КУЗЬМИЧ

Миян сиктын унакодь кутісны лоны пӧвъясӧн тупкалӧм ӧшиньяса керкаяс. Шуштӧм мӧвпъяс чужтӧны найӧ: со, думыштан, неважӧн на олісны тані йӧз, а ӧні некод оз тыдав. Дерт, кӧнкӧ, унджыкыс карӧ лэччисны овны либӧ вӧрса посёлокъясӧ вуджисны.

Медся ёна дзугыльмӧдліс менӧ ӧти татшӧм керка, коді сулалӧ дзик миянкӧд воча. Кыдзи ме помнита, сійӧ пыр нин тупкӧса вӧлі. Ичӧтдырйи вӧлі кута локны рытын кино вылысь, эновтӧм керка дорті мунігӧн сідзи и ыркмунлас сьӧлӧмӧй. Кывлан тай, овтӧм керкаад пӧ гажтӧмъяс олӧны. Тӧда, некутшӧм гажтӧмъяс абуӧсь, а век жӧ пола.

Сы бӧрын институт нин помалі дай во-мӧд уджала нин бокын, а керка век сэтшӧм сулалӧ, кӧрталӧм синъяса пӧчӧ моз. Сідзи, коньӧр, важмис и пӧрысьмис.

— Мый нӧ этайӧс оз косявны ли мый ли? — эг ӧтчыдысь нин гортӧ волігъясӧн шулы мамӧлы. Пемыд вуджӧр моз, мися, улич вывсӧ миянлы тупкӧ. Ми кӧть нин сад садитім сы местаӧ ли мый ли.

— А оз тай, — ышловзьӧ мамӧ да содтӧ: — Вунӧдіс Ӧсип дзикӧдз керка йывсьыс. Мед кӧть воліс да вузаліс кодлыкӧ, а то сідз жӧ сісьмӧ...

Тайӧ керка кӧзяева йывсьыс ме тӧді сӧмын мамлӧн да суседъяслӧн висьтасьӧм серти. Тӧді, мый кӧзяин гозъяыс — Кузьма дядь да Сӧлӧмея тьӧтка — важӧн нин абу ловъяӧсь. Дядьыс война вылӧ мунлӧма да абу волӧма, усьлӧма. Тьӧткаыс — слабиник, висьӧдчысь нывбаба — верӧс вӧснаыс шогсьӧмла косьмас-косьмас дай кулӧ. Ӧсипыс ӧти пи и вӧлӧма налӧн. Мамӧ висьтасьӧм серти кӧ, зонмыс вӧлӧма зэв прамӧй да бур сьӧлӧма. Мем частӧ тӧд вылӧ усьлӧ мамӧлӧн ӧти висьт. Со сійӧ висьтыс:

— Ой-ой, еджыд юра да сюсь быдмис Кузьма гозъялӧн пиыс. Челядь ворсанінъясын сылӧн гӧлӧсыс и горавліс. А удж вылад пытш кодь визув да пӧслукман. Батьыс колхоз пуксьӧмсянь конюкаліс, вӧвъяс дорын ноксис да унджык уджсӧ пиыс вӧлі и вӧчӧ. Ӧсько и вӧвъястӧ юктӧдны юкмӧс дорӧ лэччӧдлас, и турунтӧ лясниад лэдзас, и быд вӧлӧс сыналас да шыльӧдас-мольӧдас. Батьыс сӧмын видзӧдӧ пиыс бӧрся да индӧдъяс сеталӧ.

Эз лелькуйтны Кузьма гозъя ӧтка писӧ. И бура вӧчисны. Ар дас витысь унджык эз на и вӧв Ӧсиплы, кор войнаыд заводитчис. Но эз ӧд, лешак пиыд, вӧвъястӧ некодлы сет, ачыс бать пыддиыс кольччис. Энӧ пӧ полӧй, ог урӧсты чибӧястӧ, шуис правленньӧ вылын.

