӧмӧн бӧр муніс. Чай чашка юыштіс жӧ да бабӧкӧд недыр сёрнитыштіс.

А ми куим чой дыр на эг вермӧй ӧвсьыны рытнас. Ӧні нин ыззьӧдіс миянӧс корреспондент-нывлӧн пыралӧмыс. Со ӧд, шуам, нылыс газетын уджалӧ да пединститутын велӧдчӧ.

— И ме школа помала да пединститутӧ лэчча велӧдчыны! — шуӧ ыджыд чой. — Физмат факультетӧ пыра...

— Ме тшӧтш таво карад лэчча, — шыася сэтчӧ и ме.

— Тэ-э? — шензьыштӧны кыкнан чой. — Тэ он ӧмӧй кӧсйы врачӧ велӧдчыны? Врачас ӧд примитӧны сӧмын дас класс бӧрын.

— Мед дас бӧрын кӧ. Ме седьмой помала да лэчча. Медтехникумӧ пыра. Техникум бӧрас уджалышта Нина Павловна моз, а сэсся вӧлись врачас велӧдча. Сідзи пӧ бурджык, Нина Павловна шуӧ. Тэд ли мый сӧмын ӧтнадлы карас? Ме тшӧтш кӧсъя...

Ме нин дась скӧрмыны ыджыд чой вылӧ, но сійӧ лабутнӧя шуӧ:

— Колӧкӧ, и бурджык сідзтӧ, да кыкнанным ли мый карӧ лэччам? А гортын коді кольӧ? Ичӧтным ӧд ӧтнас оз на справитчы став гортса уджнас. Ачыд тӧдан, мамукыд некор абу гортын, да и бабӧлы некор жӧ.

Со ӧд ме кутшӧм. Та йылысь эг и думыштлы. Збыль, ичӧт чойӧс ӧтнассӧ гортӧ кольны оз на позь. Сійӧ нӧ мӧс лысьтас али пес пилитас?

Кор ме вежӧрта та йылысь бурджыка, мем лоӧ зэв ӧбиднӧ и окота лоӧ бӧрдны. Колӧкӧ, и збыль бӧрддзи, чӧв усьлі нин, да ичӧтикным шыасьӧ ме дорӧ:

— Виччысьлы менӧ, мекӧд ӧтлаын карад лэччам. Тэ буретш десятӧй тан помалан, а ме седьмой. Вот сэки и лэччам. Ме артисткаӧ кута велӧдчыны, а тэ... Мед тэ лоан врач, ме — артистка, а ыджыд чой — учительница. Бур ӧд тадзтӧ? Бабук да мамук сӧмын нин кутасны миянӧн любуйтчыны! Ме сьывны кута. И тӧданныд кыдзи!..

— Ок тэ, баквал! — дивитам ми чойӧс, но тӧдам: гӧлӧсыс сылӧн мича да гора. Шуӧны тай, мамӧлӧн пӧ ой жӧ мича да лӧсьыд гӧлӧсыс вӧлӧма. Мамӧ ичӧтиклы козьнавлӧма ассьыс мича гӧлӧссӧ да чужӧм мичсӧ. Ми кык ыджыд чой бать кодьӧсь, а ичӧтным — мамӧ кодь посни лысера, гырысь лӧз синъяса. Видзӧдныс он пӧт.

Мамӧяслӧн вӧлӧма куим чой. Куимнанныслӧн пӧ сой кызта веж кӧса коклябӧрӧдзыс. Асьныс кокни мыгӧраӧсь да статяӧсь. А гӧлӧсъясыс вӧлӧмны! Петасны пӧ войпук вылад, да налӧн и гӧлӧсныс юралӧ. Уна и зонлысь сьӧлӧмнысӧ косьтылӧмны чой котыр. А мый сыысь? Енмыс, колӧкӧ, сьывны да радуйтчыны чужтыліс мамукӧс, да олӧмыс ас ногыс вӧчис. Вӧрысь да ваысь оз и петав. Со тай талун локтіс гортӧ да аски бӧр нин мӧдӧ.

Бабӧ да мамук миян чой котыр сёрни костӧ оз суитчыны. Чай юӧм бӧрад найӧ кайисны паччӧрӧ шойччыштны, да асланыс налӧн сёрни. Кылӧ тай, тшетшӧдчыштісны весиг, сэсся лӧнисны, колӧкӧ, и унмовсисны нин. Мудзисны ӧд, вӧлӧк вуджӧма.

Ичӧтным миян, ӧлӧдысьыд абу некод да, дзикӧдз ышмис. Пондіс петкӧдлыны миянлы, кык чойлы, концерт. Онӧ пӧ веритӧй, мый артисткаӧн лоа, и видзӧдлӧй, кужа ог артистка мозыс сьывнысӧ. Первой «Синий платочек» сьыліс. Сэсся заводитіс сьывны смуглянка-молдаванка йылысь, и ачыс эз тӧдлы, кыдз кутіс йӧктыны.

— Ок тэ, титимера, — сералам ми сы вылын. Сійӧ оз и ёна яндысь. Прӧста сьывнытӧ пӧ абу интереснӧ, сьывны и йӧктыны кӧ — вот интереснӧ, либӧ Кавка Хая моз, тірибобӧ быттьӧ, кок чунь йылад жбыркъявны!

Тайӧ кывъяс бӧрас миян нывка тюв шыбитӧ коксьыс гын сапӧгсӧ да куш кокъяснас заводитӧ чеччавны джоджын, и збыль быттьӧ тірибобӧ. Сувтлас кок чунь йылас, мичаника шеныштсяс кинас да бергалӧ чӧрс моз.

— Менӧ Кавка Шура велӧдӧ. Ми сыкӧд унаысь нин кольччывлім урокъяс бӧрын, — тшапа юӧртӧ сійӧ миянлы.

Лэччис паччӧрысь бабӧ, шензьыштіс, ті пӧ тай век на он узьӧй. Аддзис кӧмтӧм кока чойӧс, ымӧстіс:

— Куш кока тай нӧ! Он ӧмӧй аддзӧ, керкаыд кыдзи кӧдзалӧма? Кайӧ ӧдйӧ паччӧрӧ, да мамуктӧ эн садьмӧдӧй, мед узяс коньӧрӧй, унмовсис. Шоныд паччӧрад ӧдйӧ личкис унмыс.

Бабӧ видзӧдлӧ часі вылӧ, сійӧ, кыдзи и пыр, бара нин сувтӧма, нинӧм шыавтӧг лэптыштӧ гирасӧ, видзӧдлӧ гыӧра ӧшинь пыр ывлаас:

— Сэзьдӧма бара кыдзи! И кор нин шондӧдас?..

Ыззьӧм йывсьыд ми ог гӧгӧрвоӧй, мый керкаын миян йи кылалӧ. Дрӧжжитігтыр каям паччӧрӧ, и медым не катны мамӧӧс, ньӧжйӧникӧн меститчам коді кытчӧ. Регыд унмовсям. Челядьдырйиыд тай абу шог-печальыд узьӧм вӧснаыд, кытчӧ ун суас, сэтчӧ и унмовсян. А бабӧ, колӧкӧ, эз на и унмовсьлы. Садьми тай ме войнас да, а бабӧ оз узь-а. Пызандор лабичын пукалӧ. Ме ньӧжйӧ лэччи сы дорӧ, юала:

— Бабӧ, тэ мый?

— Оз узьсьы мый-я, — шуӧ сійӧ и ышловзьыштӧ, сибӧдӧ менӧ ас дінас. — А тэ мый он узь?

— Жар паччӧр вылад. — Ме пукся бабӧлы водзас ичӧтик моз, сывйышта сійӧс, вашнита: — Бара кокъясыд юкалӧны? Аски пывсян ломтам, тэ сӧмын районсьыд водзджык лок.

— Кок юкалӧмыд кӧ сӧмын — мый. Корӧсьнад вачӧдыштан дай ланьтлас. А сьӧлӧм дойыд... Думайтсьӧ быдтор...

— А, бабӧ, позьӧ ӧд и кызь вит тысячатӧ не сетны, — шуа ме.

— А-а, со тэ мый... Шуим сетны и нинӧм бӧра-водзаасьны. Та йылысь ме ог нин шогсьы. Колӧкӧ, и бурджык, сетам кӧ. Йӧзыс оз кутны завидьтыны, и ми йӧзсьыс нинӧмӧн ог кутӧй торъявны... Быд боксянь ӧд колӧ думыштлыны... А олам кыдзкӧ и сійӧ деньгатӧгыд, кыдзи йӧзыс, сідз жӧ и ми... Менӧ, со, районӧ корӧны... И тіян вӧсна сьӧлӧм висьӧ. Рытнас тай ӧнтай вензянныд, кодлы карӧ лэччыны, а ковмас, тыдалӧ, чоюктӧ каникулъяс дырйиыс вӧрӧ кыскасьны ыстывны. Мед мамтӧ вежлас. Мамыд эськӧ дӧзмис, тэ пӧ менӧ пыр медводз вӧрӧ кӧть сплав вылӧ ыстан дай ӧні нывкаӧс нин вӧрӧ кӧсъян ыстыны. А мый нӧ вӧчан? Мамыдлы вежон кӧть колӧ гортын шойччыны, жугыль мыйкӧ сійӧ, мед эськӧ бара эз жӧ висьмы. А кодӧс сы местаӧ ыста? Бокӧвӧйтӧ ой-ой ыстыссис! Кодкӧлунӧ на Матрен менӧ кӧритіс: ассьыд нывъястӧ пӧ ставнысӧ школаын велӧдан, а менсьым пӧ ӧти пиӧс да ФЗУ-ӧ ыстін. А быть кодӧскӧ мӧдӧд, пуктісны преднад да... по справедливости быттьӧкӧ кӧсъя вӧчны, ог некодӧс кӧсйы ёна дойдны. А олӧмыс кӧ дойдӧ... Войнаыс кӧ оз сет овнысӧ сідз, кыдз кӧсъян. Ой-ой жӧ эськӧ да... А кӧсъян кӧ, бобӧ, карын велӧдчыны, лэччы, велӧдчы. Ми ог кутӧ, мамыд ни ме...

Коньӧрӧй бабӧӧй, ми ог и думыштлӧй, а, вӧлӧмкӧ, сійӧ миян вӧсна войсӧ оз узь. Лунтыр котралас-ветлас мӧс картаясті да конюшняясті, гумла вылын да складын, ӧтилаын кевмысяс, мӧдлаын пинясяс, коймӧдлаын ачыс кӧрба кывзас. Рытнас локтас гортӧ тшыг да мудз, оз на и петкӧдлы миянлы мудзсӧ, збодералӧ. А узьны водас — оз вермы унмовсьны, тӧждыс оз сет узьнысӧ.

И мамук сэтшӧм жӧ. Кутшӧм кӧть сьӧкыд, оз жӧ сійӧ некор норасьлы. А ми чиктылам! Мамук йылысь да бабук йылысь вунӧдім. Колі кӧть тарыт пывсян налы ломтывны...

Война мунӧ, гӧгӧр синва, шог, кынӧмыд бур пӧтлун оз аддзыв — и радлыныс быттьӧкӧ нинӧмысь, а бӧръя кадас ме сӧмын и чиктыла. Кызь вит сюрссӧ выиграйтӧм бӧрын на и кыссьӧ менам радлунӧй. Корреспондентка нылыд пыраліс — газетӧ гижӧма семья йылысь. Любӧ. Кыдз он радлы, бабӧӧс и мамукӧс эсідзи ошкӧмны да.

— Бабӧ, бабӧ, кывзы! — кымынӧдысь нин и лыддям ми газетсӧ.

