МАРЬЮШКА

Мылькдор сиктысь том йӧз векджык чукӧртчылӧны войпук вылӧ сикт помӧ, ыджыд из дорӧ. Шуӧны, сэні пӧ койтлывлӧмаӧсь на миян пӧчьяс да весиг налӧн пӧчьясыс на.

Кытысь тайӧ изйыс, кор да мыйла татчӧ веськалӧма, сиктын лючкисӧ некод оз тӧд. Сӧмын ӧтнас Митрӧпан пӧль вӧлі висьтавлӧ, код тӧдас сэсся, эскыны абу сылы.

Висьтавны пондас пӧльыд да первой юалас, мыйла миян сиктным Мылькдорӧн шусьӧ. Сэсся ачыс жӧ и вочавидзас: со пӧ, аддзанныд мыльксӧ? Та вӧсна и Мылькдорӧн шусьӧ. А мылькйыс пӧ тайӧ абу прӧстӧй. Татчӧ пӧ коркӧ важӧн гуасьлӧмаӧсь чудьяс. Овлӧмны пӧ коркӧ сэтшӧм войтыр — чудьясӧн шусьылӧмаӧсь. И этайӧ изйыс пӧ абу жӧ прӧстӧй. Тайӧ пӧ измӧм багатыр.

Сэсся и пондас пӧльыд висьтавны, кыдзи вӧлӧма делӧыс:

— Олӧны-вылӧны чудьясыд, пашня кӧдзӧны, скӧт видзӧны, челядьӧс чужтӧны да быдтӧны. И со, коркӧ-некоркӧ кутшӧмкӧ тӧдтӧм войтыр пондас зырны найӧс овмӧдчӧм местаяссьыс. Дикӧсь вӧлӧмны коньӧр чудьясыд ли сэтшӧм гордӧйӧсь, код тӧдас, а сӧмын, медым не сетчыны тӧдтӧм войтырлы ловйӧн, шуӧмны ӧтсӧгласӧн гуасьны муӧ. А вӧлӧм налӧн том багатыр. Энлӧй, шуас, ме пӧ сідзтӧ ог на кӧсйы пырны муад! Кытчӧдз пӧ ловъя лоа, тышкасьны кута асланым видз-му вӧсна, аслам оланін вӧсна. И мунас багатырыд тыш вылӧ. Кыдз тышкасьлӧны татшӧм ён йӧзыс, ті, дерт, асьныд тӧданныд.

Татчӧ пӧльыд ланьтыштлас да стрӧга видзӧдлас кывзысьяс вылӧ сук синкымъяс увсяньыс, сэсся и водзӧ нуӧдӧ:

— Но и бур, тӧданныд кӧ. Великӧй кось лэптас багатырыд, великӧйӧс! Мыйта биа изйыс водзті вӧвлі миян сикт гӧгӧрын — ӧні бабаяс ставсӧ нин пывсян гор тэчны чукӧртісны — сійӧ изъясыс ставыс багатырлӧн кынмӧм вир войтъясыс.

Бӧръя кывъяссӧ шуигӧн пӧльӧыд шлочнитыштӧ кывнас да дзӧрӧдӧ пӧрысь левлӧн кодь дзор бурысьсӧ. Дзик вӧрса кодь вӧвлі, а сьӧлӧмыс бур.

— Шуласны тай, ӧтка морт пӧ поле вылын абу воин, сідзи и эм сійӧ, — висьталӧ пӧль водзӧ. — Ранитчӧм, вирӧн ойдӧм, кыдзкӧ-мыйкӧ кыссяс медбӧрын багатырыд гортас, рӧдвуж дорас отсӧг корны ли ловсӧ лэдзны — тайӧс ме ог тӧд, — кыссяс и мый жӧ аддзӧ? Сӧмын нин, со, этайӧ мыльксӧ. Трусъясыд гуалӧмны нин асьнысӧ. Усьӧ мыльк бокас багатырыд да и ыджыд шогысла да дойысла изйӧ пӧрӧ. Со, кытысь тайӧ изйыс, — помалӧ дед ассьыс висьтсӧ. Но дыркодь чӧв олӧм бӧрын бара на шыасьӧ:

— А тӧданныд-ӧ ті? Багатырыс ловзьылӧ. И сьӧлӧм дойысла ли мый ли пондылӧ бӧрдны. Быть ӧд бӧрд, кор сэтшӧмтор рӧдвужыскӧд лои. Ӧд эз кӧ гуасьны, гашкӧ, ӧтувъя вынӧн и вермисны вӧрӧгсӧ, а ӧні... садьмас багатырыд — некод абу гӧгӧр, сӧмын чӧв олысь мыльк. И бӧрддзас... Ме кывлі, мышкуыд кӧдзалӧ!

— Но, дедӧ, тэ кӧ вывтіджык жӧ нин-а! — шутёвтӧмӧн кодкӧ торкас пӧрысь мортӧс.