И збыль, эз урӧсты. Видзис миянлысь Рыжкоясӧс да Гнедкоясӧс, кыдзи, гашкӧ, верстьӧ мужикыс эз сяммы видзны сійӧ сьӧкыд воясад. Лун ни вой на дорысь эз жӧ нин вешйыв. Локтан конюшняад водз асылын кӧть сёр рытын — пыр сэні. Век мыйкӧ вӧчӧ батьыс моз. Эз вӧв сылӧн чибӧыд сынавтӧм-чиститтӧм, ни сийӧс-заводыд лӧсьӧдтӧм-дзоньтавтӧм.

Кыдзкӧ ӧтырышйӧн зонкаыд верстяммис, мый миянлы, бабаяслы, яндзим кутіс лоны шыасьны сы дорӧ Ӧсько нимнад. Вичнас пондім ыдждӧдлыны. Шуан: «Кузьмич, муса пи, сетлы вӧвтӧ пес кыскыны либӧ турунла». «Ок, сеті эськӧ, да ставсӧ нин талун разӧді. Мый нӧ водзджык эн волы? Лок аски, кодӧскӧ сетла».

Кӧсйысис кӧ, быть сетас. Бур сьӧлӧма вӧлі ми вок коддьӧм нывбабаяс дорад. И пемӧсъяс вӧснаыд тӧждысис ёна. Помнита, ӧтчыд тулысъявылыс турун катӧдім вӧр участокӧ. Сійӧ вонас миян колхозным мыйлакӧ зэв ылын керсӧ лэдзис. Куим луна-воя чӧж колӧ ветлыны. Катӧднысӧ эськӧ катӧдім турунтӧ, но бӧрсӧ воигӧн менам вӧлӧй сувтіс. Мукӧдыс рӧдтісны гортлань, а менам оз мун, сулалӧ. Быдсяма ногыс вӧтлі — оз вӧрзьы. Мый керны? Рӧмыд нин, пемдас регыд. Гӧгӧр сьӧд вӧр, морт лов оз кыв. Кынмӧмыд да кынӧм сюмалӧмыд нинӧм на ещӧ, джын бедаыс. Да ӧд кӧинъяс сійӧ вонас ёна вильшасисны. Вӧлӧс, мися, косяласны. Сьӧлӧмӧй йӧктыны кутіс. Вердыштан кӧ чибукӧс, гашкӧ, гортӧдзыд кыссяс на, да кытысь вердассӧ босьтан, турун сі абу. Тӧд вылӧ уси: кын нянь тор тӧрыт тулуп зептӧ сюйлі. Сеті вӧвлы. Коньӧр, кыдзи видзӧдліс ме вылӧ. И мӧдӧдчис ӧд. Менам тюркмуні синваӧй. Ог тӧд мыйла. Радӧйла-ӧ, вӧвсӧ жалитӧмла-ӧ, сылӧн тӧлклунла-ӧ. Эз ӧд менам нянь крӧшкиыд сылы вын сет. Гӧгӧрвоис менӧ, аттьӧалӧм ради мӧдӧдчис. Муртса легӧ, но оз сулав. Ме ачым сыкӧд орччӧн кузь тулупа лётсьӧда-восьлала да збодермӧда вӧлӧс, мый верма.

Смек и грек ӧні казьтывнысӧ. Друг вӧлӧй менам гӧрӧктіс и, мем кажитчӧ, содтыштіс ӧдсӧ. Видзӧда, водзын сьӧд чут вуджӧртіс, котӧртӧ быттьӧкӧ миянлань. «Кӧин!» — ыркмунлі сьӧлӧмӧй, и ачым ог тӧд, кыдзи уськӧдчи сылы паныд матькиг и горзігтыр. Лысьтлы, мися, сӧмын матыстчывны менам вӧв дорӧ! А сійӧ уськӧдчис ме вылӧ да нювны заводитіс, тӧкӧтьӧ чужӧмӧдз оз чеччышт. Никсӧ. Да тайӧ жӧ Паткыль! Миян Кузьмичлӧн понйыс! Со ӧд повзьӧдіс кутшӧма!