— Вешйӧй, чикулайкаяс, кокни мывкыдаяс! — скӧралӧ бабӧ. — Аддзӧмныд радлантор. Нинӧм абусӧ гижӧмны да... Зырымсюра нывка, чайті прамӧй морт, а сійӧ... Дзикӧдз бур йӧз водзас янӧдіс. Мамтӧ нӧ, шуам, мед гижис кӧ, сійӧ вӧрысь да ваысь оз и петав. А менӧ нӧ мыйысь? Колхозтӧ ӧд ог ме, а бабаяс кутӧны...

Мед, колӧкӧ, скӧралӧ бабӧ, нем сыкӧд вензьыны. А миянлы долыд. Сэсся ӧд и коймӧд четверть помасьӧ, миян, куимнан чойлӧн, бур оценкаяс. А сэні тувсов каникулъяс. Бара жӧ радлан. Коляс сӧмын ӧти четверть велӧдчыны — и помала седьмой класс. И карӧ лэчча велӧдчыны. Бабӧ тай шуис: ог пӧ кутӧй ме ни мамыд, кӧсъян кӧ, лэччы тшӧтш чойыдкӧд велӧдчы. Кык чойлы карад зэв на и лӧсьыд лоӧ. Вот сӧмын сійӧ Киселёв Мишаыс... Сійӧ ӧд татчӧ кольччас, дас класс сылы колӧ помавны. А кыдзи нӧ ме сытӧг карас кута овны?

Йӧй кӧ ме-а? Киселёв Миша йылысь, ог и дугдыв, думайта. Киселёвыс — миян школаын учкомса председатель. Кодкӧлун асылӧ аддзис менӧ, шыасис: учком заседание пӧ талун, урокъяс бӧрын кольччы. И мыйлакӧ кутіс менӧ киӧд и оз лэдз. Ачыс видзӧдӧ, видзӧдӧ ме вылӧ. Ой, яндзим и висьтавнысӧ, став лолӧй ыпмуніс-ӧзйис, радлунӧн тырис. Муртса и виччыси урокъясыслысь помсӧ, кор нин, мися, заседаниеыс лоӧ. Киселёвыс, тыдалӧ, тшӧтш виччысьӧма. Заседание чӧжыс ме вылысь синсӧ эз и вештыв. А менам вирӧй быттьӧ пузьыны кӧсйӧ. Киселёвыд ӧд абу кутшӧмкӧ зырымсюр детинка. Лӧсьыд жӧ, чурки-буди! И сюсь вежӧра, дзик отлично вылӧ велӧдчӧ. И этатшӧмыс ме вылӧ со тадз видзӧдӧ! Ме эськӧ эг жӧ водзӧса сылы коль да. Вильшасигмоз сылысь муса чужӧмбансӧ чернилаӧн мулс-малскери жӧ. Со, мися, тэныд, менӧ кӧ йӧз водзас янӧдан! А эз ӧд дӧзмы. Быттьӧкӧ и рад на лоис менам инмӧдчылӧмысь. Дӧзмис кӧ ӧд, эз эськӧ гортӧ мунігӧн суӧд менӧ да вашнит, аски пӧ ме тэныд анькытш вая, колхоз пӧ миянлы сеталіс чӧскыд гырысь анькытш. Тэ, мися, девятӧй класса нывъястӧ нин анькытшнад мальӧд, мый ме дорӧ сирасин, миян, мися, и асланым колхоз гырысь анькытштӧ тшӧтш юкліс. И пышйи. А сійӧ горзӧ, всё равно пӧ вая! Тэ пӧ медся муса нывкаыс свет вылас!

Вот йӧйыд! Став йӧзыслы кывмӧн горзӧ. И ме, тыдалӧ, тшӧтш йӧй. Вомӧй пять да шесть, и лов пытшкын, код тӧдас, мый керсьӧ! Кымынӧд лун нин инасьтӧм лов моз шӧйта, места аслым ог аддзы. Школаын ещӧ сідз-тадз, сэні быттьӧкӧ вунӧдчылан, а гортӧ локта — киӧ удж оз пыр, сідзи и кыскӧ кытчӧкӧ. Уйкнита сиктӧ, ӧти пӧдруга дорын пукышта, мӧдын — нинӧмӧн сьӧлӧм оз бурмы.

Гашкӧ, мем тшӧтш чойкӧд кайны сортовитанінас да? Аски ӧд сійӧ турун кыскалысьяскӧд кайӧ нин. Кыкнанным кӧ каям да мамӧӧс вежлам каникулъяс кежлӧ?

Та йылысь ме бабӧкӧд да чойкӧд и пані рытнас сёрни ужын бӧрын.

— Чӧл! — шуӧ бабӧ. — Кыдзи кыкнанныд каянныд? Абу ли мый гортын уджыс? Тулыс локтӧ. Складӧ, кӧйдыс весаланінӧ йӧз колӧны, гуысь картупель лэптыны...

— А-а, тэнад картупельӧн и быдӧн! — дӧзмӧмӧн ӧвтыштчи киӧн.

Бабӧ шензьӧмпырысь сувтӧдӧ ме вылӧ синсӧ:

— Тэ мый, нывка?.. Тэ мыйкӧ тешкодь кутін лоны... Эз-ӧ нин чутыд вӧрзьы?

Мый вӧрзис, ог тӧд, но мыйкӧ вӧрзис, вӧрзис! Бабӧкӧд со нин этадзи сёрнита. Яндзим мем бабӧысь, но керны нинӧм ог вермы аскӧд. Тулысыс кӧ нин мыжа-а?

Колӧкӧ, и збыль тулысыс. Бабӧ тай шуӧ, тулысыд пӧ сійӧ мудер, кыпӧдны да вильшасьны-ворсӧдчыны лов вылад кужӧ и вын-эбӧстӧ сысъявны пӧ быд ловъя ловлысь сяммӧ жӧ.

Тулыс воӧмкӧд тӧжд-маетаыс бабӧлӧн содӧ. Сӧмын и кылан сійӧ басниысь: «А мед кӧть скӧтӧс вермим жӧ кӧрымӧдз кыскыны». Либӧ: «Кыдзи нин гӧра-кӧдзаыс прӧйдитас? А бара тай таво картупельыд сісьмӧ».

Бабӧлӧн тӧжд — миян тӧжд. Тувсов каникулъяс заводитчӧмкӧд ми кык чой быд лун ветлам то гуӧ картупель бӧрйыны, то складӧ кӧйдыс весаланінӧ. Картупель гуад абу лӧсьыд, пемыд и сісь гу дукыс кылӧ. А ещӧ картупельыс сісь сюрӧ, чунь улад сідз пычмунас, мый вукӧдны быдӧн кутлас.

— А ӧтарӧ кӧ, ӧтарӧ жӧ нин, няньыд абу дай картупельыд сісьмӧ, — ышловзьыштас кодкӧ пемыд улас, и бара чӧв-лӧнь, и бара чуньясыд шарзьӧны пемыд улас, крепыдджык картупель корсьӧны, и бара пычмунӧ, чуньыд гурскысьӧ-пырӧ небыд сісяс.

А кӧйдыс весаланінын лӧсьыд. Пукалан восьса склад ӧдзӧс весьтын, шонді лыньгӧ, тувсов тӧвру ӧвтыштлӧ, пышкайяслӧн чирӧдчӧм шы кылӧ, а киад пож, тусь тыра. И бӧръян пожсьыс медгырысь тусьяссӧ. Сӧмын гырысьяссӧ. Вижоват гырысь тусьяс. Чуньыд сэтшӧма нин на дорӧ велалӧма, ачыс аддзӧ гырысь тусьсӧ, позьӧ и не видзӧдны пыр пожъяд, а чӧвтлыны видзӧдластӧ и ывла вылас, и пӧдругаяс вылад. А пӧдругаяс больӧдчӧны. Тулыснад ӧд лэбачьяс и то, эсійӧ пышкайясыс, дзользьӧны, а челядьлы нӧ чӧв овсяс?

Миян бӧрйӧм шобдіӧн кӧсйӧны таво кӧдзны кӧть ӧти му, кӧйдыс вылӧ. Тавоӧдз эз на некор бӧрйӧдлыны тадз кӧйдыссӧ, а таво выль агрономшаыд думыштӧма. Выль агрономша миянӧ воис. Важыс, пӧрысь Митреич вӧлі, куліс тӧвнас.

Пырыштлас миян дорӧ, складӧ, агрономша да кутшӧм и серпас оз рисуйт миянлы. Шепыс пӧ кутшӧм лоӧ, бӧрйӧм кӧйдыснад кӧдзам да! А коркӧ пӧ став муяс вылас сэтшӧм шобді кутас быдмыны!

Миян, челядьлӧн, эшвидзӧны вомъяс. Миянлы и збыль нин кажитчӧ, мый став пашняяс гырысь шепта шобдіӧн гыалӧны-ворсӧдчӧны.

А гортӧ локтӧм бӧрын сы йылысь жӧ сёрни панам мамуккӧд.

— Мамук, мамук, а агрономша шуӧ...

Мамӧ миян каникулъяс чӧж нин гортын, ыджыд чой вежис сійӧс да. Лӧсьыд жӧ, кор мамыд гортад! Горт гӧгӧрысь став уджсӧ нин вӧчӧма, миянлы нинӧм нин оз ков вӧчны. Со, пуксьӧма да дӧмсьӧ нин. Мамук миянкӧд мелі, варов, быдтор сиктса выльторъястӧ юасяс-висьтасяс, но кыдз локтас бабӧ, сразу ланьтӧ, быттьӧ ва вомас босьтӧма. Ми тӧдам — лӧгасьӧмаӧсь.

Ӧтлаын олігад пӧ и кык гырнич тармунлӧны, непӧштӧ энькаа-моня, но тайӧ пӧрйӧ найӧ мыйкӧ дыр лӧгалӧны. Миянлы тайӧ тешкодь и, веськыда кӧ шуны, зэв оз кажитчы и дойдӧ сьӧлӧмнымӧс. Кык чой кыдз вермам бурӧдны да йитны думысь найӧс кӧсъям. Ӧти дорас шыасьлам, мӧд дорас. Весьшӧрӧ. Ӧтувъя сёрни оз артмы, мыйкӧ «но» да «да» сӧмын шуыштасны, а мед варовмыны — оз. А мыйысь лӧгасьӧмны? Ӧкся пӧч тай шуӧ: тіян вӧсна пӧ. Миян вӧсна? Мыйла миян вӧсна? Ми вылӧ оз лӧгавны да. Сӧрӧ, буракӧ, Ӧкся пӧч. А код тӧдас...

— А, колӧкӧ, коді лӧгӧдіс, сійӧ и бурӧдас. Давай пывсян ломтам! — вӧзъя ме чойлы.

Ми кык чой тарзям нин ведра-карнанӧн.

— Ті мый? — юалӧ мамук. — Ме ватӧ ваялі нин.

— Пывсян кӧсъям ломтыны.

— Пывсян? Неважӧн на пывсим да.

— Мед. Лӧгалад да... Мамук, ті миян вӧсна лӧгаланныд?

Мамӧ видзӧдӧ миян вылӧ шензян да мелі синъясӧн, нюмдӧ:

— Йӧюкъяс ті... Кыдзи тіян вӧсна, ті, со, миян сэтшӧм шаньӧсь да? Немся ог лӧгалӧ... Эн чайтӧ... Прӧста мем яндзим сёрнитнысӧ... Пӧсь пывсянын дӧзмӧді бабтӧ. Менам ӧд, тӧданныд, кутшӧм мустӧм мода, скӧрмышта кӧ, ог тӧд, мый шуала... Бӧрас эськӧ каитча да...

