СЫКТЫВ КЫР ЙЫЛЫН
Ми пукалам Сыктыв берегын кыр йылас неыджыд тшупӧдӧ лэччысьӧмӧн и видзӧдам мӧдлапӧвса жугыльмӧм тыртӧм лыа берегсӧ.
Вильыш тӧв вайӧ миян дорӧдз паркын гажӧдчысьяслысь гӧлӧс шыяс да кадысь кадӧ сявкнитлас-койыштас юр выланым вижӧдӧм кыдз пу коръяс.
Ар. Да, ар нин. Кутшӧм сійӧ ӧдйӧ локтіс.
Шуштӧм. Окота чӧв овны. Кыдзи вермӧны йӧзыс гажӧдчыны, кор локтіс ар, кор локтіс янсӧдчан кад?!
Виктор кутӧ менсьым киӧс ас киас и тшӧтш чӧв олӧ. Гашкӧ, ме моз жӧ казьтылӧ, кутшӧм гажа вӧлі тулыс-гожӧмнас тані вадорас. Мыйта йӧз вӧлі, и кутшӧм шудаӧсь найӧ Викторкӧд сэк вӧліны. Буретш тані, тайӧ берег дорас, найӧ сэк первойысь аддзысисны. Дерт, сійӧн и талун, янсӧдчӧм водзвылын, кыскис найӧс татчӧ крут кыр йылас пукалыштны, казьтыштны сійӧ первойя аддзысьӧмсӧ.
Зэв бура помнитсьӧ: тулысыс вӧлі шензьӧдана шоныд да яр шондіа. Кыскис ыркыдінӧ, вадорӧ.
Ӧти сэтшӧм лунӧ ме куйлі ю берег дорын да листалі книга лист бокъяс. Лыддьысьны эз вӧв окота: сэтшӧм лӧсьыда лыньгис шондіыс, тӧкӧтьӧ эз унмовсьт. А юр улын чӧлӧй стопа книга вайӧма лыддьыны. Регыд экзаменъяс. Тайӧ мӧвпыс пальӧдіс менӧ да тшӧктіс эновтчыны нежитчӧмсьыд. Котӧртлі вадорӧ, кӧтӧдчыштлі да босьтчи лыддьысьны. Сӧмын дыр лыддьысьны ме эг жӧ вермы. Син улӧ усис сьӧдасьтӧдзыс нин гожъялӧм, лӧсьыд тэчаса том морт. Шензьышті, кор нӧ, мися, тадзсӧ удитӧма гожъявныс?!
Сійӧ сулаліс меным мышкӧн и чатӧрвидзис, видзӧдіс енэжас, кӧні паськыд еджыд визьӧн тӧдчис реактивнӧй самолётлӧн лэбыштӧм туйыс. Ме мыйлакӧ тшӧтш чатӧртчи. Ичӧтик сьӧд чут аддзӧм мысти ас тӧдлытӧг горӧдсис: — Со, сійӧ! Уй, мый вылнаын!
Зонмыд бергӧдчис менам гӧлӧс вылӧ, и миян синъяс паныдасисны. Сійӧ видзӧдласысь меным лоис яндзимкодь, и ме бергӧдышті юрӧс. Но том мортыд воськовтіс нин мелань и кыдзкӧ вывті веля шыасис ме дорӧ. Эз прӧста кывъясӧн, а кывбурӧн:
— Кӧсйылі му шарсӧ кытшовтны,
Лэбзьывны гӧрд шонді дорӧдз,
Шань нылӧс быдлаысь корсьны мед,
Вӧлӧмкӧ, со, сійӧ, тані!
Мустӧма пӧлӧстлі ме вом дорӧс: аддзысис, мися, поэт, кывбуръясӧн сёрнитӧ. Но сійӧ эз пыдди пукты менсьым вом пӧлӧстлӧмтӧ, шыасис нюмдӧмӧн:
— Эз кажитчы менам кывбурӧй? И абу дивӧ! Аслам нэм чӧжын первойысь сочиниті! А ме ог мешайт, тіян дорын кӧ пукалышта? — друг юаліс зонмыд и, вочакыв виччысьтӧг, пуксис дзик ме дорӧ. Скӧрмӧдіс менӧ сылӧн вельлуныс, шурк чеччи и понді лӧсьӧдчыны мунны.
