ШОНДІЫС ЛОМАЛӦ НА

Эз кӧ Анна вежань вайӧд, эг эськӧ и аддзы мамӧлысь гусӧ. Кодакӧкості ичӧтик понӧльыс удитӧма быдмыны, быдса коз пу нин, паськыд да веж лапъяса. И лӧсялӧ быттьӧкӧ, мамӧлысь дзебанінсӧ торйӧдыштӧма мукӧд гуяссьыс, саймовтӧма ковтӧм синъясысь.

Кодакӧкості шуа, а эг ӧд волы нин ме татчӧ во сизим гӧгӧр. Сизим воыд абу нин ичӧт кадколаст. Со нӧ, пуыс кыдзи паськалӧма да быдмӧма. Дай ме ачым эг жӧ, буракӧ, тайӧ каднас вежсьытӧг ов.

Абу тай мортыд лэбач, он на и пыр жбыркнит, кор кӧсъян. Ылын ӧд ме ола, Латвияын, самӧй море берег дорас, Лиепая карын. Лыддьы, весиг ӧні мӧд сарство-государствоын. Тшӧкыдаыс волынысӧ нӧ кыдзи?

Веськалан тай и коми нывбабаыд сэтчӧ. Дай, сідз кӧ нин шуны, коми йӧзыд ӧні быдлаӧ нин разалӧмаӧсь. Комиӧ воддза волігас тай висьталӧны вӧлі, быттьӧкӧ пӧ Америкаысь ӧти коми тьӧтка-миллионерша волӧма чужанінсӧ видлыны. Ёна пӧ и завидьтӧма татчӧс нывбабаяслы, кокниа пӧ оланныд. Збыль ли, лӧж ли сэсся сёрнитісны. Колӧкӧ, и збыль.

Ме тай, со, Латвияӧ веськалі-а. Морскӧй офицер сайӧ петалі да. Судьбаыд сійӧ морттӧ новлӧдлас, верӧстӧ индас и оланногтӧ вежас. Медтехникум помалӧм бӧрын Печораӧ менӧ, том нывкаӧс, ыстісны уджавны. Тӧдмаси сэні ӧти зонкӧд, речнӧяс вӧлі велӧдчӧ. Павел нимыс, мусаник. Меным зэв ёна кажитчыліс. Армияас Павел курсантӧ веськалӧма. Гижліс тай, помала пӧ тані велӧдчӧмӧс да морскӧй офицер лоа. Кӧсъян кӧ офицер гӧтырӧн лоны, пет пӧ ме сайӧ. А мый нӧ, кажитчыліс да, «огсӧ» эг и шу.

Ёнасӧ эськӧ ог и каитчы да. Вывті шань да авъя менам Павлушаӧй. Ачым тай шуа: ен кодь, мися. Сӧмын вывті нин уна новлӧдліс менӧ ен кодь верӧсыд. Вой море берег пӧлӧныд и Балтика пӧлӧн. Кӧн сӧмын эг овлӧй да кысь сӧмын васӧ эг юлӧй! Военнӧйыдлӧн абу ас вӧляыд, кытчӧ индасны — сэтчӧ и мунан. Сӧмын ӧти местаӧ овмӧдчыштны кутлан — выль приказ нин: вуджны мӧдлаӧ. Дӧзмыла жӧ вӧлі, да мый нӧ керан. Павлушалӧн служба.

Бӧръя дас восӧ бур йӧз мозыс нин олімӧ, сэні, Латвияас, Лиепаяас. Быттьӧкӧ и вужъясьны нин кутлім дай. Патера кык жыръя, гараж, дача нин лӧсьӧдлім и. Быдсяма дивӧсӧ пуктам да быдтам. Муыс сэні, ен сыкӧд, быдторсӧ рӧдитӧ. Томиник яблӧг да слива пуяс садитлім неважӧн на, а колян во кулак гырся яблӧг нин артмӧма вӧлі, сливаыс аминь уна и. Вот сӧмын да сёй. Помидорыд кулак ыджда артмӧ и.

Ошйысьӧмакодь лои, а ме эськӧ ачым эг на и ёна кекӧс пуктыв да. Спецшколаын челядькӧд уджалі да тӧв и гожӧм пырджык накӧд нокси. Жальӧсь коньӧръяс, да век чайті налысь коньӧр олӧмнысӧ кокньӧдыштны. Уна-ӧ эськӧ медсестраыд верман сетны да, век жӧ...

Дачаын градъяс гӧгӧрыс пырджык верӧсӧй бергаліс. Отставнӧйыдлы да сійӧ здоровьеӧн мый сэсся керны? А му дорас да свежӧй сынӧд вылас век нин сылы долыдджык. Ноксьӧ ньӧжйӧник. Крестьянин пи жӧ ӧд, му уджсӧ радейтӧ. Кызь во чӧж море пыдӧстіыс уялігӧн нӧ кыдз он гажтӧмтчы му уджсьыс? Вот сӧмын дыр-ӧ Енмыс шулӧма сылы легнысӧ таладор вӧльнӧй светас? Атомнӧй пыжнас нӧ ва увті уялігас оз вош здоровьеыд? Кымынысь, колӧкӧ, аварияыс пыжас вӧлі да. Ачыс эськӧ Павел некор эз норасьлы, абу сэтшӧм мортыс. Да ме ӧд абу синтӧм, аддза ставсӧ. Кутшӧм пезин кодь мужик вӧвлі! Сійӧ тувччӧ — оз воськовт, а йӧктыштӧ. Кыв шуас — вомыс нюмдыштлӧ, синмыс дзирдыштлӧ. Ӧні пиньыс вомас эз кут кольны, бурысь кодь сук юрсиыс кытчӧкӧ воши и. Куш плешка лои.