— Мамук, ӧбӧдитін бабӧӧс?

— Ой, ӧбӧдиті, челядь, ӧбӧдиті! Быттьӧ сійӧ мыжа, мый татшӧм олӧмыс, быттьӧ сійӧ мыжа, мый война мунӧ. Преднад и быдӧн кӧриті, коньӧрӧс... Ой-ой жӧ эськӧ да... Нэм яндзим лоӧ...

— Мамук, тэ эн шогсьы, оз бабӧыд дӧзмы тэ вылӧ, бур сьӧлӧма сійӧ. Тэ сӧмын сёрнит сыкӧд. Ладнӧ, мамук? Ладнӧ? Ми пывсян ломтам... Ми регыд нин быдмам, ог сэсся лэдзӧй тэнӧ ни вӧрӧ, ни сплав вылӧ, пыр гортын лоан... Миянлы сэтшӧм лӧсьыд, кор тэ гортын...

Ми кыкнанным шурыд чӧрсӧн бергалам мамук гӧгӧр, малалам сійӧс, окалам, быдсяма ногыс мелуйтам. Сійӧ нюмвидзӧ и чӧв олӧ, и мыйлакӧ дзебӧ миянысь синсӧ. Бӧрдӧ? Оз, оз! Со, бара нюмдіс...

Ми кык чой, ӧтиным ва гозйӧн, мӧдным пес моздорӧн, мӧдӧдчим пывсян ломтыны. Потшӧс сайын бабӧ паныдасис, суседка Марья тьӧткакӧд кысянькӧ локтӧны.

— Бабӧ, ми пывсянӧ би сюйны мунам! — горзам ылысянь на сылы.

— А ломтӧ и эм. Ме муртса на жӧ пывсян йылысь думайті. Мамуктӧ колӧ частӧджык пывсьӧдны, каяс вӧрас да пӧсь пывсянтӧ оз ёна аддзыв.

Эз кӧ ва гоз пельпом вылын вӧв, тшук эськӧ уськӧдчи скач чой горулас. Бабӧ кывъясын кыліс мамук дорӧ мелілун да сійӧс жалитӧм. «Немся оз лӧгавны мамук да бабӧ! Миянлы прӧста сідз кажитчис. Найӧ кыкнанныс зэв бур сьӧлӧмаӧсь и сӧстӧм лолаӧсь, найӧ оз вермыны лӧгавны... Мед жӧ и миянлы, чой котырлы, эз инмыв пежыс, лӧгалӧмыс да лёкалӧмыс. Мед жӧ и миян бур сьӧлӧмъяс да сӧстӧм ловъяс пыр вӧліны!»

Ӧнӧдз на пыр ме став челядь думъясӧн олі ӧти кӧсйӧмӧн — лоа врачӧн, понда лечитны йӧзӧс. Кута лечитны и бур кывйӧн — бур кывйыс пӧ и чегӧм лытӧ йитӧ, — и лекарствоясӧн, войнаыс сэк кежлӧ помасяс нин, и лекарствоыд сэк быдсямаыс нин лоӧ, — и ковмас кӧ, ог повзьы, операция вӧча. Ме кута уна тӧдны, велӧдча ёна.

Но ылалі тай ме... Колхозын буретш тувсов гӧра-кӧдза нуӧдісны. Ме сійӧ луннас кыскалі кӧдза му вылӧ кӧйдыс. Нуи Петыр му вылӧ кӧйдыстӧ и бӧр нин локта, шор логӧд тыртӧм телегаа гурга, веж, мича шор логъяснас да шондіа луннас любуйтча. Друг кыла горзӧм шы, чуксалӧ кодкӧ менӧ. Эй пӧ, вӧла-телегаа ямщик, отсышт ради бога.

Видзӧда, лунбанас посни челядь чукӧр норзьӧны, накӧд воспитательницаыс. Детдомса челядь тай.

— Мый нӧ? — сувтӧді ме вӧлӧс, понді виччысьны воспитательницатӧ, коді котӧрӧн-сорӧн веськӧдчис мелань.

— Отсышт, бобӧ, — шуӧ сійӧ ме дорӧ сибӧдчӧм бӧрын. — Челядь кок йывсьыс усины, оз вермыны муннысӧ... Первой ӧтиӧс киӧ босьті, сэсся мӧд вӧзйысьны кутіс, коймӧд... Гӧйгӧдышт...

— Кыдзи челядьӧс ог гӧйгӧдышт, гӧйгӧдышта, — шыаси ме окотапырысь, но мыйлакӧ лӧгӧй пондіс петны воспитательница вылас, мися, мыйла нӧ та ылнаыс нуин посни челядьсӧ, олӧма баба, мися, а абу думыштӧмыд на йылысь. Челядьпияныд гузь уськӧдчисны миянлы паныд, кытшалісны вӧвтӧ, чилзӧны, чеччалӧны, кекӧначасьӧны.

— Ой, лошадка! Лоташка, вот лоташка! — Кыдзи коді кужӧ, сідзи и горзӧ.

Вӧв менам шкоркйӧдлӧ нырнас, а менам нюмӧй петӧ, кватитны эськӧ тайӧ горзысь, радлысь челядь чукӧрсӧ ставнас да пуксьӧдны телега вылӧ, мед гӧйгасны. Но ставныс ӧд оз тӧрны. И мый накӧд вӧчны, мед не ӧбӧдитны некодӧс.

— Вай кӧть слабджыкъяссӧ пуксьӧдам, мукӧдыс и бӧрсьыс вӧтчасны, — мездӧ менӧ пикӧ воӧмысь налӧн воспитательница.

Кыдзкӧ-мыйкӧ ворсӧмсорӧн да кывпесан лыддьӧмӧн пуксьӧдалім ми челядьтӧ, мӧдӧдчим. Локтім детдом дорӧ, сувтӧді вӧлӧс, а найӧ оз чеччыны. Ещӧ пӧ гӧйгӧдышт! Но и ковмис мудеритны бара да пӧръявлыны челядьтӧ. Пырӧ, мися, сёйыштӧй да шойччыштӧй, а бӧрти ме бара вӧвнад локта, гӧйгӧдышта тіянӧс.

Шуныд шуи, а кысь на ещӧ локтан, коді мем вӧвсӧ сетас тувсов лунӧ детдом челядьӧс гӧйгӧдны? А сеті ӧд кыв челядьлы, и эскисны найӧ. Лунтыр эз вӧв лӧсьыд аслым, пӧръявлі, мися. Кодъясӧс? Сирӧтаясӧс, детдом челядьӧс.

Рытнас муні детдом дорӧ, мыйла, и ачым ог путьмы висьтавны. А челядьыд менӧ аддзӧмны, горзӧны:

— Кӧні нӧ вӧлыд?

Кодкӧ быттьӧ менӧ тойыштіс водзӧ, горӧді:

— Ме! Ме лошадкаыс! Ме ворсны ті дорӧ локті, вайӧ кутам ворсны вӧлысь да ямщикысь. Коді медводз вӧв вылас пуксяс?

— Ме, ме, ме! — кылӧ быд боксянь.

— А коді вӧлӧн лоны кӧсйӧ?

Бара жӧ быд боксянь:

— Ме! Ме!

Юки челядьӧс вӧвъяс да ямщикъяс вылӧ, котралам, «ий-йо-о!» горзам. Ворсӧмыс ачыс велӧдӧ, мый водзӧ вӧчны. Вӧвъяс мудзисны — колӧ шойччыштны налы, сэсся сёйыштны да сідз водзӧ. Рытывбыд нокси тадз челядьпиянкӧд. А воспитательницаыс налӧн, олӧма, мудз нывбаба, бокын пукалӧ и шпыннялӧ мем, рад, мый мезді ме сійӧс тарыт челядькӧд ноксьӧмысь. А меным рад, мый сетіс сійӧ мем позянлун ноксьыштны челядьыскӧд. Кутшӧм интереснӧ, гажа накӧд!

— Ме ещӧ локта! — шуа ме челядь дорысь мунігӧн.

— Лок, лок, ещӧ локыв! — горзӧны челядь и шенасьӧны кекӧньяснас.

Быд рыт менӧ кутіс кыскыны детдомса челядь дорад, котӧртла, мися, здук кежлӧ, а муна да ог вермы на дорысь эновтчыны. Выльысь-выль ворсӧмъяс налы думайтала.

Ӧтчыд ме локті, а воспитательницаыс шуӧ, ворсышт пӧ инӧ, а ме здук кежлӧ гортӧ котӧртла, мамӧ висьӧ, видзӧдла, ловъя абу нин. Ме кыв шутӧг кольччи. Ворсам челядьыдкӧд, видзӧда да, детдом директоршаыд, Мария Ивановна, сулалӧ неылын, видзӧдӧ миянлысь ворсӧмтӧ, пуктылас синмас ӧчкисӧ, бӧр босьтлӧ, чикрӧдлӧ синсӧ.

— Мыйла тані посторонньӧйыс? — шыасьӧ сэсся ме дорӧ. Ме мыйлакӧ ог повзьы сыысь, тӧда: аньыс бур. Косіник да кокньыдик мыгӧра, сійӧ быд пӧрйӧ воліс тшӧтш миян самодеятельносьт кружокӧ и велӧдіс миянӧс, сиктса челядьӧс, сьывны. Аслас гӧлӧсыс вӧсни, но лӧсьыд. Ленинградысь пӧ эвакуируйтчылӧма татчӧ, шулісны сы йылысь. Татшӧм аньыд, дерт, оз вермы некодлы лёксӧ вӧчны. А меным нӧ нин мыйысь вӧчас?

— Ме абу бокӧвӧй, — шыася ме збоякодь. — Ме быд рыт татчӧ волывла челядьыскӧд ворсны.

— Да-а? А тэ коді? Энлы, энлы...

Сійӧ пуктӧ син дорас ӧчкисӧ и серӧктыштӧ:

— А-а, тӧда, тӧда! Тэ миян самодеятельносьтӧ ветлан? Татьяна Васильевналӧн нывкаыс? Кыдз нин шуӧны? Оз Зинаӧн?

— Да.

— А кымынӧд классын велӧдчан?

— Седьмӧй регыд помала.

— А кӧсъян детдомын уджавны? Ме эськӧ босьті. Морт миянлы колӧ, татшӧм, тэ кодь, мед эз дышӧдчы да челядьыскӧд ворсіс.

Ме ог тӧд, мый шуны. Мем зэв окота челядьыскӧд уджавны, но бабӧ мый на ещӧ шуас. Сылы ӧд колӧ колхозын уджалысь, турун пуктысь, а ме кӧ детдомад уджавны кута...

Ме чӧв ола, ог шыав нинӧм.

— Но мый, он кӧсйы? Жаль. Ковмас мукӧд нывкаяскӧд сёрнитлыны.

Ме сэки эг терпит, горӧдны нин кутлі, мися, кӧсъя, сӧмын ӧд бабӧ мый шуас, но сыкості локтӧма нин менам Агния Васильевнаыд, матыстчис миян дорӧ да сёрниӧ суитчис:

— А, кылі, сёрнитанныд да... Тайӧ ӧд, Мария Ивановна, колхоз председательшалӧн, Татьяна Васильевналӧн нывкаыс... Ладнӧйӧсь налӧн челядьыс... Босьтан кӧ, уджалас!

Мария Ивановна, синсӧ читкыртыштӧмӧн, старукаяс моз видзӧдлӧ Агния Васильевна вылӧ да тапнитыштӧ сылы пельпомас:

— Дона ань, ме тӧда, и тэ тӧждысян миян кадръяс вӧсна, но, аддзан, со, оз кӧсйы.

