СІДЗКӦ, ЛОВЪЯ НА...
Ылі грездад олысьлы Вичкодорӧдз вежоннас кӧть ӧтчыд да быть колӧ ветлыны... То сельсӧветӧ, то поштаӧ, то больничаӧ, да и лавкаӧ ньӧбасьыштны. Ловъя мортыдлы тай быдтор колӧ: тшай-сакарыд и ем-сунисыд. А няньыд нин сійӧ быдлунъя коланатор, луннас куимысь да нёльысь тяпӧдчыштан. Ӧні эськӧ грездса нывбабаяс унджыкыс нин асьныс пӧжасьӧны да. Ас пӧжасыд донтӧмджык сувтӧ дай гылыдджыка на исковтӧ голяӧдыд. Няньшомад век нин чолькнитыштасны йӧвтортӧ, вылыснад пӧжассӧ малыштасны и.
Гриш Опонь пӧльлӧн, шондібан, бӧрӧ кольӧма сійӧ кадыс, кор патшкыліс ас пӧжастӧ. Пӧжасьысьыс эз ло. Гӧтырыс, Настасья да свет Васильевнаыс, ӧтнасӧс дедсӧ колис, водзті эськӧ быд пуӧм-пӧжалӧмнас жӧ чӧсмӧдліс да. Ӧні ковмылӧ пӧльӧлы Вичкодорӧдз кыкысь вежоннас шлёпиктывны казеннӧй няньла. Слава богу, кок йылас на, нянь колӧмыс эм на дай: тупӧсьтӧ суткиӧн и мускыльтас. Бур вӧлӧгаӧн кӧ, колӧкӧ, и этшаджык мунас няньыд, да пусьыныс мужик мортыдлы абуджык кивыв, дышӧдчӧ. Эм ӧд мыйысь пунысӧ, баксысьястӧ век на видзӧ. Яйыд эм амбарас, воддза вося порсь тшӧгыс и. Картупель-капуста эм жӧ, тшактӧ вотыштлӧ на и. А вот абу велалӧма пусьыныд.
Шонъянӧй, Настасьяыс кымын во нин абу! Аняби кодь баба вӧвлі, да дженьыд нэмаӧн чужлӧма. Квайтымынсӧ муртса и тыртліс. Пасибӧ, тьӧщаыс ныв кулӧм бӧрас вуджліс Опонь дорӧ овны. Вуджа пӧ инӧ тӧвйыныс тэ дорӧ, зятюшкоӧ, а то кык керкатӧ ломтігӧн зэв уна пес мунӧ. А сэсся пӧ, воыс тырас да, корсь выль гӧтырӧс, кӧзяйкатӧгыд делӧ на лоӧ овнытӧ. Корсь пӧ. Кокни шунытӧ. Корсян кӧть, да коді на и воас? Дӧва бабаыд эськӧ сиктад эм, дай окотитысьяс аддзысьлісны. Опонь пӧль ӧд нэмсӧ лабутнӧй вӧвлі, оз ёна ю, мужик уджсӧ вӧчӧ и. Мый нӧшта колӧ? Да ставныс, кодӧс кӧть эз юавлы, чур-чермунлӧны, тіян грездӧ пӧ гажтӧмысла кувны ли мый муна, шуасны дай... Ме ордӧ кӧ пӧ вуджан-а... Миян грездын пӧ гажаджык, югыд би и туй эм. Вичкодор матын и. А тэнад пӧ весиг бур суседыд абу, некодкӧд и кывтӧ песыштны лоӧ.
Сідзи и эм. Налӧн Кытшыль грездас кык керка нин и тшынасьлӧ асывводзьяснас. Опонь пӧльлӧн да Ӧля Марпида эня-нылалӧн.
Марпидалӧн нылыс, чурки-буди, лунысь-лун кисьмӧ да мичаммӧ, кызь арӧс тыртӧ. Он и тӧдлы, талун-аски нетшыштасны мича дзоридзтӧ, нуасны карӧ либо мӧд грездӧ. Нылыскӧд, колӧкӧ, и Марпидаыд шылкнитас. Бур зять шӧрӧ кӧ веськалас, тшук шылкнитас. Абу ӧд йӧй, кольччас кулысь грездас!.. Опонь пӧль сэсся, дыр на кӧ кутас овны, ӧтнас и кольӧ олысьыс. Пӧлинӧ, воӧма карысь Габӧ Петырлӧн нылыс, Катьӧ. Шуӧ, пыр кежлӧ пӧ... Код тӧдас сэсся, дыр олысь лоӧ ли оз Катьӧыс. Югыд пиньяса да кудритӧм юрсиа тай-а. Гажтӧмтчыны кутас оз карсьыс? Дай овмӧдчас кӧ быттьӧ, кутшӧмджык на этшыс, лӧсьӧдчысь морт абу? Другӧн он на и тӧдмав морттӧ. Ай-мамыс эськӧ лабутнӧй, бур крестьяна вӧліны да. Ичӧтдырйиныс Катьӧ чоя-вока лючки вӧвліны и. А ӧні, каръястіыд ветлӧм бӧрын, код тӧдас, уна-ӧ тшыкис ли бурмис ли? Шурыд-варов тай сідзсӧ-а. Частушкаяс сьылӧ. Ветымынысь петӧм аньыдлы, быттьӧкӧ, абу нин лӧсьыд понъясян частушкаяссӧ голькйыны, а ещӧ гот-готӧн серӧктыштас да мӧдӧс сяркӧдӧ: «Шойччан керкаӧ пӧ ветлі да кык кило вылӧ тшӧги. Шойччан керкаысь пӧ локті да аборт вылӧ котӧрті».
Марпида эня-ныла вашъялӧны, сійӧс кывзӧны да. А Опонь пӧльлы, тьфу! окота сьӧвзьысьны, да оз жӧ судитнысӧ тэрмась. Гашкӧ пӧ мортыслӧн сьӧлӧм вылас кутшӧм курыд. Гажа карсьыд кулан грездад ыджыд шудысь эз жӧ, кӧнкӧ, лок.
Кӧкъямысдасад воигӧн тай этша-этш гӧгӧрвоыштан нин олӧм кӧрсӧ. Та вӧсна и оз тэрмась дивитнысӧ. Зільӧ на отсыштны. Шыасис тай Катьӧыс пӧльӧ дорӧ: пачӧй пӧ мыйкӧ тшынӧдӧ, гашкӧ пӧ, Опонь дядь, волан да видзӧдлан пачӧс. Мыйла нӧ оз? Ветліс Габӧӧ, ноксьыштіс пачнас. Кильчӧ помсӧ лӧсьӧдыштіс и. Овтӧм керкаыд тай ӧдйӧ рушмӧ, водзті эськӧ Габӧ керка-картаыс дульватӧ петкӧдліс на да. Лун-мӧд ноксисны, лӧсьӧдышталісны кытсюрӧ. Овны пӧ тай позьӧ, шуис сэсся ачыс. А мыйлакӧ гортас оз жӧ овсьы Катьӧлы. Кор кӧть он син пырыд ну, пыр Марпида дорын.
Гажаджык, дерт, ӧтлаад нывбабаяслы. А Опонь пӧльлы быть ӧтнаслы кадсӧ ви. Быд пӧрйӧ бабаяс дорӧ сэсся он мун. Шондіыс лэччыны кутас да гажтӧмыс босьтӧ, кӧть омляв, кӧин моз. Водзті Паткыльыс вӧлі, ӧні и сійӧ абу. Клепа кань эм, Клеопатра. Воркутаса внучкаыс, Олеся, татшӧм тешкодь нимсӧ пуктыліс каньыслы. Дак сійӧ, пемдыны кутас да, кытчӧкӧ, сӧтанаыд, лыйыштас-пышъяс дай. Шыръяс кутавны ли, Марпида кань дорӧ войпукны ли. Гидад, ыжъяс дорад ӧд сэсся он лэччы варовитныыс. Водзті тьӧщаыскӧд, покончакӧд, мудзтӧдзныс варовитлісны-а. Сійӧ висьтасьны кутас да став рӧдвужсӧ гарыштас, коді кутшӧм вӧлӧма и, коді кыдзи помасьлӧма и. Ачыс, поконча, эз дыр мучитчы дай зятьсӧ эз грекӧвӧйт, кык сутки сургис дай лэдзис ловсӧ. Спас лунӧ кык во лоӧ, югыдін да шоныдін сылы. Ӧкмысдас нёльӧдз оліс. Пасибӧ, кувтӧдзыс пыр зілис зятьыслы пуыштны-пӧжыштны. Позьӧ шуны: красуйтчис сы дорын Опонь пӧль, эз и кывлы асьсӧ дӧвечнад. А ӧні, тайӧ бӧръя кык вонас, — сирӧта. Некод керка пытшкас оз вуджрась, некод кывпас оз сет. Чӧв-лӧнь... «Окма дай окма!» — пӧльӧ горшысь курыдыс ас тӧдлытӧгыс петыштас мукӧддырйи да шенмунлӧ пӧльӧ, керка пытшсьыс быд пельӧс видзӧдлас — кодкӧ пӧ тай нӧ шы сетіс. А сэсся гӧгӧрвоас жӧ: ачыс аскӧдыс сёрнитӧ.
«Окма»-нас морӧс пытшсьыс вӧтлылас гажтӧмсӧ, да кузь казьтылӧм-гаралӧмъясыс заводитласны лювдыны помтӧг и дортӧг. Эм мый казьтывны кӧкъямысдасад воигӧн. Кадыс, шондібан, эм жӧ дай — рытыс кузь, чӧлӧй вой на водзас и. Пӧрысьыдлӧн ӧд оз узьсьы. Час-мӧд кежлӧ кӧ сыркмунлас, пӧтӧма нин.
Ар квайта-сизима зонкаӧн Опонь мам-батьыслы бур отсасьысь нин вӧлі. Уна и ковмыліс медыджыд пиыдлы посни чой-воксӧ баййӧдлыны зыбкаын да сьылі вылас кӧшельӧн кыскавны.
Ӧтчыд пузчужӧм кагаӧс, ичӧтик чойсӧ, колис зыбкаас дай лыйыштіс вадорӧ купайтчыны. Ылаліс сэні тшӧтшъяяс дорас, лун шӧр кадӧдз купайтчис да гожъяліс. Кватитчис жӧ эськӧ, котӧртіс гортас, а мамыс кильчӧ вылас ньӧрйӧн нин виччысьӧ: «Кӧні войялан? Семдӧма кагаыс...»