А этшнас кага кодь кутіс лоны. Аддзас быдмӧглысь веж петассӧ — зонпосни моз радлӧ, кекӧначасьӧ. А кулак ыджда помидорыд гӧрдӧдӧма — вомыс вашвидзӧ пять на шесть. Олюшка пӧ, Олюшка, видзӧдлы жӧ, кутшӧм дивӧ вермӧ муыс сетны!

— Бура бабитан, да ӧд, дерт, сетас, — серала ме. А сылы нӧшта на любӧ, ошкыштан да. Ме пӧ, ме тайӧс быдті-бабиті! Кӧсъян видлыштны?

Нетшыштас медыджыдсӧ да медгӧрдсӧ, пожйыштас ваын да мыччӧ меным:

— Сёй, Олюшка!

Менам горш дін пыр и гӧрддзасяс любӧысла да Павелӧс жалитӧмысла. Этатшӧм, мися, морт и мыйла нӧ татшӧмыслысь меддонаторсӧ, здоровьесӧ, нинӧм жалиттӧгыс мырддьыны?

Ачым ӧд ме абу торъя мича ни статя, а нэмсӧ пыдди пуктыліс менӧ Павлушаӧ. Мый нӧ нӧшта колӧ нывбабаыдлы? Гозъякост ладмӧмыс и, шуласны, медыджыд шудыс. Сӧмын ыджыд шудӧй менам курыд кӧра, ой, курыд кӧра! Юрсиӧй пыр сулалӧ, стракыс ас бердсьым оз и лэдзчысьлы, друг, мися, верӧсӧй коляс менӧ ӧтнамӧс. Оз кӧ ло? Ок-ок-ок! Да ӧд сэтчӧ жӧ и олӧмыс, со, кыдзи бергӧдчис. Йӧз муын олысьяс лоимӧ! Латышъясыд бокӧвӧйястӧ оз ёна радейтны. Вӧтлыны кӧ кутасны? Вот бедаыд лоӧ. Павел кӧ дзоньвидза вӧлі — мый. Век нин кокньыдджыка венім став неминучасӧ. А ӧні... Но да ладнӧ — Ен да бур йӧз. Мортыд тай век надеянас олан.

Таво и ме эновті ассьым уджӧс, жалюк челядьӧс. Пенсия вылӧ петі. Кад локтіс.

Петі заслуженнӧй вылад да первой делӧ и верӧслы шуа: Павлуша, мися, донаӧй, лэдзлы тэ менӧ гортӧ, чужан-быдманінӧ. Пока верма на. Локта да сэсся пенсионеравны кутам ӧтвылысь. Ветлы, шуас, ветлы, сӧмын эн дыр манитчы сэні-а. Мися, став рӧдвуж ордын пока ог гӧстит, ог лок.

А гӧститан тай. Рӧдвужӧй, шондібан, абу кольӧма да! Пӧрысь дядь гозъя сӧмын да и найӧ талун-аски олӧны. Коді томджыкыс, ставыс кытчӧсюрӧ разӧдчӧмаӧсь.

Сьӧлӧмшӧр гажлунӧй, менам Коканянь грездӧй! Абу кутӧма кольны! Водзті, миян ичӧтдырйи, кутшӧм керка-картаӧн да скӧтӧн-жывӧтӧн олісны! Посни челядь сымда шуксьыліс и том йӧзлӧн рытъяснас гажыс пулывліс. Ӧні шы ни тӧв. Кодалысь мужик, гашкӧ, чӧв-лӧньсӧ торклас. Пасибӧ шу, кӧть кодалысьясыс эмӧсь на да. Сідзкӧ, абу на дзик кулӧма сиктӧй. Школасӧ эськӧ важӧн тупкылісны, но ичӧтик магазинтор эм на. Вайыштлӧны на сэтчӧ курыд зеллясӧ. Мукӧд тӧвар эськӧ шоч гӧстя да. Няньсӧ ваясны кӧ, и то бур. А оз кӧ — нӧшта бур, пызан саяд шуйга китӧ оз ков уджӧдны. Яя сёяннад да капуста-картупельнад эськӧ оз на, слабог, лыддьысьны да. Тырмыштӧ на да. Дерт, коді скӧттӧ видзыштны вермӧ. А оз кӧ, оз жӧ сылы енэжсяньыс киссьы.

Со тай талун Анна вежанькӧд сӧмын кыкӧн и волім гуяс вылӧ. Сэсся некодлы. Дядь гозъя абу нин гуяс вывті ветлысьяс-а. Лысьӧм висьӧмнас матайтчӧмаӧсь да горт гӧгӧрыс сӧмын нин и бергалӧны.