— Кыдзи оз кӧсйы? — Агния Васильевна кватитӧ менӧ сойбордйӧд да зэв пӧся шуӧ: — Кӧсйӧ! Сэтшӧма челядьыскӧд радейтӧ ворсныс да! — Сэсся меным нин вашкӧдӧмӧн: — Али тіянлы кӧпейкаыд оз ков? Чойыд карӧ лэччас велӧдчыны... Кывзы... Ачыс чассьӧыс тэд киад локтӧ, эн ӧткажитчы...

Ме эг виччысь, мый бабӧ кутас кывзыны менсьым детдомӧ пырӧм йылысь сёрнитӧ, но ыззьӧм йылысь, детдомысь локтӧм бӧрын сразу и пані:

— Бабӧ, ме детдомын вӧлі, — шуа сылы.

— Но-о... Мый сэсся?

— А детдом директорыс, Мария Ивановнаыс, шуӧ, миянлы пӧ колӧ уджалысь. Гашкӧ, мем пырны да?

— Бобӧ, мый тэд и шуны, — бабӧ чӧв усьӧ, ышловзьӧ, сэсся вӧлись выль пӧв шыасьӧ: — Босьтасны да, окота кӧ, пыр. Сӧмын ӧд велӧдчӧмсьыд ылалан.

— Ог ылав, бабӧ, ог! Ме ӧд ог пыр кежлӧ. Гожӧмсӧ сӧмын. Ме ставсӧ нин тӧдмалі. Мария Ивановна шуӧ, лункосмӧсӧн пӧ позьӧ уджавны. Тайӧ жӧ зэв бур! Ӧти лунсӧ ме детдомын, а мӧдсӧ колхозын. Сьӧм нажӧвитышта и трудодень. Ачыс чассьӧыс миян киӧ локтӧ! Мария Ивановнаыд ӧд ещӧ оз на и кодсюрӧтӧ босьт...

— Да ӧд сьӧкыд на тэныд лоӧ, — ышлолалӧ бабӧ. — Челядь на ӧд, коньӧрушкоанӧй... Господи, олӧм лои... Челядьдыртӧ тай этайӧ войнаыс тіянлысь гусяліс. Сьӧлӧмшӧр дитяяс... Окота кӧ аслыд, гожӧмсӧ инӧ уджав... Асьныд тай туй вожтӧ корсянныд, оз тай ков индавны. Сьӧлӧмшӧр дитяяс...

Бабӧ нормис, небзис сьӧлӧмнас, но гӧлӧсас сылӧн кыліс быттьӧкӧ и миянӧн нимкодясьӧм.

Детдом миян сиктын кык ыджыд керкаӧ меститчӧма. Но мыйлакӧ ӧтисӧ ичӧт детдомӧн шуӧны, а мӧдсӧ ыджыдӧн. Колӧкӧ, сы вӧсна, мый мӧдас, челядьлӧн группаясысь кындзи, эм и завыслӧн кабинет, и кӧлуй складъяс да, медшӧрыс, кухня. Сысянь сёянсӧ новлӧны и мӧд керкаас.

Агния Васильевна челядь дорӧ кӧ ме ветлывлі ичӧт детдомас, то уджавны веськалі ыджыдас. Средньӧй группаӧ воспитательницаӧн. Тані, челядь гӧлӧсъясысь кындзи, лунтыр кылӧ то кухнясянь пинясьӧм либӧ серам, то кӧлуй склад дорын вензьӧм-пинясьӧм. Бара нин мыйкӧ вошӧма, то прӧстыня, то пӧдушка эжӧд. А бухгалтериясянь пырджык кыліс сьылӧм шы. Бухгалтерша, збой да визув ныв, оз кӧ кухняын шмонит, то аслас жырйын сьылӧ:

Хотела бы я спросить —

Сделать не в силах я...

Сӧмын на кыліс ас жыръяс сылӧн гӧлӧсыс, а со кухняын нин лывкйӧдлӧ: «Хоте-ела бы я спросить...»

— Тэ мыйкӧ зэв жугыля талун нурган, ныланӧй? — шыасьӧ сы дорӧ пӧварика, ньӧжмыд вӧраса олӧма нывбаба.

— Любитчи, Митрофановна. Ок, аддзылін кӧ... Лейтенант, дзуртӧ тасмаыс! А танцуйтӧ! Ой, кула...

— А-а, Епросьлӧн инӧ пиыс. Воӧма пӧ. Тэ, ныланӧй, со мый... Мед оз ылӧд, бобӧӧс. Войнаӧдзыс на сійӧ чурка-мӧд вӧчліс.

— Мед, вӧчас кӧ, сэтшӧм мусаыдлысь и чуркасӧ быдтан!

— Ха-ха-ха! — серам кылӧ.

Тадзи пыр. Оз кӧ пинясьны кухняын — сералӧны. Ставыс чукӧртчасны и сералӧны. Мый сералӧны? А челядьсӧ ас кежаныс эновтӧмаӧсь.

Ме сизимӧд лун нин уджала челядькӧд. Лункосмӧснад да артмӧ тӧлысь джын нин детдомса служащӧй.

Ме пуксьӧді челядьӧс занятие вылӧ. Мойд — Иванушка-дурак йылысь — висьтала. Радейтӧны челядь мойдтӧ кывзыны. Челядь унджыкыс рочӧсь и ме, кыдзи кужа, рочала-мойда:

— И побежала лошадь...

Гера, мукӧд челядьысь торъялӧ тӧдӧмлуннас да сюсьлуннас, меным отсалӧ:

— Поскакал коняга. В сказке не лошади, а кони вороные!

— У Иванушки-дурачка не конь — кляча-лошадка, хромает, еле плетётся, — ог сетчы ме збой детинлы.

— Ха-а-ха-ха! — бара кухнясянь серам.

— А чо там тётеньки смеются? — Бара жӧ Гера. Ох, и сюсь жӧ зонка! Быдтор сылы колӧ тӧдны. Мукӧдыс кутшӧмкӧ коньӧр кодьӧсь кажитчӧны Гера дорад, лӧньӧсь, жебиникӧсь, вильшасьны и то прамӧя оз сяммыны. А Гера... Котӧртӧ кӧ — аддзан нин котӧртӧ, кокӧньясыс сӧмын лэбӧны, кӧсйӧ кӧ мыйкӧ шуны, оз жӧ пов шыасьныд. И варов сэтшӧм, неуна шушкыль кывъя сӧмын. Нёль-вит арӧснад тай челядьыд ставныс на шушкыль кывъяӧсь.

Ме жалита ассьым челядьӧс зэв ёна да кыдз-мый верма зіля гажӧдыштны найӧс. То котрала-ворсӧда, то сёйысь мыйсюрӧ вӧчала да найӧс тшӧтш велӧда, то книга лыддя, то мойда. Мойдтӧ кывзігӧн найӧ быттьӧ ловзьыштлӧны. И серамтор нин петыштлас налӧн, и кулакнысӧ гӧрддзавласны, кекӧньяснас вачӧдыштасны.

А кухняын, кыла, ӧтарӧ гӧрдлӧны. Менам став лолӧй тырӧ лӧглунӧн. Колхозын, мися, миян бабаяс лунтыр ытшкасны, да сёйныс нинӧм, тайӧяс кухняысь оз и петавны, лы да мый да вильӧдӧны, и челядьыдлысь на пайсӧ юкыштасны. Тыдалӧ, оз и тӧдны сьӧкыдлун ни шог, катшаяс моз китшсьӧны лунтыр...

Быд пӧрйӧ, локта рытнас детдомысь да, бабӧ кӧ гортын нин, медводз уськӧдчӧ ме дорӧ:

— Но кыдзи-мый тэнад сэні? — ачыс синсӧ оз вештыв ме вылысь.

— Лючки, — шуа ме веськодьпырысь да зіля пыр жӧ кежӧдны детдом йылысь сёрнисӧ мӧд визьӧ, ёнджыкасӧ видз вылын страдуйтӧм вылӧ.

Первой рытъяссӧ ме кокниа мынтӧдчывлі бабӧ юасьӧмысь. Висьталышта, мыйӧн ворсім да мый сёйим и став. Но ӧтчыд век жӧ эз эновтчы бабӧ татшӧм висьтасьыштӧм бӧрад, видзӧдіс-видзӧдіс ме вылӧ дай шуӧ:

— А тэнад тай абу ладнӧ кыткӧ?

— Мыйла абу? Ставыс ладнӧ.

— Эн шу, — аддза ӧд.

— Мыйсӧ аддзан?

— А абу варов да. Ме ӧд тэнӧ тӧда, кажитчӧ кӧ, ой ёна эськӧ висьтасин да ошйысин.

— Мый висьтасьныс? Ставныс ӧткодьӧсь... Кухняӧ чукӧртчасны да лунтыр лы вильӧдӧны да гӧрдлӧны... Челядь вылас оз видзӧдлыны.

— А тэ?

— Ме? Ме лунтыр челядьыскӧд... Ворса да занимайтча.

— Но-о, — кайтыштӧ бабӧ, сэсся дыркодь чӧв олӧ да вӧлись шыасьӧ. — Ставныс эськӧ абу жӧ ӧткодьӧсь да. Бурджыка тӧдмась дай ачыд кутан гӧгӧрвоны — абу ӧткодьӧсь. Тэд кад нин тӧдмасьнысӧ, сибӧдчы йӧз дорас, варова ов. А сэсся, тӧдмасян дай, код дорӧ кутас кыскыны, сыкӧд и ёртасьны заводит. Бур ёрт кӧ лоӧ, и удж вылад лӧсьыд да гажа лоӧ...

Тӧлка жӧ менам бабӧ! Збыль ӧд, Нина Васильевнакӧд, старшӧй группаса воспитательницакӧд, тӧдмасим дай дзик мӧд быттьӧкӧ лоис мем детдомыд. А гортӧ локта да, ачым ог и тӧдлы, бара нин ошйыся:

— А ми талун Нина Васильевнакӧд челядьӧс сёй гу дорӧ нулім. Сымда чача сёйысь вӧчим! Радыс челядьлӧн! А Нина Васильевнаыс ёна жӧ киподтуя! Сійӧ оз сӧмын сёйысь чачаястӧ вӧчав. И турунысь, и коз пу колльысь, и весиг кольк кышысь! Аддзылан кӧ бабӧ... Ме тшӧтш велӧдча... Педучилище сійӧ помавлӧма. Ме педучилищеӧ жӧ пыра...

— Но вот, но вот... — Менӧ кывзанмоз кайтіс-шуаліс бабӧ и чужӧмыс сылӧн ставнас югзис-радліс. — Сыкӧд и пӧдругаась, сы вылысь и велӧдчы... Ӧнтип Еленыдкӧд нӧ кыдзи? Бурасинныд жӧ ӧд, кӧнкӧ, онӧ жӧ лӧгалӧй ӧта-мӧд вылад?

— А ми сыкӧд лункосмӧсӧн уджалам да ог и аддзысьлӧй.

— Колӧкӧ, и бурджык инӧ. Сэтшӧмыд ӧд бара на тэнӧ вермас налькъяд сюйны. Вывті на тэ челядь руа да. Дай рӧдыс миян сэтшӧм, зэв эскысьӧсь. Ог некодлы лёктӧ вӧчӧй да чайтам, и ставныс сэтшӧмӧсь...

Ӧнтип Елентӧ гарыштіс бабӧ, да пыр жӧ менам тӧд вылӧ усис, кыдзи ме первой лун уджалі детдомад. Стӧчджыка кӧ, эг на и уджав, а локті видзӧдлыны-велӧдчыны, кыдзи колӧ уджавнысӧ.