Регыд и ачыс понйыдлӧн кӧзяиныс мыччысис. Верзьӧма.

— Но мый, Анна тьӧтка, сувтіс? — вӧв вывсьыс чеччыштігмоз шыасис ме дорӧ зонка да матӧджык сибӧдчӧм бӧрын содтіс: — Сідзи и тӧді... Мукӧдыс локтісны, а тэ абу...

Паныд локтӧма. Питшӧгсьыс перйис кык картупеля сӧчӧн, меным мыччис, сэсся вӧлӧс заводитіс лэдзавны. Сьӧрсьыс сылы вайӧма зӧртор. Вердышт пӧ, Анна тьӧтка, вӧвтӧ, пока ме доддяла Воронкоӧс. Кытысь и зӧрсӧ босьтӧма, ёнасӧ ӧд сэки вӧвъясыдлы эз вичмывлы зӧрйыд да...

Висьтавліс мамӧ и сы йылысь, кыдзи став грездкодьӧн колльӧдлӧмаӧсь ассьыныс Кузьмич-конюксӧ армияӧ. Нулӧмаӧсь сійӧс войналӧн коймӧд воас. Волӧма сэтысь гортас ловйӧн, но кӧдзыд керкаас абу овмӧдчӧма, мунӧма тьӧтка дорас. Мамыслӧн пӧ чой кӧнкӧ Ухтаын ӧткӧн олӧ.

— Воас жӧ ӧд, оз жӧ пыр кежлӧ эновт бать керкасӧ, — виччысьӧмаӧсь грездын, но сідзи абу и воӧма. Гӧститны пӧ тай гӧтырыскӧд коркӧ волӧмаӧсь жӧ-а.

А таво гожӧм друг локтіс, овмӧдчис гортас.

Ми, гозъя, буретш сиктын жӧ лӧсялім. Мамӧ олӧ ӧтнас и отпуск дырйи волывлам отсасьыштны сылы.

Ме асывсяньыс лэччи вадорӧ кӧлуй пеславны. Верӧсӧй сиктса войтыркӧд видз вылӧ муніс. Пока песласи да косьті кӧлуйтӧ эжа вылас плавгӧмӧн, час куим-ӧ-нёль колис.

Локті вадорсьыд, видзӧда, кутшӧмкӧ дядьӧ, сера дӧрӧма, пуджӧм сосъяса, чашйӧ-восьталӧ сусед керкалысь тупкӧса ӧшиньяссӧ. Ме уськӧдчи мамӧ дорӧ, коді ноксис звӧз помын.

— Но, медбӧрын, косявны кӧсйӧны важ керкатӧ! — шуа мамӧлы.

— Оз жӧ, — шыасьӧ сійӧ. — Овны локтӧма Кузьмичным да оз жӧ косяв. Слава богу, кӧть ӧти мужик лов лоӧ тайӧ помланяс, а то ӧтка пӧрысь бабаяс сӧмын кольны кутім... — кайтӧ мамӧ меным ли, аслыс ли. Сылы, видзӧда, нимкодь весиг лоӧма.

Ме пыри керкаӧ и, шупавны удитӧм юрсиӧс шыльӧдігмоз, заводиті видзӧдны восьса ӧшинь пыр сусед керка дорын ноксьысь дядьӧ бӧрся.

А сійӧ тэрыб, вына ӧдӧбӧн нетшкис медбӧръя ӧшинь тупкӧдсӧ нин. Чашнитас черӧн керйӧ крепыда тувъялӧм пӧвсӧ, шыбитас сійӧс муас да бара чер йывсӧ выль пӧв улӧ сюйӧ. Ворсӧдчӧ быттьӧ киыс сылӧн, мем весиг любӧ лоис видзӧднысӧ.

Лои восьтӧма и медбӧръя ӧшинь. Том морт моз пелька дядьӧ чеччыштіс джуджыд ящик вылысь, кодӧс, тыдалӧ, кыськӧ вайлӧма посйысьлӧм могысь да, килутшнас кымӧс вывсьыс ньылӧмсӧ чышкалігтыр, пондіс дзӧръявны керка вылас, донъявны сійӧс кӧзяин синмӧн.