Петім вежанькӧд да тапсьӧдім кыкӧн. Шойнаӧдзыс абу и ёна ылын. Верст гӧгӧр лоӧ. Сиктдорса вӧрас и шойнаыс миян, зэв гажаинын. Косӧд места, дзольгысь ёль эм и. Сэсся абу каръясад моз дзескыд. Оз на тані радӧн-радӧн гуасьны. Кодлы кӧні кажитчӧ на.

Муннысӧ косінтіыд лӧсьыд и. Кок уланым шавкнитлӧ лыа либӧ веж турун гартчӧ. Восьлалам ми ланьтӧмӧн. Ме видзӧдлывла водзӧ, матысмысь шойналань да водзын тапиктысь вежань вылӧ.

Ок, вежаньӧ, шондібан, кутшӧм кокни кокйӧра вӧвлін. Мунны кутан, да аняби быттьӧ мӧлксьӧдан. А ӧні сьӧктаммӧма восьласыд. Утка моз ӧтарӧ-мӧдарӧ катласьӧмӧн лашиктан. А ен сыкӧд, гӧлӧснад да ловнад абу на ляб улӧ сетчӧмыд. Збодералан на век. Оз на пӧ вед позь меным лэдзчысьныс, горт овмӧс колӧ на кутны. Вот ныв-зять пӧ воасны Воркутасьыс дай гортйӧ вода, ки крестала. Мед сэсся найӧ менам гу вылӧ волӧны. Ӧні пӧ пока ме ачым на став рӧдительяссӧ видлала.

Медводдза крестъяс тыдовтчисны да вежаньлы шуа, мися, первойӧн менам мам гу вылӧ кежалам да вӧлись мукӧд рӧдвужӧс кытшовтам.

— Кыдз кӧсъян, — кайтыштӧ вежаньӧ да сувтовкерӧ, лӧсьӧдыштӧ юрсьыс чышъянсӧ.

Тойлісны тай менӧ тадзсӧ шуны, кывйӧс кӧть курччы, да сёр нин. Ме тай пӧрысь нин да век йӧй! Вежань, гашкӧ, первой кӧсйис аслас рӧдимӧйяс дорас ветлыны да? Со тай нӧ эстчаньӧ, ёльланьыс, видзӧдлывлӧ. Верӧс дай пи вед сылӧн тані.

Верӧсыс, Лавер дядь, шеп кодь мужик вӧвлі, сэтчӧ жӧ чотіктіс, но война вылӧ евокаанӧйӧс босьтлісны жӧ, трудармияӧ ли мый ли. Ловсӧ тай чужанінас мортыд вайліс жӧ-а. Локтӧм бӧрас дзик пыр и кувлі. Куим челядьӧс вежаньлы кольліс. Кык нывка да питор. Кӧсьтук, мекӧд тшӧтшъя вӧлі.

Некыдз вунӧдны Костясӧ ог вермы. Но нин сійӧ муса да шурыд-варов зонка вӧлі. Ворсігъясӧ сійӧ и челядьлы юрнуӧдысь. Пудъясьны кутам, да татшкӧдас жӧ быдсяма лыддьысянкывсӧ. Ачыс и лӧсьӧдас кодакостікӧ. Медся ёна радейтліс «ки курнан-карнан» бергӧдлыны. Да шуас, огӧ пӧ заводитӧй ворсны сэтчӧдз, кытчӧдз он ставӧн аддзӧй кыв, мед «карнан» мозыс «ан» вылӧ жӧ помасьӧ. Костялысь мыйлакӧ ми ставӧн кывзысьлімӧ. Кӧмтӧм кока ватага, ми лӧням да зыралам кымӧснымӧс, думайтам-корсям «ан» вылӧ помасян кыв. Со, и кодкӧ горӧдӧ:

— Куран!

— Мо-ло-деч! — горӧдӧ Костя. А сэні мӧд нин чилзӧ:

— Кокан!

И сідз, медбӧрти миян артмӧ зэв кузь лыддянкыв:

Ки курнан-карнан,

сю шеп ӧктан чуман,

той сыналан сынан,

чери кыян кыснан,

шыд сёян пызан,

мӧс голяысь жыннян.

Бом-бом-бом!

Пышйӧй, кута!

Мукӧддырйи сідз нюжӧдлім лыддянкывсӧ, весиг вунӧдлім, мый ради заводитлімӧ.

Ов да ов эськӧ бур йӧзлы да мамыслы радлӧм вылӧ сэтшӧм вежӧра мортыс, да абу кузь нэма вӧлӧма Костяыс. Ловъя кӧ ӧнӧдз вӧлі, тӧда: эз эськӧ татчӧдз во менам Коканянь грездӧй. Эз эськӧ!

Школасӧ помалӧм бӧрын Костя Вӧркутаӧ мунліс горнӧйӧ велӧдчыны. Сэні пӧ стипендияыс ыджыдджык. Сэсся сёрӧнджык и чойяссӧ ас дінас тшӧтш кыскис. Вежаньлӧн ӧти ныв ӧні на век сэні. Сійӧс и виччысьӧ гортас Анна вежань. Колян гожӧм зятьыс волӧма да ичӧт керкасӧ вагонкаӧн вӧлі эжӧма. Овны пӧ, гашкӧ, воам да.

— Кӧсйӧны тай да, ог тӧд, воасны оз. Воліс тай муса пиӧй...