Средньӧй группаӧ пӧ тэнӧ индім, Елена Антиповна дінӧ, сыкӧд пӧ ӧти грездысьӧсь да кокниджык лоӧ уджавныс тэныд, дай сэні выльӧсь на челядьыс, неважӧн вайӧмаяс. Аски пӧ кӧкъямыс асыв кежлӧ лок.

Ме локті аскинад. Видзӧда да — Ӧнтип Елен! Ой, тайӧс тай Елена Антиповнанад шуӧмны, ме кодӧс и чайті-а. Тайӧ нӧ воспитательница? Чайті, пач ломтысь ли песласьысь сійӧ тан, а вӧлӧма... Ыджыд чойысь ёна водз велӧдчыныс пыраліс, быд классын кык воӧн пукаліс, седьмойсӧ, буракӧ, эз и помавлы, а воспитательница!

Пырим Еленкӧд спальняӧ, челядь дорас, найӧ чеччӧмны нин, пасьтасьӧмны, чӧліника пукалӧны ичӧт улӧсъяс вылын.

— А-а, талун онӧ дурӧй? — шыасьӧ Елен челядь дорӧ здоровайтчытӧг и быдӧн. — Ме ӧд лунтыр кежлӧ водтӧда, коді дурны кутас. Мунӧ петӧ группаӧ да пуксьӧй пызан сайӧ.

— А зарядка кутам вӧчны? — юалӧ ӧти збойиник да вильыш чужӧма зонка. Сійӧ мыйлакӧ ставсьыс торъялӧ аслас крепыдик тушаӧн да вильыш чужӧмнас.

«Мусаник, — пасъя ме аслым. — Мукӧдыс кутшӧмӧськӧ, абу на ли мый палялӧмны узьӧм бӧрас, раминикӧсь зэв».

Елен менам чӧв олӧ, оз быттьӧ и кывлы зонкалысь юалӧмсӧ.

— Бара ли мый ог кутӧ вӧчны зарядкасӧ? — зонкалӧн гӧлӧсас кыліс дӧзмыштӧм.

— Гера, тэ бара сёрнитан, кор тэнӧ оз юавны. Зарядка налы ковмӧма...

Елен му вӧрзьытӧм кодь, юрсӧ вылын кутӧ, синъясыс оз шонавлыны, ни лишнӧй кыв оз пет вомсьыс.

Челядь люзьгӧны-петӧны спальняысь. Порог воськовтігӧн ӧти сконйыштчис дай уси.

— Этайӧ мӧс моз пыр усьӧма! — Елен лэптӧ шошаӧдыс усьӧм кагаӧс. Мӧдыдлӧн доршасьӧма синваыс, малыштӧ доймӧм пидзӧссӧ да видзӧдлӧ повзьӧм синмӧн воспитательница вылас и мунӧ водзӧ.

— Мыйла нӧ эн жалитышт, кага ӧд? — шыася ме, мем сэтшӧм окота вӧтӧдны коньӧр зонкаӧс да малыштны кӧть юрсӧ.

— Пӧвада сетлы тайӧяслы, юр вылад кавшасясны, — шуӧ мем Елен да стрӧга содтӧ: — Смотри, мед эз вӧв тшыкӧдӧма менсьым группаӧс. Стрӧга видз! Кутан кӧ накӧд тетьӧдчыны, матайтчан! Менӧ зэ-эв кывзӧны! Мария Ивановна шуис, бура кӧ кутан уджавны, карӧ педучилищеӧ велӧдчыны мӧдӧда! А мый... Позьӧ челядьыдкӧд уджавны. Вот ачыд аддзылан... Шоныдінын, и кынӧмыд пыр пӧт. Тэ тай абу жӧ йӧй, детдомӧ жӧ пырӧмыд, он жӧ карӧ лэччы велӧдчыны. Уджавны кутам. Гашкӧ, и тэнӧ тшӧтш велӧдчыны ыстасны. Ме кӧ тшӧкта Мария Ивановнаыслы, ыстас эськӧ да... Сійӧ ӧд миян вежаньясын патеранас олӧ...

Елен ошйысьыштны, тыдалӧ, ме водзын кӧсйис, варовмыштіс. И челядь, видзӧда да, ышмыштісны. Группаӧ пырӧны, и кодсюрӧ разӧдчыны заводиталӧны. Но Еленлӧн гӧлӧс суӧдӧ найӧс:

— Ме ӧд тшӧкті пызан сайӧ пуксьыны!

Челядь веськӧдчӧны пызанъяслань, но выль приказ сетӧ налы Елен, вежӧ воддзасӧ:

— Мунӧ инӧ мыссьӧй да вӧлись пуксянныд!

«О-о, лолыштны тані он куж. Мем нӧ тадз жӧ ковмас командуйтны ли мый? Ме тадзтӧ ог куж. Агния Васильевна группаын тай нӧ пыр ворсӧны челядьыс. Мыйла нӧ татӧн тадзи?»

Челядь мыссисны, пуксялісны пызанъяс сайӧ, ме вуджӧр моз сулала.

— Ме пета кухняӧ нянь шӧравны, тэ видзӧд на бӧрся, — шыасьӧ Елен ме дорӧ и петӧ группаысь. Ме ӧтнам коля челядькӧд.

— А тэ коді? — пыр и юалӧ эсійӧ вильыш чужӧма детинкаыс.

— Ме лоа тіян выль воспитательницаӧн.

— А тэ миянкӧд ворсны кутан?

— Кута. Ме тіянӧс эжа вылӧ нуӧда и сэні ми кутам котравны да какнюрасьны.

— Ур-ра! — Зонка тувкнитӧ гырддзанас орччӧн пукалысь ёртсӧ, заводитӧ барабанитны кекӧньяснас пызан пӧв кузя. — Ур-р-ра!

Но пырӧ Елен.

— Но-ко! — ӧти кыв и горӧдӧ порог вомӧн воськовтігкості, и челядь шыч ни рач ставныс ланьтӧны.

Еленлӧн киас поднос, а поднос вылас ичӧтик нянь шӧрӧмъяс. Сійӧ мунӧ пызан дорӧ, пуктӧ подноссӧ и видзӧдӧ ме вылӧ, быттьӧ ныр-вомӧ лӧсыштны кӧсйӧ:

— Сыкості кӧ шум лэптінныд, лунтырнас мый найӧ тэныд оз вӧчны?.. На, разӧд няньсӧ. Ӧти кусӧкӧн сетав, ме пета да рок пырта.

Елен петӧ, а челядь, видзӧда да, бара кышӧдчыны кутісны.

Понді разӧдны няньтӧ. Посньыдик торъяс. Сельпо пӧжалӧм, улькодь, но дукыс! Сьӧлӧм быдӧн нюкырмуніс, сӧдз дуль петыштіс. Ме сэтшӧм вежавидзӧмӧн босьта ичӧтик кусӧксӧ да пукта быд кагалы тарелка вылас.

— Пӧжалуйста... Пӧжалуйста, — шуала. Но мый нӧ тайӧ? Сё дивӧ! Видзӧда да, эсійӧ збой зонкаыд шыбитіс няньсӧ джоджас. «Корку хочу!» — горӧдіс. Сы бӧрся мӧд... Коймӧд!

Ме ог тӧд шензьӧм ли скӧрмӧм ме пытшкын унджыкыс вӧлі. Шыбитісны, няньсӧ шыбитісны! Подносӧн киын ме сулала измӧм сюръя моз и вӧрзьыны ог вермы ни кыв шуны.

Ыджыд кастрюляӧн киас пырӧ Елена.

— О, кутшӧм лӧнь! — сэсся казялӧ менам кок улысь нянь торъястӧ. — А-а, — сылӧн чашкавлӧны нырбордъясыс. Пуктӧ рок тыра дозсӧ пызан вылӧ. — Ті тай пӧтӧсь вӧлӧмныд!.. Ставныд либӧ бӧр вайӧй няньсӧ! — Тракнитӧ менам киысь подносӧс да уськӧдчӧ чукӧртны. Но челядь, сюсь пышкайяс моз, ӧдйӧ удитӧны кокыштны сетӧмасӧ. — А, колӧкӧ, тіянлы и рокыс оз ков? — водзӧ муралӧ Елен.

— Колӧ, — шыасьӧны ӧткымынӧн, а гоз-мӧд нывка заводитӧны вишкӧдчыны-бӧрдны, сы бӧрысь и мукӧд челядьлӧн нюжалӧны льӧбъясныс.

— Но-о, кӧсъянныд инӧ? Онӧ кутӧй пазйӧдлыны джоджӧ?

А менам нӧйтчӧ сьӧлӧмӧй: «Мыйла нӧ зонкаясыс шыбитісны? Мыйла? Няньсӧ?.. Казялі: збой зонкаыс букыштчывлӧ ме вылӧ, шыбитӧм нянь вылас и...

Но, со, Елен лэптіс нянь торъяссӧ, кежӧдіс бокӧ. Скӧрысь пондіс шняпйӧдлыны тасьтіясӧ рок. Со нин тшӧктӧ меным:

— Пуксьы, вай сёй!

Ме матыстчи, но пуксьыны сьӧлӧм оз лэпты, челядьсьыс яндзим, быттьӧ налысь тайӧ роксӧ гусялі.

— Мыйла нӧ та мында!..

— Сетісны кӧ, сёй! Синмыд оз на тойӧссьы рок сёйӧмсьыд. Асьным тан кӧзяйкаясыс да пӧттӧдз ли мый ог кутӧ сёйны?

Вом тыр сӧдзӧм дульваӧс гыньыкті, курыд комӧкӧс моз, дай бӧр вештышті улӧсӧс.

— Эн тай нӧ сёй? — шензьыштіс Елен.

— Оз ков. Ме гортын сёйи.

— Но, ті ӧд чӧскыда, пӧди, сёянныд да, председатель бабыд да... Оз кӧ ков... Бӧрти ӧбед дырйи бурджыка сёян.

Завтракайтӧм бӧрын петны кутім челядькӧд ывлаӧ гуляйтны. Елен меным чуткыштіс бокӧ, мыччис рузумторйӧ гартыштӧм ёкмыль.

— На, мун ӧдйӧ гортад котӧртӧд.

— Мый тайӧ? — ёкмыльсӧ босьтанмоз юала ме.

— Эн юась... Котӧрт... Эсійӧ нянь торъяссӧ пуктышті. Вундасигас лишалыштіс и. Ичӧт чойтӧ кӧть номсӧдлыштан прамӧй няньнас. Страдуйтӧ, коньӧр... Котӧрт, Мария Ивановнаыд ӧд быд лун исасьӧ, оз позь татчӧ кольны...

Менӧ быттьӧ друг кутшӧмкӧ зелляӧн юктӧдісны. Сэтшӧм рад ме лои эсымда чӧскыд няньсьыд! Ӧд чойӧс и бабӧс верма гӧститӧдны! Ог и думыштлы, мый няньыс тайӧ эсійӧ сирӧта челядьыслӧн. Бордъя быттьӧ петі детдомсьыд и горт дорӧдз пыр котӧрті. Гортын кильчӧ вӧлі восьса, бабӧ мыйкӧ куранъясӧн ноксьӧ посводзын.

— Тэ нӧ мый? — юалӧ сійӧ менӧ аддзӧм бӧрын. Менам эшкысьӧ вомӧй, ёкмыльтӧ водзлань чургӧдӧмӧн кыпыда горӧда: — То, бабӧ! Нянь, чӧскыд нянь, сельпоын пӧжалӧм!

