МЫЙ ЙЫЛЫСЬ СЬЫЛӦ ПАРМА
Пемыд, мурыш сулалӧ коми парма. Шуштӧма увгӧны ройсялӧм козъяс. Мый йылысь найӧ шувгӧны? Гашкӧ, сьылӧны сьыланкыв коми йӧзлӧн водзӧ лоана подвигъяс йылысь, наӧн бурторъяс вӧчӧм йылысь, али нургӧны-туналӧны коми войтырлы пом? Код тӧдас?..
П. Засодимский. 1878 во
Вӧрыс мелі, гажа, кышӧдчӧ кокни тӧвруысь.
«Ш-ш-ш-ш!» — праздник кежлӧ вӧччӧм нывъяс моз визува варовитӧны зарни кудриа кыдзьяс кумач чышъяна пипу пӧдругаясныскӧд. Ён молодечьяс моз енэжӧдз турыштчӧмаӧсь паськыд пельпома багатыр-пожӧмъяс, вылісянь видзӧдӧны вӧччӧм пӧдругаяс вылас и нимкодьпырысь увгӧны: «Ш-шаньӧсь! Мичаӧсь!» Быттьӧ дзор пӧльяс, шенасьӧны лапнаныс ройсялӧм коз пуяс, пошкӧны-чиршӧдлӧны кок увсьыныс вильыша шарӧдчысь понӧльпиянӧс да леторос увъясӧс.
Арся шонді мудз синнас меліа видзӧдӧ зарни пӧжарӧн ӧзйысь вӧр весьтын. Вӧр туй мудер руч моз тюрӧ-пышйӧ кытчӧкӧ пуяс костӧ. Дзебсьылас бадь кустъяс сайӧ да бара мыччысьлӧ, быттьӧ дзебсясьӧмӧн ворсӧ. Кок улын шарӧдчӧны виж да гӧрд пу коръяс, лӧсьыдика гильӧдӧны кокни сандалиа кокъястӧ.
Меным гажа, сьыла-йӧкта,
Мича дзоридз уна ӧкта...
Кыпыда сьылігтыр тірӧдӧ-котӧртӧ вӧр туй кузя кокни бобув кодь гӧрд чышъяна нывка, корсюрӧ горӧдлӧ бӧрсьыс вӧтчысь бабыслы:
— Ой, бабӧ, лок ӧдйӧджык! Мыйта тані тшакыс!
Бабыс вӧтӧдас горзысь нывкаӧс, лапкерас кияснас:
— Йӧюк, гут кулан тшак тайӧ! Эн вӧрӧд, йӧраяслы згӧдитчас. Ми, со, бур тшаксӧ на наберушка тыр ӧктім.
Регыд нывка бара нин колокольчик моз горалӧ кӧнкӧ водзын:
— Бабӧ! Баб! Ыджыд туй тані! Машинаяс, со... Ой, и посёлокным нин тыдовтчис!
«Пӧрысьмыны куті, — думайтӧ старука, нывка бӧрсьыс вотчигтыр, и невӧляысь петыштӧ нюмыс внучка вылас нимкодясьӧмсьыс: — Сюсь да пельк быдмӧ! И визув шор кодь варов. Ачым ме, шондібан, кокни кокйӧра жӧ вӧвлі да шурыд-варов».
И пӧчӧ син водзӧ сувтӧны серпасъяс важӧн кольӧм олӧмсьыс, ылі челядьдырсьыс. Аддзӧ сійӧ асьсӧ, со, этайӧ внучка кодь арлыдаӧс жӧ:
— Мамӧ, мамӧ! Ме этайӧ понӧльписӧ вужнас нетшышті! — горзӧ радысла нывка и понӧльпинас и быдӧн котӧртӧ мамыс дорӧ.
— Отсась, дитя, отсась, тэ ыджыд нин, — ошкыштӧ сійӧс мамыс. — Кӧдзам татчӧ шабді. Мича быдмас.
— И мича сарапан меным лоӧ! — гажаа серӧктыштӧ нывка.
— Лоӧ, лоӧ сарапаныд, бобук... Вешйышт, эн мешайтчы...
— Ме, мамӧ, шор дорас котӧртла, мыссьышта?
— Энлы тэ, мыссьӧмнад! — дӧзмыштіс мамыс. — Дедыд кӧ аддзылас, сетас тэд шор дорӧ котралӧм.
— Менсьым синъясӧс тшыныс сёйӧ дай кияс саӧссисны.
— Абу поп ныв, терпитышт. Регыд дедыд пажнайтны чукӧстас, сэки и ми тэкӧд котӧртлам.
Забеднӧ лои нывкалы, мый эз лэдз мамыс шор дорас мыссьыштны, дузгысис, няйт кулакнас тільны пондіс синсӧ. Малыштіс мамыс нылыслысь юрсӧ, мелі гӧлӧсӧн нин шуис:
— Терпитышт, дитяӧй, пола ме тэнӧ ӧтнадӧс шор дорас лэдзны. Вӧрсаыс нуас. Терпитышт. Терпенньӧтӧг нинӧм оз артмы. Талун кӧ зільджыка уджалам, помалам ректысянсӧ рыт кежлас и гортӧ вермам узьны лэччыны.
Мамыслӧн жугыль, мудз чужӧм, нывкасӧ жалитан синъяс. Кӧсичаяс кузяыс визувтӧ ньылӧмыс тшын-сасьыс сьӧдіник шорӧн. Сьӧд, сардмӧм, вирӧдз косяссьӧм кияс.
Нывкалы жаль лоис мамыс, думыштіс: «Сылы тшӧтш окота шор дорас лэччывны, сӧмын дедсьыс полӧ», а горӧн шуис:
— Ме муна да дедӧыдлы тшӧкта, мед пажнайтныс чукӧстас нин, — и уськӧдчис котӧртны дедыслань: — Дедӧ, дедӧ! Шондіыс важӧн нин пажын кад петкӧдлӧ! Он мӧй аддзы?!
Сійӧ тулыснас тыла ректанінын уджалісны мамыс дедыскӧд, и сьӧрсьыс ичӧтик Аннушкаӧс тшӧтш босьтлісны, мед велалас крестьянскӧй уджас.
Буракӧ, кӧнкӧ матын тайӧ местаясас и сійӧ тылаыс вӧвлі. Гашкӧ, эсійӧ шор дорас и котравліс сэк ичӧтик Аннушка, кодӧс, со, неважӧн на вуджисны баба-внучкаа. Сэки куш ӧти банька и дедыслӧн вӧралан керкаыс вӧвлі тайӧ местаас, вӧрзьӧдлытӧм яг шувгис. А ӧні, со! Лун и вой грымакылӧны тракторъяс да машинаяс. Кутшӧмӧс вӧр кыскалан туйсӧ писькӧдӧмаӧсь, паськыд да веськыд, тракт кодь.
Шуны важӧн эз кужлыны, непӧштӧ думыштлыны этатшӧм посёлок йылысь. Со, кыдзи олӧмыс вежсис, ой, вежсис! Кодкӧ нӧ ӧні тыла вӧчӧмсӧ тӧдӧ? Либӧ челядьтӧ сэтшӧм удж вылад петкӧдасны ӧмӧй? А сэки...
Гажа да шуда здукъясыс эськӧ и сэк челядьыдлы вӧвліны. Куртігъясӧн мудзӧм да пӧсялӧм бӧрад вӧлі котӧртан вадорад да ызгысян! Бурпӧт брызьйысян ванас да чилзан, юр вывтіыд лэбалысь юрсигусьясӧс куталыштан! А мый ва яяд тырыс лясӧмны номъяс, он и казявлы.
Быдмис Аннушка ягвыв ур кодь пельк, уджач. Ачыс косіник, чийӧбиник. Юрсиыс сӧмын и вӧлі. Шыльӧдны разяс кӧсаяссӧ да кок под йылӧдзыс, сю кольта быттьӧ, вӧсньыдик тушасӧ ставнас тупкас. Мамыс ышловзьӧмӧн шуліс:
— Аннушка тэ менам, дитяӧй, синмыд да юрсиыд сӧмын. Кыдзи тэ миянлысь баба лямкасӧ кыскыны пондан? Окма дай окма жӧ нин! Регыд дас квайт арӧс, верӧс сайӧ мунан кад...
Дас квайт ар. Оз ӧд весьшӧрӧ коми аньяс сьывны дас квайт арӧс тыртӧм йылысь да кызь ар виччысьӧм йылысь. Казьтывсьӧ сійӧ кадыд, шондібан, кыдзкӧ торъя мусаа.
Со, сійӧ печканӧн киас котӧртӧ-тэрмасьӧ войпук вылӧ. Луннас буракодь нин войтва тёпкӧ, а вой кежлас камгӧма-кынмӧма, тотшакылӧ сӧмын Аннушкалӧн камашиыс кын туй юж вывтіыс. Камашиасис тарыт дай кумач сарапанасис. Мамыс эськӧ броткӧдчис да, абу пӧ Рӧштво рыт тадзикӧн вӧччынысӧ.
А кыдзи нӧ вӧччытӧгыс? Тулыс ӧд! Сёрнитӧны, катыд помысь пӧ зимӧгоръяс воӧмаӧсь нин. Гашкӧ, и налӧн грездса зонъясыс воисны? Босьтасны да и явитчасны тарыт войпук вылӧ.
Войпук керкаын (во дас нин том йӧз чукӧртчӧны тӧвся рытъясӧ грезд помас салдатскӧй дӧва Ӧкся керкаӧ) ныв сизим чукӧрмӧма. Лабич кузяыс пуксялӧмны, оз печкыны, нургӧны мыйкӧ нориника, сьылӧны.
— Но-о! Гажтӧм тай нӧ тарыт? — пыригкостіыс шыасьӧ Аннушка.
Сылы вочакыв пыдди кузя ышловзьӧ да кыв пас сетӧ паччӧр вывсяньыс кӧзяйкаыс, Ӧкся тьӧтка:
— Ок, анделъяс, видзӧда тіян вылӧ да сьӧлӧмӧй синваӧн мыссьӧ. Тадз ӧмӧй ми войдӧр войсӧ пуклімӧ? Кадрелясям вӧлі рытбыд. Зон уна, тальянка дзажгӧ, сигудӧк дзольгӧ...
— А миян пай вылӧ татшӧм нылалан кад и сетӧма Енмыс, Ӧкся тьӧт, — шуӧ, кудельсьыс йики сьӧвзигмоз, ӧти ныв, сэсся норасьыштӧ Аннушкалы: — Со, пӧдругаанӧй, виччысимӧ ассьыным зимӧгор-зонъястӧ! Ставнысӧ пӧ, кодлы дас сизим арӧс эм, тшапйӧны-босьталӧны война вылӧ вир кисьтны. Катыдпомсьыд пӧ вурсьысь Петыр дядьыд ӧтнас воӧма. Писӧ сэні и босьтӧмны.
«И менсьым вокӧс, сідзкӧ, босьтасны, — жугыльмис Аннушка. — И Гришаӧс тшӧтш. Арсяньыс Богословӧ пес пилитны мунлісны. Оз кӧ локны-и. Выль камаши вокыс кӧсйысьліс вайны. И Гришаыс лента кӧсйис вайны. Окма, окма, прӧщай и выль камаши, и мича лента!»
Йӧюк, йӧюк! Камаши да лента вӧсна тӧждысьыштіс. Эз думыштлы, мый регыд сійӧ жебиндзи пельпом вылӧ водас-валитчас ставнас сьӧкыд крестьянскӧй уджыс, ныв шогыс и тӧждлуныс.
Шондібан, томлуныд томлун и эм. Нывъяслӧн тайӧ жугыль сёрниыс регыд вуніс. Грездыс ӧд абу на дзик том йӧзтӧм.