А мӧдыс и скӧрмӧ, ярскӧба ӧлӧдӧ эскытӧмӧс:

— Энлы тэ! Висьталӧны кӧ, кывзы! А ме... японскӧй дай германскӧй войнаяс вылын вӧлі. Бура тӧда, кыдзи багатыръясыд бӧрдӧны. Оз синваӧн, багатыръяс оз синваӧн бӧрдны, а пинь пырыс, пинь пырыс сӧмын сьӧкыд лӧвтыштӧм письтӧ.

Ӧти рытӧ, кор пӧль висьтасис измӧм багатыр йылысь из бокын, войпукысьяс пӧвстын тшӧтш куткырвидзис ар сизима гынмӧм лёзь юрсиа нывка — Марьюшка. Кӧть арлыд сертиыс нывка эз на войпукысь вӧв, некод эз шензьы сылӧн тані гартчӧм-бергалӧм вылӧ. Тшӧкыда нывка тан коллявліс рытъяссӧ и весиг унмовсьліс из дорӧ, эз кӧ кодкӧ войпукысьяс пӧвстысь нуӧдлы сійӧс гортас либӧ Митрӧпан пӧль кӧ эз босьтлы сьӧрсьыс скӧтнӧй двор стӧрӧжкаӧ. (Пӧль вӧлі дворын стӧрӧжалӧ да сэтчӧ ветліг-мунігас и сувтлывліс издорса войпукысьяс дінӧ.)

Эз ёна гажаӧсь вӧвны сэки войпукъясыд. Ныв чукӧр пӧвстад кымынкӧ зонка сӧмын и вӧлі. Став бур зонмыс война вылын немецкӧй фашистъяскӧд тышкасисны. Гашкӧ, та вӧсна и пӧльыд панліс висьтъяссӧ тыш да багатыр йылысь.

Паськыда восьтӧм синмӧн дзоргис пӧль вылӧ Марьюшка, калькалӧм вомӧн кывзіс багатыр йылысь висьтсӧ, коді дзикӧдз вӧрзьӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ. Тайӧ рыт бӧрас изйыс нывкалы лои ловъя морт кодьӧн. Сы дорӧ нывка пондіс волывлыны норасьны, кодкӧ кӧ ӧбӧдитас, сылы ошйысьліс, удайтчыліс кӧ коркӧ выль ситеч платтьӧ пасьтавны либӧ сюйны кокас кутшӧмкӧ кӧм. Изйӧс нывка гажӧдліс аслас дзользьӧмӧн, сылы сьывліс мича сьыланкывъяс. Аслас сьыланкывйын нывка сетліс кыв — некор не эновтны коньӧр багатырӧс ӧтнассӧ.

Сійӧ кадсяньыс уна во коли, уна ва визувтіс миян юӧд. Марьюшка быдмис, верстьӧ нывбабаӧн лои, сӧмын тай зэв аслыспӧлӧс сылӧн оласногыс. Унаӧн сиктын шензьӧны сы олӧм вылӧ, а ӧткымынӧн и ошкӧны. Олӧ пӧ ӧтнас, быдтӧ нёль челядьӧс. И шуӧны, ӧти пӧ сӧмын, медічӧт нывкаыс, ас чужтӧм-рӧдитӧм, мукӧдыс йӧзлӧнӧсь, мӧд мамлӧн.

Но вайӧй бурджыка тӧдмасям Марьюшкаыскӧд.

Коркӧ важӧн нин, ещӧ войнаӧдзыс на, Мылькдор грездті прӧйдитлӧмаӧсь войков узьӧмӧн тӧдтӧм йӧз. Ставыс томӧсь, ёнӧсь. Шуӧны вӧлі, тайӧ пӧ кадрӧвикъяс воӧмны миян вӧрӧ сортӧвӧй лэдзны. Колхоз кантора дорын сэтшӧм гажаа гудӧкасьӧмаӧсь да йӧктӧмаӧсь. Сӧмын ӧти том нывбаба бокын сулалӧ, оз гажӧдчы. Сійӧ вӧлӧма ыджыд кынӧма, кага виччысьӧма.

— Ой-ой, тайӧ нӧ кутшӧм сортӧвитысь!? — жалитны пондасны сійӧс сиктса нывбабаяс. Сэсся и пондасны юасьны, коді сійӧ сэтшӧмыс. Нывлӧн жӧник вӧлӧма, да армияӧ босьтӧмаӧсь. А мамыс эськӧ эм жӧ, да абу рӧднӧй. Батьыс неважӧн кулӧма. Йӧз мамыд и кедзовтны пондас кынӧма нывтӧ, быд ногыс пинявны. Вот и пышйӧма нылыд гортсьыс, вербуйтчӧма вӧрӧ уджавны.