— Ня-а-нь? Кутшӧм нянь, кытысь?

Бабӧ куранӧн киас матыстчӧ ме дорӧ и видзӧдлӧ ме вылӧ шензян синъясӧн.

— Ӧнтип Елен сетіс. Тшӧктіс, ну пӧ гортад...

— Елен? Кысь нӧ сылы няньыс? Мый нин сідз лышкыдасьӧ? — бабӧ босьтӧ менам киысь рузум ёкмыльтӧ, паськӧдӧ, аддзӧ посниа вундалӧм торъястӧ, нинӧм оз шу, сӧмын видзӧдлӧ ме вылӧ. И сымда шог и дой сылӧн синмас.

— Аски тэ сэсся он мун детдомад уджавны. Тырмас, ӧти лун уджалін. Гусясьысьлы нинӧм челядь дорас вӧчны. Ӧні жӧ бӧр ну няньсӧ и висьтав Мария Ивановнаыслы, ог, шу, кут уджавны.

— Сетісны да... Ме эг гусяв... Ме кӧсйи... — вӧлисти заводита гӧгӧрвоны ме. Но бабӧ нӧшта на зывӧкджыка шуис:

— Мун син водзысь! Грек лов вылӧ ог босьт, некор эг некодлы кучкыв, а тэд ӧжга кураннас!

Ме, быттьӧ нӧйтӧм и ёрӧм, ланьтӧмӧн петі посводзысь, лэччи кильчӧ кузя, и муна-довга бӧр детдомӧ, а рузум ёкмыльыс быттьӧ ӧгыр сотӧ киӧс. Вои детдом дорӧ, Елен сэн челядьыскӧд забор дорас менӧ виччысьӧны.

— Мый нӧ сідз шлонзьӧдан, лок ӧдйӧджык! — чукӧстӧ менӧ Елен. Ме пыра ӧграда пытшкӧ и мычча Еленлы ёкмыльсӧ:

— На, ачыд ну гортад, ті сёйӧ дарӧвӧйсӧ, челядьыслысь, а меным эн сет! — горӧда ме сэтшӧм скӧра, гӧгӧрвоа весиг, кыдзи вежыньтчылӧ скӧрмӧмла менам чужӧмӧй да чашкавлӧны нырбордъяс.

Еленлӧн первойсӧ нем гӧгӧрвотӧмысла паськалӧны синъясыс и калькалыштӧ вомыс, но сэсся гӧгӧрвоӧ жӧ, тыдалӧ, кватитӧ менӧ сойӧд, чепӧльтӧ зэв чорыда и вашкӧ:

— Сьӧд пон тай тэнӧ курччӧма! Ньӧжйӧнджыкӧн он вермы, став грезд пасьта равзан!

— Мед кыласны кӧ! Тэ менӧ чайтан... Тэ... — Ме скӧрла ог аддзы кывъяссӧ. А Елен, видзӧда да, вашмуніс. Сэсся и горӧнкодь нин серӧктіс дай ворсӧдчӧмӧнкодь быттьӧ малыштіс менӧ юрӧд: — Да сё зӧлӧта тэ! Да ӧд скӧралӧ... Ме ӧд кӧсйи тэнӧ прӧверитны... Эн скӧрав, аддза: абу горш, честнӧй! Татшӧмъясыс и колӧны миянлы детдомад. Марья Ивановналы висьтала тшук, честнӧй, мися. Сійӧ ӧд миян вежаньясын олӧ, ме пыр верма сыкӧд сёрнитнытӧ.

— А ме ӧні пыра да висьтала, — шуа небзьӧм и раммӧм гӧлӧсӧн.

Елен кватитӧ менӧ сойбордйӧд, тракнитӧ:

— Ӧні — эн! Тэ йӧй ли мый?

— Ме кӧсъя висьтавны, мися, аски ог лок.

— Он лок? А коді нӧ уджалас, кӧсйысин да? Бара ли мый выльӧс кутасны корсьны? Ме ӧд быд лунтӧ ог жӧ вермы, мамӧ миян ӧтнас страдуйтны оз вермы. Асланыд жӧ бабыд, колхоз пред сійӧ да, оз кут сетны миянлы пес ни турун вайны вӧвтӧ, трудоденьыд этша, шуас. Тэ, кӧсйысин кӧ, лок нин, абу лӧсьыд ӧтарӧ-мӧдарӧасьны да йӧзсӧ бӧбйӧдлыны. Челядьыс, со, тэнӧ виччысьӧны и... Кӧні пӧ выль воспитательницаным, пыр на юасьӧны. Кӧсйис пӧ миянкӧд какнюрасьны мунны видз вылӧ, а вошис кытчӧкӧ. Со, найӧ...

Челядьпиян и збыль забор пӧлӧн сувтӧмны, видзӧдӧны ме вылӧ и Елен вылӧ, и чужӧмъяс вылас налӧн ӧти кӧсйӧм — ӧдйӧджык мед воспитательницаыс шуас кыв, кор позяс эновтны этайӧ заборсӧ да котӧртны ворсны. Коньӧръяслӧн, кодлӧн чулкиыс усьӧма, кодлӧн ботинки кӧвйыс разьсьӧма, кодлӧн кизьныс, морӧсыс ванвидзӧ.

Ме налысь кӧсйӧмсӧ кыла куӧн и лолӧн. Ог вермы сэсся скӧравны Елен вылӧ, шуа, мися, колӧкӧ, котӧртлы гортад, ме ворсышта накӧд и веськӧдча меддорас сулалысь зонка дорӧ, да лэптышта сылысь усьӧм гачсӧ да кӧртышта ботинки кӧвсӧ.

— Со ӧд кутшӧм ӧні лӧсьыдик лоин, и ботинки кӧвйыд оз кут мешайтчыны котравнытӧ, — шуа ме сылы да шыася и мукӧд дорас. — Вайӧ ставныд кизясьӧй бура да кӧмнытӧ лӧсьӧдӧй, кутам чутысь ворсны!

— А позьӧ, ми дӧрӧмъяснымӧс пӧрччам да майка кежысь кутам котравны?

Тайӧ бара этійӧ збойиник зонкаыс, коді ӧнтай няньсӧ медводдзаӧн шыбитіс. Гера нима.

«Оз-ӧ бара кутшӧмкӧ пакӧсьт мем кӧсйы вӧчны?» — думышта ме, но аддза, кутшӧмӧсь синъясыс сылӧн, милӧстина корысьлӧн кодьӧсь, дзоргӧны ме вылӧ.

— Позьӧ, — шуа ме. — Шоныд талун, он кынмӧй. Сӧмын дӧрӧмъястӧ лючки местаӧ колӧ тэчны, мед оз вошны и лякӧссьыны.

Ме челядьӧс нуӧда детдом керка стен бердӧ, сэтчӧ мудӧд тшупӧд вылас пӧрччысям, тэчам паськӧмъяснымӧс да разӧдчам ворсны. Площадка пасьта котралам. Гӧгӧрвоа, унджыкыс старайтчӧны вӧтчыны ме бӧрся да менӧ чутавны. Меным тайӧ любӧ, сибӧдчӧны, сідзкӧ, ме дорӧ челядьыс. Елен дыркодь сулаліс детдом забор дорын, видзӧдіс миян вылӧ, а сэсся вошис кытчӧкӧ. Мед, колӧкӧ. Ме и сытӧг ворса челядьыскӧд. Челядь руӧн ӧдйӧ вунӧда ставсӧ, котрала ачым ичӧтик моз. А Гера, видзӧда да, оз и ылыстчыв ме дорысь, ме дорын и гӧгралӧ. Сэсся тай муртса удиті сувтны котраланінсьыд, сывйыштіс менсьым пидзӧсъясӧс.

— Тэныд мый, Гера? — юала сы дорӧ копыртчыштӧмӧн.

— Ми сэсся некор огӧ кутӧ коркатӧ корны, — шуӧ сійӧ, и дзирыд наянкодь синъяснас веськыда дзоргӧ ме вылӧ. Кымӧс вылас сылӧн чепӧсйӧм пӧсь, ныр увтіыс уль. Ме чунь помӧн чышкышта сылысь уль ныр увсӧ, шуа:

— Ладнӧ, Гера, эн сэсся кор. Ме сідз кута тіянлы коркатӧ сетны. Ӧчередьӧн. Талун ӧтилы, аски мӧдлы... Ладнӧ, Гера? Чут! Ме тэнӧ чуткалі! Сэсся тэ менӧ кут!

Ме пышъя Гераысь, но ӧні ог нин котрав челядь моз нем думайттӧг да вунӧдчӧмӧн. Сылӧн кывъясыс выльысь уськӧдӧны тӧд вылӧ талунъя лоӧм став лёкторсӧ. И сьӧлӧмӧй заводитӧ чеччавны.

«Мый гортын бабӧлы шуа? Ме ӧд эг пырав Мария Ивановна дорас. Эг ӧд висьтав, мый аски ог лок. Ме жӧ ог вермы аски не локны. Мед аски бара Елен тайӧяскӧд лоӧ? Ог и ог! Ме кӧ ог ло тайӧяскӧд, мед и Елен тшӧтш оз ло! Мед и сійӧ оз ло!»

Ок, и полі ме сійӧ рытсьыс! Ёна жӧ кевми, мед луныс дырджык оз помась. Мый нӧ бабӧлы кута висьтавны? Колӧкӧ, гортӧ оз лэдз?

Кор ме локті гортӧ, сійӧ эз на вӧв. Идраси, ставсӧ кери да пукси кильчӧ помӧ бабӧӧс виччысьны. Видзӧда шонді пуксьӧмсӧ, и мем сэтшӧм шог. Бабӧлысь локтӧмсӧ весиг эг и казяв шогсигад. Кылі сӧмын, кыдзи кильчӧ улӧ мыйкӧ таркнитіс-шыбитіс, дерт, куран ли мый ли, да кайис кильчӧ вылӧ.

Ме пола сы вылӧ видзӧдлыны, ог весиг бергӧд юрӧс, син доймытӧдз век видзӧда шонді гӧгыльтчӧмсӧ.

— Тэ гортын? Но, мый? — шыасьӧ сійӧ ме дорӧ. — Тэ аски куртны ли детдомад? Куртны кӧ мунан, этайӧ курансӧ и босьт, кокни да лӧсьыд, кильчӧ улӧ шыбиті.

— Ог ме куртны мун аски — детдомӧ муна, — вочавидза бабӧлы, а сы вылӧ век пола видзӧдлыны. Пель чошкӧдӧмӧн кывза, мый водзӧ кутас сёрнитны.

Бабӧ нинӧм оз шу. И сэки ме бергӧді юрӧс и аддзи бабӧӧс. Сулалӧ кильчӧ вылын кияссӧ кынӧм вылас пуктӧмӧн, пӧсялӧм юрси прать лювдӧма юр кӧртӧд увсьыс кымӧс вылас, чужӧмыс банйӧма шонді водзад, и пӧрысь-пӧрысь, чукырӧсь тшӧка лыыс дрӧжжитӧ, и вом доръясыс пӧшти еджыдӧсь и тшӧтш тіралыштӧны.

— Ой, бабӧ! — ымӧста ме и уськӧдча сы дінӧ, ляса морӧс бердас.

Бабӧ менӧ тшӧтш сывъялӧ и лапӧдыштӧ мышкуӧ, кыдз коркӧ ичӧтдырйи лапӧдліс, ачыс кайтӧ:

— Но, но... Он кӧ ӧшыбитчыв, он и велав овнысӧ... Эн тай некор акпашӧсь вӧлӧй...