Ньӧръялӧмсӧ Опонь оз помнит, унаысь ньӧръявлісны да. Ставсӧ ӧд он помнит. А вот чойыс быдмис да мыктавны кутіс. Шуӧны вӧлі, сэки пӧ ичӧтнас и торксьылӧма. Збыль тайӧ али абу, но Опонь пӧль нэмсӧ лыддис асьсӧ мыжаӧн, торъя ёна чередитліс да жалитліс чойсӧ. Весиг кор верӧс сайӧ нин петіс чойыс, зілис отсыштны семьяыслы.
Ӧні ловъя на Пеклення чойыс, Вичкодорын олӧ нылыскӧд. Дӧваӧн жӧ кольлі война вӧснаыд, да ӧти нылӧс и быдтыліс. Шогсӧ пальӧдны Опонь пӧль тшӧкыда на и пыравлӧ Пеклення чой эня-ныла дорӧ. Вичкодорад кӧ ветлас, тшук нин пырыштлас.
А Опонь эз Кытшыль грездын чужлыв-быдмыв. Ыбпомысь сійӧ, Кытшылькӧд орчча грездсьыс. Кытшыляс пыраліс Опонь гӧтыр семьяас. Армияас мунтӧдз на ыбпомса Опонь Настуклы сьӧлӧмас вужъясьлӧма. Комын кӧкъямысӧд воын Настук коллявліс мусуксӧ армияӧ. Регыд финскӧй война заводитчис. Сэтчӧ, вир кисьтанінас, и веськаліс зонмыд да ранитчыліс. Гортас лэдзисны воякатӧ. Том зонлы и буретш гӧтрасян кад. Вирыд тай кор ворсӧ, сэки жӧ гӧтрасьлӧны. Муса нылыс эськӧ и дась сы сайӧ петны, да Опоньлӧн гортас, сыысь кындзи, нёль чоя-вока на. Кытчӧ том ичмоньтӧ ваян? Во гӧгӧр майшасисны том пара, войпукъяс вылын и аддзӧдчыласны. А сэсся збойиник Настук кутіс вӧзйыны: «Лок да миянын и ов. Батьӧ рад лоӧ отсасьысьыдлы, а мамӧ узьӧ и вӧтасьӧ, аддзӧ нин тэнӧ пызан сайсьыс. Лабутнӧй пӧ зонмыс, шулӧ, эн прӧзевайт. Мальӧд пӧ, кыдз кужан. А кыдз сэсся тэнӧ мальӧдан? Радейта тай-а. Сэсся свадьбаӧдз сетчывны ли мый?»
А пырис Опонь невеста семьяас да некор эз и каитчыв. Виръясыс лӧсялісны тесьт-тьӧщаыскӧд и грездсакӧд. Регыд Кытшыль грездыс Ыбпомыс кодь муса лои.
Тешкодь ним сетлӧмаӧсь грездыслы — Кытшыль. Керка дас и эм, а шӧрас сулалӧ часовня. Ен нога йӧз, сідзкӧ, олӧны тані. Ютамас шорыс нарошнӧ быттьӧ кытшов вӧчӧма, мед татчӧ йӧз овмӧдчасны, красуйтчасны озыр да гажа вӧр-ванас.
Ютамас — поводнӧй ыджыд шор, гӧпъясас чери кульмӧ. Налимтӧ мукӧдыс лэптас пунт дасаӧс. Челядьпиянлы купайтчанін эм, купайтчанмоз арпиянтӧ чышъянӧн и кӧлалӧны. Кӧлуй пожъяланін матын и. Он нин шу шорпӧлӧнса видзьяс йывсьыс. Оз ков ылӧ мунны мӧскыдлы йирсьыны, да и кӧрымтӧ заптыны. Гожӧмнас грездыс ставнас ма кӧра. Град йӧръясыс пуктастӧ лышкыда жӧ козьнавлісны. Водзті коми крестьяниныд капуста да картупель, сёркни да кушман и вӧдитліс. Морков-свеклӧтӧ да помидор-ӧгурцытӧ бӧрынджык нин велалісны пуктыны. Кӧдза муяс ныасаӧсь жӧ, куйӧдыд тырмӧ, лючки сетӧны ид и сю, шабді и пыш, анькытш и клевер. «Стахановец» колхоз сійӧ кадас Кытшыль бригадаӧн ёна пыддиасьліс. Киподтуя да зіль войтыр овлісны сэні, бур урожайяс быдтылісны.
Выль зятьтӧ грездсаяс бригадирӧ бӧрйисны, ним-вичнас ыдждӧдлісны, Опонасей Григорьевичӧн. Том гозъялы грездкодьнас помечӧн выль оланін лэптісны тесьт-тьӧща керкаыскӧд орччӧн. Выль керкаас овмӧдчигкежлӧ и выль олысь чужис, Настук кодь жӧ еджыдик да мичаник нывка. Тьӧщаыс вӧзйис: Богородица дева Мариялысь пӧ нимсӧ пуктам. Зэв лӧсьыд ним! Мед и Машук лоӧ.
Лятъяліс-котраліс нин нывторныс, кор ыджыд войнаыд пансис немечыдкӧд. Опонасей бригадирӧс дзик пырсӧ эз босьтны, ранитчылӧмсӧ на, гашкӧ, тӧд вылас кутісны да видзыштісны мыйтакӧ гортас. Но мӧд вонас нуисны жӧ.
Тайӧ кад кежлас Настаыслӧн кынӧмас мӧд нин чужъясис. Батьыслӧн воюйтігкості бара на нывка чужлӧма дай Енмыс удитлӧма бӧр босьтны. Опонасей эз и аддзыв мӧд нывкасӧ, кутшӧм вӧлі, код рӧдӧ. Наста кодьыс лӧз синма али батьыслӧн кодь пемыдруд. А первой чужтас-быдтасыс, еджыдик Машук, школаӧ нин дасьтысис мунны, кор батьыс бӧр воис вир кисьтанінсьыс. Ен видзис батьсӧ усьӧмысь да чорыда ранитчӧмысь. А кантузитчыліс да сьӧкыд пеля лои. Нывкаыс татшкӧ-висьталӧ батьыслы кывбуртӧ и мойдтӧ, а батьыс оз бура кыв да мурӧктыштлӧ сӧмын. Шуас кӧ мыйкӧ, мӧдарӧ кыв на и артмас. Нывкаыд сэтчӧ сэтшӧм серам лэптас: «Батьӧ, батьӧ, батьӧ! Тэ тай сёй пеля! Тэ — ош? Вай ворсыштам! Тэ быттьӧ ош, а ме — Машенька...»
И ворслісны, и тушмылясьлісны. Но визув нывкалы абу шулӧма дыр овны да гажӧдны батьсӧ. Луна-вояӧн и сотчис, больничаӧ эз удитны шыасьлыны. Пӧли мамыслӧн турунъясыс эз отсавны ни. Скарлатина, лёк пӧрӧс, уна челядьӧс сэк нуліс.
Вичкодорын олысь полякъяс, войнасьыд татчӧдз пышйылӧм войтыр, кынӧмпӧт перйӧм радиыс тшӧкыда шӧйтлісны орчча грездъясті, корлісны либӧ кӧлуйторъяссӧ вежлавлісны картупель вылӧ. Кык полячка ичӧтик нывкакӧд пыралісны и Машукъясӧ. Пӧчыс ни мам-батьыс эз вӧвны гортас, Машук ачыс пачсьыс пӧжӧм йӧв кашник кыскис да картупеля сӧчӧнӧн гӧститӧдіс корысьястӧ. Нывкаыскӧд котӧртлісны ӧшинь улас да лук турун нетшкисны и. Рытнас батьыслы варова ошйысис-висьтасис, кыдзи кӧзяйкааліс, эз падмы да гӧститӧдіс корысьястӧ, весиг пачас пыраліс, укватнас сяммис вӧдитчыны. Мӧд асывнас садьмис да жугыль нин вӧлі. Рытнас локтісны удж вылысь пӧчыс да мамыс, а нывкаӧс ёна нин биаліс.
Нуис визув Машукӧс висьӧмыс.
Сэки медводз пӧсь синваӧн бӧрдіс би пыр и ва пыр мунлӧм батьыс. Война вылас унаысь паныдасьліс татшӧм ускӧттьӧыскӧд, воштыліс ёртъяссӧ, но сэки мурзӧм сӧмын пычиктыліс дойдӧм сьӧлӧмсьыс, а ӧні синваӧн бӧрдіс. Гӧгӧрвоис: лёк войналӧн йӧлӧгаыс нуис сылысь нывкасӧ. Но сэки эз и кужлы думыштны, мый сійӧ пежнас йиджӧм йӧлӧгаыс дыр на кутас юргыны да вины, тшыкӧдны быдсяма ногыс йӧзӧс. Войнаӧдзыс ӧмӧй коми сиктъясад коркӧ кывлін да аддзылін, ыштӧ коми ань лёкысь пинясьӧ да матькӧ, шлипӧвӧй стӧканысь кезйывтӧг пӧрӧдӧ вомас быд курыд страмсӧ. Эз вӧв, эз вӧв водзті.
Война бӧрас, кымын водзӧ, сымын ышмисны йӧзыс. Вӧлӧсьтсьыс кымын нывбаба да мужичӧй юӧмнас тшыксисны да кусісны. И ӧнӧдз век сійӧ лёк пӧрӧсыс ыджыдалӧ. Сартаса би ни югыд би оз ков, мун Вичкодорӧ и лун шӧра луннас аддзан спектактӧ: том ань, лёзь юрсиа, сьӧдӧдӧм чужӧма да карксан гӧлӧса, шашаритчӧма том зон дорӧ, лёкысь матькигтыр шатласьӧны-мунӧны улич кузя.
Велалӧ, вӧлӧмкӧ, мортыд быдтор дінӧ. Велалӧмаӧсь вичкодорсаяс и татшӧм серпас видзӧдны, и оз быттьӧ кывны ни аддзыны, оз бугжыльтчывны ни сьӧвзьысьны. Зэв нин шыньмуныштас кодкӧ томулов пиысь да ачыс аслыс горӧдлас: «О, блин!..»