— Ті эновтанныд менӧ татчӧ ӧтнамӧс? — серӧктіс сійӧ да тшӧтш кутіс отсавны чукӧртны книгаясӧс. — Сідзкӧ, аддзысьлытӧдз, — шуис медбӧрын и ылысмис ме дорысь.
Мӧдӧдчи ме пляж вылысь и кык мӧвп вермасисны менам вежӧрын. Ӧтиыс шуаліс: «Лӧсьыд зонмыс, оз ло яндзим татшӧмыдкӧд орччӧн восьлавны». Мӧдыс горзіс: «Аддзӧмыд кад зон йылысь думайтны! Экзаменъяс регыд. Кутшӧмкӧ ышнясьысь, буракӧ. Гашкӧ, и пляж вылас локтіс, медым аслас мича загарнас дэльӧдчыны, нывъясӧс пӧрйӧдлыны. Кывбурӧн тай, со, сёрнитӧ...»
Недыр мысти кылі: ме бӧрся кодкӧ локтӧ, оз кольччы ни оз пановт. Видзӧдлі — сійӧ! Лӧз синъясыс сідзи и дзирдалӧны вильышпозлӧн моз.
Вот тадзи и ми тӧдмасимӧ. Сэсся быд лун пондім аддзысьлыны. Урчитӧминӧ локтӧм бӧрын ме быд пӧрйӧ сулі сійӧс сэсь нин: серамбана чужӧма, ӧкитнӧй кӧм-паськӧма. И ми орччӧн мӧдӧдчылім: лунын кӧ — пляж либӧ стадион вылӧ, кӧні сійӧ бурпӧт тренируйтчыліс. А рытын кӧ — киноӧ либӧ паркӧ танцуйтны. Виктор (кутшӧм нимыс лӧсьыд! Витя, Виктор — победа, сідзкӧ) зэв кокниа танцуйтіс, и мем лоліс любӧ, кор мукӧд нывъяс сы вылӧ видзӧдісны сэтшӧм синъясӧн, быттьӧ горзісны-корисны: «Ӧтчыд кӧть менӧ нуӧдлы».
Ас йывсьыс Виктор висьтасис: ме пӧ студент жӧ, велӧдча Ухтинскӧй горно-нефтянӧй техникумын; а мый буретш экзаменъяс сдайталан кадӧ ветлӧ тані, Сыктывкарын, висьталіс: экзаменъяс пӧ сдайтлі нин водзвыв. Локті пӧ гортӧ и тані тренируйтча, Ухта карса ыджыд ордйысьӧмъяс кежлӧ лӧсьӧдча.
Ме ньӧти падъявтӧг эски сылы. Миян Пединститутын тадзсӧ вӧчлісны жӧ бур спортсменъяс, ректорат лэдзӧ налы водзджык сдайтавны экзаменъяссӧ. Но, вӧлӧмкӧ, сійӧ менӧ пӧрйӧдлӧ.
Коркӧ ӧтчыд кайи ме вокзал дорӧ пӧдругаӧс гортас, сиктӧ, мунӧ да, колльӧдны. Видзӧда: квас вузаланінын ӧчередьын сулалӧ менам Виктор. Няйт, уджалан паськӧма, мудз, ньылӧмзьӧм чужӧма.
— Виктор! — уськӧдчи ме сы дорӧ. — Тэ уджавны пырин? Эн тай нӧ и ошйысьышт меным.
Сійӧ чышкыштіс килутшнас кымӧс вывсьыс ньылӧмсӧ, мыжа морт моз нюмдіс и шуӧ: — Ылӧдлі ме тэнӧ. Прӧстит... Артмис сідз...