Майшасьтӧг оз ов пӧрысь нывбаба. Костяыс во дас водзті, ой, сӧра, буретш сизим во водзті — ме сэки бӧръяысьыс тані гӧститі — локтӧма вӧлі мамыс дорӧ овны. Пыр кежлӧ пӧ локті. Шахтёрскӧй стаж пӧ лои тыртӧма, ӧні пӧ тані мӧда пятилетньӧй планъяс тыртны да продовольственнӧй программа.

Ме сэки, помнита, сералі сы вылын. Мися, ӧдвакӧ нин локтан сиктад куйӧдсӧ зыртны, велалӧмыд нин кӧ еджыд дӧрӧм-галстукӧн вӧччыны. Костя серамсорӧн жӧ дорйысис менамысь:

— А мамӧсӧ нӧ прикажитан ӧтнассӧ кольны? Воркутаад ӧд сійӧ оз мун. Сэсся ӧд сэні ме местаӧ дасӧн воасны. А татчӧ коді воас? Медбӧръяясыс, со, пышйӧны да. Тэнсьыд племянникъястӧ и босьтам. Кымынӧн вӧліны? А ӧні бать-мамыс регыд ас кежас кольӧны. Медбӧръя нывкаыс карӧ мӧдӧ велӧдчыны. А чайтан, бӧрсӧ воас? О-оз! Сэтчӧ верӧс сайӧ петас. Вот тадзикӧн, Ольга.

— Да, Костя, сідзи кымын и эм, но век жӧ... Меным оз эскыссьы, мый тэ пыр кежлӧ карсӧ эновтан. Тэнад сэн конфликт? Да? Тэ жӧ сэтшӧм колана специалист сэні. Маркшейдер!

Костя вак-вакӧн серӧктіс:

— Но тэ, Ольга! Да ӧні ме мӧд удж вылын нин вӧлі! Почётнӧйджык креслӧын пукалі. Парткомын кык во чӧж! И тӧдан, ӧтилаас и мӧдлаас ме зіли став сьӧлӧмсянь, вежӧрӧс и вынӧс медбӧръяӧдзыс сетлі. Но... Оля, но... Пока эг пуксьы партком креслӧӧ, эг гӧгӧрволы унатор. А пукси, и ой-ой! Веритан он, зывӧктӧмӧдз мустӧм лои ачым аслым. Збыль тай ме ыджыд машиналӧн винттор! Дай сійӧ на винтторйыслысь шуруп тшупӧдъяссӧ напилӧкалӧны быд лун. Со мыйла, вӧлӧмкӧ, ыджыд машинаыс оз вермы ӧдсӧ босьтны! Ӧд и мукӧд винтъясыс менам моз напилӧкалӧм шурупа жӧ. Тэ менӧ, Ольга, гӧгӧрвоан?

— Ог ёна, но чайта: ыджыд вен тэнад кодсюрӧкӧд вӧлі.

— Сідзи кымын, — ньылыд сетчӧ Костя да шеновтӧ кинас. — И весьшӧрӧ накӧд вензьыны. Пока мне не по зубам. Да ладнӧ, Ольга, та йылысь коркӧ мӧдысь на варовитам. А в итогесӧ: ӧні ме тані. Кӧсъян видзӧдлыны, кутшӧм шыӧдчӧм ме гижи совхоз директорлы?

— Кӧсъя.

— Нинӧм сэтшӧмторйыс. Кора управляющӧйӧн пуктыны менӧ тайӧ отделениеас. Вот и ставыс. Ачыд вед аддзан, пока ме тані ичӧт чин — тшупся стройбригадаын. Меным тайӧ этша! Мем ыджыдджык масштаб колӧ.

— Тӧда, — шуа ме. — Но гӧтырыд... Локтас-ӧ татчӧ?

— Локтас.

Сэки ми пукалім Костякӧд найӧ кильчӧ помын. Сійӧ резина сапӧга да еджыд дӧрӧма, кизьяссӧ улӧдзыс разялӧма. Сёрнитӧ и ӧтторъя шылькнитыштӧ кымӧс вылас лювдысь юрси пратьсӧ. Ме купайтчанінысь локті, сарапана, ой-ой, моднӧй дама, прибалтикаса гӧстя.

Тӧді-ӧ сэки ме, мый Костя водзӧ вылӧ олӧмсӧ нин аддзӧ да зільӧ сійӧс матысмӧдны. Эг, дерт. Ӧні сӧмын воссьыштіс синмӧй, кор ставыс гӧгӧрпӧв кумыльга бергӧдчыны кутіс. И кор абу нин Костя.

Оз эскыссьы, но факт — абу ловъя. Сыӧн стрӧитӧм фермаыс сӧмын и кольӧма грезд помӧ йӧзлы гараланпом вылӧ. Кӧсьта двор. Сійӧ скӧтнӧй двор радиыс и, колӧкӧ, эз на дзикӧдз быр грездыс. Некымын том гозъя кольӧма на. Мӧс лысьтӧны да кукань видзӧны аньясыс, верӧсъясыс жӧ налӧн коді трактор дорын да коді гаражын да — тырмӧ, майбыр, уджыд сиктад.

Сёрни панан сиктса бабаяскӧд да висьталӧны тай, муртса пӧ кык во кежлӧ мыччысьліс югыд шонді моз Анналӧн пиыс да эг сяммӧй видзнысӧ, мӧдаръюгыдас без пӧру-времени мӧдӧдімӧ.