А войнаӧдзыс ӧмӧй пышйывлісны сиктса йӧз гортсьыс? Велӧдчыны да мый да, дерт, том йӧзлӧн мунӧмыс пыр вӧвлі, но медым пышйыны... Тшыг кулӧмысь, пӧдтысь налог-поставкаясысь унаӧн эновтлісны горт-позсӧ, весиг челядя том дӧваяс. Сэки и заводитчыліс грездъяслӧн ваймӧмыс. Тыдалӧ, личкӧмыс вывтіджык лои, оръясьны кутісны вужъясыс.
Ӧні тайӧс ставсӧ Опонь бура гӧгӧрвоӧ. А сэки, война вывсьыд воӧм бӧрын, шуда вӧлі и сійӧн, мый ловйӧн юрсӧ вайис, мый виччысьӧмаӧсь сійӧс гортсаясыс да юр выв тыр уджыс. Соссӧ пуджӧмӧн и босьтчис победительыд олӧмсӧ водзӧ тэчны.
Мыйкӧ тай пыр мырсис-пессис. Челядьӧс чужтіс-быдтіс. Чайтіс: овмӧдчас! А мый и артмис? Окма жӧ эськӧ да! Сирӧта олӧм... Ӧні уналӧн Опонь пӧльлӧн кодь жӧ сирӧта олӧмыд. Габӧ Катьӧсӧ кӧть босьт. Бур олӧм корсьӧм ради жӧ пышйыліс мам-бать дорсьыс карас.
Войнабӧрся чужтас нин вӧлі Катьӧыс, медбӧръяыс Габӧ гозъялӧн. Мам-батьыс эз лэдзны муннысӧ, ставыс нин пӧ чоя-вокаыд разӧдчисны, да тэ кӧть гортӧ кольччы. «Ог и ог! Всё равно муна! — чеччыштӧ да ыждалӧ нылыс. — Пӧдругаяс ставныс нин карынӧсь!» «Найӧ ӧд велӧдчыны карас мунісны, — зілис на мамыс тӧлк сюйны нылыслы юрас. — Тэ школатӧ эн помав, омӧля велалан да...» «Вурсьыны пыра мастерскӧйӧ, менам артмӧ».
Кызмырдӧнмоз и муніс, да абу жӧ, буракӧ, вужъясьныс сэтчӧ вермӧма. Эськӧ ӧд эз лок кулысь грездас. Матайтчӧминӧ сӧмын жӧ нин кулысь грездыд. Пасибӧ шу, бать керкаыс эм на. Грездыс абу, а юр сюянін эм. Колӧкӧ, Катьӧӧс и виччысис керкаыс? Эз на ёна киссьы да вальд. Ӧшинь тупйӧдъяссӧ восьтісны да пӧсь ваӧн стеклӧяссӧ пожъялыштісны, и сійӧ дзарик видзӧдліс югыд шонді вылас да Ютамас шор вылас. И серӧктіс быттьӧ, шорыс пӧ тай абу на вӧлӧм косьмӧма, вежӧдӧ и дзордзалӧ шорпӧлӧнса виддзыс. Пач трубаыс радлыштіс и. Лӧсьӧдыштісны, да ургӧмӧн ломтысьӧ, столбӧн тшыныс кутіс петны.
А Катьӧ, кӧзяйкаыс, вой кежлас гортас узьныс эз на и кольччы. Петіс Марпида эня-нылаӧ. Дай ӧдвакӧ чӧскыда узис. Гӧгӧрвоӧ ӧд: вермас лоны, и шыасьнысӧ некод дорӧ лоӧ. Марпида эня-нылалӧн став сёрни-басниыс нин Вичкодорӧ вуджӧм йылысь, кӧні Марпидалӧн нылыс, Зина, уджалӧ больничаын пусьысьӧн да жӧникпуыс мыла быртӧдзыс нин виччысьӧ Зиналысь «да» шуӧм. А Марпидаыс нӧ кольччас? Дай Опонь пӧльӧс дыр олысьнад он лысьты шуны. Талун ловъя, а аски... Збодеркодь на старикыс эськӧ видзӧднысӧ да...
Опонь пӧль и ачыс ас йывсьыс тадз думайтӧ, дай выльӧн воӧм суседка вӧснаыс маитчӧ. Мед пӧ эськӧ и, воис кӧ, овмӧдчас. Гашкӧ пӧ, сійӧ и лоӧ Опонь пӧльлысь син тупйысьыс, кор эсійӧыс суас. А, инӧ, сэки мый? Ӧтнасӧн кольӧ? Тьфу! Вот матыд, самасисны лёк думъясыс!
Олӧм помтӧ виччысиг тай, вӧлӧмкӧ, быдторйыс сьӧлӧмтӧ гудралӧ. Торъя нин ӧтка кӧдзыд вольпасяд водігӧн. Асывнас шонді петӧмсӧ аддзас, да бӧр на збодермылӧ. Лӧвта пӧ коньӧр моз, быттьӧ нин китӧм-коктӧм да ныв-питӧм бӧбыль. Куим пи, слава богу, тӧлысь гугаӧсь да шонді банаӧсь, моньяс эмӧсь и. Пӧльӧн шуысьясыс эм и. Оз эновтны...
Збодер мӧвпсьыс и долыдджык лоӧ сьӧлӧм вылас да мича казьтылӧмъясыс со нин шымыртӧны пӧльӧтӧ мелі сывйӧн моз.
...Война бӧрас козьналіс Настаыс куим пиӧс. Войнаыд, буракӧ, оз сӧмын шог-печаль да сьӧкыдлунъяс вай, но и мужичӧйыдлы вын сетӧ. Куим пиыс и воча кывйӧн лоӧ тайӧ мӧвпыслы. Войнаӧдзыс ӧд нывъяс чужлісны, а бӧрас — багатыръяс!
Медводдзаыслысь, Павеллысь, чужӧм-лоӧмсӧ ӧнӧдз лыддьӧ медшуда кадӧн, ӧнӧдз син водзас ясыда сувтӧ сійӧ здукыс, кор кыліс юӧрсӧ.
Водз асыв. Со сійӧ локтӧ вӧрсянь мыш саяс ельдӧг нопйӧн. Грездын ӧткымынъяслӧн пач трубаясыс тшынасьӧны на. Горт дорас матысмиг кылӧ чӧскыд сёян дук.
«Настук менӧ виччысьӧ нин», — радпырысь думыштӧ тшак вайысь. Кильчӧ вылас паныд петӧ тьӧщаыс: юрас еджыд чышъян, водзас мича дзоридзӧн серӧдӧм ситеч нагрудник, пасьтавлӧ сӧмын праздникъяс дырйи. И чужӧмыс гӧрдӧдыштӧма праздник дырйи моз. «Слава Богу, слава Богу... Кӧльӧна нуӧдысьӧс Ен сетіс», — юӧртіс сійӧ зятьыслы. Юӧртігас киясыс лэбыштлӧны вывлань, быттьӧ енэжыслы тшӧтш висьталӧ радлунсӧ.
Опонь кутчысьӧ, лэдзӧ нопсӧ тэрмасьтӧг, пуктӧ кильчӧ лабич вылас, чышкыштӧ кымӧс вывсьыс ньылӧмсӧ да вӧлись восьтӧ вомсӧ:
«Пи, инӧ?» «Пи, пи! Вердысь-юктӧдысь, кыйсьысь-вийысь! Ми Настакӧд и нимсӧ нин бӧрйим. Павел. Тэ кӧ абу паныд...»
«Па-вел!» — шуда батьлы радлуныс тшӧктӧ горзыны, кекӧначасьны. Но тьӧщаыс кокньыдика йӧткыштӧ сійӧс посводзланьыс: «Пыр, мӧд керкаын Настукыд... Виччысьӧ...»
Павел бӧрын кык во мысти и мӧд пиӧн озырмисны. Миколай чужис. Ой-ой визув да сюсь вежӧра быдмис. Павел мый велӧдӧ школаас, Миколай тшӧтш тӧдӧ. Мамыс серавліс: «Тайӧс, дзирыд розьӧс, школаад позьӧ и не сетны. Миколай-чиколай дай сӧмын!» Шмонитӧ мамыс да меліа малалӧ сылысь еджыд юрсӧ, окалӧ ичӧтик пельяссӧ: «Мый бара тэысь артмылас-а?»
Мам кывъясын тӧдчӧ питорсӧ радейтӧм и тӧжд. Медвильышыд, буракӧ, мамыдлы меддона, сы вылӧ ӧд медуна колӧ вын-эбӧстӧ пуктыны, медым быдмас да морт жӧ лоӧ, а оз чеччалысь чирк.
Медбӧръяыс, Петя, чужис кульӧм и ляскӧм батьыс. Паськыдкодь ныра, вылын плеша. Ыдъясисны, дыр эз вермыны бӧрйыны коймӧдыслы нимсӧ. «Ме ног кӧ, дедыслысь нимсӧ колӧ сетны», — вӧзйӧ батьыс. Но мамыс падмунӧма: «Кык дед ӧд сылӧн, Григорей да Василей. Кодсӧ, инӧ? Тэнад батьлысь али менам батьӧлысь сетам?» «Тэ чужтін, тэ и бӧрйы», — сьӧлӧм сетӧ верӧсыс. Татчӧ и сюйсьӧ тьӧщаыс. «Ок ті! Эг кӧсйы, да бара на сюйсьывны лоӧ. Ӧтисӧ ни мӧдсӧ, дона поконикъясӧс ӧбӧдитны абу лӧсьыд... Ме ногысь, Петыр пуктӧй. Мед Петыр да Павел и лоӧны миян. Миколай Чудотворечлысь нимсӧ новлӧдлысь эм жӧ нин и». «А збыль! Петыр и пуктам! — ӧзйыштӧ рӧдельничаыс да копыртчӧ зыбкаас куйлысь ичӧтик весьтӧ, шыасьӧ сы дорӧ: — Петя-Петрӧванӧ! Мушкӧ-узьӧ тай со, сьӧлӧмшӧр...»
Бара жӧ он шу коймӧд писӧ, Петяӧс, сьӧкыд коканад да кын воманад. Сэтшӧм нин сійӧ кывзысьысь быдмӧ, быдӧнлы зільӧ отсыштны. Ичӧт пач ломтыны ёна радейтӧ, луд вылӧ мӧс вӧтлыны, пӧли мамыскӧд блин пӧжавны кыз ӧгыр вылын.