Шувки-шевки пырисны, шӧтісны кӧтшас лабич тырыс чӧлӧй табун зонпосни. На бӧрся, иса пон быттьӧ, кыньзьӧдіс-пырис не ас сертиыс ыджыд, бобрикӧн эжӧм пася да югыд кӧзырока фуражкаа вийӧриник туша-рожаа зон. Закар грездысь Гут Симӧ тайӧ. Озыр купеч пи, Прокӧ Опоньлӧн другыс. Ӧткодь-ӧткодь и аддзысьӧмны. Симӧлӧн ай-мамыс крепыда жӧ олӧны, слуга-казакӧс видзӧны. Шуӧны тай, Прокӧясас прикащикавны пырӧма Симӧыс. Гашкӧ, асьныс лавка восьтыны кӧсйӧны да вузасьнысӧ велӧдчыны ай-мамыс сетісны. Кутшӧм эськӧ купеч Гут юрыд да. Гут юрнас нывъяс Симӧӧс нимтӧны. Кодкӧ тай пыригкостіыс и шмонитыштіс-а:
— О-о! Гут юрыд тарыт кутшӧм тшап!
Мӧд сылы отсыштіс:
— Со ӧд, Симьён, прикащикавнытӧ пырин дай сразу пасьыд вежсис. Ӧні нывъяс сизим пельӧ, югыд шондіӧс, орӧдасны. Ӧтнад тай нӧ мыйкӧ, другтӧгыд тарыт ветлан?
Вашкысис Симӧлӧн вомыс шондінад шуӧмысь:
— Абу ӧтнам, — шыла йыв кодь синнас керка пытш кытшовтӧм бӧрын бергӧдчис ӧдзӧслань.
Порог весьтын югвидзис эзысь кизя гудӧкнас да гӧрд дон сатин кӧсӧвӧрӧтканас ачыс Симӧлӧн другыс, Прокӧ Опонь. Быттьӧ вердаса ӧш, сулаліс сійӧ кокъяссӧ тажгӧдӧмӧн да вашвидзис, виччысис, кор мича нывъяс мелі нюмнаныс чукӧстасны.
— Уйик! — кучкӧм порсь моз чирӧстіс Аннушкалӧн суседкаыс да тувкнитіс гырддзанас Аннушкалы бокас, ӧдзӧслань индіг. Со пӧ, коді воӧма миян войпук вылӧ!
— А-а, другыскӧд тай! — водзӧ сералісны Гут юр вылын нывъяс.
— Коньӧрӧй, Опонь другыд тай ассьыс пасьсӧ тэ вылӧ ӧшӧдӧма! Пӧрччы, личкас!
— Югыд кизя гудӧксӧ нӧ мый эн тшӧтш босьт?
Опонь, эз сы дорӧ нывъясыд дзик пыр уськӧдчыны да, дӧзмискодь.
— Ме ассьым гудӧкӧс ог на некодлы сет! — шуис и шарк пырис джодж шӧрӧдз, пуктіс кок улас гудӧксӧ да пуксис сы вылӧ коксӧ кресталӧмӧн.
— Война вылӧ пӧ ӧктӧны ми вокӧс, — тшапа шыасис пуксьӧм бӧрас. — Нутӧдзыс гӧтрасьны кӧсъя. Коді медводз тарыт кудельтӧ помалас, сійӧс и вая!
— Тэныд, пиук, Опонасей да свет Васильевич, оз татысь ков невестатӧ корсьны, — паччӧр вылысь лэччигмоз, шыасис кӧзяйка, Ӧкся тьӧтка. — Корӧсь корӧськӧд гильӧдчӧ, озыр озыркӧд сибӧдчӧ, — гарыштіс сійӧ пӧслӧвича да содтіс: — Савӧ Парась — ӧтка ныв. Батьыс вина лавка катыд помас восьтыны лӧсьӧдчӧ. Сэтчӧ тэ, пиук, мун.
— Фють! — шутёвтӧмӧн ырскӧб чеччис места вывсьыс Опонь, петкӧдліс кык чунь костіыс пев помсӧ Ӧкся тьӧткалы:
— Мед менам батьӧлысь юалас первой да вӧлись восьтас! — яра шуис сійӧ, сэсся гӧрӧктӧмӧн серӧктіс: — А Савӧ Парӧыд зэв кыз паръя дай чангыля ныра. Меным мусаджык вом дораяс на сюрасны!
Тадзтӧ шуигӧн сійӧ звиркнитліс синнас Аннушка вылӧ. Повзис ныв тайӧ видзӧдлассьыс, ас думсьыс пернапас чӧвтіс. Ен пӧ мед видзас, Кристос мед кранитас тэ кодьсьыс.
Опонь бӧр пуксис гудӧк вылас, шыасис другыс дорӧ:
— А, Симьён, сюрасны, оз? Кыдз тэ думайтан?
— Сюрасны! — пырысь-пыр тэрмасис чесьтӧ уськӧдчыны мӧдыс. — Дзик пыр медмичасӧ бӧръя!
Гут Симӧлӧн посни синъясыс пондісны шарзьыны нывъяс пӧвстті. Недыр мысти сійӧ сибӧдчис кывтын улӧс вылын ӧткӧн печкысь ныв дорӧ, малыштіс сылысь морӧссӧ: — Пажыныс! Узьнытӧ татшӧмыдкӧд небыд лоӧ!
— Вешйы! — ныв тай кыдз зымгис сылы кулакнас. Симӧ кӧтшас лабич дорӧдз лэбис, чергысис джоджас.
— О-о! Доддявлытӧм чань моз чужъясьӧ! — чеччигмозыс вӧсньыдика хикнитіс-серӧктіс сійӧ. И тайӧ кадас друг уси сылы син улас орччӧн пылькйысь-сералысь Аннушкалӧн сарапан бӧж дорӧдзыс тоньвидзысь кӧса помыс, горӧдіс: — Кӧсаыс! Сизим пӧв позьӧ ки гӧгӧрыд гартыштны! Вот тайӧ гӧтырпу!
Симӧ кватитіс нывлысь кӧса помсӧ и збыль быттьӧ кӧсйис сизим пӧв гартыштны ки гӧгӧрыс да нетшыштны кӧса вужсӧ. Но паныдасис нывлӧн стрӧг син видзӧдласӧн, лэдзис. Сэсся мисьтӧма дыр дзоргис нывлы чужӧмас и вомсӧ юмбыртлӧмӧн шуис: — Кос тайӧ вывті, тӧлӧдӧм чери кодь.
— Но-о, бракуйтан инӧ? — сярк серӧктіс Аннушка. — Купеч нянь-сов вылад ӧд госсяла. Тэ тай, со, тшӧгӧмыд ёна нин-а.
Нывъяс вак-вакӧн серӧктісны. Жӧник воча ки вачкӧбтіс, ырскӧбтіс места вывсьыс:
— Ак, молодеч, рочакань! Радейта, коді вочакыв кужӧ сетны! Шаньмас и тшӧгас, и вӧччӧда шӧлк пиӧ, коді гӧтырнад меным лоӧ! Тэ эськӧ, андел, мунан ме сайӧ? — юалӧ Аннушкалысь Опонь.
— Ог тӧд, — збоя вочавидзӧ ныв. — Гашкӧ, и муні, да дьӧгӧдь дук тэ дорысь петӧ. Дьӧгӧдь вузалігад дуксьыны пондӧмыд.
— Ак тэ, рочакань! — скӧрмис зонмыд, синъясыс яр биӧн югнитлісны. — Шмонит, да эн вывті! Вот кор завортӧ мавтасны, сэк тӧдны кутан дьӧгӧдь дуксӧ. А ӧні он на тӧд...
Кор завортӧ мавтасны... Тӧдӧ Аннушка, кодлысь заворсӧ мавтӧны дьӧгӧдьӧн. Эз пов сійӧ таысь: абу кокни мывкыда. Верӧс сайӧ петтӧдз оз лякӧссьы.
Но, вӧлӧмкӧ, абу весьшӧрӧ Опоньыд та йылысь гарыштӧма.
Аннушка нинӧм эз и думайт, войпук помасьӧм бӧрын мӧдӧдчис гортас. Бара сылӧн тотшакылісны камашиясыс, войся чӧв-лӧньсӧ торкаліг. Закар амбар сайсянь сы дорӧ друг уськӧдчисны кык вуджӧр — Опонь аслас другкӧд. Йӧршитісны нылӧс амбар пельӧсӧ.
— Но, рочакань, ӧні мый шуан, кӧса вужйӧдыд кӧ домалам амбар пельӧсас да мыйкӧкерам кыкнанным? Мавтасны, оз завортӧ? — юаліс Опонь.
— Он лысьтӧй! — вочавидзис ныв, чир повзьӧм эз петкӧдлы, кӧть эськӧ морӧспань улас налькйӧ шедӧм шыр моз пондіс чеччавны сьӧлӧмыс.
— Лысьтам эськӧ, да огӧ на кӧсйӧй-а, — жеркнитіс Опонь, тойыштіс дінсьыс другсӧ: — Шеть тэ, Симьён, окасьны кута!
Сійӧ кватитіс нылӧс и, меліа вашкӧдіг, пондіс корсьны кыз паръяснас Аннушкалысь вом доръяссӧ.
— Муса тэ меным, радейта гожӧмсяньыс нин, коркӧя лавкаад волӧмсянь. Корасьысьясӧс мӧдӧда... Менӧ оз босьтны война вылад, батьӧ мездас. Овны кутам... Да эн пессьы, ӧтчыд сӧмын окышта...
Став чужӧмсӧ Аннушкалысь мавтіс дулльӧсь вомнас купеч пи. А эз ӧд вом дорас инмӧдчыв, эз! Мынтӧдчис кыдзкӧ.
— Фу, страм... Фу, страм!.. — зывӧкысла сьӧласигтыр, котӧртіс-лыйис гортланьыс ныв. Повзьӧмысла и радысла, мый мыніс бурӧн, вунӧдліс весиг яндзим йывсьыс. Горт дорас матыстчигӧн вӧлись ойӧктіс. Господьӧй, кыдз нӧ гортас пырас? Мамыс мый шуас? Печканыс и юр чышъяныс ӧд колины эсыйяс киӧ.
Но, вӧлӧмкӧ, ыджыдджык беда век мездӧ ичӧтджыксьыд.
Потшӧс дорсяньыс на аддзис Аннушка кутшӧмкӧ вӧла-доддяӧс, кыліс тӧдтӧм гӧлӧс:
— Тпру, лешак, сулав!
«Бласлӧ кристос, вӧла тай нӧ? Гашкӧ, вокыс локтіс? Но мыйла бабыслӧн и мамыслӧн майшасян гӧлӧсъясыс?» — визнитіс Аннушкалӧн юрас.
— Мамӧ! Бабӧ! Мый лои!? — уськӧдчис додь дорӧ, вунӧдіс и чышъянтӧм юр йывсьыс, и дзугсьӧм кӧса йывсьыс.
— Дедыд... Дедтӧ, со, бур мортыс вайӧма... Сьӧрд туй вылын пӧ пласьтвидзӧ-куйлӧ, понйыс дінас омлялӧ. Садьтӧм, со... Ӧгыр кодь яйыс... Вай отсышт пыртныс.
«Дедыс? Дедукыс!? Мый нӧ сыкӧд лоӧма? Воддза вежонас на лючки вӧлі да. Аннушкакӧд ылі видз вылысь кык лун турун колясъяс чукӧртісны да ваялісны. Сыӧдз ветліс Мурашӧ, кутшӧмкӧ чиновник-господинӧс нуис. Куим-ӧ-нёль лун на и сӧмын вӧрас кайӧмлы. Кайла пӧ, тулыс кежлас, гашкӧ, мыйкӧ свежӧйтор кыйышта. Вот и кыйис! Висьмӧма!» — думайтіс ныв.
Кык лун пластайтчис дедыс, садяс волытӧг и куліс.