Юася, кыдзи нӧ, мися, мыйла инӧ мортсӧ лоталінныд?

Тьӧтӧяс сӧмын лапкучкысьӧны:

— Мыйла? Кыдзи тэныд висьтавны? Ен тӧдтӧг ӧні кутісны овны да мирас лёк выныс вывті уна чукӧрмӧма. Со, мыйла. Мый сэсся шуан да он шу. Бурджыксӧ да югыдджыксӧ помавны кӧ видзӧдӧны. Виисны сійӧс, миянлысь Константин Лаверовичӧс, лёк шпанаяс. Став бур йӧз син водзас помалісны. Со, бобушко...

Тьӧтӧлы отсаланмоз шыасьӧ и мӧд:

— Клуб кильчӧ помын вед. Вичкодорын.

Арнас картупель керны зэв уна том йӧзӧс вайӧдлӧмаӧсь. Вӧркутаысь пӧ тай пӧтӧушникъяс. Томдырйиыд тай петук кодьӧсь зонъясыд. Абу пондӧмны лӧсявны вӧркутасаясыд татчӧс том войтырыскӧд. Быд рыт кось панлӧмны.

Но а сійӧ рытнас Вичкодорын клубас концерт вӧлӧма, карса артистъяс волӧмаӧсь. Костя гозъяыд тшӧтш сэні пукалӧмаӧсь, концерт вылас. Помасяс, да петасны, а злыдни зонъясыд пӧ сарпйысьӧны нин сэні. Мездысьны ли, миритны ли сэсся кутлас Костяыс найӧс. Биа бугыльяс костӧ ӧмӧй колі пырны? Пырӧма. Кодкӧ пуртнас и сутшкас.

Господьӧй тай, челядьӧс быдтан. А найӧ этшнысӧ оз тӧдны. Мый кӧть кер. Этатшӧм мортӧс изведитісны. Эз ло Костя, Анна вежаньлӧн авъя пиыс. Дерт, пӧдикӧ, батьыс дорӧ жӧ эстчӧ дзольгысь ёль дорас дзебисны. Анна вежань тай сувтовкерӧмӧн дыркодь ёльланьыс видзӧдіс-а. Сэсся крута веськӧдчис шуйгавыв.

— Таті кежам, — шуис меным да ӧдсӧ содтӧмӧн пондіс лапиктыны. Кок улын абу нин лыаӧн шалӧдчысь туйыс, а небыдик турун. И гӧгӧрпӧв крестъяс, крестъяс. Быдӧн коркӧ ловъя морт вӧлі, ветліс ас кокнас, шогсис, гажӧдчис, быдтысис. И со, танӧсь куйлӧны. Гӧгӧрпӧв чӧв-лӧнь, шонді ворсӧдчӧ пуяс костас, ыркнитыштлас небыдик тӧв, и пуясыс заводитӧны вашкӧдчыны. Кӧнкӧ эстчаньын, кук йӧр дорын, кылӧ ыж баксӧм шы. Рӧднӧй вӧр-ва и сьӧлӧмлы дона шыяс. И мамук кӧнкӧ тані неылын. Аддза ог нин гусӧ?

Пушкыр коз пу дорӧ воӧм бӧрын Анна вежань сувтіс да бара лӧсьӧдыштіс юр вывсьыс лювдысь шӧвк чышъянсӧ. Чышъяныс лювдӧма мыш вылас да кушӧдӧма вежаньлысь дзор юрсӧ. Бандзибъясыс, дыр мунӧмсьыс ли мый ли, банйыштӧмаӧсь да пӧрысь чужӧмыс томмыштӧмакодь.

Ме видзӧдла то вежань вылӧ, то дзоръяла гӧгӧрпӧв. Тӧдсакодь и абу тӧдса местаыс. Абу на тані мамукӧ. Но вежань тюркнитіс кытчӧкӧ коз пу лап увтас да сэсянь нин, кылӧ, чукӧстіс:

— Тані мамыд! Лок татчӧ!

Мамлӧн гуыс зэв ӧкуратнӧя выль эжаӧн вевттьӧма, гӧгӧрыс виж лыаӧн киськалӧма, быттьӧ сӧмын на выльысь дзебӧм бӧрын. Сӧмын сьӧдасьӧм-воймӧм да потласьӧм крестыс и висьталӧ: куйлӧ тані важӧн нин гуалӧм морт. Мамукӧ менам.

Кодыр ёна гажтӧм лоӧ,

Мамӧ гу вылӧ ме вола.

Сьӧрысь гӧрд вина доз босьта,

Пернапас чӧвтанмоз восьта.

Казьтылӧмӧн вежӧр тырас...

Видзӧдан дай — шогыд бырас.

Вежӧрӧ кыськӧ воӧны кывбурӧн моз тэчӧм кывъяс, кодъясӧс лӧсьӧдлі мамӧ гу вылӧ медводдзаысь волігас на. Том ичмонь сэки вӧлі.