Сиктсаяс жаляддза шуасны кольӧдны том нывбабаӧс асланыс колхозӧ. Вӧрад дорысь пӧ век жӧ кокньыдджык мортыслы лоӧ. Ӧтувъя вынӧн грезд помас, буретш из дорас нин, кыпӧдасны сылы юр сюянін. И мый вермасны, пондасны отсавны ӧтка бабалы кок вылас сувтны. Овмӧдчас Катеринаыд (роч нывбабаыдлӧн татшӧм, вӧлӧм, нимыс). Тӧв кежлас чужас сылӧн еджыд юра, енэж рӧма синъяса нывка! Марусяӧн нимтас мамыс, а сиктсаяс асланысног, Марьюшкаӧн пондасны шуны.

Шурыд да варов вӧлӧм роч том нывбабаыд, ӧдйӧ велалас комиӧн сёрнитны и видз-му уджъяс вылад сюсь да сяма. Дӧвӧленӧсь сиктын роч аньнад. Да и ачыс Катерина оз жӧ каитчы сиктӧ кольччӧмысь. Шулывліс, жӧник пӧ петас армиясьыс, да татчӧ кора, овмӧдчам пӧ нэм кежлӧ.

Сӧмын тай олӧмад оз пыр сідз овлы, кыдзи кӧсъян. Суас нывбабатӧ ыджыд шог: сылы воас юӧр, мый жӧникыс усьӧма граница дорын, пограничникӧн, вӧлӧм, служитӧ.

Дыр пессис-шогсис нывбаба, но вочасӧн пондіс жӧ шогсьыс палявны: ловъя мортыд оз вермы пыр кулӧм йылысь думайтны. Босьтчыштіс вир-яйнас, и грездын вач-кучкисны — кокни мывкыдасьны мортыд пондас, ветлыны кодкӧд веськалӧ. Сиктса бабаяс дивитны кутасны Катеринатӧ, сёрнитасны сыкӧд, ӧлӧдасны, да мӧдыд сӧмын ӧвтыштас кинас: меным пӧ воштыныс нинӧм нин! И водзӧ сідз жӧ овны кутас, йӧз серам туйын. Сэсся сійӧ и юны велалас, вочасӧн дзикӧдз лэччысяс. Катюкӧн да Ӧкатьӧн нимтыны кутасны нывбабатӧ медбӧрын.

Колтыстӧм ^сӧвесьттӧм/^ мамыдлӧн и кагаыс сэтшӧм быдмис: пиня-гыжъя, збой. Грездса челядь пондісны мустӧмтыны наян нывкатӧ, стрӧка сюрас да, бара и нерыштасны: Марьюшка — корысь наберушка! Риті-роті чурка!

Марьюшка уськӧдчывліс нерсьысьяс вылӧ, да кодкӧ кӧ сюрліс сылӧн гыж улӧ, бурӧн эз лэдзлы, сьӧлӧм бурмытӧдзыс някравліс юрсиӧдыс, чужӧмсӧ парсавліс вирӧдз. Асьсӧ ӧд, коньӧрӧс, частӧ жӧ мамыс код юрнас кыскавліс юрсиӧдыс.

Ар сизим-кӧкъямысӧн нывка пондіс гӧгӧрвоыштны мамыслысь лёк олан сямсӧ, яндысьны кутіс, гежӧда пондіс мыччысьлыны челядь ворсанінъясӧ. Ӧтнас пондіс ворсны. Велаліс из дорӧ, пыр сэні ноксьӧ. Ӧткӧн олӧмсьыс ли мый ли, нывка ас кежас пыр сьывліс. Сьывліс, мый веськалӧ, мый йӧзсяньыс кывліс и мый сяммыліс ачыс лӧсьӧдны. Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі сӧстӧм, гора и кутшӧмкӧ сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдысь.

— Колипкайыс Ӧкатьлӧн бара нин дзольгӧ, — из дорысь гӧлӧссӧ кывлӧм бӧрын шулывлісны йӧз да ышловзьылісны.

Кымын быдмис Марьюшка, сымын ёна пондіс ӧтдортчыны йӧз дорысь, сымын гораа пондіс юргыны сылӧн гӧлӧсыс из дорсянь. Сэк сійӧ школаӧ нин ветліс, но и школаас эз сибӧдчыв ӧттшӧтшъя нывкаяс дінӧ. Сӧмын учительницаыскӧд дружитліс. Дыр сёрнитлісны ас кежаныс, а мый йылысь — некод эз тӧд. Тӧдісны сӧмын, мый учительница кӧсйӧ кыскыны мича гӧлӧса нывкаӧс школаса самодеятельносьтӧ. Но Марьюшка эз ышты. Ӧтчыд сӧмын кутшӧмкӧ праздник дырйи клубын сьыліс:

...В эту ночь, когда пурга метёт,

В эту ночь, когда вам сладко спится,

Твой отец от пули упадёт.

Тайӧ сьыланкывйыс челядь пӧвстын сэк ёна вӧлі паськалӧма, и бӧръя куплетсӧ нывкакӧд сьыліс нин став залыс.

Но страна родная сиротою

Не допустит, чтоб осталась ты,

Битвы отгремят, и над землёю

Вырастут чудесные цветы.