Мужик лов эз коль овмӧсын. Вокыс ӧдвакӧ воас регыд. Босьталӧны кӧ сійӧ арлыдаяссӧ война вылад, босьтісны, сідзкӧ, и сійӧс. А сэтысь волас-ӧ ловйӧн? Батьыс тай Японскӧй вывсянь эз волы-а.
Пока дзебисны-идралісны дедсӧ, сьылӧдісны да салтыр лыддьӧдісны, тулысыс дзикӧдз ӧдӧлитіс.
Ыстӧ ӧтчыд мамыс Аннушкаӧс вӧрӧ, дедыс керкаӧ. Кыйсян кӧлуй пӧрадньӧсӧ пӧ дедыдлысь ваян дай мыйсюрӧ кыйдӧссӧ. Дедыс кулігас сяммӧма жӧ висьтавны, эмышт пӧ.
Пӧсь нянь петӧм эз виччысь, мӧдӧдчис Аннушка водз асывнас чарӧм вывтіыс.
Кутшӧм гажа тувсов вӧрад!
Лымйыс сӧстӧм, синтӧ ёрӧ, еджыд. Кывзысьыштны кӧ ловнад, пыр и кылан, кыдзи тайӧ еджыд эшкын улас чужӧны дзольгысь шоръяс, дасьтысьӧны петны тувсов дзоридзьяс.
Швачкӧ лун тӧв, вашкӧдӧ мыйкӧ еджыд платтьӧа кыдз пуяслы, сыналӧ налысь юръяссӧ, веж венеч пасьталігкежлӧ шыльӧдӧ-мольӧдӧ быд вож. Оз вунӧд инмӧдчывны и дзор пӧль кодь козъяс дорӧ да малалыштны челядьпиянӧс моз юръясӧдыс понӧль да леторос увъяс. А сэсся сералігтыр котӧртас водзӧ. Пипу пӧдругаясӧс варовитанінас и эновтас, ті пӧ и метӧг варовӧсь.
Мыссьӧ вӧр тувсов шонді югӧръясӧн, радлӧ. Тулыс воис!
Оз кыв тайӧ вӧр-валысь радлӧмсӧ ныв. Мунӧ сійӧ тэрыба. Вӧр керкаӧдз верст кызь лоӧ, колӧ тэрмасьны бӧра-водза, рыт кежлӧ бӧр гортӧдз воӧдчыны. Бӧрсьыс шаргӧ-вӧтчӧ кузь дадь. Сылӧн шаргӧм шыыс дугдывтӧг висьталӧ нывлы, кытчӧ сійӧ да мыйла мӧдӧдчӧма. Оз-оз да бара и синсӧ тыртас синва.
«Дедӧй дай дедушкоӧй, ыджыд дор видзысьӧй дай юр выв лэбулӧй, мыйла нӧ сирӧтаясӧн дай колин миянӧс?» — заводитлас бӧрдны нывлӧн сьӧлӧмыс. А сэсся здук кежлӧ лӧньыштлас, тувсов тӧлыслысь вашкӧдӧмсӧ ли мый ли кылас. И сэк сувтас мича серпасӧн син водзас вокыс, и сыкӧд орччӧн латшкӧс тушаа, мелі руд синма зон — Гришаыс.
Со, найӧ петӧны туйӧ, лэптісны нин нопъяссӧ пельпом выланыс. Вокыс жугыльмис, ӧд сійӧ первойысь петӧ йӧзӧ, ас нажӧтка вылӧ. Другыс сылӧн, Гриша, и шуӧ:
— Эн шогсьы, Мишка, зимӧгоритнытӧ зэв на и лӧсьыд! Ме колян во ветлі... Нажӧткаӧн воам тулыснас — гӧтрасям!
Тайӧс шуигӧн сійӧ лыйыштліс синнас Аннушка вылӧ, ныв чуть эз уськӧд паськӧмсӧ кисьыс. Аннушка буретш пасьтасис кӧтшасын, дасьтысис колльӧдны кык другӧс сикт помӧдз.
«Ылӧджык колльӧда, — думайтіс ныв, — гашкӧ, мыйкӧ и шуас руд синма зонмыс. Кодкӧ рытӧ колльӧдчигӧн тай шуис: тэ вылӧ пӧ кӧть пыр видзӧд. Шуас, оз талун мыйкӧ? Оз, пӧдикӧ, воксьыс яндысяс».
А шуис! Шуис! Кисӧ Аннушкалысь дыр кутіс, синъясас меліа дыр дзоргис и медбӧрын вашнитіс:
— Шӧлк лента вая!
И со, тулысыс мыйӧн матысмыны пондіс, Аннушка инас эз понды ӧшйыны: «Регыд воасны!»
Сӧмын бӧръя кадас йӧзкост сёрни тупкис тувсов енэжыслысь рӧмсӧ сьӧд вуджӧрӧн. Быттьӧкӧнӧсь купеч Прокӧ Васька ая-пиа тышкасьӧмны. Пиыс пӧ чуть абу джагӧдӧма батьсӧ. А лоӧма налӧн тышыс Аннушка вӧсна. Пиыс пӧ корасьны ыстӧ, батьыс пинялӧ, оз тшӧкты. А сэсся сьӧвзьысьӧмны ай-мамыс, вай пӧ корысьсӧ, колӧкӧ!
— Виччысь корасьысьясӧс, Марья, — кодкӧ рытӧ пыраліс суседкаыс да тадзи и крапкис-шуис мамыслы.
«А збыль кӧ корасьны воасны? А сетас кӧ мамӧй? О, господи! Сэки бурджык этайӧ пу йылас ӧшӧдчыны», — думайтіс ныв.
Тайӧ сьӧкыд думъяссьыс ли мый ли, а гашкӧ, и прӧстудитчис, вель дыр нин ӧд чышъянсӧ пӧрччӧмӧн восьлаліс, тэрмасигад пӧсяліс да личӧдчыны думыштіс йӧюк. Юрыс мыйкӧ друг бергӧдчыны пондіс, дай кокъясыс слабмисны. А сэсся и сьӧлӧмсӧ гудрӧдлыны пондіс. Ковмис сувтовкерлыны раз-мӧдысь.
Абу нин ылын туй помыс. Со, тайӧ яг чуркъяссяньыс тыдовтчис дедыслӧн банькаыс.
Эз ӧтчыд волы татчӧ Аннушка. Тӧдӧ: колӧ этійӧ яг горувсӧ лэччыны да шор адзсӧ, увтасінсӧ вуджны. Кокни шунытӧ — увтасін вуджны. Оз кӧ кокыд ну, он вудж. Медбӧръя воськовъяссӧ кызмырдӧн вӧчис. Валитчис банька порог дорас, заводитіс ньылавны лымсӧ. Став тушанас тіралӧ.
«Висьми тай, — дзикӧдз шогӧ уси ныв. — Колӧ керкаас пырны, шойччыштны, гашкӧ, прӧйдитас», — такӧдыштіс асьсӧ ачыс, тойыштіс банька ӧдзӧссӧ. Бауӧн кыссис дедыс вольпась дорӧдз — кос турун да пась шой векньыдик нар вылын. Сэтчӧ и пӧрӧдчис.
Дыр-ӧ куйліс, унмовсьліс-ӧ, садьмис тай ывла стенӧ чер конгӧм шыысь-а. Эз дзик пыр гӧгӧрво, кӧні сійӧ да мый. А сэсся повзис, ёна повзис. Ывласянь кыліс сёрни. Абу ас коми сёрни, кывъясыс тӧдтӧмӧсь. Господи, кодъяс нӧ? Бабыс пыр ичӧтдырйиыс повзьӧдліс сійӧс кыргызъясӧн: эн пӧ ылӧ горт дорысь мун, кыргызъяс нуасны. Друг да збыль сійӧ кыргызъясыс ветлӧны таті? Ульӧн сёясны сійӧс. Мый керны? Пышйыны? Кыдзи? Ныв заводитіс кевмыны, молитва лыддьыны. Друг сылы син улас уси гор весьтын сатшвидзысь ыджыд коса пурт, дедыслӧн сартас юкалан пуртыс. Мездысьны, колӧкӧ, тайӧн и оз вермы, а голясӧ сӧтны ассьыс век нин сяммас.
Тайӧ мӧвпнас и кватитіс коса пуртсӧ, пондіс виччысьны тӧдтӧмъяслысь керкаӧ пырӧмсӧ.
Недыр мысти и збыль кодкӧ кутчысис, кылӧ, ӧдзӧс вугйӧ. Сэсся дзирйыв воссис ӧдзӧс. Ывлавыв рӧмыдкӧд ӧттшӧтш ӧдзӧсӧ мыччысис шапкатӧм русыд юр, визув синъяса гӧгрӧс том чужӧм.
— Примит, банька, туй йӧзӧс шойччыштны! — гораа шыасис сійӧ бур коми кывйӧн. Ывла югыд вывсьыд эз, тыдалӧ, сразу аддзы коса пурт чабыртӧм киа да ӧзъян синма нылӧс. А сэсся аддзис, шензьыштіс:
— Тэ коді? Вӧрса?
И пыр жӧ, мышвыв юрсӧ бергӧдӧмӧн, горӧдіс кодлыкӧ ывлаас:
— Егорыч! Иди-ко, иди!
Недыр мысти ӧдзӧсӧ мыччысис мӧд чужӧм.
— Ну что тут? — шуис сійӧ.
— Вишь, баба лесная. Глазищи! — чуньнас Аннушка вылӧ индіг, нюмдіс зон. Паськыда нюмдіс и мӧдыс, шуис дзик ӧти кыв, тӧдтӧмӧс. Эз гӧгӧрво Аннушка сійӧ кывсӧ, но лов пытшнас кыліс: бур кыв, мелі кыв. Лётмуніс нывлӧн ставнас зэлавлӧм ки-кокыс, тринькнитӧмӧн уси кисьыс коса пуртыс, синсьыс тюрӧбтіс синва. Сійӧ заводитіс бӧрдны лӧнь, дугӧдны позьтӧм синваӧн.
Вӧлӧма на Енмыс, благӧслӧвитлӧма на тай Аннушкаӧс мамыс. Мый эськӧ сыкӧд лои, веськалісны кӧ вӧр керкаас тӧдтӧмъяс? Коліс жӧ сідзи артмыны? Эсійӧ коми зонмыс вӧлӧма Гришко Василь, асланыс грездса зон. Кутшӧма вежсьӧма! Аннушка эз и тӧд сійӧс. Кутшӧма на ичӧтдырйиыс ворслісны. Унаысь Васьтоль сійӧс кӧсаӧдыс тракйыліс, унаысь и вильышпозлы аслыс сюрліс. Ӧтчыд кисӧ парсавліс вирӧдз, мӧдысь, помнитӧ, чуньсӧ курччыліс. Вежсян тай мортыд. Во куим водзті ылі муясӧ нажӧтка корсьны мунлысь Василь детинка кодь на дзик, ӧні шаньмӧма, мича лоӧма. Латшкӧс, крепыд, серамбана. Гортсӧ тай абу на, тыдалӧ, вунӧдӧма, локтӧ бӧр. Пӧпутчикӧс и быдӧн, со, рочӧс, аддзӧма. Вӧръяс пырыс пӧ и веськыда писькӧдчӧмны татчӧдз, чарӧм вывтіыс. Тадзи висьталіс Василь.
Тешкодьтор кывліс тайӧ роч йывсьыс Аннушка. Эз жӧ ӧд, пӧдикӧ, Васильыс сӧр? Мыйла Аннушкаӧс пӧрйӧдлыны? Питерсянь пӧ тайӧ рочсӧ татчӧ, коми пармаӧ, ыстылӧмны тюрмаӧ пыдди. Сэні пӧ вӧръясыс сукӧсь, нюръясыс зыбучӧсь, ов пӧ, колӧкӧ, сэн пемыд пармаас, сэтысь пӧ, тюрмаысь моз, он пышйы. А со, пышйӧ тай. Кӧрт туй вылӧ, Мурашӧ, писькӧдчӧ ӧні. А мӧдӧдлӧмны сійӧс сэтчӧ царлы паныд мунӧмысь. Сійӧ пӧ гӧль йӧз дор, мустӧмтӧ озыръясӧс.