Квасӧн горшсӧ веськӧдӧм бӧрын вӧлисти висьтасис, мыйла сылы колі пӧръясьнысӧ. Абу, шуас, ме некутшӧм студент, а прӧстӧ рабочӧй, весиг абу на рабочӧй, а ученик, строительство вылын. А пӧръявлі пӧ тэнӧ сы вӧсна, мый полі: он менӧ кут радейтны, тӧдлан кӧ, мый ме... Ті ӧд нывъяс сэтшӧмӧсь... Да ещӧ студенткаясыд...
— Кутшӧмӧсь ми, студенткаясыс? Помӧдзыс кӧть мед вайӧдін ассьыд мӧвптӧ, — шуа ме, мустӧма сы вылӧ видзӧдлӧмӧн. — Тэ кӧсйин шуны, мый студентка кӧ, оз вермы радейтны рабочӧйӧс? Татшӧм мӧвпъяс кӧ тэнад юрад, и збыль он сулав тэ радейтӧмсӧ! — ярскӧбті ме и мӧдӧдчи неылын сулалысь пӧдруга дорӧ, ньӧтчыд эг и бергӧдчыв сылань, кӧть эськӧ сэтшӧм окота вӧлі сы вылӧ видзӧдлыны. Да, веськыда кӧ шуны, татшӧм ӧдйӧсӧ торйӧдчыны гажӧй эз на пет.
Та бӧрын ми вежон кымын эг аддзысьлӧй. Лӧгасимӧ. Бурджык шуны, эг ме лӧгась, а Виктор. Ме виччыси сійӧс быд рыт асланым гуся местаын, но сійӧ эз явитчыв сэтчӧ. Ме виччыси, шогси, пинялі ачымӧс, мый Виктор дорысь муні ярскӧбтӧм бӧрын сразу, но дзик весьшӧрӧ. Виктор некӧн эз тыдав, кӧть кытысь сійӧс эг дзоръяв. Весиг вокзал дорӧ, квас вузаланінӧ ветлі, а стадион йылысь нинӧм и сёрнитны.
— Но и мед! Мед! — горзі ме, но ӧд сьӧлӧмтӧ ассьыд он пӧръяв. Тӧда: абу мед.
Кутшӧма ме радлі, чуть сьӧлӧмӧй эз пот, кор аддзи ӧтчыд Викторӧс миян аддзысьлан местаысь. Сулалӧ, менӧ виччысьӧ. Дерт жӧ менӧ, мӧдӧс кӧ ӧд виччысис, эз эськӧ меным паныд уськӧдчы.
Бурасимӧ бӧр. А сы бӧрын ещӧ на ӧтчыд лӧгасьлім. И бара нинӧм абусьыс. Али чӧвлӧй, абу нинӧмысь.
Кутшӧмкӧ вӧскресенньӧӧ ми ветлім теплоходӧн Белӧй борйӧ. Сэтчӧ воӧм мысти ми первой петалім Эжва вылас пыжӧн. Пыжсӧ сэтысь, пионерлагерсьыс, босьтлім. Сэсся челядьыскӧд ворсыштім. Ме зэв ёна радейта челядьыдкӧд ворсны да ноксьыны. Весиг гожся каникул дырйи эг мун студенческӧй отрядкӧд трудӧвӧй семестр вылӧ, а пыри детсадйӧ уджавны. Дерт, колӧ шуны, мый и Виктор тан роль ворсіс, но век жӧ... Радейта челядьӧс, радейта накӧд уджавны, ог вермы виччысьны мӧд во гожӧмсӧ, кор и ме локта татчӧ пионер лагерас практика вылӧ.
Челядь ӧбедайтны мунӧм бӧрын ми Викторкӧд водім шойччыны да гожъявны. Ме сэки, кыдзи и частӧ пляж вылын, куйлі гатшӧн и видзӧді енэжас, сэті кывтысь шочиник кымӧръяс вылӧ. Ме радейта видзӧдны на вылӧ и фантазируйтны. Первой мем кажитчис, быттьӧ кӧнкӧ енэжтас саяс гундыр куритчӧ. Со, мый кузя тшыныс каллянсьыс петӧ! Енэж вомӧн визьмунӧм кымӧр сідзи и чайтсьӧ каллянысь петысь тшынӧн. Лои зэв тешкодь. Понді корсьны мукӧд серпасъяс. И регыд аддзи мичаник ошпиӧс. Но сылӧн нырыс ӧдйӧ нюжаліс, и син водзӧ мыччысис копыра морт.