Быдмисны куимнанныс: зэлыд мач кодьӧсь. Асывнас школаӧ мунӧны. Вичкодорын школаыс, сэтчӧдз куим верст пӧшти. Эз-ӧ кывлыны коркӧ ай-мамыс да пӧли мамныс, ыштӧ чездывлӧны, ог пӧ мунӧ. Тӧв шӧрнас ӧд сьӧд вой на, а чеччӧны каттӧг и мунӧны ыстытӧг. Воасны школаысь, бара нин пемыд. Книга сумкасӧ шыбитасны да первой делӧ мамыслы паныд фермаӧ котӧртӧны. Пырмунанмозыс кӧвдум ли мый ли кватитасны вомас, дай ӧдзӧсӧ лыйыштӧны.
Сэки колхозъяс пыддиыд совхозъяс нин кутісны лӧсьӧдны. Ыбпом да Кытшыль шӧракостӧ скӧт карта кыпӧдісны. Вичкодорсянь Ыбпом пыр фермаӧдз чорыд веркӧса туй нюжӧдісны. Ыбпомсаяслы лӧсьыд. А Кытшыльсянь Наста мамныслы быд лун колӧ фермаӧдзыс ичӧтик трӧпкаті котӧртны. Югыд лун-войнад кӧ, эськӧ, котралан нин. А тӧвнас лунъюгыдсӧ он и аддзыв.
Медым мамыслы эз вӧв гажтӧм, пияныс и котӧртлісны сылы паныд быд рыт. Медічӧтыс медводзас шелзьӧдӧ, киас ньӧр — тайӧ сылӧн и вӧв-Воронко, и плеть. Ӧвтчӧ плетьнас да горалӧ:
Петя мыйлакӧ дыр шушкыля кывъя вӧлі. А прӧйдитліс жӧ тай. Краснӧй командирӧн на и лои. Военнӧйӧн.
Совхозъяс дырйиыд быттьӧкӧ и ладмыштлыны нин олӧмыс кутліс. Бур техникаӧн уджыс бергӧдчис, бур специалистъяс воисны сиктӧ, скӧт дорын да му вылын уджалысьяс ловъя кӧпейкаӧн пондісны вӧдитчыны. Но посни грездъяс пыр чинісны и чинісны. Том войтыр семьяяснас зілисны овмӧдчыны матӧджык совхоз кантораяслань. Ӧд сэні и лавкаыд матын, и челядьлы школаыд, да и туйыд бурджык, позьӧ и карӧдз на тӧвзьыштлыны. А боки грездад мый? Дона пӧ лоӧ сэтчӧ югыд бисӧ нуӧдны, радиоточка лӧсьӧдны да яслитӧ восьтыны. Тадзи чайтысьясыс эз и думыштлыны, мый орӧдӧны йӧзыслысь коляс вужъяссӧ. А вужтӧгыд ыджыд пожӧм кӧть ичӧт турун косьмӧ.
Сійӧ кадся олӧмыслӧн ыргысь тӧлыс унаӧнӧс койыштіс то БАМ стрӧитны, то целина лэптыны, да и ассьыным войвыв муяс ловзьӧдны йӧз колісны. Кымын кар чужис да быдмис сійӧ вояснас Коми войвылад! Интаыд и Вӧркутаыд, Ухтаыд и Сосногорскыд, Печораыд и Усинскыд. И сэтчӧ вынаяс да томъяс жӧ колісны.
Опоньлӧн пияныс, Павел да Миколай, эз кольччыны мукӧдсьыс. Сизим класс помалӧм бӧрас Павелыс пондіс шуны: «Вӧркутаӧ, горнӧйӧ велӧдчыны муна. Заявление ысті нин». «Сы ылнасӧ? — ойӧстіс мамыс. — Ог лэдз!» Шыасьліс и батьыс. Бӧрйы пӧ мый воас сьӧлӧм вылад матісьыс, дай мун, бласлӧ кристос. Мунысьӧс кутӧм оз ло. «Ог, батьӧ, — казеннӧй кывъясӧн вундіс пиыс. — Коми мулысь войвывсӧ колӧ ловзьӧдны. Ме ӧд коми мулӧн пи!» «Ловзьӧдны? — батьыслӧн чирӧм гӧлӧсыс весиг вежсис. — Пиукӧ, сэті важӧн нин ловзьӧдлісны и шызьӧдлісны тэнадтӧг».
Сійӧ здукас Опоньлы тӧд вылас уси тесьтыслӧн, покониклӧн, гуся висьтасьӧмыс. Тесьтыс неуна чотіктыштіс, да ыджыд война вылас эз нуны, а босьтісны сідз шусяна Трудармияӧ. Воркутаас и веськалӧма. Первойсӧ зонаын конвой пыдди, сэсся взрывчатка склад стӧрӧжитлӧма. Нелямын витӧд вонас, аръявылыс нин, зятьыс да тесьтыс пӧшти ӧти лун-войӧ воисны гортас. Тесьтыслӧн чужӧм вылас вир пас эз нин тӧдчы, висьысь мортӧн локтіс. Во гӧгӧр сӧмын и лои гортас олӧмыс. Павел ичӧт кага вӧлі, оз помнит дедсӧ. Абуыдлысь висьтасьӧмсӧ, дерт, томиник зонкаыд оз и пыдди пукты дай, колӧкӧ, и кывзыныс оз кут. Вермас на крапнитны: сказка пӧ! Та вӧсна Опонь пияныслы эз и юӧртлы тесьтыслысь висьтасьӧмъяссӧ.
«Визувтысь шортӧ он пык, мунысь морттӧ он кут», — тадзи шуліс коркӧ мамыс Опоньлы, кор сійӧ юӧртіс Настук овмӧсас вуджӧм йылысь. Сідзкӧ, и Опонь писӧ кутны оз лысьт. Мед мунӧ.
Коми мулӧн пиӧн лыддис асьсӧ и мӧд, Миколай пиыс. Сэтчань жӧ кык во косталӧм бӧрын шутёвтіс. Сэтчаньын кыкнанныс велӧдчисны, сэтчӧ овмӧдчисны-вужъясисны, семйитчисны, ныв-пи лӧсьӧдісны. Ӧні Опонь пӧль моз асьныс нин дедъяс да пенсионеръяс, заслуженнӧй шойччӧг вылынӧсь. Миколайыс тай бӧръя волігас шуис: шойччыны пӧ кута, кор гортйӧ вода да кын му улӧ веськала. Ӧні пӧ «СеверНИИнефть» институтын пукала, небӧг на пӧ босьтчи гижны Коми мулӧн озырлунъяс йылысь. Сійӧ сёрниысь сӧмын и кылан: из шом, нефть, газ да нӧшта титан.
Куим пи пытшсьыс Миколайкӧд медся тшӧкыда батьыс аддзысьлӧ да сёрнитӧ. Медматын ӧд и олӧ, Ухтаын. Пӧшти быд тӧв мыччысьлас да войков кӧть бать дорас олыштлас. То юркарӧ волӧма кутшӧмкӧ конференция вылӧ да батьсӧ видлыны пӧпуттьӧ кежыштліс, то Москваӧ ветлӧма да бара жӧ кежалӧма чужан грездас. А вот сы ордын гӧститны пӧльӧлы эз и мойвилы. Сійӧ ӧд горттӧм-позтӧм кӧк моз став том кадсӧ виис тундралысь паськыд эрдъяссӧ гежмалігтыр. Геолог. Гӧтырыс и. Ӧти пиӧс, Олежексӧ, и чужтылісны-лӧсьӧдлісны да прамӧя асьныс эз и быдтывны. Ярославса бабыс ордын и быдмис-сӧвмис зонкаыс. Ӧтчыд и вайлісны Миколай гозъя питорсӧ Кытшыльӧ. Ар сизима зонка вӧлі Олежекыс. Мусаник, паткыль кодь, ньӧжмыд вӧраса да абу уна сёрниа. А вежӧра, сӧтанникыд. Быдтор сылы окота тӧдны, ас кинас малыштны. Сиктад ӧд мый, чер да пила, кокан да вила, пу кӧлуй да сюмӧд туис. Чер вороп дорад кутчысьлас: пес поткӧдлӧ. Сюмӧд туисӧн Ютамасӧ вала котӧртлас. Отсӧгла некод дорӧ оз и шыасьлы, мам-бать дорас ни пӧль-пӧч дорас. Ачыс, ас кежас ёкмылясьӧ-вӧчӧ мыйкӧ.
«Код бара-й тайӧ лоӧ-а?» — шензьӧны Опонь пӧль гозъя лӧня ноксьысь внук вылас видзӧдіг.
Ӧні сійӧ зонкаыс важӧн кызьсӧ тыртліс, карточка вывсьыс сӧмын и аддзылан. А Олежек ӧд куш ӧти мужичӧй рӧд, Опонь пӧльлысь кӧлена нуӧдысьыс. Мукӧд йылӧмъясыс ставныс нывъяс. Павел и Петя — кыкнанныс бракоделъяс.
Тайӧ эськӧ, шуам, и ладнӧ. Мукӧд нылыс и куим зонмысь унджык бурсӧ вӧчас. Бӧръя кадсӧ майшӧдлӧ да шензьӧдӧ Опонь пӧльӧс мӧдтор: кутшӧма том войтырсӧ Америкаас кыскӧ! Медічӧт пиыслӧн, Петялӧн, куш ӧти нывка, Светка, да мунӧма верӧс сайӧ американеч сайӧ. Сэні ӧні олӧ. Дай Миколайлӧн Олегыс пӧ шуӧ: помала университет да Света дорӧ жӧ мыськовта! Программистлы пӧ век нин уджыд сэтысь сюрӧ.
Мый сійӧ программистыс, Опонь пӧль оз тӧд. Гижліс тай Миколайыс: инженерӧ пӧ велӧдчӧ-а. Светкаыс ӧд Петялӧн инженерӧ жӧ велӧдчыліс. Точнӧй приборъяскӧд пӧ вӧдитчыны кутас велӧдчӧм бӧрас, шуліс батьыс.
Быдторйӧ тай ӧнія челядьтӧ велӧдӧны. Ачыс Петя армияас муніс да сэтчӧ со и кольччыліс. Служивӧйыдлы вичмис уна места вежны. Челябинскын и Ленинград дорын служитліс, ӧні олӧны кӧнкӧ Роч му помас, Калининградын. А дитяыс, ӧтка нылыс, дзик нин мӧд му помас веськаліс дай. Сэсся и шензьы, олӧм туй визьыс кодӧс кытчӧ шыбельтӧдӧ.