«Чудеса-дивӧ тай! Сарлы паныд! Быттьӧкӧ миян кодь жӧ морт, паськӧмыс сӧмын абу крестьянскӧй. Коді нӧ тайӧ татшӧм збойыс? Сарлы да озыръяслы паныд! А гӧль йӧзӧс пӧ жалитӧ, дорйӧ. Мед тэнад путьмас туйыд, гӧль йӧз дор кӧ тэ», — думайтӧ ныв, Васильлысь висьтсӧ кывзіг.
Рочыс тайӧ кадас пуис ывлаын шыд. Колӧ пӧ и нывсӧ вердыштны, гортас нуӧдны ӧдйӧджык. Висьмӧма пӧ, тыдалӧ.
Нывлы, тӧдса зонмыдкӧд аддзысис да, быттьӧкӧ кокниджык лои. Гашкӧ, и крепитчис сӧмын, зон дырйиыд тай абу лӧсьыд няргыны да вешкырасьны.
Эз норась ни туй чӧжыс, кӧть эськӧ эз нин вывті лӧсьыд вӧв кык кусыньӧн даддяд куйлыны. Мый нӧ вӧчан, ачыд кӧ аслад кокӧн мунны он вермы.
Сиктӧ воисны сьӧд войнас.
Гортас абу на унмовсьлӧмны, пыр на кӧйялӧмны грезд помын, Аннушкаӧс виччысьӧмны. Повзисны, нылуксӧ даддьысь аддзисны да. Кыдзи нӧ он повзьы, мӧдӧс тадз вайӧны? Мамыс лёкгоршӧн бӧрддзис, бабыс ойзіс, лапӧдіс кинас бокас.
— Бурдас, — такӧдіс нывбабаясӧс том зон.
Аскинас, муртса югдіс, докторкӧд пырисны. Егорыч пӧ тшӧктіс, Аннушкалы вашнитіс Василь. Кисӧ топӧдыштліс нывлысь да содтіс: — Бурд ӧдйӧджык, войпукъясыс меным тэтӧг гажтӧмӧсь лоӧны.
Доктор эз и пӧрччысьлы, инмӧдчыштліс Аннушка дорӧ, горӧдіс:
— О-ля-ля! Больнищаӧ!
Бӧрддзис мамыс, ог пӧ лэдз больничаад. Доктор скӧра горӧдіс:
— Ей баба! Куляс, ог кӧ больнищаӧ! — вештыштіс дінсьыс нывбабаӧс, ачыс пондіс пасьтӧдны висьысьӧс.
Доктор Клявзер, а сиктса ног кӧ, доктор О-ля-ля, во-мӧд нин олӧ найӧ вӧлӧсьтын. Не то немеч, не то латыш, кутшӧмкӧ пӧ ыстылӧм морт жӧ, эсійӧ роч Егорыч мозыс. Сӧмын тайӧ оз царлы паныд мун ни оз пышйыны лӧсьӧдчы. Больнича лӧсьӧдіс вӧлӧсьтас. Сибирӧ мунысь Ӧньӧлысь керкасӧ ньӧблісны мир кодьнас больнича вылас. Тӧвъян керкаас доктор примиталӧ висьӧмӧн норасьысьясӧс, гожъянас вит-ӧ-квайт крӧвать сьӧкыда висьысьясӧс куйлӧдны сувтӧдісны.
Доктор ачыс зэв визув морт. Латшкӧсіник да кызіник, шуркйысь-бергалысь тупыль кодь. Тешкодь сы вылӧ видзӧднысӧ. А сёрниыс ещӧ тешкодь, пескыльтас кывсӧ да серамыд петӧ. Мый вермис, комиӧн сёрнитіс, кӧть и сералісны сы вылын.
Вот сійӧ доктор дорас, сійӧ больничаас и веськаліс Аннушка. Первойя вежонъяссӧ эськӧ вӧтын моз сӧмын помнитӧ, садьтӧм вӧлӧма. Сэсся ловзьыштны кутіс. Том вир-яйыд веніс висьӧмсӧ. А, гашкӧ, эсійӧ лентаыс отсаліс каттьысьны сьмерт гусьыс, эсійӧ дзирдалысь енэж рӧма шӧвк лентаыс!
Коркӧ ӧтчыд пырис доктор висьысьяс дінӧ, вомыс пельӧдзыс. Киас сідзи и ӧшкамӧшкаасьӧ кузь да паськыд лента.
— О-ля-ля! Лента! Ани, тайӧ тэныд! — доктор пуктӧ лентасӧ Аннушкалы эшкын вылас. Шӧвк лента пружина моз паськысьӧ, ӧти помнас гильӧдігтыр инмӧдчыштлӧ, нывлы куш сьыліас. Аннушка эз узь, куйліс вӧрзьӧдчывтӧг кык пӧв костӧ топӧдӧм кодь. Сылы, буракӧ, ставыс нин веськодь вӧлі. Лента пом инмыштӧмысь сійӧ быттьӧ садьмис, ловзьыштісны син аканьясыс.
Доктор гӧгӧрвоис тайӧс, тапкерис нывлы морӧсас, вашнитіс:
— Анилӧн прима кавалер! Анилы бурдас зэв ёна кольӧ.
Гора гӧлӧс кӧ, гашкӧ, эз и во Аннушка вежӧрӧдз, а вашкӧмыд быттьӧ ем йыв писькӧдчис лов пытшкӧдзыс.
— Вайӧма! Гришенькаыс вайӧма! — горзіс нывлӧн быд ичӧтик клеткаторйын мӧвп. — И Мишка вокыс, пӧди, воис!
Радліс, эз и думыштлы, мый лентаыс абу Гришасянь, а вайӧма Василь. Война вылӧ нуны кутӧмны да пыралӧма нывкӧд прӧщайтчыны. Асьсӧ висьысь дорад абу лэдзӧмны, а лентасӧ кольӧдӧмаӧсь.
Ныв тайӧс тӧдмаліс бӧрынджык, кор кутіс бурдны. Васильлӧн козиныс, дерт, эз жӧ вӧв мустӧм, но Гришасяньыс кӧ, вӧлі бурджык эськӧ. Да кодсянь кӧть, абу тай мустӧм Опоньсянь, главнӧйыс — ловзьыны Аннушка мӧдіс.
Регыд доктор пондіс вайлывлыны морта книгаяс.
Аннушка школаад кӧть эз ветлы, найӧ грездын нывкаясыд некод эз ветлыны, но шыпасъястӧ тӧдіс. Вокыс во-мӧд котраліс школаӧ, сы вылысь велаліс, муртса-муртса лыддьысис. Больничаад гораа лыддьысьны эз вермы, вывті на слаб вӧлі, но унакодь книга син пырыс нуӧмӧн лыддис. Доктор радейтіс сійӧс, луннад дасысь кымын сы дорӧ пыравліс. Видзӧдан да, бара нин мыйкӧ вайӧ, книга ли, преник ли, лампасия тусь ли. А ӧтчыд пуксис Аннушка крӧвать дорӧ, шуис:
— Ани бурдас, и доктор Клявзер сійэс босьтас больнищаӧ сиделька. Коркӧ Ани льоас доктор Анна Вановна. Обешал доктор Клявзер — всё, вэчас!
Тайӧс кӧсйысигӧн доктор эз на тӧд, мый вежон мысти сылы ковмас эновтны тайӧ вӧлӧсьтсӧ, мунны мӧдлаӧ. Сійӧ эз на тӧд, мый урядниклы буретш тайӧ кадас воас пакет докторӧс мӧдлаӧ вуджӧдӧм йылысь.
— Биа висем, ой-ой, страшной висем. Но Ани бурдис! Красавицъяслӧн эм аслас бог — Афродита. Мича ныв дольжен овны! Тэ часлив! Сё во ӧні олян! — шуис доктор нылӧс больничаысь лэдзигӧн.
Гашкӧ, и збыль сё во олас Аннушка. Он тай мортыд тӧд, кор кулан, кор ловзян. Чайтіс ӧмӧй сійӧ, мый регыд мамыс кулас; чайтіс ӧмӧй, мый грезд джынсӧ ытшкыштас биа висьӧмыд? Тӧдӧ тай мортыд, кор сылы йӧз дінӧ локны. Синва кӧ киссьӧ, колӧ унджык кисьтны. Быттьӧ войнаыс этша на кисьтіс.
Ӧтитор кӧть вӧчис жӧ висьӧмыд Аннушкалы бурсӧ. Мустӧм Прокӧ Опоньысь мездіс. Висьӧм бӧрад нывлӧн лыыс да куыс сӧмын кольӧма, содтӧд ещӧ — юрсиыс пондіс усьны. Мамыс, поконча, ловъя на сэк вӧлі, шырис кӧсасӧ, мед пӧ кӧть гараланпом вылӧ коляс. Дзик куш юра кольліс ныв. Сэтшӧм невестаыд купеч пиыдлы оз мичмы. Слава богу, эновтчис.
Том вир-яйыд том и эм. Бур нянь-сов кӧть эз тырмы, бӧр пондіс шаньмыны. Да и юрсиыс выль чепӧсйис. Кольча вылӧ кольча — аминь кудриа да веж петны мӧдіс. Мед нин бара оз ышты мустӧм Опоньыд, Аннушка юрсьыс чышъянсӧ во гӧгӧр эз пӧрччыв, мед, колӧкӧ, ставӧн чайтӧны куш юраӧн. Дырӧн важсяысь мича да кузь быдмис нывлӧн кӧсаыс. Сэк Аннушка эз нин пов Опоньсьыд, сэтшӧм вежсьӧмъяс лоины сиктын. Медся первой — революция, мый йылысь водзджык эз и кывлыны.
Юӧрсӧ та йылысь первойӧн грездӧ вайис эз кодкӧ тӧдтӧм, а Аннушкалӧн вокыс, Мишкаыс. Локтіс во помнас, аслас нимлун кежлӧ, буретш Микайлӧ лун вечерняӧ. Аннушка муртса удитіс пӧрччысьны, пырис кодкӧ, беддя, шынеля.
— Этатшӧм салдатсӧ энӧ виччысьӧй? — шыасис.
Татшӧм салдат вылад пыр радӧсь тайӧ керкаас, но виччысьӧмӧн эз виччысьны. Эз тӧдны воӧмсӧ да. Нёль во пӧшти ветліс Мишкаыс, да куимысь и юӧрторсӧ вайлісны.
Ӧти письмӧ Урал заводсянь воліс. Зэв кыпыд, бур письмӧ гижӧма. Ми пӧ гортӧ ог локтӧй таво тулыс, гортсянь пӧ всё равно война вылӧ жӧ босьтасны, а тані пӧ ӧти бур морт инӧдіс миянӧс зэв бур удж вылӧ заводӧ. Весиг пӧ тӧлысся удждон водзвыв сетісны.
Ёна радлісны татшӧм юӧр вылад Аннушка да бабыс. А сэсся мӧд письмӧ воис да дзикӧдз жугыльмӧдіс коньӧр нывбабаясӧс. Муна пӧ война вылӧ. Туй вывсяньыс и гижӧма. Бастуйтім пӧ, да Гришакӧд кыкнанным чижовкаӧ веськалім. Вежон пӧ пукӧдісны дай сэсся пуля улӧ, со, мӧдӧдісны. Тӧдӧны, кыдзи ми вокысь мынтӧдчыны. А сьӧмтӧ пӧ, кодӧс тіянлы кӧсйысьлі вайны, видзи ставсӧ, бастуйтысь семьяяслы отсӧг вылӧ сетім Гришакӧд кыкнанным. Штрейкбрехерскӧй жӧ пӧ сійӧ, мустӧм нажӧтка вӧлі.