Дас нёль арӧс тыригкежлӧ нывкалӧн мамыс чорыда висьмис — гырдӧн пондіс сьӧласьны, а сэсся и кувсис. Эновтіс нывкасӧ. Марьюшкаӧс детскӧй домӧ кӧсйисны мӧдӧдны — эз мун. Рӧдвужыс волісны, рочас нуӧдісны — эз жӧ мун. Ме пӧ гортын понда овны. Школасӧ эновтіс, колхозын кутіс уджавны. Старатлив да киподтуя быд удж вылын вӧлі. Во куим бӧрти фермаӧ куканьяс дорӧ индісны.

Мичаникӧсь, гӧгрӧсіникӧсь быдмисны сылӧн куканьясыс, бура чередитан кагаяс кодьӧсь. Колхозса председатель мукӧддырйи шулывліс скӧт видзысьяслы: «Ставнытӧ карӧ мӧдӧда, мед Марьюшка моз сьывны велӧдчинныд. Пемӧсыд сьыланкывтӧ, вӧлӧм, ёна радейтӧ. Видзӧд, Марьюшкалӧн, сьылігтыр уджалӧ да, кутшӧм бурӧсь быдтасъясыс».

Радейтӧны ли оз ли сьылӧмтӧ, а медпервой кукъясыдлы колӧ, дерт, дӧзьӧр. Марьюшка тайӧс бура тӧдіс. Нёрпалӧ кӧ кутшӧмкӧ кукань, ныв вӧлі и войсӧ узьны сы дорӧ кольччас.

Аслас зільлун радиыс, киподтуй да мича гӧлӧс радиыс — да и туша-рожанас эз вӧв дурк — грездын быттьӧкӧ и радейтлісны нылӧс, йӧз дінӧ сибавтӧм кӧть вӧлі-а. Жӧник куим-ӧ-нёль нин коравліс, сӧмын тай весьшӧрӧ. Марьюшка некод сайӧ эз кӧсйы мунны. Во бӧрся во сідзи и колис, сӧрмыны пондіс ныв, кызь вит ар важӧн прӧйдитіс. Шочиника петавліс из дорӧ войпук вылӧ, нывъяслысь вежсӧ петкӧдліг, чонкйывліс-сьывліс частушкаяс да войся вугралысь ывласӧ ловзьӧдлӧм бӧрын пыравліс гортас. Матысса пӧдруга ни муса зон — некод сылы эз ков.

А ӧти тулысӧ босьтіс да и швач муніс верӧс сайӧ куим челядя дӧвеч Лукаш Кирӧ сайӧ. Кирӧлӧн гӧтырыс куліс неважӧн двӧйни вайигӧн. Колины мамтӧг ичӧт кагаяс — кыкнанныс детинка, найӧс пыр и кытчӧкӧ детдомӧ нуисны, — да ещӧ коли вит-ӧ-квайт арӧса нывка, мичаник кузь кӧсаяса Настуся.

Кирӧ, ён том мужик, дерт, гӧтыртӧгыд эз понды овны. Гӧтырсӧ дзебӧм бӧрын регыд и аддзылӧмаӧсь Вичкодорысь агрономша дінысь. А вот абу мунӧма ли мый ли агрономшаыс Кирӧ саяд — йӧз челядь дорад ӧд оз быдӧн мун. Кирӧлӧн гӧтырӧн Марьюшка лои. Став сиктыс шензис: йӧй кӧ пӧ сійӧ-а, эсы мында челядь дінӧ босьтіс да муніс!

Мыйла сійӧ тадз вӧчис? Шуны кӧ, мый мужик ковмис, абу, пӧжалуй, вернӧ, ӧд Марьюшкаӧс коравлісны бур зонъяс. Гашкӧ, Кирӧлӧн кодзлалысь мича синъясыс ылӧдлісны пӧрысь нывтӧ, ӧд шоч нывбабалӧн эз ёвкнитлы сьӧлӧмыс Кирӧ видзӧдласкӧд паныдасигӧн. А гашкӧ, и Кирӧлӧн веж кӧсаа мусаник нывкаыс жаль лоис Марьюшкалы.

Сёрнитӧны, Кирӧ дорас мунан рытӧ пӧ Марьюшка зэв гажа вӧлӧма да мичаысь-мичаа вӧччӧма. Войпукны пӧ тшӧтш петӧма из дорӧ, сьылӧ да йӧктӧ пӧ. Гудӧкаыс сылы ӧтнаслы моз и ворсӧма. Марьюшка пӧ абу нин муас, а из вылас кайӧмӧн йӧктӧма. Вурӧ-тотшкӧдӧ пӧ сӧмын, став ныв-зонмыс шензьӧмӧн видзӧдӧмаӧсь сы вылӧ. Весиг вильыш зонъяс абу лысьтӧмаӧсь торкасьны сылы. Кирӧыс пӧ сэн жӧ, гажа юра, тшӧтш мичаа вӧччӧма-пасьтасьӧма. Зумышвидзӧ пӧ да видзӧдлывлӧ ӧтчаяннӧя йӧктысь гӧтырпу вылас. И нывкаыс Кирӧлӧн, небыдик гӧлӧса Настук, сэн жӧ пӧ. Кӧмтӧм кока, разьсьӧм кӧсаяса, батьыс дорын сулалӧ да ӧтторъя пӧ тракнитлӧ батьсӧ: кор нин пӧ, чукӧст выль мамӧс гортӧ, унмӧй локтӧ, кок кынмӧ.