«Кулысь раб», — думышті ме. Татшӧм ӧткодялӧмыс юрӧ воис, гашкӧ, сы вӧсна, мый неважӧн сдайті зачёт. Абу историяысь. Миян институтын воссис общественнӧй профессияяс кузя университет. Позис, дерт, бӧрйыны, шуам, журналистъяслысь факультет либӧ лекторлысь, но ме бӧрйи скульптура да живопись кузя факультет. И ог каитчы, школаын челядькӧд уджалігӧн ставыс згӧдитчас.
А кымӧръяс эз сулавны места вылас. Тшӧтш и «кулысь рабыд» заводитіс сувтны, лэптыны юрсӧ. «Кыпӧдчысь раб» — вежӧрті ме выль кымӧр-серпассӧ, а сэсся казялі, кутшӧм гордӧя лэптіс юрсӧ сійӧ, да горӧді: «Давид!»
Збыль, кутшӧмкӧ здук кежлӧ кымӧрлӧн тэчасногыс казьтыштіс меным Микеланджелолысь зэв тӧдса скульптура.
Но лоис, мый ньӧти эг виччысь. Виктор звирк чеччис да сюся видзӧдліс ме вылӧ, а сэсся миян дінті буретш мунысь куим зон вылӧ.
— Найӧ тэд тӧдсаӧсь?
— Кодъяс? — эг гӧгӧрво ме.
— Эсійӧяс. Мый нӧ либӧ чуксасян?
Вӧлись ме гӧгӧрвои — менсьым «Давид» горӧдӧмтӧ Виктор чайтӧма збыльысь кодкӧ дорӧ шыасьӧмӧн. Петіс нюмӧй, и ог соссьы, весиг любӧкодь лои: Виктор вежӧгтӧ менӧ мукӧд зонъяс дорӧ, сідзкӧ, радейтӧ.
— Витенька, (тадзи меліа ме сійӧс первойысь на шуи) ог ме тӧд найӧс и тӧдны ог кӧсйы, весьшӧрӧ тэ думайтан. Эн кӧ ачыд инды, ме эськӧ эг и казявлы тайӧ куим зонсӧ. Ме енэжас видзӧді. И тӧдан, кутшӧм мича серпасъяс вермӧны артмыны кымӧръяссьыс!? Дзик Микеланджело «Давид» кодь кымӧр аддзылі. Вот и горӧдсис...
— Мун сэсь! Кутшӧмкӧ Давид...
— Он тӧд? Эн ӧмӧй школаад историясьыд Возрождение эпоха йывсьыс велӧдлӧй?
— Велӧдлімӧ жӧ, дерт, пӧди, да веськодь мем историяыд и нинӧм ме эг прамӧя кывзыв, — шуӧ Виктор, быттьӧ меысь, дӧзмӧдчысь гутысь моз ӧвтышсьыны кӧсйӧ.
— Кыдзи? — ог лэччысь ме.
— А мый нӧ сыысь? Вот математика — да! Предмет! А историяыд... Вообщем та йылысь... Тэ историчка, и меным тырмымӧн... Висьтав, бурджык, муса абу ме тэныд? — Виктор кежӧдіс сёрнисӧ дзик мӧдарӧ да сывйыштіс менӧ коскӧд.
Ме и водзті гӧгӧрволывлі Викторлысь олӧм вылас векниа видзӧдӧмсӧ, этша тӧдӧмнас ошйысьӧмсӧ, но прӧститлі, а ӧні эг вермы веськодьӧн лоны. Менсьым историяӧс тадз немӧстыны! Скӧра тойышті Викторӧс дінысь, вешйышті ылӧджык:
— Коді оз кӧсйы тӧдны история, кольӧм олӧмсӧ, сійӧ оз вермы радейтны ни ӧніясӧ, ни водзӧ олӧмсӧ. Ок тэ, пӧди ещӧ коммунизм виччысян?! — шуа ме сылы скӧра юр дзӧрӧдӧмӧн.