— Мый гижӧ, Аннушка? Йӧзлы сьӧмсӧ сетӧма али мый? — письмӧ лыддьӧм бӧрас выль пӧв юаліс бабыс.
— Да, со, тай гижӧ... бастуйтысь семьяяслы пӧ.
— Йӧй тай детинаыд сійӧ.
— А колӧкӧ, вӧр. Гижӧ тай: мустӧм сьӧм пӧ сійӧ. И тюрмаын бара жӧ пукӧдӧмны.
Унатор эз вӧв гӧгӧрвоана тайӧ письмӧас баба-внучкалы, но главнӧйсӧ гӧгӧрвоисны: война вылӧ нуӧны Мишуксӧ.
Кыкнан письмӧ помас Мишка обязательнӧ привет-поклон гижліс и Гришасяньыс, а коймӧд письмӧас юӧртліс, мый торъялісны Гриша другыскӧд. Ни ӧти норасян кыв абу гижӧма, но быд строкаын тӧдчис, мый сійӧ сэтшӧм войнаыс. Йӧзыд пӧ уна усьӧ пуля помысь и висьӧмъясысь кулалӧны. Медбӧрас пасйыштӧма, энӧ пӧ шогсьӧй ме вӧсна, локта пӧ ловйӧн гортӧ.
А локтіс ӧд, рӧдимӧй, ловъя локтіс!
Чотіс сӧмын. Раминик детинкаӧн муніс, а паськыд муястіыд ветлігӧн лэчыд коса дор кодь лоӧма. Бабыс кутіс шуны, вай пӧ сэсся ичмоньӧс да олӧй, дзикӧдз пӧ кӧзяйствоным орны кутіс, ме пӧрысьми.
— Гӧтрасьны мем кадыс эз на лок, — вочавидзліс вокыс, — став вир юысьяссӧ весалам да вӧлись гӧтрася.
Воӧм бӧрас кутшӧмкӧ салдатскӧй комитет пыр жӧ лӧсьӧдіс мукӧд салдатъяскӧд. «Кытысь и Мишкаыслы татшӧм збойлуныс да ас вылас эскӧмыс?» — шензьыліс чойыс.
— Кытысь? Да асьныс жӧ и вир юысьясыс велӧдісны! Сэсся бур войтырыс мый вылӧ? Ті вок-ми вок эськӧ, гашкӧ, терпитім на... Эмӧсь, муса чоюк, йӧз, кодъяс оз тшӧктыны терпитнысӧ. Ещӧ Урал заводын на, а сэсся ранитчӧм бӧрын Питерӧ запаснӧй полкӧ веськалі. Кывлі большевикъяслысь сёрнисӧ. Ачым лои большевикӧн. Так что, миянлы ӧні оз позь лоны коньӧр кодьӧн! Ассьыным власьт перъям — ог чачӧӧн ворсӧй! — И заводитліс сьывны. Тайӧ выль сьыланкывсӧ салдатъяс вайлісны сиктӧ.
Уна ми аддзылім шогсӧ,
Жалитысь некод эз вӧв,
Вунӧдам сійӧс, бур вокъяс,
Шогсӧ мед новлӧдлас тӧв!
Тӧв. Збыль ӧд быттьӧ тӧв ныр пондіс пӧльтны матігӧгӧрса сиктъяс весьтті, садьмӧдіс нэмъяс чӧж онялысь грездъяс. Мазі позйын моз кутіс уналаын пуны. Лунъяснас лӧньджык на, а шонді лэччӧм бӧрас — войбыд шумитасны собранньӧ да заседанньӧ вылын. Тышкӧдз мукӧддырйи шумитасны. А кор комбедыд озыръясыдлысь нянь амбаръяссӧ петкӧдавны кутіс! Ок-ок, мый лои!
«Збыльмӧны ӧмӧй Мишка вокыслӧн кывъясыс? — шензис и радліс Аннушка. — Гашкӧ, сэсся регыд оз кут ковны мышкутӧ пӧсьӧдны йӧз видз-му вылын?»
Мамыс кулӧм бӧрын ӧти гожӧм асланыс овмӧсын на бабыскӧд кыкӧн пессисны, тӧвйӧдісны на мӧска-вӧлаӧс. А сэсся орны кӧ кутан, оран нин. Мӧд гожӧмнас ош косяліс мӧссӧ. Ковмис Каркосӧ вузавны да кукань ньӧбны. Мӧстӧг делӧ овны и вӧвтӧгыд тшӧтш. Кытчӧ мунан да воштысян вӧвтӧм овмӧснад? Ӧти туй сӧмын — озыр сусед ордӧ. Бабыслӧн воча чой гозъя кага ни баля олӧны орчча грездын. На ордӧ и иналіс бабыс Аннушкаӧс. Ас морт пӧ Маланья чой, оз, гашкӧ, мӧдны ӧбижайтны.
Видзӧднысӧ чӧліникӧсь Маланья гозъяыд, ен тӧдысьяс. Рӧдня кӧть, а Аннушкалы сюрліс быдторыс. Бӧръяпом муртса и эз вины.
Ичӧт кагаа нывбаба да Аннушка вундісны сю. Кӧзяиныс, Епим дядь, сэн жӧ сувтӧдліс сусланъяс. Маланья пажын кадӧ сӧмын локтіс да пыр и кутіс броткыны, зэв пӧ этша вундӧмныд, вежӧмъяс. Пажнайтны пуксисны да первой нывбабаӧс пинялыштіс кагасӧ сьӧрсьыс вайӧмысь, сэсся Аннушка вылӧ вувзис, сёйны пӧ пуксин да пернапас эн чӧвт. Вокыд моз абу-ӧ нин тэ тшӧтш Енсӧ вунӧдӧмыд? Сійӧ тай, будь проклят, миянӧс рӧзӧритіс-а, став нянь нуисны, тусь эз кольны. Джагаласны мед дась няньнас!
— Малань тьӧтка, сідз жӧ ӧд эськӧ сісьмис няньыд гуын, — шыасис Аннушка. — Тшыг йӧзлы кӧть лои. Мый жалитанныд?
Тьӧткаыс буретш чӧжӧм йӧв паняліс, кыліс нылыдлысь татшӧм кывъястӧ да тшӧкмуніс, виньдіс, тыдалӧ, вель дыр ыкйӧдліс. Сэсся уськӧдчис Аннушка вылӧ:
— Этайӧ лягушаыс, вӧлӧм, миянӧс вузалӧма! Этайӧ... Епим! Епим! Тэ кылан?!
Тьӧткаыс кутчысис Аннушкалы юрсиас. А верӧсыс горӧдіс: «Мы-ый?!» — да кватитіс боксьыс суслан майӧгсӧ.
— Ой, Аннук, пышйы! Ой, Аннук, виасны! — кылӧ, горзіс кагаа нывбаба, но Аннушка быттьӧ измис, эз вермы вӧрзьынысӧ места вывсьыс. Видзӧдіс, кыдзи гырдмӧм бугыля Епим дядьыс матысмӧ сы дорӧ майӧгнас. Сэсся — швач кок кузяыс!
Син водзас пемдаммыліс нывлӧн. А сэсся дойыс лэптіс сійӧс места вывсьыс, скӧрмӧдіс.
«Кок кузя ойкнитісны! Мыйысь? Найӧ му вылын пӧсь кисьтӧмысь!» Уськӧдчис котӧртны да исполкомӧдз сувтлытӧг и резіс. Оз помнит, кыдзи пашня потшӧссӧ петіс. Тыдалӧ, сэки увйӧ чашнитӧма сойсӧ, сӧс гырд ставнас лоӧма киыс.
Исполкомын буретш муніс совещание, кор Аннушка тӧв ныр моз ӧдзӧссӧ швачкӧмӧн пырис сэтчӧ. Сійӧ вӧлі страшнӧй, разьсьӧм кӧсаяса, вирӧн ойдӧма.
— Мишка, вайлы нагантӧ! — горӧдіс сійӧ. — Решита гадъясӧс!
Горӧдіс и друг ланьтіс, синмыс паськаліс. Сійӧ аддзис... Гришасӧ! Пызан дорын сулалысь военнӧй паськӧмаыс вӧлі сійӧ, Гришаыс, мусаыс, дыр виччысянаыс!
Пукалысьяс нинӧм эз гӧгӧрвоны, кодсюрӧ уськӧдчисны сы дорӧ. Аннушкалы ковмис висьтавны, мый вӧлі му вылын.
— Аддзанныд, олӧмыс миянӧс велӧдӧ, — Аннушка висьталӧм бӧрын шыасис Гриша. — Ӧружие кианым, ёртъяс, колӧ босьтны. Талун Аннушкаӧс зорйӧн, а аски пельӧс сайсянь — пуляӧн...
Эз вай Гриша кӧсйысьлӧм шӧвк лентасӧ, зато вайис Аннушкалы ёна донаджыктор — выль бур олӧм вылӧ надея.
Аръявылыс найӧ гӧтрасисны. Гижсисны Сӧветын. Бовгис вичко жыннян, но сійӧ эз юӧрт раба божья Григорий да Анна венчайтчӧм йылысь.
— Гриша да Анна абу рабъяс! Найӧ выль олӧмӧ пырӧны сӧветскӧй гражданаӧн, и ми найӧс венчайтам ас ног, коммунистическӧя, поп-дяктӧг да юрвыв венечтӧг! Кузь нэм да бур шуд тіянлы! Любов да сӧвет! Керка тырыд мича да ён челядь! Мед олас пролетарскӧй революция! Смерть мирӧвӧй капиталлы!
Быдса речь висьталіс неважӧн котыртчӧм коммунистическӧй ячейкаса веськӧдлысь Миша вокыс. Ӧні сійӧ эз нин вӧв Мишкаӧн, а Михаил Акимович. Исполкомсянь ставныс, сьылігтыр, мунісны Аннушкаясӧ, пызан сайын пукалыштны.
— Фу, пон свадьба! — сьӧласисны ӧбедня помасьӧм бӧрын вичкоысь петысь нывбабаяс.
А найӧ, жӧник да невеста, а сідз жӧ коммунистическӧй ячейкаса членъяс, восьлалісны улич кузя да гораа сьылісны выль сьыланкыв: «Смелджыка, вокъясӧй, олӧй».
— Но, гӧтырӧй менам, донаӧй, радейтанаӧй. Оз кокни олӧм миянӧс тэкӧд виччысь, — гӧсьтъяс разӧдчӧм бӧрын шуис Аннушкалы Гришаыс. — Но век жӧ ми тэкӧд лоамӧ шудаӧсь, да, да, шудаӧсь! Удж менам тані помасис. Рӧдвужкӧд аддзысьлі. Коммунистическӧй ячейка сиктын котыртны отсалі. И тэнӧ, со, медся мича да медся муса нывсӧ, грездысь аддзи. Лун куим мысти пышйӧда ме тэнӧ карӧ. Велӧдчыны сэн кутан. Менӧ ӧд армияысь тӧлысь кежлӧ и лэдзлісны, да уездын кутісны, эз лэдзны воны гортӧ. Зэв пӧ ёна колӧны миянлы йӧзыс. Упродкомӧ уджавны колисны. Гашкӧ, и пыр кежлӧ колясны. Код тӧдас, мый лоӧ водзын, а ӧні пока ме тэкӧд и ме шуда!