Сьӧлӧм бурмытӧдзыс йӧктӧма Марьюшка, а сэсся копыртчылӧма излы, окыштӧма сійӧс, ныв-зонлы ставныслы поклон чӧвтӧма. И мӧдӧмаӧсь гортас Кирӧ ая-ныла выль морткӧд тшӧтш. Марьюшка пӧ кутчысьӧма Кирӧ-нывкаа костас, и сылӧн сырмысь мыш серти оз позь вӧлӧм гӧгӧрвоны, сералӧ ичмонь али бӧрдӧ-сыркъялӧ.

Выль гозъяыд овмӧдчасны бура. Зык ни шум оз кывлыны суседъяс налӧн керка пытшкысь. Ферма дорысь частӧ аддзывлӧмны и Кирӧӧс, и нывкаӧс став семьянас пӧ Марьюшкалӧн куканьяс дорын вийсьӧны. Во тыригкежлас двӧйни зонкаӧс — Коленькаӧс да Петенькаӧс — детдомысь босьтасны гортас. Ковмас, дерт, сэки Марьюшкалы куканьястӧ эновтны, да таын лёксӧ некод эз и аддзы: семья ӧд, посни челядь.

Во куим сідзи бур йӧзлы шензьӧм да лёк йӧзлы завидьтӧм вылӧ оласны. Сэсся и ачыс Марьюшка сьӧктас, нёльӧд дитя пондасны виччысьны.

А арнас сиктын друг лёк сёрни лыбис: Кирӧ пӧ агрономша дорӧ бара ветлӧ. Воис сёрни и Марьюшка пельӧдз, да эз эскы йӧз сёрнилы, эз кӧсйы эскыны, кӧть эськӧ сьӧлӧмнас гӧгӧрвоис нин, мый верӧсыскӧд и збыль мыйкӧ лои. Мукӧддырйи воӧ вой шӧр бӧрын, нем шыавтӧг водас западня вылас, а асывнас, пӧсьтор паньышттӧг, мунас трактор дінас. (Кирӧ важысянь нин бергалӧ колхоз тракторъяс дорын.) А мукӧд войнас и дзикӧдз оз мыччысьлы гортас. Пессяс войбыд Марьюшка, узьныс оз вермы, лӧвтӧ сьӧлӧмыс. А аски асывнас пуас-пӧжалас да удж вылас верӧсыслы завтрак мӧдӧдас нывка сьӧрсьыс.

А сёрнияс век разалісны и разалісны, йӧз вомтӧ ӧд он каличав.

Ӧтчыд, сёр рыт вӧлі, челядьыс узисны нин чӧскыд унмӧн, локтіс Кирӧ зумыш, пемыд арся вой кодь. Шыбитіс паськӧмсӧ вывсьыс да лэччысис кӧтшас лабичас, кыкнан кинас шашаритчис юрсиас.

Видзӧдіс Марьюшка, видзӧдіс да и чеччис вольпась вывсьыс, сибӧдчис верӧс дінас.

— Кирӧ, тэ сійӧс ёна радейтан? — юаліс шог гӧлӧсӧн да инмӧдчыліс верӧсыслы юрсиас.

Кирӧ лэптіс юрсӧ, гудыр синъясӧн видзӧдліс гӧтырыс вылӧ.

— Кодӧс — «сійӧс»?! — юаліс равӧстӧмӧн.

— Тэ тӧдан, код йылысь ме сёрнита, — морӧс пытшсьыс вӧзйысьысь горзӧмсӧ кутігтыр, лӧнь, пу гӧлӧсӧн сёрнитіс нывбаба: — Агрономшатӧ.

Кирӧ сьӧкыда чеччис, шатовмуніс Марьюшкалань.

— А тэныд мый, тэныд?! — горӧдіс лёкгоршӧн.

— Меным?.. Ме ӧд морт жӧ... челядьыд жальӧсь и... — шуаліс Марьюшка бӧрыньтчигтырйи.

— Коді тэ сэтшӧмыс, менсьым челядьсӧ жалитны?! Висьтав, коді?! — скӧр серамӧн югнитліс ныр-вомыс Кирӧлӧн, и ыджыд кулакнас швачкӧбтіс Марьюшкалы чужӧмас.