— Виччыся, виччыся. И стрӧита ачым аслам киясӧн. Видзӧд, кутшӧмӧсь найӧ менам. Вай сывйышта — аддзылан! — Виктор нюмвидзис, и сійӧ нюмысь ме аддзи ме вылын, ичӧт нывка вылын моз, сералӧм.
Менам, гашкӧ, и артмис збыль гырысь кывъясӧн кодь сёрниыс, но ме жӧ сьӧлӧмсянь. Мыйла ме вылын серавнысӧ? Менӧ тайӧ ещӧ ёна скӧрмӧдіс, и менам синъясысь, тыдалӧ, Виктор казяліс скӧр би киньяссӧ да дугдіс шпыньвидзныс.
Торксис миян гажа шойччан лунным. Бӧр гортӧ мунім ланьтӧмӧн. И ещӧ лун дас, кӧть и унджык рытсӧ аддзысьлімӧ, эгӧ вӧлӧй водзті кодьӧсь, быттьӧ миян костті сьӧд гаг вуджис. Гуляйтам, сёрнитам, но кывъясыс абу миян, кутшӧмкӧ кык тӧдтӧм морт быттьӧ аддзысьӧмны и полӧны ӧта-мӧдыслы восьтыны ловнысӧ. Виктор, пыр визув и варов, тӧдчымӧн зумышмис.
Ӧтчыд мунам вӧлі орччӧн и друг сійӧ ньӧжйӧ пондіс лыддьыны:
—
Такими на меня глядишь глазами,
Как будто говоришь: меня забудь...,
И вот уже стена встает меж нами...
Ме тшӧтш сы костӧ сюйси:
—
Хоть мы с тобой живём на свете разно.
Но кык строчка лыддьӧм бӧрын ланьті. Ӧти-кӧ, водзӧ эг тӧд наизусьтсӧ, а мӧд-кӧ, ме неважӧн на тайӧ строчкаяссӧ лыдди «Звезда» журналлӧн выль номерысь и менӧ шензьӧдіс, мый и Виктор журналсӧ лыддьӧма. Со, весиг наизусьт велӧдӧма сэтысь кажитчан кывбурсӧ. (А ме чайтлі, мый журналъяснад сійӧ дзикӧдз оз интересуйтчы).
— Вӧлӧмкӧ, тэ и журналъяс лыддян, — шуа ме сылы.
— А мыйӧн ме тэысь лёкджык? — вочавидзӧ Виктор. — Тэ лыддян журналъяссӧ, а ме, чайтан, ог? Корсюрӧ лыддя и журналъяс. И... кӧсъян кӧ тӧдны, тэнсьыд историятӧ велӧда.
— Мыйкӧ оз эскыссьы, — серӧкті ме.
— Весьшӧрӧ сералан. Чойлӧн учебникысь Древньӧй мир дай Шӧр нэмъяс история йылысь нин лыдди. — Татчӧ Виктор гажмыштіс быдӧн. Водзӧ сёрнитіс сійӧ нюмсорӧн нин: — Ещӧ мый колис лыддьынысӧ? СССР-лӧн история? Да?
Менам сы вылӧ серамӧй петіс. Шуа: — Колис зэв нин этша.
Виктор пондіс ӧвтчыны кинас, тырмас нин пӧ, тырмас! Тэ пӧ менӧ историкӧн нин кӧсъян вӧчны, а ме пӧ кӧсъя лоны сӧмын лётчикӧн.
— Лётчикӧн? Но и ло! Мый тэныд мешайтӧ? — ме бара серӧкті. Математика, мися, тэ тӧдан, туша-рожа, мися, тожӧ эм. Дасьтысь сӧмын экзаменъяс кежлӧ да сдайт.