Эз тӧд Аннушка, мый сійӧ упродкомыс. Тӧдіс кӧ, эз эськӧ ёна радлы карад мунӧмлы. Кыскис карыс том ичмоньӧс и повзьӧдліс. Кодлы абу окота паськыд мирсӧ аддзывны? Кыдзи сэні карас? А мый сэн кутас керны Аннушка? Да и бабсӧ кольны жаль. Кыдзи сійӧ мӧдас гортын овны? Воксяньыс сылы ӧдвакӧ ыджыд отсӧг лоӧ.
— Прӧщай дай прӧщай, менам чужан-быдман позйӧй, прӧщай менам дона бабукӧй, менӧ быдтысьӧй дай жалитысьӧй! Прӧщай, муса вок! Прӧщайтлӧй, дона пӧдругаяс и бур суседъяс, — телегаын пукаліг, ливкйӧдліс-бӧрдіс Аннушка.
Дыр кежлӧ думсьыс прӧщайтчис, сӧмын абу шуӧма сылы дыр овны бокын рӧднӧй сиктсьыс. Арнас муніс, а мӧд во тулыснас бӧр ковмис локны. Гришенькаыс, югыд шондіыс сылӧн, эз ло. Виисны сійӧс лёк йӧз, тшыгъялысь йӧзлы нянь корсьны продотрядӧн муніс да.
Быдса во джын Аннушка вӧлі шудасьыс-шуда. Карын олӧм коли нэм кежлас паметяс, унатор вылӧ восьтіс синсӧ. Олісны ӧмидз кустъяс пиын тёпвидзысь чардака керкаын. Кӧзяеваыс налӧн зэв авъя пӧрысь гозъя. Наысь кындзи, тан патеруйтісны ещӧ кык ныв, педкурсъяс вылын велӧдчысьяс.
Аннушка шуда вӧлі эз сӧмын Гриша радейтӧмнас, шуда вӧлі и сы вӧсна, мый быд лун вайліс сылы мыйкӧ выльтор, быд лун сюсьджык да тӧлкаджык лоліс ачыс. Луннас удж вылын — уезднӧй исполкомын курьераліс, а рыт локтас — педкурсса нывъяскӧд мунліс митингуйтны либӧ спектак видзӧдны. Ни ӧти рыт прӧста эз кольлы. Уна ковмис и грамота перйӧм вылын пукавны. Педкурсъяс вылын велӧдчысь нывъяс ӧта-мӧд вежмӧныс занимайтчисны вежӧра том нывбабакӧд, думсьыныс дасьтісны Аннушкаӧс избач курсъяс воссигкежлӧ.
Гашкӧ, эськӧ нывъяс серти и лои, эз кӧ Аннушка паныдась доктор Клявзеркӧд. Аннушка некор эз вунӧдлы доктор йылысь и кӧнкӧ зэв пыдӧ дзебӧмӧн новлӧдліс гуся дум — лоны сы моз жӧ докторӧн. Ӧні докторкӧд выльысь аддзысьӧм бӧрын гуся думыс шымыртіс вежӧрсӧ ставнас. «Велӧдчыны кӧ, сӧмын докторӧ!» — шуис Аннушка и вуджис уджавны больничаӧ сиделкаӧн.
— Со, кодыр ті менӧ докторад велӧдны мӧданныд! — шмонитліс Аннушка доктор Клявзеркӧд.
Уна на ва визувтіс, кытчӧдз нывбабалӧн кӧсйӧмыс олӧмӧ пӧри. А вот избач йылысь нывъяс быттьӧ туналӧмаӧсь.
— Тэ лоан миян избачӧн, — гортас воӧм бӧрын шуисны сылы волисполкомын, и сетісны изба-читальня улӧ Прокӧ Вась купечлысь реквизируйтӧм вичкокӧд орчча керкасӧ.
Кокни шуны: лоан избачӧн. А кыдзи? Мыйла Аннушка эз пыр избач курсъяс вылас, эськӧ кокни ӧні сылы вӧлі. А Мишка вокыс ӧмӧй кутшӧмкӧ курсъяс помавліс? Сылы ӧмӧй кокни? А уджалӧ исполкомын. Сёр войнас воас, водас узьны да мурзӧ, сэтшӧма мудзӧма, висьысь кокыс ёнгӧ, и тӧждлуныс вежӧрсӧ тӧчитӧ.
Войбыд мучитчис да майшасис Аннушка, а аскинас Мишка вокыскӧд сёрнитыштӧм бӧрын спокойнӧй сьӧлӧмӧн муніс Прокӧ купечьяс керкаӧ.
Тешкодь ли абу, а первой морт, коді пырис выль изба-читальняӧ, вӧлі поп. Да, да, ачыс батюшко. Пӧдрасникнас и пырис, вичкосяньыс, буракӧ.
Аннушка, джодж шӧрас пидзӧсчаньӧн, плакат гижис.
— Эн шензьы, раба божья, эн шензьы! Дзик пыр висьтала могӧс. Любопытство, сӧмын любопытство менӧ пыртіс татчӧ. Эм сэтшӧм слабость мортлӧн...
— Нинӧм тіянлы тані любопытствуйтнысӧ! Ме эськӧ тіянӧ вичкоад эг пыр, — ярскӧбакодь шуис Аннушка, пидзӧсчань вывсьыс сувтігмоз.
— Невернӧ, ичмоньӧ, сёрнитан, невернӧ, — быттьӧ эз и казяв нывбабалысь кӧдзыда примитӧмсӧ, бара небыд, мелі гӧлӧсӧн шыасис попыд. — Кажитчӧ, тіян жӧ и Лениныд шуліс, колӧ пӧ ассьыд идейнӧй врагтӧ тӧдны асьтӧ моз жӧ. Ме уважайта сылысь ученньӧсӧ и кывзыся сылӧн сӧветъясӧ. Со, локті... И, ӧбиднӧ кӧть абу, признайтча, мый слабджык ті дорысь окажитчи. Ӧткымынъяс венчайтчыны эз кутны воны вичкоӧ, челядьсӧ исполкомын гижӧдалӧны, пыртӧм пыдди. Абсурд сійӧ, но век жӧ... Тіян победа.
— Кодлӧн сійӧ «тіяныс»? Мыйкӧ пыр на «тіян да тіян» гараланныд, батюшко.
— Но котя бы тіян, ныланӧй, кӧть бы тіян, — шуис поп. Сэсся куньтыртыштіс синсӧ да шпыньмуніс аслас паськыд тошкӧ: — Ай, Моська, знать, она сильна... Великӧй баснописецӧс, со, лои гарыштӧма... Вот тэ вичколы самӧй ныр улас лӧсьӧдін читальня. Он пов? Зэв окота тӧдны.
— Тэ инӧ менӧ пӧкаитны воин, а ме чайті...
— Эг пӧкаитны. А грешничалы пӧкаитчыны эськӧ коліс, — поп воськов вӧчис Аннушкалань, кӧсйис быттьӧ инмӧдчывны сы дорӧ, но мӧдыс тракнитчыштіс, скӧра шуис:
— Менам некутшӧм грек некод водзын абу! Вӧлі кӧ — аслам синваӧн мыськи.
Бӧръя кывъяссӧ шуигӧн Аннушкалӧн ас тӧдлытӧгыс доршасис синваыс. Гришаыс тӧд вылас уси, тайкӧ ымзӧмӧн оз бӧрддзы.
«Эн лысьт, Анна, та дырйи бӧрдны, эн лысьт!» — вом дорсӧ вирӧдз курччӧмӧн, мый вынсьыс тшӧктіс Аннушка ачыс аслыс. Но попыд гӧгӧрвоӧма нин том нывбабалысь синвасӧ, лов пытшкас пессьысь чувствояссӧ, бара меліа инмӧдчыштліс сы дорӧ:
— Вот, вот, синваӧн! А ӧд синваыс морттӧ косьтӧ, мичлунтӧ вуштӧ. Каитчы ӧні нэм чӧжыд... Ентӧг венчайтчин, мыждіс Енмыс. И ставсӧ мыждас...
«Тайӧ нӧ мый ме сійӧс кывза? Ак тэ, небыд гӧна да ёсь гыжъя кань! Повзьӧдлӧ, Ен мыждӧмӧн повзьӧдлӧ!» — Аннушка сувтіс батюшколы воча.
— Мыждіс, шуан, эг вичкоын венчайтчӧ да? А мамӧс менсьым вичкоын венчайтчылӧма да, мыйысь мыждылӧма Енмыс? Дӧваӧн жӧ миянӧс быдтіс.
— А сійӧ ме, дитяӧ, ог тӧд, — поп шевгӧдліс кияссӧ, тупкыліс синъяссӧ. — Кутшӧмкӧ мӧд грек, сідзкӧ, вӧлӧма, — шуис спокойнӧя.
Кытысь Аннушкалы тайӧ мӧвпыс локтіс, оз тӧд, но сійӧ друг думыштіс: поп кӧ повзьӧдлӧ сійӧс мелі да рам гӧлӧсӧн, то и Аннушка зэв жӧ меліа и спокойнӧя вочакыв должен сетны. И сійӧ шуис:
— Тэ, батюшко, он тӧд, а ме тӧда. Регыд ми том йӧзкӧд чукӧртчам, и та йылысь сёрнитыштам, колӧкӧ, волы кывзынысӧ. А менӧ эн повзьӧдлы, ог пов. Изба-читальня лоас тані, вичко ныр улад, и йӧзыс кутасны пырны ме дорӧ, а оз тіян вичкоӧ.
Поп малыштіс тошсӧ, шпыньмуніскодь:
— Ме восхищайтча, нылук, тіян смеллунӧн! Мед благӧслӧвитас тіянӧс Ен и, так сказать, менам визит исчерпан. Ме удовлетворён.
Пӧдрасник пӧласӧ лэптыштӧмӧн сійӧ мӧдіс ӧдзӧслань. Порог дорын сувтовкерис, шыасис выльысь:
— А вообщесӧ ме волі висьтавны, исполкомын сёрниыс та йылысь вӧлі нин. Библиотека, то есть, часть аслам библиотекаысь, ме верма сетны. Пожертвуйтны, так сказать, народыслы пӧльзуйтчӧм вылӧ. Верманныд талун жӧ волыны. Гм, гм... — мурӧктыштіс Аннушка вылӧ ещӧ видзӧдлӧм бӧрын и петіс.
«Поп-батюшко воліс сы дорӧ, Аннушка дорӧ! Поп, ачыс! Идейнӧй врагтӧ пӧ колӧ тӧдны асьтӧ моз жӧ... Сідзкӧ, менӧ лыддьӧ аслас идейнӧй врагӧн?!»
Аннушкалы телепит лои ӧдйӧнджык кодлыкӧ та йылысь висьтавны. Кодлы нӧ, не кӧ Мишка вокыслы? Сійӧ эновтіс уджсӧ, плавгис юр вылас чышъян, петіс ывлаӧ.
«Да, да, Аннушка враг ставыслы, кодъяс торкалӧны налы выль олӧмсӧ пуктыны, кодъяс виисны Гришаӧс и повзьӧдлӧны сылысь кызь арӧссянь дӧваӧн кольӧм гӧтырсӧ. Враг ме, враг тіянлы, поп батюшко, и менам пиӧй, коді удитіс овмӧдчыны Аннушкалӧн морӧспань улӧ, лоӧ тіянлы врагӧн. Со, сійӧ быд здук висьталӧ аслас олӧм йылысь».
Бура кузя кад нин сылы абу лӧсьыд: гудрӧдлӧ сьӧлӧмсӧ, пӧсьӧ да кӧдзыдӧ уськӧдлӧ.
Со, и ӧні, шондіа тувсов ывла вылӧ петӧм бӧрын, дурмыштіс юрыс, гудыртчис сьӧлӧмыс. Ковмис кильчӧ перилӧас кутчысьыштлыны.