Измис нывбаба. Горӧдны эськӧ, да сатшис курыд гӧрӧд голяас. Забеднӧыс пондіс пӧдтыны. Кватитіс кӧтшас тувсьыс, мый веськаліс, да и шыбитчис ӧдзӧс мӧдарӧ.

Син чуткан пемыд шымыртіс сійӧс ывла вылын. Сэсся водзас, кӧнкӧ зэв ылын, ыпнитліс-югдыліс, быттьӧ ыджыд зарни бордйӧн малснитлісны енэжтассӧ, но гым шыыс эз кыв. «Каленикалӧ», — непӧру мӧвпыштіс нывбаба.

Котӧрӧн-сорӧн восьлаліс Марьюшка и ачыс эз тӧд, кытчӧ. И со, сійӧ — из дорын. Кокъясыс асьныс вайӧдісны сійӧс татчӧ. Тан вӧлисти голясьыс курыд гӧрӧдыс личалыштіс. Никӧстіс кучкӧм пон моз да кымыньӧн уси из вылӧ.

Кутшӧм бушков чашйысис нывбабалӧн лов пытшкын — сӧмын арся войыс тӧдӧ да, гашкӧ, измӧм багатыр. Ловъя кӧ вӧлі Митрӧпан пӧль, эськӧ тайӧ войнас бара на кывліс багатыр-излысь бӧрдӧмсӧ.

А асывнас эськӧ шензьыштіс, Катьӧлӧн эновтӧм керкашойысь аддзис биӧн югзьӧдӧм ӧшиньяссӧ да. А пытшкас кӧ видзӧдліс, дзикӧдз шемӧсмис эськӧ. Кирӧ гӧтыр, Марьюшка, пукалӧ пач водзас да кургӧ мыйкӧ вомгорулас, не то сьылӧ, не то бӧрдӧ. Гадайтіс эськӧ дед, мый тан нывбабаыс вӧчӧ, оз-ӧ нин шевуйтчы.

А збыльысьсӧ нывбаба и ачыс эз тӧд, мый вӧчис шогысла. Войбыд пласьтвидзис из вылын, а кыа петігӧн чеччис, колӧ вӧлі кытчӧкӧ йӧз син водзсьыс вешйыны. Кытчӧ мунас? Кирӧ ордӧ? Мыйла? Эз радейт Кирӧ сійӧс, кыдзи нӧ сэн овнысӧ кутас? Орччӧн ныв гортыс, важмӧм, пӧлӧстчӧм, да век жӧ чужан поз. Сэтчӧ!

Но и тані, ас позйын, оз вермы лӧньны дойдӧм сьӧлӧмыс. Тӧрыт на вӧлі быттьӧкӧ и шуда. Кирӧ кӧть бӧръя кадӧ кӧдзалыштіс гортсьыс, семьяыс ӧд вӧлі, челядь вӧліны. А талун — ӧтнас, дзик ӧтнас. И мамыс абу, тыртӧм паччӧр выв. Мый керны ӧтнаслы тыртӧм керкаын, кор киыд и кокыд лёткысьӧны, сьӧлӧмыд инас оз ӧшйы?

Быттьӧкӧ ставсӧ нин думайтӧма войбыднад из дорын, а век кыськӧ сьӧкыд думъяс воӧны юрас, син водзас бара на сувтӧны олӧм серпасъяс.

Со, сійӧ аддзӧ асьсӧ школьницаӧн, локтӧ школасянь гортас. Нывкалы долыд. Бокас блётъялысь дӧра кисаас талун кык «отлично» вайӧ. Учительницаыс ошкис, талун пӧ мичаа зэв гижӧмыд. Грезд шӧрті мунігӧн сувтовкерис. Мый нӧ эстӧн горзӧны да шутьлялӧны челядь чукӧрыс? Ой, да мамыс, мамыс сэні садьтӧм код! Сы вылын сералӧны! Уськӧдчис Марьюшка пышйыны! И пыр котӧртіс, кытчӧдз из дорӧ эз лок. Сэні вӧлись яндзимысла ымзыны заводитіс.

Сэки Марьюшка эз жалит мамсӧ, яндзимысь ӧтар нинӧм эз вӧв сылӧн. Ӧні, тайӧ шуштӧм серпассӧ тӧд вылас уськӧдӧм бӧрын, вирӧн ойдліс нывбабалӧн сьӧлӧмыс. Сэтшӧм жаль лоліс мамыс. «Мыйла нӧ татшӧмӧн лои сылӧн олӧмыс? Коді мыжа таысь?» — сё пӧв юалӧ ассьыс Марьюшка. Но коді вочавидзас сылы. Ло мамыс мӧд пӧлӧс — и Марьюшка эськӧ эз татшӧм быдмы, и олӧмыс мӧд артмис.

А со, мамыс больничаын куйлӧ. Вӧрзьыныс нин оз вермы. Гӧлӧсыс ичӧт кагалӧн кодь ивгысь. Ачыс аскӧдыс сёрнитӧ ли, нывкаыслы висьталӧ ли, видзӧдӧ тай пӧтӧлӧкас-а.