Корӧ пӧ тай гӧститны, шулӧ батьыс, туй вылас сьӧмсӧ пӧ ыстӧ и. Асланыс пӧ керка и сад, верӧсыс бур нажӧтка вайӧ. Велалӧма пӧ сэтчӧ, сӧмын пӧсь картупель сола ельдӧгӧн пӧ тай, гижлӧ, окота лолӧ сёйыштны, кутшӧмӧн коркӧ Комиын, дед-баб дорын чӧсмасьлім...
Лыддьӧ Опонь пи-моньыслысь письмӧсӧ да броткӧдчӧ. Кодӧс эськӧ думсьыс и пинялӧ да мыжалӧ: Светкасӧ али сылысь мам-батьсӧ, америкаса зятьсӧ али асьсӧ олӧмсӧ? Колӧкӧ, ставсӧ ӧтув. Но медунаыс, дерт, сюрӧ Светиклы. Сылӧн ӧд карточкаыс ныр улас. Кузь кокъяса да лёзьгӧдӧм юрсиа. Том, мича йӧра. Вом доръясыс шпыньмунӧмаӧсь, быттьӧкӧ ылі мусяньыс коми дедсӧ вильышалыштӧ: «Но, дедӧ, мый шуан?»
— Ок, чикулайка-пустелька, нучкаӧ! — карточкаыскӧд сёрнитӧ Опонь. — Абу тай тэнӧ ньӧръявлӧмаӧсь ай-мамыд! Сы мында тӧжд-маета налы вӧчин! Эз ӧмӧй Роч му пасьтасьыс жӧникыд тэныд сюр, этатшӧм веж петкӧдлысь важенкаыслы? Американеч сайӧ чеччыштӧмыд! А тӧдан-ӧ тэ, дзирыд розьӧ, рӧдимӧй дедыд, Кытшыльса Опонь пӧльыд, лӧг на кутлывлӧ американечьяс вылас. Эз ӧд этша найӧ вирнымӧс тшыкӧдлыны кӧдзыд войнаяснас да атомнӧй бомбаяснас. Гижан, пустелькаӧ: «Тані быдтор судзсьӧ и тырмӧ. Ті стрӧитінныд, стрӧитінныд коммунизм, а тані важӧн нин коммунизмын моз олӧны...» Пигу, мед олӧны! Пӧсь картупельсьыс да сола тшаксьыс тай гажыд бырлывлӧ жӧ, пустелькалӧн! Сідзкӧ, и ичӧтик Коми грездыс, Кытшыльыс, син водзад сувтлӧ! Гашкӧ, и мукӧдторйыс на татчӧ бӧр кутас кыскыны...
Код тӧдас эськӧ да... Вужъясыс кӧ орласьӧмаӧсь нин... Сідзи и кутасны, колӧкӧ, пӧлялан турун кӧйдысъяс моз лэбавны: кытчӧ тӧв пӧльыштӧ да кытчӧ ляскыштӧ. Этша сёрниа Олегыс тай коркӧ дӧжныштіс, ми пӧ кызь ӧтиӧд нэмын олысьяс нин, абу пӧ сӧмын Коми мулӧн да Россиялӧн пиян. Вселеннӧйыслӧн пӧ пиян ми. Колӧкӧ, и сідз. Со ӧд кутшӧм выліті лэбалӧны миян внукъяс. Кӧні сэсся правдаыс да сылӧн самӧй сьӧмӧсыс? Быдӧнлӧн кӧ нин аслас та вылӧ видзӧдласыс-а. Опонь пӧльлӧн, шуам, тані, Кытшыляс правда сьӧмӧсыс-а. Тані, ас позъяс, аслас керка-картаын овны медся лӧсьыд... Ас киӧн тшупӧм пывсян, ас киӧн лӧсьӧдӧм град йӧр, грезд саяс лӧзӧдысь вӧрыс весиг аслас. И Ютамас шорыс.
Корӧны пияныс ас дорас овны, да лыбас ӧмӧй лолыд кытчӧкӧ бокӧ мунны. Оз ков Опонь пӧльлы некутшӧм мӧд оланін. Вичкодорӧдз ветлас, и то тэрмасьӧ бӧр гортас. Гашкӧ, сӧмын кад воас, да кокниа ышловзьӧмӧн сӧглас сетас татісӧ эновтны.
А век жӧ ӧтчыд эновтліс Кытшыльсӧ. Ас окотанас ветліс ыджыд пи дорас, Воркутаас. Аддзыліс да тӧдмаліс, мый сійӧ сэтшӧмыс, Вӧркутаыс да шахтаыс, мыйӧн ноксьӧ пиыс да кыдзиджык олӧ-вылӧ семьянас.
Оз соссьы пӧльӧ, збыль сэки вомыс сылӧн паськавліс. Збыль пӧ тай му помыс тані да збыль пӧ тай вой му ловзьӧдысьяс олӧны тані. Кутшӧм мича кар кыпӧдӧмаӧсь! Паськыд уличаяс, гырысь керкаяс! А биыс мыйта! Уличаяс пӧлӧн кӧдзыдысла гыӧрзьӧм пуяс. Мойдӧ быттьӧ и веськавліс. Но медъёна шензьӧдіс Воргашор посёлокыс, Павелыслӧн олан да уджаланіныс. Карсяньыс тӧвзисны-тӧвзисны легковушкаӧн паськыд куш эрдъяс вомӧн: гӧгӧр лым эшкын, тӧв шутьлялӧ. И друг водзаныс, быттьӧ му пытшсьыс, лыбис мойдын моз мича кар. Воим пӧ, шуӧ пиыс. Ӧти ыджыд керка дорӧ чеччисны машинасьыс, паськыд пос вывті кайисны коймӧд судтаӧдзыс. «Дзинь» ӧдзӧсас. Ӧдзӧсыс пыр и воссис, а сэні дзирдалысь шӧлк платтьӧа мича ань нюмвидзӧ: «Да тай же батько!
Павеллӧн гӧтырыс ой визув да сюсь нывбаба! Кар вузалысь да ньӧбысь кодь варов. Визулӧсь да сюсьӧсь и кыкнан нывкаыс, Олеся да Ганночка. Дедӧн шуысьясыс Опонь пӧльлӧн коми ни украинскӧй кыв оз тӧдны, рочӧн варовитӧны. Воласны вӧлі ичӧтдырйиныс Кытшыльӧ дед-баб дорас гӧститны, да ёна и гажӧдасны керка пытшсӧ и ывлавывсӧ, пӧль-пӧчсӧ и грездса войтырӧс. Садӧкысь мынӧм кайпиян моз дзользьӧны да котралӧны грезд пасьта и Ютамас пӧлӧнса видзьяс вывті, купайтчӧны шорас да чилзӧны, арпиянӧс кыйӧны. Сьӧрсьыс ваясны кымынкӧ арпи, моздор тырыс кыдз пу вожъяс да дзоридзьяс:
Пока ӧтиыс вӧзйысьӧ пӧчыскӧд ыжъясӧс йӧртны, мӧдыс ӧшинь улас нин, сюранькӧд сёрнитӧ:
Челядьыдлы Воркутаад керкаясыд, буракӧ, садок пыдди и эм. Кӧдзыдысла он на ёнатӧ котрав ывлаад да собав лым пиад. Быть гортад пукав. Оз эськӧ пукавсьы та мында чачаяснад да. Джоджас, ковёр вылын, ӧтиыс чомйысь да аканьысь ворсӧ, мӧдыс шыльыд пызан сайын мича серпаса книга видлалӧ. Аддзисны деревняысь воӧм пӧльсӧ, уськӧдчисны паныд:
— Окма жӧ нин дай окма! Кор сійӧ вӧлӧма! — ышловзьыштӧ Опонь пӧльӧ да бара на казьтылӧмас вӧйтчӧ.
Павелыс, быттьӧ век на Кытшыляс, грездсаяс моз и шыасьӧ батьыс дорӧ: «Да эновтлы тэ найӧс, батьӧ! Пӧрччысь. Шойччы, шонтысь. Час, кӧзяйкаыс мыйӧнкӧ нурйӧдыштас, а пока ваннаын пожйыштсьы. Шоналан пӧсь ванас. Узьсясджык. Аски ме тэнӧ шахтаӧ нуӧдла. Видзӧдлан, мыйӧн ноксьӧ тэнад пиыд...»
Аскиыс Опонь пӧльӧс нӧшта на ёна шензьӧдіс. Ывлаас пельтӧ сотӧ кӧдзыдыс, а пырисны шахта управлениеӧ, да меліа лыньгысь шоныдыс ставнас шымыртіс пӧльӧс. Кытыськӧ мелі музыка кылӧ, визув шор быттьӧ дзольгӧ. Мурӧктыштӧ пӧльӧ, кывсӧ шуны оз сяммы, а пиыс индӧ нин кытчӧкӧ бокӧ: «Этаті видзӧдлы. Зимньӧй садсӧ».
Аминь-аминь! Зимньӧй сад! Зимньӧй дворечкӧд, саръяслӧн оланінкӧд и ӧткодялӧ вежӧрыд тайӧ пельӧссӧ. Мый кузьта да мый пасьта садйыс! Стеклӧ стенъясыс ставнас югъялӧны, а быдсяма быдмӧгыс ывлавылын моз вежӧдӧ да дзордзалӧ. На пӧвстті дзужъялӧны-лэбалӧны мазіясыд и тірибобӧясыд, дзользьӧны кайяс. «Но и но-о! Ютамас шор дорӧ кӧ нин веськалі-а? — акнитіс Опонь. — Али раяс?»
А киссьысь музыкаыс сідзи и ышӧдӧ бергавны, вальс йӧктыны.
Думнас Опонь и збыль бергалыштіс, ӧд пӧдны кутліс лолыс зачесьысла. Тайӧс пӧ ӧд ставсӧ менам пиян стрӧитісны да гажӧдісны! Збыль пӧ тай вой му ловзьӧдысьясӧс да гажӧдысьясӧс быдтывсьӧма!
Вежӧрнас бура тӧдӧ и гӧгӧрвоӧ: уна-уна йӧз мырсис-пессис да ловсӧ пуктіс тайӧ мичлунсӧ лӧсьӧдігӧн, а лолыс и ассяньыс пай пуктӧмсӧ висьталӧ-кыпъялӧ.