«Ов, быдмы! Ме терпитышта, регыд дугдан менӧ мучитны, — быттьӧ пиыскӧд нин сёрнитӧ мам. — Бабӧ шуӧ, куим тӧлысь лоӧ дай прӧйдитас. Сійӧ тӧдӧ, нэмсӧ бабитчис, грездын быдӧн гӧгиньӧн сійӧс шуӧны. Ме вая кага, ичӧтик Гришаӧс, мӧд Гришаӧс. Тэ, бабук, примитан и пондан быдтыны, менӧ моз жӧ пестуйтны... Ми зэв бура кутам овны... И Мишка гӧтрасяс, сылӧн челядь лоӧны... Поп ордӧ вичкоӧ всё равно ог нуӧ...»
Восьлаліс Аннушка исполкомӧ, думайтіс этайӧ тувсов лун кодьыс жӧ югыд думъяс. И кыпыд нюмӧн сійӧ пырис вокыс дорӧ.
— Мыйкӧ зэв шпыннялан? — Аннушкаӧс аддзӧм бӧрын юаліс вокыс.
— О, Мишка, кывзы, ме тэд висьтала... — и висьталіс Аннушка поплысь сы дорӧ волӧмсӧ.
— Мудер руч! — шуис Мишка вокыс. — Эз на прӧстӧ пырав. Тӧдмавны кӧсйис мыйкӧ.
— Мудеритӧ. А кытчӧ воштысяс? Сдайтчас! Оз, дерт, сразу. Пока тай оз на, тыдалӧ, думайт бурӧн сетчыны... Этайӧ бумагасӧ тэ эн на аддзыв, на тӧдмась... — вокыс кыскис пызан йӧрсьыс кабала лист, мыччис чойыслы.
Аннушка босьтіс, нуӧдіс син пырыс сэтчӧ гижӧмторсӧ:
«Ввиду угрожающего положения на фронте... Товарищи, коммунисты! Просим не ждать мобилизации! Наша первая обязанность показать пример...»
Аннушка ышловзис.
— Мунан? — юаліс жугыльмӧм гӧлӧсӧн.
— Ме коммунист, Аннушка, — вочавидзис вокыс. И содтіс: — Воюйтам на ещӧ, ог сетчӧ некодлы! Миянӧс он повзьӧд!
Югыд турунвиж краскаӧн резӧ ывласӧ мича ныв — Тулыс, баситӧ-мавталӧ юпӧлӧнса видзьяс, ӧшинь ув ластаяс, тыртӧ вӧр-васӧ гора шыясӧн, чуксалӧ вӧлӧсьтса крестьянаӧс дасьтысьны тувсов гӧра-кӧдза кежлӧ. Аннушкалысь воксӧ сійӧ ышӧдӧ туйӧ.
— Тулыс, со, пашня кӧдзны колӧ, а Мишка миян мунӧ кытчӧкӧ, — маитчис бабыс, норасис быд мортлы, коді пыраліс на ордӧ Мишкакӧд прӧщайтчыны.
— Важ армияын служитлі, а выляд, Краснӧяд, служитышта нин! Виччысь победаӧн, бабу! — вочавидзис Мишка.
— Ог тӧд, колӧкӧ, ог нин и виччысьныс вермы. Пӧрысьми... — партукнас синъяссӧ чышкаліг, шуыштліс бабыс.
— О, бабӧ, эн бӧрд, регыд локта!
Бокысянь видзӧдны, он и гӧгӧрво, мый шогсьӧ Мишка.
Гортсьыс петігӧн сывйыштіс сійӧ Аннушкаӧс: — Смотри, чоюк, ӧтнад колян, бура ов да бабӧтӧ эн ӧбижайт. Со, тэныд коля. — Мишка кыскис гач зепсьыс нагансӧ, мыччис чойыслы. — На босьт этайӧ чачасӧ, колӧкӧ, и згӧдитчас.
Чойыслы ӧружие сетігӧн Мишкаыс быттьӧ водзвыв тӧдӧма, мый война би вермас матыстчыны и найӧ местаясӧдз. А событиеясыс и збыль талань матысмисны. Архангельскӧ чеччӧм английскӧй интервентъяс сюся пондісны писькӧдчыны Двина ю кузя вывлань, медым ӧтувтчыны Урал из сайсянь локтысь Колчаккӧд Вятка кар районын кымын. Сідз, Коми му, некор на война би аддзывтӧм вӧръяс, муяс лоины военнӧй действиеса аренаӧн.
Сиктыс, кӧні оліс Аннушка, вӧлі ылын сійӧ война быгыльтчан туй вывсяньыс. Йӧз олісны крестьянскӧй удж тӧждъясӧн да ылі муясын война йылысь сёрниясӧн. Но аръявылыс пондіс кывсьыны, мый белӧйяс босьтӧмны Усть-Сысольск да локтӧны Мураш тракт кузя Сыктыв катыд. Наӧдз кӧ воасны? Шогӧ уськӧдіс тайӧ юӧрыс сиктса олысьясӧс.
Кодсюрӧ, дерт, радлісны татшӧм юӧр вылад. Веськыда пондісны шуасьны: но пӧ, гачтӧм кокъяс, регыд помасяс власьтыд. А Прокӧ Васька купечлӧн пӧ кыкнан зятьыс верзьӧмӧн скачитӧмны карлань, белӧйясыдлы паныд. Опонь пӧ, пӧдикӧ, писькӧдчӧ гортлань, свежӧй вын-отсӧг вылӧ пӧ мунам.
Коммунистъяс сиктын пӧшти эз кольны — ставыс мунісны фронт вылӧ, но исполкомын власьтсӧ кутісны налы сочувствующӧйяс, на дор мунысьяс. Исполком заседание вылын шуисны паныдавны кортӧм гӧсьтъясӧс кыдз колӧ, но ковмас пӧ, колӧкӧ, кодсюрӧлы и вешйывны вӧръясӧ.
Аннушка индӧм серти, сэтшӧм местанас бӧрйисны дедыслысь вӧралан керкасӧ. Мӧд луннас жӧ, водз асывнас, Зӧтя Васька дядь, лабутнӧй да ён мужик, волостнӧй военкомиссар, кодӧс заседание вылын индісны став эвакуационнӧй уджнас веськӧдлысь-юрнуӧдысьӧн, да Аннушка сӧвтісны магазея дорын кык ӧдера додь тыр мыйсюрӧ сёян-юан да мӧдӧдчисны Закар баня ягӧ.
Лымйыс этша на да, ёна и мучитчисны туй чӧжыс. Быд вутшкӧ и вужляӧ сибдӧны додь полозъясыс. Коркӧ-некоркӧ и банькаланьыд матысмыны эськӧ кутісны. Ышловзис Аннушка: слава богу пӧ, воимӧ. И друг вӧв гӧрӧктӧм шы кыліс кысянькӧ банька дорсяньыс.
«Кодъяс сэні вӧлаясыс?» — повзисны ямщикъяс. Васька дядь кольччис вӧвъяс дінас, Аннушка муніс видзӧдлыны керка дорас.
Ылысянь на тыдовтчисны кык ыджыд ён вӧв. Ӧтиыс рудов, яблӧгъяс сера, мӧдыс рыжӧй, печата плешка. Дедыслӧн пуклӧс да пызантор керка водзас лӧсьӧдӧма, сэтчӧ пызан кокас и домалӧмаӧсь вӧвъяссӧ. Небыд льӧбъяснаныс найӧ ӧктісны пызан вывсьыс коляс зӧр тусьяс.
«Роч вӧвъяс кутшӧмӧськӧ, абу крестьянскӧйӧсь», — дивуйтчӧмӧн думыштіс Аннушка. Муртса удитіс дзебсьыштны лапъя коз улӧ, кыдзи вӧвъяс дорӧ керкаысь петіс красноармейскӧй паськӧма морт, пондіс руд вӧвсӧ седлӧавны.
«Красноармееч!» — радлыштіс Аннушка, тайкӧ оз горӧд да пет коз увсьыс. Но зэв тӧдса гӧлӧс сувтӧдіс сійӧс.
— Симьён, эй, Симьён! Пет, седлӧав вӧвтӧ! Мӧдӧдчам!
«Опонь! Прокӧ Опонь тані! — чуть эз гатшась весьӧпӧрӧмысла Аннушка. — Но мыйла красноармейскӧй паськӧма? Мыйкӧ тайӧ неладнӧ. Ок, неладнӧ! Опоньыд абу Краснӧй Армияын!» Опоньлӧн тьӧткаыс Аннушкаяслы суседка, кодкӧ рытӧ на сувтӧдліс сійӧс да висьталіс привет-поклон, Опонасей другыд пӧ локны кӧсйӧ да сьылідзиртӧ бертовтны тэнсьыд.
Регыд керкаысь петіс еджыд увдор дӧрӧм кежсьыс Гут Симӧ. Век важ кодьыс косӧд да чийӧбиник, паськӧмыс сӧмын и вежсьӧма. Галипеа да югъялысь кромӧвӧй сапӧга, киас наган.
— Господи, мыйла татчӧ найӧ воӧмны? — думайтіс Аннушка.
— Тэ тай нӧ век на пасьтӧм! Мӧдӧдчам, мися! — горӧдіс Симӧ вылӧ Опонь.
— Ме ог на тэрмась, — вочавидзис мӧдыс. — Рытсӧ виччысьышта. Меным гортӧ окота лои, а луннас абу лӧсьыд татшӧм гӧсьтыдлы явитчынысӧ, тшапкыны вермасны.
— Гортӧ? Сволочь! А пакеттӧ коді нуас? Али вунӧдін приказсӧ? — скӧрмис Опонь.
Мӧдыс серӧктіс:
— А меным дышӧдіс приказъястӧ кывзыны «ваше превосходительствоясыдлысь». И тэ эн командуйт ме вылын! Ну, колӧкӧ, ӧтнад! Тэнад, со, кӧмкот-паськӧмыд подходящӧй, абу менам моз кромӧвӧй, он гегды. Мурашӧдзыд гӧнитлан менамтӧг. А ме...
Симӧ качӧдліс нагансӧ, кутігмозыс серӧктіс:
— Этайӧ матушканас ме тіян приказтӧг верма джын сиктӧс, сӧветчикъястӧ, школкйыны-лыйлыны!
— Ну, смотри, Симьён! — Опонь звирк чеччыштіс вӧв вылас, кыскис зепсьыс револьверсӧ.
— Эн повзьӧдлы! — бара серӧктіс Симӧ. — Симьён, да давно не он! Мӧдін кӧ, мун, а то плешкад сета, чергысян!
Опоньлӧн пӧлӧстчыліс вомыс, чужӧмыс ставнас кельдӧдіс:
— Тэ мекӧд тадз! Сволочлы шойччыны окота лои! Н-на, шойччы!
Лэдзис Симӧлы пуля и сідз зэлӧдліс дом поводсӧ, мый вӧлыс кыккокйыв сувтліс и резӧбтіс вӧр-пуяс костас.
Симӧ, коньӧр кодь, ичӧтик, кокньыдик, сунгысис лым пытшкӧ.
«Господи! О, Господи! Другсӧ лыйис! — шензьӧмысла и повзьӧмысла Аннушкалӧн пондіс йӧктыны эз сӧмын сьӧлӧмыс, но и став тушаыс сырзис, пиньясыс татшкакылісны. — Кӧин кӧинӧс! Ас костаныс пурсьӧны... Такоскӧй эськӧ Симӧыс. Асьсӧ Опоньсӧ тадз жӧ колӧ... Став вир юысьяссӧ...»
Друг Аннушка казьтыштіс: сылӧн сапӧг гӧленяс наган жӧ. Вокыслысь козинсӧ бӧръя кадас пӧшти пыр сьӧрсьыс новлӧдліс.
«Ме нӧ мыйла эг сійӧс? Ок ме, нямӧд! Ещӧ Мишка ас местаас колис! Этатшӧм кӧинӧс лэдзи! Муніс ӧні сійӧ, скачитіс, кутшӧмкӧ пакет нуис. Гашкӧ, белӧй генералыслы. Менӧ кӧ эськӧ, эз жалит. Сьылідзир пӧ тай песовтны кӧсйӧ. Песовтас, талы кӧ сюран».