Чусмӧм, бусӧсь стеклӧа ӧшиньяс полӧмӧнкодь на быттьӧ видзӧдісны вӧльнӧй свет вылас, и менам бара на ӧткодявсис керкасӧ пӧчӧкӧд, кодлысь ӧні восьтісны син кӧртӧдсӧ, но дыр тупкӧснад олігӧн сылӧн бердӧмны синъясыс. Ковмас бур доктор, медым ловзьӧдны тайӧ синъяссӧ.

А ӧні кӧзяиныс ветлӧдліс керка гӧгӧрыс да видзӧдаліс мукӧд нелючкиинъяссӧ. Со подулыс сісьмыны заводитӧма, он кӧ веж кер-мӧд, варалас дзикӧдз, оз мешайт и вевтсӧ вежны, и кильчӧсӧ выльмӧдны.

Медбӧрын сійӧ тэчис чукӧрӧ ӧшинь тупкӧд пӧвъяссӧ, сэсся босьтіс киас черсӧ, мудӧд вывсьыс воропа ящиктор да веськӧдчис миян керкалань.

Косньӧд тушаа, дзор юрсиа юрсӧ кутӧ веськыда, весиг чатӧртыштӧмӧн. Бритӧм чужӧмыс абу на ёна пӧрысь, кӧть и ёнакодь нин чукырӧсь.

Матыстчис сійӧ миянлань гырысь да кокни восьласӧн. Ме видзӧді дядьӧыс вылӧ, и сылӧн быд воськов бӧрын менам пыр паськыдджыка калькаліс вомӧй.

Кузьмич тайӧ! Миян Кузьмич! Сё дивӧ, дерт жӧ, сійӧ! Кӧть и ёнакодь вежсьӧма, ме век жӧ тӧді сійӧс. Кыдзи нӧ он тӧд, кор мортыскӧд олан ӧти карын, весиг ӧти керкаын кык во чӧж нин, и он кӧ быд лун, то вежон-кыкнас век нин аддзысьлан, паныдасьлан пыриг-петігад, кӧть и керканым уна судта да адӧй ыджыд.

Кузьмич — тайӧ нимнас и ме, и миян керкаса олысьяс ставныс, ыджыд кӧть ичӧт, тӧдім тайӧ дядьӧсӧ. Кыдзи нимыс, кыдзи овыс, ӧдвакӧ кодкӧ и кывліс. Кузьмич — дай ставыс. Оліс сійӧ миян подъездын улыс судтаас, ӧти жыръя квартираын. Нимавліс, кыдзи ӧтка бобыль да мератӧг вина юысь морт.

Збыль, Кузьмичӧс шоча аддзывлісны веськыд юраӧн, пыр гажа либӧ сэтшӧм код, мый муртса кок йылас ӧшйӧ. Мукӧддырйи вӧлі вежон-мӧд кежлӧ вошлас, оз некӧн кыв ни тыдав. Ми эськӧ татшӧм суседнад эг ёна интересуйтчылӧ да, гашкӧ, эг и тӧдлӧ сылысь вошӧмсӧ, но понйыс сылӧн, ӧшалысь кузь пельяса сьӧд спаниель, Дружок нима, ставыслы гӧгӧрвоӧдліс. Керкаас кӧ кольӧма, никсӧ лун и вой, гыжъясьӧ ӧдзӧсас, вӧзйысьӧ ывлаӧ. А ывлаас кӧ, бара мӧдарӧ — вӧзйысьӧ керка пытшкас.

Сэсся тыдовтчас жӧ бара кыськӧ кӧзяиныс. Абу код ни нинӧм, зумыш чужӧма. Сэки, бурджык, некод сы дорӧ эн шыась — оз нинӧм вочавидз. Понйыс и то лётсьӧдӧ сы бӧрысь ыліті. «Трезвиловкаын, тыдалӧ, гӧститӧма», — шулісны Кузьмич йылысь татшӧм здукъясас.