Мамук! Мамук! Ымӧстны эськӧ, сывъявны крестсӧ да омлявны-бӧрдны, а ме ог вермы. Голяын джаггӧрӧд весиг синвалы письтыныс оз сет. Сідзи и сулала гу дорас. Мамукӧ, ныр вылад усьтӧдз пыр майксин колхозын да сортӧвӧйын. Сотчин водзысь-водз и, со, куйлан тані кыз му улын мыйдыра нин. Мый бара-й думайтін кулігад-а? Гашкӧ, радлін, мый регыд мынан став сьӧкыдсьыс. А, колӧкӧ, лов петтӧдзыд на потіс сьӧлӧмыд, ӧд куим челядь, куим чавканпи ас кежас кольӧны таладор вӧльнӧй светас.

А вежань, кылӧ, висьталӧ:

— Трӧича субӧтаӧ волі да нёпкысьӧмакодь кажитчис гуыс. Мӧд луннас и волі зырйӧн. Эжа кули да выльмӧдышті. Лыатор пестерӧн вайи и.

Мыйкӧ мыж кылӧмкодь юковтіс юр вежӧрӧс. Эг ӧд, мися, ме, рӧдимӧй нылыс, видзӧд да чередит мамӧлысь гусӧ, а пӧшти бокӧвӧй морт, этайӧ бур аньыс. Вежаньӧн кӧть шуа, а абу вед весиг рӧдпом. Прӧстӧ суседка. Нулӧма менӧ, ар куима нывкаӧс, Кӧсьта пиыскӧд тшӧтш пыртны вичкоӧ, мӧд вӧлӧсьтӧ. Миян сиктын попыс эз нин служит.

Кутшӧм вичко миян вӧлі, да пазьйылісны. Помнита, жыннянсӧ кыдзи лэдзисны. Стрась-боже. Мужик комын чукӧртчӧмаӧсь, «раз-два» горзӧны да тракйӧны гез помсӧ. Жыннян мырсьӧны-лэдзӧны. А йӧзыс чукӧрмӧма! И ми, челядь, сэні шуксям, тойласям. Няжакылӧ вичко юрыс, бронмунлӧ жынняныс, а оз усь. Медбӧрын гыпкысис жӧ, земля-матушкаыс весиг ойӧстіс, непӧштӧ чукӧрмӧм йӧз. Ме повзи да гортӧ котӧрті, равза:

— Мамӧ! Мамӧ! Аддзылін кӧ!

Мамӧ сулалӧ потшӧс дорын да мыйлакӧ менӧ оз кыв.

Кысь нӧ мем сэки, ар вита нывкаыслы, гӧгӧрвоны мамӧлысь чӧв олӧмсӧ. Ӧні, со, и вежаньӧ кӧ оз менӧ помӧдз гӧгӧрво. Ме ставнас ылалӧма казьтылӧмъясӧ, а сійӧ чуксалӧ нин чепӧльтны черинянь. Вежань кодакӧкості удитӧма нин палгыны гу вылас вышивайтӧм ки чышкӧд да тэчны сэтчӧ аслас наберушкаысь чӧскыда пӧжалӧм нянь. Тшӧтш пуктӧ и ичӧтик шкалик доз.

— Лок пуксьы этатчӧ мамыд гу вылӧ да пӧминитыштам покончаӧс, Марьюшка дай Ивановнаӧс. Ой-ой, авъя баба вӧвлі. Менам медбур пӧдруга. Эгӧй бара ми сыкӧд пӧперега кыв шулӧ ӧта-мӧдлы. Сарство небеснӧй, пӧдругаанӧй, вошйы-сибӧдчы. Муса нылыд, со, кутшӧм ылісянь воис и. Тэ, Ольга, вай чурснит тшӧтш этайӧс, сэтӧр вылын сулӧдышті самӧкур. Да, со, чериняньсӧ чепӧльт. Абу кӧть бур чериысь, а век нин черинянь. Мамыд, поконча, ёна радейтліс черисӧ кыйны. Ӧтчыд, висигас нин, менӧ кутіс нуӧдны вадорӧ кӧвтны. Праздник пӧ, Иван лун, локтӧ, а пызан вылӧ пуктыны нинӧм. Лэччӧ нин, мися, шондіыс да, шедас-ӧ? Челядьӧс пӧ ӧд босьтам, мед повзьӧдласны. Мыйкӧ век нин шедыштас.

Лэччим. Да тэ ачыд, Ольгушка, пӧди, помнитан нин сійӧ чери кыйӧмсӧ. Ар даса нин вӧлін да. Ми мамыдкӧд ваасӧсь, ті, челядь, коді ваас, коді берегас. Чилзам! Оз нин жӧ, мися, нинӧм шед, кынмамӧй сӧмын. А шедыштіс ӧд! Ӧні нинӧмыс абу миян юын, а сэки вӧлыштӧма на. Сэки ӧд вӧр-ваыс и тшыг кулӧмысь миянӧс мездыліс...

Помнита, дерт. Ставсӧ ме помнита. Аскинас, Иван лун вечернянас, сирпиянсьыс мамӧ черинянь пӧжыштіс. Миянлы шуӧ: «Энӧ вӧрӧдӧй тайӧс, дед-баб дорад, гашкӧ, гу вылас кайлӧм лоӧ да. Ті картупеля сӧчӧнъяснас вомнытӧ чӧскӧдыштӧ».

Ми чойкӧд йӧн нетшкыны колхоз картупель вылӧ мунім, а вокӧ плугаритны пашняӧ трактор дорас кайис. Пажын кадӧ нуръясьыштны локтіс, а чериняньыд дзонь.