— Ёна и визув ме вӧвлі ичӧтдырйи. Зонъяс радейтлісны, пӧдругаяс морттуйӧ пуктылісны. Чайтлі, сідзи и нэм чӧж ола. А со, кыдзи овсис... Грешнӧй ме... А тэ эн ме моз ов — бур йӧз ногыс. На ног овны кутан — шуда лоан. Лёк мамыд ме эг сяммы тэд шудсӧ сетны — ачыд перйы. Бур туйӧд мӧдӧдчан — аддзан.

«Ок, мамӧй дай матушкаӧй! — шыасьӧ думнас Марьюшка мамыс дорӧ. — Бур наказ тэ мем кулігад сетін. И сы вылӧ аттьӧ, сӧмын менам эз жӧ олӧмыд артмы. Эг жӧ, тыдалӧ, туйсӧ корсьны куж. Зіли тай, думысь, бур йӧз ногыс овны, сьӧлӧмсянь уджалі, эг гусясь, эг гуляйт, лёк некодлы эг вӧчлы. А мый артмис? Ӧткӧн коли! Гашкӧ, и мем тшӧтш кувны кад локтіс?»

«Мыйла ӧтнад? А кынӧмад нӧ коді чужъясьӧ? Кӧть нин сы ради тэныд колӧ овны! — шыасьӧ пытшсьыс кутшӧмкӧ стрӧг гӧлӧс. — Эн лысьт некутшӧм пеж дум думайтны! Мун бӧр куканьяс дорад и... Тэ ӧд сэні шуда вӧлін?»

«Да, пӧжалуй, медся шуда кад сэк вӧлі».

«А Кирӧ дорад мӧй эз вӧв лӧсьыд?»

«Кутшӧм нывбабалы нӧ абу лӧсьыд бур семьяӧн овны? Сыысь ыджыд шудыс нинӧм нин абу. Мусюр кодь кык пи да-й шӧвк юрсиа нывка менам сэк вӧліны. Мый нӧ ещӧ колӧ? Чайті, и Кирӧ менам, но, буракӧ, тай абу сідзи вӧлӧма. Эг сяммы ас дорын кутны. Кӧсйи — эз артмы. Исковтіс менам шудӧй, челядьсӧ тшӧтш вошті и. Ичӧтӧсь — регыд вунӧдасны. Челядьыдлы ӧд, на дорын кӧ бергалан, — мам, а ӧтдортчин кӧ и — абу нин. Коньӧръяс, садьмисны нин кӧнкӧ, а мамныс некӧн абу».

И пондіс кажитчыны Марьюшкалы, мый Настук русыд кӧсанас топӧдчӧ сы дорӧ, Петюк да Колюк бӧждорас кутчысьӧмны. Нывбабалӧн ачыс киыс нюжаліс челядь юръяссӧ малыштны. Дрӧгмуніс весиг, ки улас нинӧм эз сюр да.

— Господи, йӧйма нин кӧ татчӧ-а? Кирӧ дорынӧсь ӧд найӧ гортасӧсь. А Кирӧыс мый думайтӧ? Йӧй мужик, оз мӧй гӧгӧрво — оз радейт сійӧс агрономшаыс. Радейтіс кӧ, гӧтыр кулӧм бӧрас пыр жӧ эськӧ Кирӧ сайӧ муніс. Но, шуам, повзис челядьсьыс, эз мун. Мыйла нӧ, сідзкӧ, ӧні семьясӧ торкны? Радейтігад сідз оз вӧчлыны.

Агрономшакӧд Кирӧлысь ветлӧмсӧ кывлӧм бӧрын унаӧн пондылісны такӧдны Марьюшкаӧс: эн пӧ пыдди пукты — ылавлӧ мужикыд. Бӧр на тӧлксялас, челядьыс уна — оз эновт. А Марьюшка тӧрытӧдз век на эз эскы йӧз сёрнилы. А тӧрыт... гӧгӧрвоис ставсӧ. Оз, сійӧ сэсся оз вермы лоны Кирӧлы гӧтырӧн. Мед этатшӧмтор бӧрын бара кутлыны сійӧс?! Тайӧс вӧчӧм дорысь сійӧ ӧдйӧджык кулас!

Мый сӧмын дум вылас эз волы? Кутшӧм сӧмын юалӧм да мӧвп эз чужлы сы юрын? Унаысь чепӧсйыліс ӧшинь дорӧ, думсьыс кодӧскӧ виччысис.