Тадз вель дыр кутчысьӧм бӧрын сійӧ вештыштӧ менӧ медбӧрын ас дорсьыс, вежсьыштӧм, стрӧгмыштӧм гӧлӧсӧн юалӧ:

— Нуин ӧнтай? Кодлы нӧ сетін? Мый шуисны?

— Еленыслы и сеті... — ме лэдзи юрӧс. — Сійӧ эз тшӧкты Марья Ивановнаыслы висьтавны, да ме эг вӧч сідз, кыдз тэ тшӧктін... — Лэдзӧм юрӧн и нурбыляла-висьтала бабӧлы.

Бабӧ суитчӧ менам висьтасянінӧ:

— А йӧй, дзик йӧй, ӧд сӧмын сідзи и вӧчӧ, кыдзи тшӧктӧны! Кодлӧн аслас юрыс абу!.. Повзинныд жӧ инӧ гусясьӧмтӧ явитны, скарединаяс? Еленыс нӧ сійӧ мый думайтӧ? Абу нин ӧд челядь сійӧ...

— А сійӧ шуис, ме пӧ кӧсйи тэнӧ прӧверитны, честнӧй абу.

— Сідзи и шуис?

— Да... А мем кажитчӧ, немся оз прӧверит. Мудеритӧ... Бӧбйӧдлӧ менӧ...

— Тэнӧ, коньӧрӧс, бӧбйӧдлыныд... — Бабӧ серӧктыштӧ, сэсся ышловзьӧ. — Ӧнтип Ӧгашыс, мамыс Еленыдлӧн, нэмсӧ пыкмӧм пӧв кодь сьӧкыд вӧраса вӧвлі, а лукавствонас да наянлуннас кодӧс колӧ щелльӧ сюяс и пазйӧ йӧртас. Эг ӧмӧй висьтавлы, кыдзи менӧ рематиз кокнас ылӧдліс? Нылыс, чайтан, мӧд нянь шомысь? Дзик мамыс! Колхозсьыд кыдзи вильскӧбтіс? ФЗУ-ӧ муніс да тӧлысь ветліс, сэсся бӧр локтіс да детдомӧ пырис уджавны. И матын, да он кватит сэтшӧмтӧ. А турун да пес кыскыны вӧв налы колхозысь колӧ. Ме зэв бура найӧс гӧгӧрвоа: мамыс и Елентӧ велӧдіс. Пӧдикӧ, шуӧ, сибӧд да мальӧд пӧ нывкасӧ, сылӧн бабыс колхоз пред. Вот талун и миянӧс вугыр йылӧ заводитлісны кутны. Самыс зэв скоднӧй — няньторъяс... Еленыдкӧд сюся ов. Вердасны кӧ сэні, сёй, а гортӧ мед эз вӧв вайӧма нинӧм. А челядьсӧ любитан, тыдалӧ. Ме ӧд, бобӧй, ӧнтай тэ бӧрся детдом дорӧдз вӧтчылі, ставсӧ аддзылі. Кӧсйи ачым Мария Ивановна дорас пыравны да эсся эг нин пыр. Гашкӧ, мися, и кадсӧ тэрмӧдлыны оз ков, лёкыс ачыс письтас. А Мария Ивановнаыс, колӧкӧ, оз лючки гӧгӧрво дай... Кажитчӧ кӧ, уджалышт инӧ челядь дорас.

Буракӧ, челядьыдлы колӧ, мед кодкӧ быть ошкыштас да пасйыштас тэнсьыд бур вӧчны кӧсйӧмтӧ, мед кӧть нин и бабыд аслад. Сылӧн тайӧ кывъясыс «а челядьсӧ любитан» меным сэтшӧма мӧрччисны, быттьӧ благӧслӧвитісны челядь дорад уджавны. Аскинас муні детдомӧ кыпыд лолӧн да ыджыд кӧсйӧмӧн вӧчны челядьыслы мыйкӧ бурӧс. А мый челядьпияныдлы бурыс, абу кӧ ворсӧм?

Первойсӧ ме пырджык ворслі ӧтсяманог, мый тӧдлі да мыйджык сиктса челядь ворслісны. Но тӧдмаси Нина Васильевнакӧд, старшӧй группаса воспитательницакӧд, и менам тӧдӧмлунъяс ёна озырмисны. Вӧлӧмакӧ, позьӧ ворсны быдсяма ногыс. Шуам, видз вылын, котравтӧг да тушмылясьтӧг на позьӧ ворсны дасысь унджык ворсӧмӧн: «Коді медводз аддзас катшасин?», «Корсь татшӧм жӧ рӧма дзоридз», «Ещӧ кутшӧм турунлӧн татшӧм жӧ корйыс?», «Мыйӧн торъялӧ катшасин горадзулльысь?» да уна-уна мукӧд ворсӧмъяс на. Найӧ тӧдмӧдӧны челядьӧс быдмӧгъясӧн, велӧдӧны дзоридзьяслысь рӧмъяссӧ торйӧдны, коръясыслысь серсӧ да ыдждасӧ, тшӧтш и артасьны велалӧны челядь. Ӧти кывйӧн кӧ, ставнас вежӧрнысӧ сӧвмӧдӧны. И вын-эбӧснысӧ тшӧтш.

Лункосмӧснад уджалігӧн ме видз вылын на курта либӧ ытшка, а думайта аскиа лун йывсьыс, кутшӧм выль ворсӧм ме аски налы сета. Налы выль ворсӧмъяс корсялігӧн и ачым пыр выльтор тӧдмалі да аддзи. Аддзӧмторйыс и ачымӧс шензьӧдліс, со ӧд, мися, ӧнӧдз эг на тӧдлы.

Но ӧдйӧ тай кольӧ гожӧмыд. Со и, бара нин ар локтӧ. Ыджыд чой лэччис карӧ велӧдчыны, ичӧтным пӧдругаясыскӧд книгаясӧн жӧ нок лэптіс.

— Тэ он тай нӧ дасьтысь? Он-ӧ детдомад пыр кежлӧ кӧсйы кольччыны? — шыасьӧ ме дорӧ бабӧ.

— Удита на, — шеныштча ме киӧн, но ичӧт чой пырысь-пыр суитчӧ миян сёрни костӧ, кыпыда юӧртӧ:

— А ми, бабӧ, кутам велӧдчыны и уджавны! Да ӧд, Зина?

— Кыдзи сідзи? — бабӧ оз нинӧм гӧгӧрво, видзӧдлӧ то ме вылӧ, то чой вылӧ.

— Менӧ Мария Ивановна кӧсйӧ войся няняӧ вуджӧдны.

— Войся няняӧ? — бабӧ повзьӧкодь, вач кучкысьӧ.

— Бабӧ, абу жӧ сэні сьӧкыд! Узь сӧмын челядьыскӧд! Ме велалі нин ичӧтикъяс дорас да оз и мунсьы на дінысь. Велӧдчӧм шыбитны жаль жӧ и. Вот и вӧзйыси войсяас. Шуис тай, кыкнан чойыдлы пӧ позяс узьлыны...

— А вӧчӧ, кыдз кӧсъянныд, бласлӧ кристос! Быдмӧмныд, он нин и юасьӧ... Мамыдлы нӧ эн на жӧ висьтавлӧ?

Бабӧ дӧзмискодь миян вылӧ, но ӧлӧдӧмӧн оз ӧлӧд. Сы пыдди Ӧкся пӧч, коді буретш тайӧ сёрни дырйиыс миянын вӧлі, шыасис бабӧӧс дивитӧмпырысь.

— Челядьыслы быть нажӧтка кыськӧ корсь. Ачыс деньгаыс кианыд воис да ӧткажитчинныд-а. Чайтанныд, войнас сэн, детдомад, лӧсьыд? Сэні ӧд войдӧр школа вӧвлі. Ыджыд ныра Наталь стӧрӧжикаавліс да век вӧлі висьтасьӧ, заводитасны пӧ гажтӧмъясыс йӧктыны, да сӧмын нин швуча-швачакылӧ...

— Сійӧ эськӧ ті, выжывӧ, Натальыдкӧд нинӧм абусӧ сӧранныд, — вомаліс Ӧкся пӧчӧс бабӧ, но мӧдыд эз ӧвсьы:

— Эн шу... Обчественнӧй местаад некод пернапас оз чӧвтлы...

Татчӧ бабӧ скӧрысь нин орӧдіс пӧчӧлысь варовитӧмсӧ:

— Босьтӧмыд да нинӧм абусӧ шлёпӧдчан, пӧрысь морт! Кутшӧм гажтӧм гаралан? Ладинечьяс сэні олӧны, безгрешнӧй ловъяс да... Ті, челядь, эн кывзӧй выжывсӧ...

Но Ӧкся пӧчлӧн кывъясыс гажтӧмъяс йывсьыд абу жӧ ортсыті мунӧмны, лясӧмны жӧ менам вежӧрӧ. Войнад кӧть кык чой дежуритам, а шуштӧм босьтлӧ. Торъя нин, кор челядьыс и чой унмовсясны. А друг, мися, и збыль йӧктыны кутасны коридорас гажтӧмъясыс? Кыдз-мый позьӧ — улӧс кокӧн и, кӧл-вӧньӧн спальня ӧдзӧс домала, медым гажтӧмъясыс эз вермыны пырны миян дорӧ. А спальняын ветымынысь унджык челядь. Загреки, мед кӧть посни челядьсӧ оз жӧ повзьӧдны. Крепыда эськӧ узьӧны найӧ да. Аслым на ковмылӧ садьмӧдны кодсюрӧӧс, медым вольпасьсӧ эз кӧтӧдны. Эмӧсь миян сэтшӧмъясыс... А ӧтчыд кудриа юра Наташа висьмыліс, да кык чой син эг лапнитлӧй войбыд. Мария Ивановна дорӧдз ковмис гортас котӧртлыны. Сэки, небось, эг думыштлӧй, мый коридорад кутшӧмкӧ гажтӧм эм. Ырсниті спальняысь ывлаӧ дай котӧрта, нинӧмысь ог пов.

Ӧтчыд повзьылі жӧ. Ой и повзьылі! А повзьӧдчысьыс... И думыштныд он куж. Сэки ме ӧтнам нин дежуриті. Чоюк менам скарлатинаӧн висьмис зэв чорыда, больничаын куйліс. Челядь узисны нин. А гырысьджыкъяссӧ, морт куимӧс, ме пыр сёрджык водтӧдлі, найӧ меным отсасьлісны и тӧварыш пыдди вӧліны. Сійӧ рытнас ми дыркодь нин бумагаысь лым чиръяс вундалім, ньӧжйӧник варовитім да сьылім Дед Мороз йылысь. Виччысим Выль во, залын сулаліс мичмӧдтӧм на ёлка. Друг Гера кутіс шуны: «А кыланныд, Дед Мороз ачыс ми дорӧ локтӧ? Буракӧ, козинсӧ нин ёлка улад пуктыны кӧсйӧ».

— Кутшӧм Дед Мороз, мый тэ, Гера, сӧран?

— Да кывзы кӧть...

Чошкӧді пельӧс. Збыль, кодкӧ локтӧ, пырис посводзсянь коридорӧ, ӧдзӧс клопнитӧм и кок шы кыла. Туп-топ, туп-топ ветлӧ.

Ме весьӧпӧри. Ой, коді нӧ? Игана жӧ ӧдзӧсыс вӧлі. Шыш, колӧкӧ, ывла ӧшиньті пырис?