— Вай ичӧтика видлыштам, — шуӧ вок да исалӧ няньсӧ. Кынӧмыс сюмалӧ. Сэки ӧд ми пыр виньгыртлім, бур пӧт эг тӧдлӧй. Войнаыс кӧть помасис, а олім дзескыда на.

Ичӧтикаӧн, чепӧльӧн-чепӧльӧн, а кватитчим да, ставнас сёйсьӧма! Ой, мый керим! Ой, мый мамӧ шуас!

Рытнас локтіс мамӧ ытшканінсьыс. Бабаясӧс гу вылас кайлыны бригадирыс сідзи и абу лэдзлӧма. Каянныд кӧ пӧ, штрапуйтам. Лысьтан тай сідзикӧнтӧ! Ой, стрӧга сэки видзлісны да.

Идрасьӧм бӧрын мамӧ пызан пондіс лӧсьӧдны. А чериняньыд абу.

— Челядьӧ, чериняньыд тай нӧ абу?

Ми нин дрӧжжитам:

— Ми... Сёйим...

Кутшӧм пинясьӧм, весиг нинӧм эз шу, сӧмын мыйлакӧ ёна пондіс кызны, семдытӧдзыс кызіс. Медбӧрын лӧнис жӧ да чышкыштіс чужӧмсӧ ветьӧкӧн. Ветьӧкыс лои гӧрд. Вир!..

— Ольга, он тай нӧ вомад нинӧм сюйышт! Менам пӧжасыс кӧ оз кажитчы, ассьыд роч гӧснечтӧ кӧть видлы. Этайӧ нӧ мый сёй дозмукторъяс?

— Рижскӧй бальзам тайӧ. Нарошнӧ татчӧ вайны ньӧбышталі, — шуа ме да кужтӧм киясӧн заводита восьтыны бальзам дозсӧ. Медбӧрын сетчис жӧ пробкаыс да кисьтышті ичӧтикаӧн аслым и вежаньлы. Вежань кывъясӧн и шыаси: — Мамукӧ, вошйы-сибӧдчы, рӧдимӧйӧ. Югыдін тэныд да шоныдін.

Быттьӧ тайӧ кывъяссӧ и виччысьӧма морӧсӧй. Курыд да лов пӧдтысь синва шорӧн мӧдӧдчис, и сайкавныс ог вермы. Ымза.

— Бӧрдышт, бӧрдышт, дитя, — шуӧ вежань да тшӧтш дугдӧ сёйны-юны, малалӧ менӧ мышкӧд. — Важӧн миян мамӧ на шуліс: му-матушка бердас кӧ пӧ пласьткысьӧмӧн омлялыштан, и став лёксӧ морт пытшсьыд муыс аслыс босьтӧ-нёнялӧ. Шондібан, земля-матушка, тэысь петалім и бӧр тэӧ пырам...

Вежаньӧ, небыд гӧлӧс, варов вом, и туйдор изйӧс, кӧдзыдсӧ шонтас да ловзьӧдас аслас сёрниӧн. Такӧдіс медбӧрын и менӧ аслас варовитӧмӧн. То пызя шаньгасӧ ассьыс ошкыштас, то рыськасӧ, то пачсӧ бура пӧжалӧмсьыс, то суседкасӧ рысьсӧ сетӧмысь.

— Ачым эновтчи мӧскысь, а слава богу, йӧла сёяннад пыр на вомӧс чӧскӧдлышта. Таттян, пасибӧ, вердӧ. Коньӧрӧй, дӧваӧн жӧ томысянь, менам моз, коли. А челядьыс зэв зільӧсь, да мӧстӧ видзӧ на. Быд скӧтина-живӧтина и... Да тырмас сэсся, такӧдчы. Рыськасӧ, со, видлы, вомад сылӧ чӧскыдысла. Да чурснит румкатӧ. Кургӧ и юмгӧ менам сэтӧра моз жӧ тэнад роч винаыд.

Ме бара пӧминита мамӧс, босьтла вом дорӧ румкаӧс, берта вежаньлысь рыськасӧ и, сійӧн чӧсмасигмоз, юася, кутшӧм Таттянӧс, мися, гаралан.

— Кузьма Таттянсӧ нӧ он тӧд?

— Танюшсӧ? Тӧда но. Зэв веж юрсиа, мусаник нывка вӧвлі.

— Но вот, сійӧ. Роч мужикӧс, бокӧвӧйӧс кыськӧ пыртліс. Ой, бура овмӧдчылісны, йӧлӧн и яйӧн, шӧвкӧн и плисӧн. Да со, тай, тані жӧ нюжвидзӧ Роч Ваньӧ. Сотчыліс винаӧн. Ми эськӧ, ӧкаяннӧй бабаяс, мыжаясыс да, мый керан. Зэв пӧслукман Ваньыс вӧлі. Коді оз кор, сылы и пестӧ вайӧ, и турунтӧ кыскӧ, и кертӧ стрӧитчысьяслы. А мынтысям вина румкаӧн, грекысь ог полӧ, юктӧдам мортсӧ. Первойсӧ ӧткажитчывліс жӧ, а сэсся... Велалан ӧд. Кӧрт вӧвсӧ гараж дорын шутьлялӧмӧн юктӧдӧны, Роч Ваньӧс сьылӧмӧн гӧститӧдӧны. Бӧръя воясас вомас потшӧсыс эз нин ло. Нетшкыліс жӧ ассьыс юрсисӧ коньӧрӧ бабаӧ, Таттянӧ. Ог нин пӧ ме тэысь мын! А мыніс. Ӧтнас ӧні вийсьӧ. И ми вокыс ӧні пестӧг ружтамӧ. Кык доз кӧ абу дасьтӧмыд, эн и кевмысь. Олӧм воис. Код киын трактор, сылӧн и гӧныс пушкыра и бӧжыс пашкыра.