Падмыштӧма и нюмдыштӧма, сулалӧ сійӧ тайӧ рай шӧрас. Нюмъяв эськӧ да любуйтчы лэбалысь тірибобӧяснас, но пиыс кутчысьыштлӧ сойбордъяс, веськодь гӧлӧсӧн и шуӧ: «Тайӧтӧ мый... Лэччылам му пытшкас!»
Лэччыліс сэки, лэччыліс преисподньӧяс. Аддзыліс... Сійӧс тшӧтш брезент паськӧмӧн вӧччӧдлісны, сетісны бур рӧбӧтягалы моз паёк — кузь воропа рачын шыд да рок, торйӧн веж лук турун да кушман кӧра посньыдик редисъяс.
«Тайӧс нӧ ме мыйла босьта?» — пондыліс пыксьыны батьыс. Павел серӧктіс: «Босьт, босьт, шахтаӧ ӧд лэччан».
Да-а... Шахтаыд тай ой-ой, вӧлӧма! Буракӧ, верст пыднаӧ му пытшкас тювӧдісны-пыртісны! А кымын улича му пытшкас кодйӧмаӧсь! Сэтчӧ и татчӧ, увлань и вывлань мунӧны сійӧ уличаясыс. Штрекъяс пӧ тайӧ, шуӧ пиыс. А чужӧмтӧ малалӧ сӧстӧм сынӧд. Кытысь и локтӧ? Сэні и поездыд кӧрт рельсъяс кузя грымакылӧ-тювӧ, и увгӧ из йиран машина, писькӧдчӧ водзӧ му гыркас — проходческӧй комбайн пӧ тайӧ. Машина жӧ сӧвтӧ изсӧ поездас, вагонеткаясас. Машинаяс дорас ноксьӧны йӧз, сардмӧм чужӧмаӧсь да еджыд пиняӧсь. Нюмъялӧны да юрнас гогйӧдлӧны тшӧтш и Опонь пӧльлы. Шуӧны мыйкӧ, да кылан ӧмӧй увгӧм шы улад. Воча налы и пӧльӧ вашмунлӧ да шензьӧмӧн дзоръялӧ-видзӧдӧ гӧгӧр. Загреки, гымгысяс кӧ йӧз вылас йиркыс!
А пиыс, быттьӧ мича аквариумын уялысь чери, сэтчӧ видзӧдлӧ, татчӧ, сыкӧд сёрнитӧ, мӧдкӧд — тӧждыс, дерт, эм сылӧн, но полӧм оз тӧдчы.
Недыр мысьт сійӧ сибӧдчӧ дзоръялысь батьыс дорӧ, шыасьӧ: «Но, мый... Из шом перъян забояс ветлам нӧшта? Али мудзин... Эн пов, оз лямӧд... Пыкасны йирксӧ сідз!» Сёрнитӧ пиыс, а пӧльӧ думсьыс пернапас чӧвталӧ да корӧ Енмыслысь, видз жӧ нин пӧ, Господьӧ, тайӧ войтырсӧ быд лёксьыс...
Енмыс видзис и эм, пасибӧ. Кымын во Павелыс сэні уджаліс, да некутшӧм ёна ыджыд ускӧттьӧяс эз сулыны. Ачыс эз доймыв-кер дай сійӧ участокын ыджыд аварияяс эз кывсьывны. Ыштӧ морт доймис, либо йӧз шахтаас пӧдісны. А кывлан — быдторйыс овлӧ. Му пытшкӧс — му пытшкӧс и эм.
Ӧні пиыс шойччӧг вылын нин. Зятьясыс, Оксаналӧн да Ганночкалӧн верӧсъясыс, шахтаас мырсьӧны. Сійӧ ветлӧмыслы ӧд во кызь нин. Олӧмыс оз сулав места вылас, вежсьӧ. Дай кыдзи на и вежсис!
Гижӧны тай, шахтасӧ пӧ тупкисны, кӧні уджаліс Оксаналӧн верӧсыс. Инженер, а уджтӧг кольӧма мортыс. А быдтӧны том гозъя ныла-пиаӧс нин. Сійӧ письмӧас жӧ и юӧртлісны: власьтъяс пӧ кӧсйӧны найӧ посёлокса олысьяссӧ вуджӧдны лунвывланьджык. Гашкӧ пӧ и Сыктывкарад на веськалам овны. Сэтчӧ пӧ тай заводитӧмаӧсь налы керка лэптыны-а.
Оз кажитчы татшӧм юӧрыс Опонь пӧльлы. Броткӧдчӧ ас кежас:
— Тупйӧны шахта! Вӧчӧмторсӧ! Из шомыс нӧ оз нин некодлы ков?
Миколайыс, инӧ, мусирсӧ да биарусӧ сымда аддзӧма!? А оз-ӧ ло вичкояс мозыд жӧ? Чашйылісны коркӧ, жугӧдлісны вичкояссӧ, а ӧні сэсся выльысь лэптӧны. Окма жӧ эськӧ да... Сьӧм эз кут судзсьыны бур делӧ вылӧ. А кытысь сьӧмыс, енэжсьыс оз киссьы да. Паськыд мышкуа том войтыр оз уджавны да. А карас нӧ вуджӧдасны внучкаыслысь семьясӧ да верӧсыс оз кут уджтӧмавны? Сыктывкарсаясыд унаӧн жӧ удж тырмытӧм вылас норасьӧны да... Мый эськӧ быттьӧ и Опонь пӧльлы юрсӧ жуглыны? Ыджыд чина йӧз, тӧлка войтыр сы вылӧ эмӧсь. Но думъяс кыськӧ локтӧны и локтӧны, он на найӧс вӧтлы. Сэтчӧ жӧ и бӧръя письмӧыс Калининградсяньыс шызьӧдіс.
Петя гозъяыс гижӧны: батьӧ пӧ, эн дӧзмы, но кӧсйысьлім кӧть тэ дорӧ волыны таво гожӧм, оз, буракӧ, артмы. Америкаӧ мӧдам, Светаӧс видлыны. Билет самолёт вылӧ эм нин, колана кабала-документъяс и.
Куим лун водзті нин Вичкодорас ветліс Опонь да письмӧсӧ вайліс. А Марпа эня-нылалы ни Габӧ Катьӧлы эз на ошйысьлы. Водзті вӧлі пӧлучитас письмӧтӧ да Марпаясӧ и котӧртӧ. Нылукыд пӧ эз на лок удж вывсьыс, мед том синнас лыддьыштас. Ӧчкиӧс пӧ вошті да ог бура аддзы гижӧдсӧ.
Марпаӧс пырджык ӧтнасӧс суліс. Ыжъястӧ уна видзӧ, да пӧшти гортас и пукалӧ, вурун печкӧ да мыйсюрӧ кыӧ-вӧчӧ: «Талун эз кӧсйы гортӧ воны, — печкансӧ эновтанмоз воча кыв сетас кӧзяйка. — Больничаад вуджис уджавнысӧ нылукӧ, да вит час войын и чеччӧ, пусьыныс Вичкодорӧдз мунӧ. Омӧльтчис нин, пӧттӧдзыс оз узь да».
Варовитӧ Марпа, норасьӧ суседыслы, а ачыс шарзьӧ ен ув пельӧсас, ӧчкисӧ корсьӧ. Медбӧрын шуас: «Мудералан эськӧ, пӧрысь выжывӧ, ачыд на лыддьыныс аддзан. Да ладнӧ! Вай лыддьыштам кыкӧн! Аддза вед: ошйысьны локтін».
Марпа босьтӧ пӧльӧ киысь письмӧсӧ, исалыштӧ-малалыштӧ да быть нин лыддьӧдлыштӧ: «Кымын ю вомӧн вуджин, кымын пу кост колин, сы мында жӧ радлун миянлы вай, дона письмӧанӧй...» Та бӧрын письмӧсӧ вайӧдӧ дзик ныр улас, заводитӧ лыддьыны мыкталӧмӧн да ышлолалӧмӧн.
Водзті Опонь ошйысьны и нуліс письмӧяссӧ. Ӧні эз ну. Абу окота ошйысьны ни норасьны. Полӧ. Паськыд вома Катьӧыс, серамвыв на вермас лэптыны: Америкаӧдзыс сэсся ковмас тэд, шуас, лэбыштлыны! Ме кӧ тэ местаын... А босьтлы сьӧрсьыд менӧ тшӧтш! Ой, окота аддзывны... Жӧник сэсь корсьлыны...
Тшук тадзи и шуас, оз кӧ ёсьджыка на. Некодлы пӧ, инӧ, Роч муас тэнад нучкаыд абу туйӧма, некод абу босьтӧма.
Пӧльӧ эськӧ вочакывсӧ сяммас жӧ шуны да. Мед пӧ и дитюкӧ вӧльнӧй птича моз лэбалас, пока том. Оз пӧ ӧд лок миян кулысь грездӧ...
Таысь и полӧ пӧльӧ да оз мун письмӧнас Марпа дорӧ. Оз, дерт, Катьӧ кывйысь пов, ас вомсьыс полӧ, вермас вочакывнас асьсӧ жӧ Катьӧӧс дойдны.
Выльторнад юксьытӧг ӧтка мортыдлы лов вылад нӧшта на делӧ. Пӧльӧ то град йӧрас петалӧ, то лэб улас пырыштлас да пес поткӧдлӧ, тӧв кежлас дасьтӧ, то Ютамас дорӧ лэччылас ыжъяссӧ видзӧдлыны. Медбӧрын пуксьӧ пызан саяс. Сэні лун дас нин сӧстӧм тетрадь лист да чернилаӧн гижысь карандаш. Нарошнӧ Вичкодорын ньӧбліс тайӧ добрасӧ, медым пияныслы письмӧтор гижыштны. Воркутасянь ыстылӧм письмӧ вылас ӧнӧдз вочакывсӧ эз сет, нюжмасьӧ мыйкӧ, падъялӧ, оз тӧд, мый гижнысӧ. Вот ӧні пуксяс да скӧр письмӧ и гижас. Начальствоыдлы пӧ юӧрт, мед оз Сыктывкарӧ стрӧитны керкасӧ уджтӧмалысьясыслы, а татчӧ, Кытшыльӧ. Сюрас пӧ уджыд, видз-муыс эндӧ. Дай батьӧ пӧ, шу, сэні ӧтнас кольӧма, виччысьӧ...