Менам повзьӧм вуджис, тыдалӧ, челядьлы, лӧнисны найӧ, ме вылӧ дзоргӧны, а ме мый... Дрӧжжита сӧмын. А кок шы, кылӧ, миян спальня ӧдзӧс дорӧ нин локтӧ. Вугъяс кутчысис! Сувтіс менам сьӧлӧм. А Гера кыдзи тай горӧдас:

— Эй тэ, Дед Мороз! Мый повзьӧдчан?

— Ме абу Дед Мороз, ме — Миша! — кылӧ ӧдзӧс сайсянь.

«Ой, тайӧ жӧ Киселёв Мишалӧн гӧлӧсыс!» — но ме ог на лысьт восьтыны спальня ӧдзӧс, пытшсяньыс на шыася:

— Миша тэ? А кыдзи татчӧ веськалін? Миян жӧ кильчӧыс игана вӧлі.

— Ме тай кутчыси вугъяс, да воссис-а... Пыри, со... Кытчӧкӧ дзебсьӧмныд сизим томан сайӧ. Гашкӧ, восьтыштлан?

Менам повзьылӧм сьӧлӧмӧй лӧньӧ, тырӧ радлунӧн, вӧлись кватитча ӧдзӧс иганӧ, тэрмася-восьта, сійӧ оз сетчы, челядь мем отсалӧны.

— Миша!

Ыджыд кӧч ку шапкаа, пася и ставнас гыӧра да нюмвидзысь вома, сулалӧ Миша миян спальня ӧдзӧс весьтын. Быттьӧ ыджыд мыжысь кӧсйӧ мездысьны, шыасьӧ:

— Каникулъяс вылӧ лэдзисны, пырала, мися...

— Эг ӧмӧй игнавлы, вунӧдчи ӧмӧй? — Миша вылӧ дзоргигтыр, шуала мыйлакӧ. Быттьӧ ог тӧд, мый сылы ӧні оз тайӧ кывъясыс ковны. А челядь, куимнанныс, уськӧдчисны Миша дорӧ да гӧгралӧны сы гӧгӧр и радлӧны, малалӧны гыӧрзьӧм паськӧмсӧ:

— А тэ збыль абу Дед Мороз?

— А Дед Морозыс тошка дай беддя, а менам тош ни бедь абу, — сералӧ Миша. Сэки и ме смелмӧдча да уськӧдча Миша дорӧ, сывйышта сійӧс да окышта кӧдзыд бандзибас. И пыр жӧ повзя: «Мый ме вӧчи?!»

Окыштчыныд таӧдз эг на лысьтлыв, кутшӧм окыштчӧм, и думыштныс полі, а со, ас тӧдлытӧг кыдз артмис!

Мишакӧд ми зэв шоча пондім аддзысьлыны. Налысь 10-ӧд классӧ миян школаын тупйисны, этшаӧн пӧ велӧдчысьясыс да. Районӧ вуджӧдісны. Сэні и Миша олӧ ӧні, корсюрӧ сӧмын гортас волӧ. Со тай, каникул вылӧ висьтасьӧ локтӧмӧн. И менӧ абу на вунӧдӧма...

Но меным и яндзим нин сыысь, бӧр нин ыста ме:

— Мун, сэсся, Миша, челядьыслы узьны нин колӧ...

— Муна, дерт... Тэнӧ тай аддзылі...

Ми челядькӧд ӧтвылысь колльӧдам Мишаӧс кильчӧ вылӧдз, игналам ӧдзӧссӧ и пырам спальняӧ. И друг Гера юалӧ:

— А Мишаыс тэнад папа?

— Абу жӧ папа, — вочавидза ме.

— А абу кӧ папа, мыйла окыштін?

— Сы вӧсна, мый любита.

— А менӧ любитан?

— Дерт жӧ любита! Лок, колӧкӧ, окышта тшӧтш тэнӧ.

— А менӧ? А менӧ? — шыасьӧны и мӧд кыкӧныс.

— И тіянӧс любита. Ме ставнытӧ любита. Эг кӧ любит, эськӧ, эг и тіянкӧд узьлы.

— Тэ — миян мама?..

Быд рыт пӧшти татшӧмсяма сёрниӧн ме и водтӧдлі ассьым отсасьысьясӧс. Ӧд найӧ век вежласисны. Тарыт кӧ ӧтияс мекӧд кольччывлісны, то аски рытсӧ ме босьтлі тӧварыш вылӧ мӧдъясӧс нин.

Кык тӧв сідзи и лои уджалӧма войся няняӧн. Дерт, кык вонад быдторсӧ лои аддзылӧма, ставсӧ кӧ висьтавны. Кык вотӧ шуныс кокни, а збыльвылас — ой-ой кузь!

Уна вежсьӧм сійӧ кадколастнас лоис. Медпервой — война помасис. Сиктӧ кутісны локтавны фронт вылысь мужикъяс, эз, дерт, ставыс, кодъяс ловйӧн колисны. Но бабӧ миян век предалӧ, виччысьӧ воддзасӧ — войнаӧдзса председательӧс. «Ен сыкӧд, батюшко ловъя кольӧма — локтас. Дырсӧ предалі, ӧні этшасӧ предала нин», — шуліс бабӧ.

Чехословакияӧ кутшӧмкӧ карӧ комендантлы отсасьысьӧн пӧ тай сійӧс кольӧдӧмны. Коркӧ локтас быть. Мамӧ, кыдзи и век, вӧрын да сплав вылын, прамӧя гортын оз и овлы. Помасис кӧть войнаыд — сылӧн уджыс эз на помась, унджык на, колӧкӧ, лои. Войнаӧн жугӧдӧм сиктъяслы да каръяслы ӧд ещӧ на уна ковмис вӧрыс. Ыджыд чой помаліс карын кык вося пединститут, локтіс бӧр гортӧ, математика кутас школаын велӧдны. Ичӧт чой тай сералӧ, меным пӧ пыр кутас математикаысь двойкаяс шлёпӧдны, ог пӧ восьмӧй классад татчӧ кольччы, лэчча карӧ музыкальнӧйӧ. Но, коньӧрӧй, чорыдатӧ висьӧм бӧрын, зэв сьӧкыда кок йылас сувтіс да, буракӧ, крепыдаыс сувтны оз на и вермы регыдӧн. Сьӧлӧмас кучкӧма сьӧкыд висьӧмыс, порок пӧ лоӧма. Кутшӧмкӧ врач карысь воліс, тшӧктӧ операция вылӧ Ленинградӧ нуны. Акань миян, андел миян, ставлы нимкодясян-любуйтчанторным лоис сьӧлӧм дойӧн став семьялы. Но ачыс оз шогсьы, сералӧ, ме пӧ ог жӧ кув, бурда бӧр, сӧмын Ленинградас ӧдйӧджык колӧ мем мунны, мед сьӧлӧмысь клапансӧ бӧр ас дзир йылас пуктасны.

Полякъяс мунісны бӧр рӧдинаас. Эспир тьӧтушка сӧмын коли татчӧ миян шойна вылӧ узьны. «Езус Мария, Матка боска, мыйысь нӧ тэ менӧ тадз дойдін? Ме коли ӧтнам! Мем ковмас ӧтнамлы мунны!» — бӧрдліс Эспир, сылӧн старикыс, тьӧтушка гу дорын.

— Видза колянныд, челядь, бура велӧдчӧй, — янсӧдчигас шуисны миянлы немецкӧй кыв велӧдысь гозъя Ядвига Абрамовна да Юзеф Абрамович.

Уна вежсьӧм лои и миян детдомын. Мария Ивановна Ленинградас нин муніс, Нина Васильевна, менам пӧдругаӧй, сы местаӧ директорнас лои. Ме завидьта челядьлы и детдомса уджалысьяслы: бур директор налӧн лоӧ. Важ воспитательяс унаӧн жӧ нин абуӧсь, разӧдчисны. Локтісны выльяс, томиникӧсь, педучилище помалӧм бӧрын. Дивӧ абу — муніс вир кисьтана война, а миян Сыктывкарын выль дошкольнӧй педучилище восьтісны. Сылӧн первойя петасъясыс и воисны миян детдомӧ. Ёна лӧсьыд лоӧ ӧні миян детдомад. Сӧмын ме эновтлыны кӧсъя сійӧс: велӧдчыны лэчча педучилищеӧ, помала сійӧс, воспитательницаӧн воа. Челядькӧд уджавны мем зэв ёна кажитчӧ. Нина Васильевна тай пыр шуӧ, челядькӧд уджавны пӧ быттьӧ тэ и чужлӧмыд, талант пӧ тэнад эм. Чайта, каитчыны ог кут тайӧ туйвежсӧ бӧрйӧмысь.

И со, ме машина вылын. Сьӧрысь детдомсянь направление да характеристика. И кӧсйӧм, ыджыд кӧсйӧм велӧдчыны, унджык тӧдмавны да аддзывны.

Сулала кузовас и нюмвидза: ме лэчча карӧ. Машинаӧс менсьым кытшалӧмаӧсь челядь, зэв унаӧн! На пӧвстын тыдыштлӧны и воспитательницаяслӧн чужӧмъяс. Со и Ӧнтип Елен тыдовтчыштліс, тшӧтш воӧма. А мортыдлӧн, колӧкӧ, и лӧгыс петӧ ме вылӧ и завидьыс. Оз ӧд сійӧ, а ме велӧдчыныс муна, меным детдомыд направлениесӧ сетіс. Но кысь на ещӧ и педучилищеас мунас, седьмой помалӧм йывсьыс абу справкаыс да.

А этані, со, дзик кузов дорас, менам семья — мамук, бабӧ, чойяс, весиг Ӧкся пӧч кыссьӧма. Бедь вылас ӧшйӧмӧн сулалӧ да ещӧ на мыйкӧ и шуны кӧсйӧ мем.

— Эн гажтӧмтчы! Мӧд во ме локта тэ дорӧ! Музыкальнӧйыс пӧ педучилищесяньыд абу ёна ылын, — кузов дорышас кавшасигмоз, шыасьӧ ме дорӧ ичӧтик чойӧй. Ме сылы шенася воча да горза: — Лок! Лок! — ог и думыштлы, мый медбӧръяысь аддза сійӧс.

И ыджыд чой мыйкӧ висьталӧ, сійӧ кык во карад оліс, ставсӧ нин кар олӧмтӧ тӧдӧ, век мыйкӧ менӧ велӧдыштны кӧсйӧ, но ме ог кыв сійӧс, ме видзӧда мамук да бабук вылӧ, виччыся, мый найӧ шуасны. Но найӧ чӧв олӧны. И найӧ чӧв олӧмысь ме кыла и аддза — благӧслӧвитӧны менӧ.

Машина вӧрзис, дзобнитіс менӧ кузов дорышас.

— Аддзысьлытӧдз! — горза юр гоньгӧдӧмӧн, ӧвтча мый вынысь.

А машина гуранӧсь туйӧд ӧтторъя тёпнитӧ, кульӧ-нуӧ менӧ сикт улич кузя. Челядь чукӧр, мамук, бабӧ, чойяс ылынӧсь нин, век на шенасьӧны кияснас. Менам синмӧй вазьӧ, синва пыр омӧля нин аддза найӧс. Регыд и дзикӧдз тупкысьӧны-бердӧны. Ме гӧгӧрвоа, мый медбӧръя керкаяс нин орччӧн кывтӧны, регыд и сиктӧй кольӧ бӧрӧ.

Видза колян, менам чужан-быдманінӧй! Видза колянныд, горадзуль кӧра видзьясӧй да бобӧнянь кӧра ыбъясӧй!

Видза колян и тэ, менам зарни пӧраӧй, челядьдырӧй! И курыд тэ вӧлін, и сьӧкыд, а медся тай на дона да некор вунӧдлытӧм.