Аннушкалы кажитчис, мый Симӧ вӧрзьыштіс.
— Ловъя на, — думыштіс сійӧ. Бабаыд баба и эм, жальыс петіс. Окота лои видзӧдлыны куйлысьсӧ. Петіс коз увсьыс да пондіс надзӧник кыссьыны сы дорӧ. Ачыс поліс жӧ Симӧсьыд: друг да ловъя, пуля лэдзас сылы. Перйис ассьыс нагансӧ, босьтіс киас.
Эз на удит и дас воськов вӧчны, видзӧдӧ, Опонь бӧр скачитӧ. Вӧв вывсьыс лэччытӧг, сійӧ чилс вундіс домалӧм вӧлыслысь дом поводсӧ, сэсся, пуртсӧ пуртӧсас сюйигмоз, видзӧдліс кымыньӧн сунвидзысь Симӧ вылӧ, шпыньмуніс:
— Катша-рака кокаласны!
Та бӧрын Опонь шутёвтіс кӧзяинтӧм вӧлыслы, зэлӧдіс ассьыс дом поводсӧ, и вӧлись, тыдалӧ, казяліс Аннушкаӧс. Ачыс тшӧтш повзис: эз чайт суны татысь некодӧс, усьӧм Симӧысь кындзи, и друг...
Первой мӧвп вӧлі сылӧн — вӧрсаясыс синсӧ пӧртӧны. Пернапасасис. Но ӧд синтӧ позьӧ пӧртны сӧмын здук кежлӧ, а тайӧ, со, син водзас. И киас сылӧн наган, Опонь вылӧ веськӧдӧма.
— Т-тэ мый? А? — синмыслы эз кӧсйы эскыны, бӧбмӧм гӧлӧсӧн шыасис сійӧ. Сы водзын Закар Анна, радейтана и клящӧй лӧг петкӧдлысь нывбаба.
Анна, кыдзи вӧлі бауа, сідзи и пидзӧс да ки мыджсьӧмӧн вылас сулаліс. Сӧмын юрсӧ лэптыштӧмӧн дзоргис-видзӧдіс Опонь вылӧ кутшӧмкӧ стеклӧӧ пӧрӧм кодь синмӧн.
«Йӧймӧма, — думыштіс Опонь, швичнитіс вӧвсӧ. — Вешйы, стерво, а то варӧда!» — равӧстіс лёкгоршӧн да арышсьӧм бугыльясӧн веськӧдіс вӧвсӧ нывбаба вылӧ.
Анналӧн удитіс вирдыштны юрас мӧвп, мый нырыштас кӧ ӧні Опонь вӧв кокъяснас, ставыс эштас. Коляс татчӧ куйлыны Симӧкӧд орччӧн. Тайӧ мӧвпсьыс сылы лоис страшнӧ, том лолыс эз кӧсйы миритчыны сэтшӧмторйыскӧд. Ставнас тушаыс пружина моз зэлаліс, и чуньясыс позявтӧдзыс личкыштісны наган курок вылас. Ӧтчыд дай мӧдысь швачкис-лыйис сьӧд пемыд чукӧрӧн матыстчысь верзьӧмаыс вылӧ.
Лыйӧм шысьыс али Опонь удитіс зургыны вӧлыслы пакас, гӧрӧктіс вӧлыс да кыккокйыв уськӧдчис скачитны.
— Ой, эг инмы! Ой, эг! — вирдыштіс Аннушкалӧн вежӧрас мӧвп, и ёсь дой котӧртіс мышку кузяыс да сатшис кытчӧкӧ кынӧм улас. — Ӧні скачитіс сійӧ, и он кут. А, колӧкӧ, бӧр бергӧдчас? Сэки сійӧ оз менӧ жалит, оз жалит! А Васька дядьӧс кӧ аддзас? Кыдз сэні, мый Васька дядьыс? Кылӧ, кӧнкӧ, лыйсьӧм шытӧ...
Тайӧ мӧвпыс, кӧнкӧ пыдын сознаниеас муртса тіпкысь, тшӧктіс Аннушкаӧс лэптыны юрсӧ, видзӧдлыны гӧгӧрбок.
Кизьӧриник шонді югӧръяс югдӧдыштісны векӧвешнӧй пуяслысь лапъяссӧ, лымйӧн пужйӧдыштӧм му подсӧ, дедӧ керкалысь восьса ӧдзӧса керка стенсӧ да керка водзас няйт лым вылын сапвидзысь Симӧӧс.
Аннушка сразу эз и аддзы, кыдзи вӧвъясыс, нырнаныс корсйӧдлігтыр, бӧр локтісны дед керка дорас. А кор аддзис воронӧй вӧв бокын ӧшалысь кыз Прокӧ Опоньӧс, сылысь восьса синъяса кулӧм чужӧмсӧ, мый вермӧмсьыс горӧдіс:
— Ай, ай-ай! Вии мортӧс!
— Эн мортӧс тэ ви, нылук, — зверӧс, — кыліс Аннушка Васька дядьыслысь гӧлӧссӧ.
Рудзмуніс Аннушкалӧн ставыс и гӧгӧрвоис, мый воштӧ садьсӧ, гыпкысьӧ-усьӧ кытчӧкӧ сьӧд пемыдӧ.
А час джын кымын бӧрти сійӧ вайис кага. Шой кага.
Эз примит сылысь первенеч-ладинечсӧ бабыс, сиктын первой гӧгиньыс. Повзьӧм Васька дядь бергаліс сы гӧгӧр да шуаліс:
— Тэ, нылук, горзы, горзы ёнджыка. Горзігас пӧ кокниджык. Меысь эн яндысь...
Ещӧ час мысти кымын найӧ пукалісны нин доддьын, лэччисны бӧр гортлань. Воддза вӧла додь нырын сулаліс Васька дядь, шенасис плетьнас, тэрмӧдліс вӧвсӧ. Доддяс куйліс Аннушка, бӧрдіс синватӧг, кос синмӧн, бокас сылӧн кагалӧн гартыштӧм шойыс. Корсйӧдліс нырнас Аннушкалӧн додь бӧжӧ домалӧм вӧлыс. Сійӧ доддьын узис нэмыс кежлӧ унмовсьӧм Прокӧ Опонь да сильӧпи моз чипсіс-лӧвтіс ранитчӧм Гут Симӧ. Медбӧрас цокайтісны-восьлалісны кык ыджыд вӧв. Тӧдісны-ӧ найӧ, мый ӧнісянь кутасны служитны оз белӧйяслы, а Гӧрд Армиялы.
Яг шувгис лёк тӧлысь. Шочиника усьысь кос лым чиръяс сатшисны чужӧмсӧ, синсӧ ем йывъяс моз, ньӧжйӧник вевттисны йӧзлысь и вӧвъяслысь пельпомъяссӧ, мышкуяссӧ.
Увгис вӧр, и куйлысь Аннушкалы кажитчис, мый тӧлыс сьылӧ сылы прӧщайтчан сьыланкыв.
«Мыйла ӧні овны сылы, код ради? Ӧд кагаыс, дона вир войтыс муса Гришукыслӧн, абу ловъя. Эз куж видзны сійӧс, сідзкӧ, мед и ачыс кулас. Дитяыскӧд ӧтлаын мунасны Гришенька дорас, муса дорас».
Но абу, вӧлӧмкӧ, колльӧдӧма сэк Аннушкаӧс вӧрыс, олӧм йылысь шутьлялӧма тӧлыс, водзӧ аддзысьлӧм йылысь туналӧма.
Судьба. Эм ли абу сійӧ? Дедыслӧн кыйсян угоддьӧясыс, сылӧн вӧралан керка дорыс лоис Аннушка олӧмын зэв тӧдчана местаӧн.
Сэні сійӧ кӧнкӧ неылын чужлӧма. Чужтылӧма мамыс тыла октігӧн. Сэні сійӧ первой аддзысис аслас ёрткӧд и верӧскӧд, Василейкӧд, кодкӧд Аннушка ӧтувтчыліс бӧрынджык нин, Гриша кулӧм бӧрас. Сэні сійӧ первой паныдасис питерса рабочӧйкӧд, коді висьталіс, мый морт чужӧ шуда олӧм вылӧ, а оз рабство да эксплуататорство вылӧ. Сэні жӧ сійӧ паныдасис и аслас медся мустӧм мортыскӧд, Опонькӧд, и вермис сійӧс. Такӧд ӧттшӧтш вермис мынтӧдчыны и аслас ковтӧм полӧмысь. Сэні жӧ сійӧ воштіс ассьыс медся мусаторсӧ, кагасӧ, и весиг овны кӧсйӧмсӧ. Сэні тӧдмаліс, кутшӧм бур сьӧлӧма вермас лоны видзӧдныс зумыш и этша сёрниа мужичӧй — Васька дядьыс. Дженьыдика кӧ, сэні сійӧ тӧдмаліс олӧмыслысь и кулӧмыслысь донсӧ, и асьсӧ олӧмсӧ.
Коли дас во. Стӧч дас во бӧрти бара воис Аннушка татчӧ, тайӧ ягъясас тыр-бур кӧзяйкаӧн, вужсяліс, рӧдмис. Верӧсыс сылӧн, Горинов Василий Григорьевич, сійӧ Васильыс, коді кольліс висьысь Аннушкалы енэж рӧма лентасӧ, найӧ сиктысь первой инженер-вӧр лэдзысь, лоис начальникӧн тайӧ ягас выльысь восьтӧм лесопунктын. Дедыслӧн ичӧтик банька местаӧ лыбисны вӧр лэдзысьяслӧн баракъяс, сёрӧнджык — бур кык судта керкаяс.
И кӧть кӧзяиныс важӧн абу ловъя — нелямын кыкӧд во помын пуктіс юрсӧ Сталинград дорын фашистъяскӧд тышкасигӧн — лесопункт кыптіс да паськаліс, лоис ыджыд механизированнӧй леспромхозӧн.
И семьяыс Васильлӧн эз паськысь, видзис Аннушка гӧтырыс, быдтіс да сӧвмӧдіс. Унджыкыс тані леспромхозас и олӧны да уджалӧны. Ыджыд пиыс — технорук, шӧркост нылыс — доктор. Воис мамыс местаӧ, кор сійӧ пенсия вылӧ петіс. Фельдшерскӧй школа кӧть помавліс Аннушка, посёлокас вӧлі и врач пыдди, и бабка пыдди — быд висьысьӧс лечитліс аслас бур кывйӧн да небыд кинас. А ӧні — нылыс.
И ыджыд внукыс леснӧй академияын велӧдчӧ, помалас — татчӧ уджавны воас. А ичӧтик внучкаыс, со, сійӧ, гӧрд чибльӧга, котӧртӧ Анна бабыс водзын и сьылӧ:
Гажа меным и ме сьыла,
Вӧрыс шувгӧ-сьылӧ тшӧтш...
— Бабӧ, бабӧ! Кывзы жӧ! Вашкӧдчӧ вӧрыс, сьылӧ! Мый йылысь сійӧ сьылӧ, бабӧ?
— Тэнад шуд йылысь, аканьӧй, тэнад шуд йылысь, — вочавидзӧ бабыс и кисӧ кымӧс дорас вайӧдӧмӧн видзӧдлӧ эсчаньӧ, ылі гажа ягъяс вылас, лӧз визьӧн ягъяссӧ поткӧдысь неыджыд ю вылӧ и сы бердӧ быдмӧм вӧр лэдзысьяслӧн посёлок вылӧ, аслас, баба Анналӧн, посёлок вылӧ.
Висьтавны позьтӧм мича да паськыд ота, сьӧлӧмлы дона серпас.