Кысь эськӧ тадзсӧ гижны да. Мыйкӧ быть колӧ пасйыштны-а, кӧть нин юӧртны, ыштӧ пӧлучитіс насянь письмӧ, ыштӧ ловъя на дай кӧр кодь на, мед оз тӧждысьны. Сійӧтӧ, буракӧ, и аслыныд тырмӧ.
Бур кӧть, Калининградас, Петяяслы гижны пока оз ков. Колӧкӧ, найӧ буретш лэбӧны самолётын паськыд море-океан весьтті. Мед нин бура-лючки ветласны да бӧр гортас воасны. Сэки налы и меным лоӧ гижанторйыд... Америка... Абу шутка, чужӧй-дальнӧй му... Чужӧй-дальнӧй сторона, сьывлӧны тай...
Неыджыд письмӧтор и артмис Павеллы вочакывйыс. Выль пӧвыс эз и лыддьы ассьыс сочинениесӧ, сюйис конвертас да клеитіс. Аски и ветлас Вичкодорӧ да коляс поштаӧ.
Письмӧ помалӧм бӧрас кокньыдика ышловзис, а сьӧлӧм вылас век мыйкӧ эз вӧв лӧсьыд. Тыр тӧлысь ли мый нӧ небесаас? Али вывті кос гожӧмыс лои, да сійӧ? Пӧльӧлӧн весиг и кынӧмыс оз сюмав. Асывнас тшай кружка юліс дай... Пондіс аслыс выль удж корсьны. Ылалас кӧ удж дорас, вунӧдлӧ жӧ тӧждсӧ.
Пывсян ломтыны окота лои.
Муртса петіс ӧшмӧс дорас, медым пывсянас ватор нуыштны, выль суседкаыс, Катьӧ, сэн нин. Быттьӧ чукӧстӧмаӧсь. Тшӧтш ведра пӧлӧн локтӧ вала. Зарни пиньяса вомыс шешвидзӧ. Ылысянь и горалӧ:
— Но-о, Опонь дядь, тшай жӧ кӧсъян пуктыны? Ме тай сакартор босьті да Марпид дорӧ котӧртлі-а. Мися, самӧвартӧ пуктылам, тшайӧвайтыштам да вӧлись турунтӧ куртыштны лэччылам.
Чӧв ӧд он ов суседкаыдкӧд. Пывсьыштны пӧ окота лои. Катьӧ пыр и ӧткажитчис тшай юӧмсьыд. Нӧрӧвитлам пӧ, инӧ, самӧварнад, пывсям да вӧлись чайӧвайтыштам. Марпа пӧ яйсӧ лудіг жӧ шуис. Ме пӧ и васӧ пырта да бисӧ сюя. Шойччышт пӧ, тэ ӧд кавалер миян! Пывсьӧдам пӧ, мыштӧ и водзтӧ корӧсьнад швачӧдам, дай юртӧ и кок костсьыд гӧнаинтӧ майтӧгалам... Вомтӧ пӧ окыштам, тоштӧ нюлыштам...
Кӧть мый татчӧ шу. Катьӧлӧн яндзим абу.
— Ӧвсьы, Катерина, абу дышыд кывтӧ песны! — чирыштіс Опонь.
— Дӧзмин ли мый?
— Шмоньыд мисьтӧм да...
— Ой, менам вед, ог и тӧдлы, артмӧ, — збодера и кайтыштіс нывбабаыд, а сэсся чӧв усьлӧм бӧрын пӧкаитчис. — Эн дивит... Инӧ ог ӧшйы да... Сьӧлӧм шогӧс тадзи вӧйта да...
Пӧльӧ сюсь синмӧн видзӧдӧ нывбаба вылӧ, аддзӧ, кыдзи сылӧн чужӧм серыс вежласьӧ, кутшӧм дой сылысь вом доръяссӧ вежыньтлӧ. Аддзӧ, а шуны мыйкӧ оз вермы. Вунӧдӧ весиг ӧшмӧсас лэдзлӧм черпушкасӧ лэптыны.
Катьӧлӧн гӧлӧсыс бара ёсьмӧ, тэрыба кватитчӧ вороп дорас.
— Ой, вӧйтан черпушкатӧ! Ме тай шуи: пыртла васӧ.
— Чӧл вай. Ог вӧйт... Висьтась, мый гудыртӧ сьӧлӧмтӧ? Каитчан татчӧ воӧмысь? Збыль, миян тані бурыс нинӧм абу, сынӧдсьыс кындзи. Карсаыдлы...
— Ой, Опонь дядь, — паныдаліс пӧльӧӧс Катьӧлӧн кузя ышловзьӧмыс. —
— А сэсся нӧ? — дӧжналіс Опонь.
— Куим вой Усь-Вымад узи-олі. Инӧ ог ӧшйы, да энька-мам кутіс шуны, а петав жӧ пӧ, нылукӧ, вичкоӧ. Отеч Стефан миян зэв пӧ шань, висьтась сылы... Вичкоад ме некор эг ветлы да, Енсӧ вед миян вунӧдсьӧма нин... Тешкодь... Мунімӧ. Нуӧдіс матушкаӧ. Висьтаси и кевмыси. Став святӧйыслы — Питиримыслы и, Герасимыслы и, Степан Пермскӧйыдлы и...
Катьӧ пернапас сямаӧс чӧвтіс плеш водзас, а пӧльӧ нокайтыштіс да друг шыасис:
— Но, но-о... Тэ, майбырӧ, кодъяскӧд аддзысьлӧмыд да сёрнитӧмыд. Сійӧтӧ бур жӧ, коланатор жӧ. А милицияыслы норасьны эн пробуйтлы?
— Ойя да! — Катьӧ паськыда шеновтіс кинас. — Шыасян кӧть, чайтан, отсалас кодкӧ? Шыасьлі! Да тӧлкыс... Некодлы ми вок кодь матӧ воӧм старукаыд оз ков! Енмыслы, гашкӧ. Вичкосьыс петігӧн тай и юрӧ кучкис мӧвпыс-а. Найӧ, гашкӧ, и чуйдӧдісны... Мый нӧ, мися, бать гортӧ ог мун, чужан позйӧй эм на да? Вот и локті! Палгыси тіян юр вылӧ! Мый сэсся ті шуанныд? Ме вед вомакодь бабаыд, да ог на и быдӧнлы кажитчы.
Катьӧкӧд тайӧ паныдасьӧмыс да кузякодь висьтасьӧмыс лои, буракӧ, медбӧръя войтнас пӧльӧлӧн ыджыд кӧшӧ. Олӧмыслӧн нелючкиясыс, дерт жӧ, майшӧдлӧны пӧрысь мортӧс, но медыджыд майшӧгыс век жӧ грездыслӧн лов лэдзӧмыс да ассьыс олӧм помсӧ аддзӧмыс.
«Видзӧдтӧ, Катеринушка, Кытшыль грездлӧн чужтас-быдтасӧй. Бокын ветлігад быдсяма изки улад жӧ, коньӧрӧй, веськавлӧмыд. Марпаӧс гарыштіс, а ме быттьӧ и абу нин. Дерт, ме вылӧ надеяыд ичӧт: талун ловъя, аски кӧнъя. Кольччыны татчӧ ыджыд смеллун нин колӧ. Мунас, буракӧ, бӧр... Марпа нылыскӧд мунас жӧ. Ӧтнам и коля. А меным мыйла сэки овнысӧ?»
Бӧръя мӧвпыс ӧкмис да сукмис сэсся лунтыр и рытывбыд. Пӧсь пывсян бӧрад нывбабаяскӧд тшайӧвайтісны, а сэсся дыр на пукаліс ас кильчӧ помас, маитчис, песіс мисьтӧм мӧвпъяссӧ.
Аски асывнас мӧдӧдчис Вичкодорӧ.
Марпид да Катьӧ воча лоины, кӧсааӧсь, буретш мӧдӧмны Ютамас логӧ ытшкыштны. Пӧльӧ думыштіс: «Видзӧдтӧ, грездысь пышйыны кӧсйӧны, а ытшкыны мунӧны. Шуласны тай: кувны лӧсьӧдчы, а идтӧ кӧдз. А найӧ сералӧны: Вичкодорӧ кӧ пӧ мӧдӧдчин, вай миянлы рыт кежлас вина доз. Мудзӧм бӧрад пӧ згӧдник лоӧ.
— Поштаӧдз ме сӧмын, поштаӧдз. Рудзӧг нянь, кӧсъянныд кӧ, вая, — кӧсйысис Опонь.
Но воис Вичкодорӧ да поштаӧ пырыштлӧм бӧрын и веськӧдчис катыдланьыс, «Сивко-Бурколань». Тадз сиктсаяс нимтӧны палаткасӧ кыськӧ воӧм купечьяслысь. Налӧн оз и бырлы, майбырӧ, быдпӧлӧс курыд зелляыд. «Трояыд» и «Ладаыд» эм. Тані оз брезгуйтны сьӧмтӧ, лук-картупельтӧ ни кӧлуй-добратӧ, та вӧсна кодкӧ да кодкӧ пыр эм, мед кӧть и тыртӧм зептаӧсь.
Талун «Сивко-Бурколӧн» ӧшиньыс тупкӧса. Вузасьысь ни ньӧбасьысь. Кодкӧ тай со ёкмыльтчӧма да шкоргӧ-узьӧ неылын, ласта вылас.
«Дінас кӧ валяйтчысьыд эм, эз на, инӧ, дзикӧдз тупкыны кульманінсӧ», — вежӧртӧ пӧльӧ да горӧдӧ:
— О-го-го, Сивко-бурко! Некод ли мый абу?
Ӧшиньыс пыр и калькаліс да кыліс гӧлӧс:
—
— Но нин сэтчӧ, учёт! — Опонь пӧль зутшкыштіс бедьнас ӧшиняс. — Восьтыв, сет старикыслы пальӧдчанторсӧ! На тэныд, да став вылас вай!
Ӧшинь саяс гӧлӧсыс пыр и долыдмис:
— О, сё шайт дон? Оптӧн сета! Дас шайт кӧ содтан, вит «Троя» шедас. Али «Лад» сетны? Сійӧ ӧти рубӧн донтӧмджык.