Чӧсмася шаньгаясӧн, кывза вежаньӧс. Друг миян коз пу сайын пӧжар быттьӧ лыбис. Чегны-оллявны кутіс кодкӧ, мастер кывъя да лэчыд гӧлӧса. Дугді няклясьны. Вежань ланьтіс и, пельсӧ чошкӧдіс. Недыр мысти шыасис:

— Со, Таттянӧс гаралім да ачыс тані! Тшӧкыда волывлӧ шогсӧ пальӧдны. Кывзы жӧ, кывзы! Чирӧйсӧ вӧрзьӧдіс! Голькйӧдлас ӧні. Ой, мастер оллялан серсӧ кыны! Ыджыд шомӧсыд кӧ чинас, аддзан тай бӧрдан кывъястӧ!

Вежань ышлолалӧ. Ме кывза.

— ...Иванушко да. Вӧлін вед тэ менам тӧлысь гуга да шонді бана. Мича чужӧмыд вед югвидзис шонді моз, югыд вир-яйыд ворсӧдчис ёль шор моз. Да и мыйла нӧ татчӧ локтін да? Кыз му улас нӧ мыйла нюжгысин? Кирпич стенаӧс менсьым кисьтін дай. Крепыд мыджӧдӧс менсьым мырддин дай. Красуйтчылі ме дас квайт во чӧжӧн, маитчылі ме унзіль воштытӧдз, синва кисьтылі синъяс былявтӧдз...

— Ой, став сьӧлӧмӧй потліс, ог вермы сэсся кывзынысӧ, — шуӧ вежаньӧ да чеччӧ пукаланінсьыс. — Мунам. Прӧщайтчы мамыдкӧд. — Идралӧ ки чышкӧд вылӧ тэчлӧм сёян-юансӧ наберушкаас да мыччӧ меным.

— На, босьт. То эстӧн дед-бабыдлӧн на гуясыс дай. Сэтчӧ тшӧтш сувтыштлам. А сэсся эстчӧ ёль дорас Лавер дядь дінад лашиктылам. Виччысьӧны нин, пӧдикӧ, Кӧсьтуккӧд. Этаті мунам, ог петкӧдчылӧ Таттянлы. Мед сьӧлӧмсӧ кокньӧдыштас, евокаанӧй.

Ме медбӧръяысь копыртчыштлі нӧшта мамӧлы и мӧдім. А мышкын, пашкыр коз пу сайын, век кыліс чегӧм-бӧрдӧмыс:

— Пета вед ме дай, бур йӧз дінас дай, паськыд серамӧй оз нин юрӧбтыв... Бандзибъясысь вед вирпас вошӧма...

Дӧва бабалӧн бӧрдӧмыс косялӧ сьӧлӧмтӧ быд пас. И вӧтчӧ ми бӧрся, медым миян асланым шог дорӧ нӧшта содтыштны.

Видзӧда кулӧмаяслӧн крестъяс вылӧ, югыд шонділаньыс юрӧс лэптыла и думайта: «Мыйла нӧ ми, нывбабаяс, татшӧм шудтӧмӧсь. Ӧмӧй нӧ Енмыс шулӧма? Али омӧль морт тадзсӧ вӧчис? Али ми асьным ог кужӧй овнысӧ? Мисьтӧмӧсь, дышӧсь, киподтуйтӧмӧсь? Да шуны мӧй позьӧ татшӧмторсӧ Анна вежань йылысь? Али менам мам йылысь? Да и менӧ кӧть босьтны? Эг жӧ, быттьӧ, ёнасӧ грешитлы. А мыйла нӧ инӧ тӧждыс люкалӧ? И оз менӧ сӧмын. Кылан тай нывбабакост сёрни, да быдӧнлӧн абу лючки-ладнӧ-а. Сылӧн верӧсыс юсьӧма, талӧн пиыс Афганын усьӧма, а эталӧн тюрмаӧ шедӧма, талӧн кагаыс висьӧ, а тайӧ аньсӧ уджсьыс дугӧдӧмаӧсь, лишнӧй лоӧма. А ме... Ми гозъя весиг оланінын лишнӧйӧсь кутім лоны.

Мый нӧ водзӧ вылӧ виччысьны? Бурсӧ али лёксӧ? Век тай бур вылӧ надейтчам. Со, и олам, норасям да кевмам, виччысям да эскам. Кыдзкӧ ӧд овны, олӧмыс мунӧ. Вежань тай шуӧ: тшына керкаын моз пӧ оламӧ. Виччысям, кор тшыныс разалас да югыд лоӧ. Шонді-матушкаыс ӧд ломалӧ на.