Коркӧ сэсся луныс пондіс катовтчыны рытлань. Ӧшиньяс сайын сукмис пемыдыс. Ещӧ на сьӧкыдджык пондіс лоны нывбабалы. Ӧні сійӧ быттьӧ кыліс, кыдзи буксӧмӧн бӧрдӧны кык пи, вӧсниа тиньгӧ Настук. Эз сэсся вермы тадзи пукавны Марьюшка. Петіс ывлаӧ, веськӧдчис Кирӧ керкалань. Ылысянь аддзис: Кирӧлӧн ӧшиньясыс югыдӧсь, сідзкӧ, гортасӧсь. Котӧртны пондіс. Керка дорас воӧм бӧрын кавшасис потшӧс вылас да сэсянь видзӧдліс пытшкӧссӧ. Кирӧ зуньгырвидзис пызан саяс, кудриа юрсӧ ки вылас ӧшӧдӧмӧн. Сы дорын тапикасис кӧмтӧм, куш гӧгъя Колюк да бӧрдіс.

Батьыс эз кыв, буракӧ, код. Марьюшка чорыда чабыртчис потшӧс майӧг бердас, медым не уськӧдчыны керка пытшкас да кватитны бӧрдысь писӧ.

«Сьӧлӧмшӧр, кынӧмыс сюмалӧ, — ёнтыштіс нывбабалӧн сьӧлӧмыс. — А гашкӧ, и няньныс абу коньӧръяслӧн?»

Шарӧдчыны пондіс кӧчан градъяс вылын, зэрмыны кӧсйӧ, войтасьӧ нин. Марьюшка век сулалӧ потшӧс вылын. Кӧнӧсь нӧ Настукыс да Петюкыс? Оз тай нӧ тыдавны. Гашкӧ, бӧрдісны-бӧрдісны да сідзи и унмовсисны?

Ызнитіс-зэрмис. Ӧти здукӧн потшӧс-майӧг кӧтасис, вильскӧб лои. Ӧдӧбӧн лэччис Марьюшка муӧ, уськӧдчис кильчӧлань. Сэсся друг шатовмуніс-сувтіс. Вина дука скӧр пӧсь ышлов быттьӧ ыпнитіс чужӧмас: «Тэ коді налы? Висьтав, коді?!»

Нывбаба нораа ымӧстіс да веськӧдчис потшӧс сайӧ. Эз кывзысьны кокъясыс, керыштӧмны быттьӧ пидзӧс кусыньяссӧ, быд турун сі конйыштӧ.

Локтіс Марьюшка бӧр тыртӧм гортас. Ломзьӧдіс сартас би, бур ещӧ, мый пачводз горсъяс истӧгыс коркӧ кольлӧма. Электричество эськӧ водзті вӧвлі керкаас, да Кирӧ дорӧ мунігӧн лампочкасӧ нетшыштсьӧма.

Шуштӧм керка пытшкын, овтӧм дука. Сувтіс джодж шӧрас нывбаба и оз тӧд, мый керны. И друг гольсмуніс, кылӧ, кильчӧ ӧдзӧсыс, дзуртыштіс посводзын. Кодкӧ локтӧ? Ньӧжйӧник воссис керка ӧдзӧс и челядь гӧлӧс чуновтіс пельсӧ нывбабалысь ыджыд гым шы моз:

— Мамӧ!

— Господи! Настук? — радысла ли повзьӧмысла ли, Марьюшка тӧкӧтьӧ эз усь. Збыль ӧд, Настукыс. Порог дорын сулалӧ, мышкас кӧшельын ичӧт вокыс. Кыкнанныслӧн юр вывсяньыс чужӧм кузяыс войталӧ ва. Джодж шӧрысь барвидзысь мамсӧ аддзӧм бӧрын Настук ва кокнас шлёп-шлёп пырис керка шӧрӧ да ляскысис кӧтасьӧм чужӧмнас мамыслы ыджыд кынӧм бердас да пондіс тиньгыны-бӧрдны:

— Ой, мамӧ, ми тэнӧ корсим-корсим!

Нывка пельпом сайсянь мамыслань чургӧдіс кисӧ Петюк, гораа чилзӧ:

— Мам! Мамӧ!

Ымӧстіс нывбаба, кватитіс писӧ и давай окавны крепыд бандзибъяссӧ, зырымӧсь нырсӧ, ва юрсисӧ. Ӧти кинас шамыртӧма писӧ, мӧднас шарӧдӧ-малалӧ кынӧм бердсьыс нывкалысь ва юрсӧ, пельпомъяссӧ, мышкусӧ.

— Мамӧ, — кылӧ дзольгӧ Петюкыс. — А Кольӧыд эз лок. Сійӧ узьӧ.

— А ми сыла ветламӧ! Да ӧд, мамӧ? — гажмыштӧм гӧлӧсӧн шыасис и нывка.

Калькаліс вомыс Марьюшкалӧн, кӧсйис мыйкӧ шуны, да эз лысьт.

Мый кӧсйисны шуны сылӧн сырмысь вом доръясыс, челядь эз тӧдны. Налы сьӧкыд гӧгӧрвоны гырысь йӧзлысь сьӧлӧм пессьӧмсӧ. Да найӧ эз и зільны гӧгӧрвоны — найӧ вӧліны шудаӧсь, мый бара ӧтлаынӧсь радейтана мамныскӧд.