Пӧльӧ скӧрмис:
— Мый бесысла меным донтӧмджыкыс? «Тройкатӧ» и вай! Да шабаш! Весась, и ме весася!
Тайӧ шумсьыс ли мый ли, палялӧма эсійӧ ласта вылад тушмыльвидзысьыд. Икайтіг да мурзігтыр чеччис да тэрыба ӧд кыньзьӧдіс-локтіс. Пӧльӧ эз и удит витнансӧ нопъяс дзебны, ыджыд кабырнас лапкис-тупйис ӧти «Троя». Пӧльӧ кыв шутӧг вештыштіс сылысь кабырсӧ,
—
—
Шеныштчис пӧльӧ, кватитіс нопсӧ киняулас да тэрмасис усйысьны татысь, пока эз грабитны кушӧдз.
Гортас мунтӧдз кӧсйис кежавны чой дорас, прӧсти-прӧщай шуӧм ради. Ньӧбис ӧд тайӧ зеллясӧ не прӧста сідз, балуйтчыштӧм вылӧ, а асьсӧ помалӧм ради. Но скӧрыс вӧтліс, эз сет мыйкӧ мында мӧвпыштны. Веськыда и мӧдіс сиктса керкаяс пӧлӧн асланыс Кытшыль грездӧ нуӧдан туйвежлань. Выныс быттьӧ содіс пӧльӧ кокъясӧ. Тувччӧ да мӧвпалӧ:
— Юа, муна да, ставсӧ гулькнита! Мед и сотча!
Водзті паськыд тележнӧй туй мунліс таті. Челядь школаӧ котравлісны. Ӧні, вӧвнад оз ветлыны да, и йӧзыс шоча ветлӧ. Паськыд туйыс тырны кутӧма свеча листӧн да дзодзӧг турунӧн. Векни трӧпкакодь и кольӧма шӧрас.
«Ме ог ло, и туйыс тайӧ бердас», — Опоньлысь юрсӧ косялӧ шуштӧм мӧвпыс, но кокъясыс тувччалӧны тэрыба. «Ӧдйӧджык помавны колӧ», — тэрмӧдлӧ кодкӧ быттьӧ. И сійӧ мунӧ, тэрмасьӧ.
Нопъяс кадысь кадӧ тринькнитлӧны-зурасьлӧны стеклӧ дозъясыс да кылӧ весиг буль-болькерӧмыс макуттяыслӧн.
Со и Ыбпомӧ кежан туй бӧрӧ коли. Эстчаньын, шуйгаладорас, дона Ыбпомыс тыдалӧ. Пӧльӧлӧн челядьдырыс син водзас верзьӧ. Батьыслӧн керкаыс важӧн абу, но пӧльӧ коркӧясӧ, челядьдырсясӧ быттьӧ явӧ аддзӧ.
Со водзын и Кытшыль чой нин. Лайкыд. Сійӧс кайиг лолыд оз сувтлы, а кыптылӧ весиг. Медводдза керкаыс, Марпидлӧныс, югвидзысь ӧшиньяснас чуксалӧ быттьӧ воысь морттӧ шойччыны да шонтысьны. Но сыкӧд орччӧн да сы мышсайса стрӧйбаясыс тупйӧса ӧшиньяснас паныдалӧны зумыша, быттьӧ бӧрыньтӧны: код дінӧ пӧ локтан? Грезд шӧрас, важиник часовня саяс, нӧшта ӧти керкалӧн югъявлісны ӧшиньясыс, чуксавлісны мунысь-локтысьястӧ. И волісны гожӧмъяснас сійӧ керкаас шуда-гажа пи-моньыс да пӧльӧн шуысьясыс. Но регыд тупйысяс и налы туйыс. Шутьӧм чой паныд кайиг, Марпа керка дорӧ матысмиг, пӧльӧ видзӧдӧ керка ӧшиняс, оз-ӧ нывбаба чужӧм сэн мыччысь. Оз-ӧ паныд пет кильчӧ помас Марпа да небыд гӧлӧснас оз-ӧ юав: меным ӧд ӧти рудзӧг чӧвпан ваян жӧ?
Но некод оз видзӧдчы ӧшиняс ни оз бергав кильчӧ помас. Шыч ни рач грездын. Тӧдӧ пӧльӧ: Марпа Габӧ Катьӧкӧд талун шор логын ытшкӧны да воасны, буракӧ, шонді лэччигас нин. А Опонь дядьыс, сиктын ӧти кавалерыс, сэки узьны нин кутас, да, колӧкӧ, палявлытӧм унмӧн нин.
Пӧльӧӧс нормӧдӧ, али мӧдарӧ, скӧрмӧдӧ тайӧ мӧвпыс, раснитӧмӧн лэдзӧ нопсӧ мыш сайсьыс да Марпа кильчӧ помӧ воӧм бӧрын судзӧдӧ ӧти югыд доз, восьтӧ пробкасӧ да, вильшавны быттьӧ кӧсйӧ став грездсӧ, пӧрӧдӧ ставнас вомас.
Кыдзи котӧртіс, али кыссис аслас ӧшинь улӧдз, пӧльӧ оз помнит бура. Сотыштіс тай пытшкӧссӧ, быттьӧ би ньылыштіс-а. Помнитӧ: тыртӧм дозсӧ кимльӧскивыв шыбитіс да кӧсйис на чужйыны кокнас. А чужйис эз, оз жӧ помнит...
...Садьмис посни челядь гӧлӧсъясысь. Пыр и вирдыштіс юрас мӧвп: раяс жӧ пӧ тай и веськавсьӧма. Ыджыд грек пӧ эськӧ вӧчи — ачымӧс вии, а Енмыс, буракӧ, абу жӧ тюни, тӧдӧ: посниястӧ пыр радейтлі. Челядь дорӧ, сӧстӧм ловъяс дорӧ индӧма. Кысянькӧ мича шы кылӧ и, радио быттьӧ ворсӧ. А дукыс! Кысянькӧ ӧвтӧ чӧскыд духи дукӧн! Но и
А челядь гӧлӧсъяс со дзик нин сы дорынӧсь. Кодкӧ и инмӧдчыштіс кокас, чужйыштіс быттьӧ. Чӧл, эз жӧ кӧ чужйы-а? Со тай небыдик кекӧнь ки чуньяссӧ малыштіс-а.
—
—
Кодкӧ пондіс зурӧдны пӧльӧлы синмас. Сійӧ жӧ кекӧньыс, буракӧ.
Синтӧ тай, вӧлӧмкӧ, и кулӧм бӧрад видзан. Пӧльӧ и ачыс эз чайт, мый ловъя на, асьсӧ видзны вермӧ на, но киыс дзик пыр лыбис син дорас, пырккерис чутӧдчысь кекӧньтӧ. Сэки челядь гӧлӧсъяс чул-чалмунісны. Чутӧдчысьясыд ӧдӧбӧн пышйисны пӧльӧ дорысь.
«Мый нӧ тайӧ мекӧд? Кӧні ме? Вӧт али вемӧс?» — пӧльӧ лэптыштіс юрсӧ, восьтіс синсӧ. Юрыс гумельга бергӧдчис, но ӧні бура нин вежӧртіс: абу райын ни абу вӧт. Аслас сарай джоджын пласьтвидзӧ. Юр улас пӧдушка пыдди гильӧдчӧ корӧсь, вольӧс пыдди кос турун. Сарай ӧдзӧсыс ван восьса, ывлавывсяньыс пырӧ енъюгыдыс. Сарай ӧдзӧсас, кӧрт тув йылын, транзистор лӧсьыд гӧлӧсӧн сьылӧ:
Звӧз кильчӧ вывті, кылӧ, шлёпсьӧдӧны кӧмтӧм кокъяс.
«Збыль нӧ вӧтася али ог? — пӧльӧ дзӧрӧдӧ юрсӧ, пельсӧ чошкӧдӧмӧн кывзӧ да дзоргӧ восьса ӧдзӧсас. — Павеллӧн тай нӧ гӧлӧсыс...» Эз на удит мӧвпсӧ помӧдз каттьыны, кытысь пӧ Павелыс татчӧ уси, а со и ачыс нин восьса ӧдзӧсас мыччысис: майка кежсьыс, кӧмтӧм кока, дзор сук юрсисӧ ки пӧвнас ӧтторъя лӧсьӧдыштӧ. Бӧрсьыс тювик пырисны и эсійӧ анделпияныс, кыкӧн, вӧсньыдик трусик кежысь. Ӧтиыс, еджыдик лёзь юрсиаыс, чуньнас индіс Опонь пӧль вылӧ, зэв тшапа шуис:
—
Кӧсйис, буракӧ, нывкаыд норасьыштны дедыслы, но Павел лапкыліс кисӧ нывка пельпом вылӧ, серӧктіс: —
Нывка эз на лэдзчысь, ыждалыштіс:
—
Мӧдыслы бара на ковмис нывкатӧ бурӧдыштны.
—
Ылӧдыштіс челядьсӧ Павелыс, сэсся воськов вӧчис батьыслань:
— Но, батьӧ, палялін? Повзьылім нин: сутки чӧж узян. Ми тӧрыт воимӧ. Талун со пывсян ломтім. Чеччы вай. Аддзылін, йылӧмъясыд кутшӧма гажтӧмсьӧмаӧсь? Шырӧн-каньӧн ворсны тэкӧд кӧсйӧны. Оксаналӧн быдтасъясыс... Костя да Настя.
— Ижекерубимъяс. Катісны... — вомгорулас, аслысмоз и нурбыльтіс Опонь, ышловзис да шыасис Павел дорас кутшӧмкӧ торъя гора гӧлӧсӧн: — Олам на, сідзкӧ!.. Павел! Экма, Кузьма!.. Ловъя тай на ме!..
Пӧльӧ выныштчыліс, кӧсйис чеччыны, но эз вермы. Став яйыс сырзис. Павелыс отсаліс чеччынысӧ, отсаланмозыс сёрнитіс, збодермӧдіс батьсӧ:
— Олам на! Мый ог олӧ? И колам на! То этайӧ вильышпозъяссӧ вуджӧдӧны овны татчӧ, Сыктывкарад. Гӧститны кутасны тэ дорын быд гожӧм. А артмас кӧ, и ми тшӧтш воам талань... Лок вай, керкаад пырам. Суседкаясыд, кылӧ, локтӧны. Гӧстяяс...