Виктор ӧвтыштіс кинас, жугыльмис. Сдайтлі нин пӧ.
— А мый, эн прӧйдит? — юала ме.
— Английскӧйысь сӧмын четыре, мукӧдсӧ пять вылӧ, да мый сыысь.
— А мый нӧ эськӧ инӧ?
— Со тай, кыті пӧ абу лючки, — Виктор индіс аслыс морӧс вылас, сэсся нюмдӧмӧн шыасис ме дорӧ: — Висьтав, ме висьысь кодь! Да?
— Мун сэтысь! — ме кулакӧн зымӧдышті сылы морӧсас, серам тай, мися, петкӧдін.
— Аттьӧ, — шуӧ Виктор да содтӧ: — Тайӧ ӧні ме татшӧм! — и ланьтӧ. Кутшӧм водзті, вӧлӧм, оз висьтав. Ме и ачым друг тӧд вылӧ уськӧді, кыдзи сійӧ коркӧ висьӧм йывсьыс гарыштліс, но ме эг пыдди пукты сійӧ сёрнисӧ. А ӧні вӧлись гӧгӧрвои, мыйла Виктор сэтшӧма тренируйтчӧ. Но меным забеднӧ лои, мый ньӧтчыд мекӧд эз и юксьыв аслас кӧсйӧмӧн.
— Со тай, ӧні, сёрниӧ воим да, юкся, — вочакыв сетӧ Виктор менам ӧбижайтчӧм вылӧ. — Водзджыкыс эг кӧсйы бызгыны, нинӧм на, гашкӧ, оз артмы да. Но ӧні, заводиті кӧ, висьтала: выльысь таво кӧсъя видлыны.
— Таво босьтасны! — тэрмышси ме эскӧдны сійӧс. — Эсымында тренируйтчин, закаляйтчин...
— Ме чайта жӧ. Сӧмын английскӧй кыв вунӧді. Отсыштан?
Юасян тай, мися! Ме ставнам ыпниті радлунӧн.
И со... Аски мунӧ. Экзаменъяс сдайтӧма, медкомиссия прӧйдитӧма. Ме зэв рад, мый Викторлӧн кӧсйӧмыс збыльмис. Но кыдзи сійӧ метӧг сэн кутас овны? И ме сытӧгыс кыдзи?
Тайӧ мӧвпсьыс мышкуті прӧйдитіс дрӧж. Ме сыркмуні и жмитчышті Виктор дорӧ. Сійӧ сывйыштіс менӧ пельпомӧд, вашнитіс:
— Аски локтан менӧ колльӧдны?
«Локта, дерт, мый та йылысь юалӧ» — думайта ме, но ог вочавидз. А Виктор оз и виччысь месянь вочакывтӧ, шыасьӧ бара:
—
— Тэнӧ, пиук, кодкӧ кутас оз радейтны тадзисӧ-а?
— Радейтӧны нин, — ошйысьышті ме.
Мамӧ шензьыштіс. Мыйла нӧ пӧ либӧ он тӧдмӧд менӧ сыкӧд? И ме кӧсйыси. Тэ кылан, кӧсйыси. Сідзкӧ...
— Сідзкӧ, мем колӧ волыны тіянӧ? — отсышті ме Викторлы помавны мӧвпсӧ.
— Да, ме буретш тайӧс и кӧсъя вӧлі шуны! — радлыштіс Виктор.
Ме некор на эг вӧв на ордын, ылысяньыс сӧмын на керкасӧ тӧда, но, тешкодь, мем кажитчӧ, мый ме унаысь нин на ордын вӧлі. Син водзӧ верма сувтӧдны Викторлысь мамсӧ, и чойсӧ, и весиг керка пытшкӧссӧ. Ме рад, мый аски накӧд тӧдмася.
Виктор мунас, и сы пыдди ме верма аддзысьлыны сійӧ чойкӧд, мамкӧд. А Викторӧс ме понда казьтывны да виччысьны. Понда виччысьны. И ми сыкӧд бара коркӧ локтам татчӧ Сыктыв кыр йылас.