Но юыштӧма кӧ Кузьмич, сэк сійӧ ангел: нюмвидзӧ вомыс, пӧттӧдзыс варовитас, сюрас кӧ быттьӧ варовитысьыс кодкӧ, сывйыштлас и окыштас кывзысьсӧ.

Пасьтасьӧ Кузьмич оз жӧ ӧткодя. Тӧвнас, шуам, кутшӧмкӧ да пальто вылас эм, а гожӧмнас, видзӧдан да, пеславтӧм дӧрӧмӧн ветлӧ. А то друг паныдасяс шнич выль еджыд капроновӧй дӧрӧма, галстука. И видзӧднысӧ сэк нимкодь Кузьмич вылӧ, лючки мужичӧй. Татшӧм здукъясас миян нывбабаяс — а найӧ гожся кадад векджык ӧшинювса скамьяяс вылын пукалӧны — шмонитны заводитасны: он-ӧ нин пӧ гӧтрасьны кӧсйы, молодечӧй?

— Ме, роч аканьяс, важӧн нин гӧтыра, — серӧктас Кузьмич и пыр жӧ перъяс зепсьыс югыд доз. — То, — шуас, менам гӧтырыс, красавица-водка!

Лапкерасны нывбабаяс. Мый сэсся сылы шуан?

А вот юрыс сылӧн ӧдвакӧ коркӧ аддзылӧ вевттьӧдсӧ.

— Вошта жӧ ӧд, мыйла вӧчны лишнӧй тратасӧ, — вочавидзліс сійӧ, кодкӧ дивитліс ли жалитліс кӧ шапкатӧг ветлӧмсьыс.

Мем кажитчӧ, мый миян керкаса олысьяс лыдысь некод эз мустӧмтлы ни эльтлы сійӧс, кӧть и сэтшӧм сямӧн оліс Кузьмич. Гашкӧ, сы вӧсна, мый абу матькысь-шумитысь да кампужитчысь. А гашкӧ, ещӧ сы вӧсна, мый зэв киподтуя сійӧ вӧлі. Лоас кӧ мыйкӧ телевизоркӧд, либӧ холодильниккӧд, либӧ электричествоыдкӧд, лӧсялас кӧ, век нин чукӧстӧны Кузьмичӧс. Бытӧвӧй обслуживаниетӧ ӧд колӧ на виччысьны, кор воас, а тайӧ, со, орччӧн. Удждон прейскурантыс сылӧн ӧти — еджыд доз вылӧ. Либӧ некутшӧм дон оз босьт.

Ме унаысь казявлі, мый Кузьмичӧс кыскӧ челядь дорӧ. Видзӧдан мукӧддырйи да мачӧн шыбласьӧ челядькӧд либӧ велӧдӧ том войтырӧс «пӧвъя дзебысь» ворсны: ми пӧ ичӧтдырйи тадзи ворслывлім. А то отсалӧ кодлыкӧ велосипедсӧ либӧ мукӧд жугалӧм чача дзоньтыны. Гӧлӧсыс сылӧн сэк гажа и гора, челядьпияныслӧн кодь жӧ.

Первойсӧ ме унаысь дивитлі челядьлысь ай-мамсӧ, мыйла, мися, оз ӧлӧдны да чирыштны кодалысь мортсӧ челядьыскӧд ноксьӧмысь. Но ӧтчыд видзӧді, кыдзи Кузьмич веськӧдлӧм улын зонпосни стрӧитісны лымйысь ыджыд йи крепосьт, и гӧгӧрвои: оз ков челядь дорын ноксьӧмысь видны сійӧс. Челядь вӧлі дасьӧсь петкӧдлыны тайӧ тешкодь дядьыс водзын ассьыныс став бурторсӧ: и смеллун, и кужӧмлун, и зільлун. Оз быд велӧдысьлы удайтчы челядьтӧ тадз ышӧдны. Тӧда тайӧс, ачым педагог. А Кузьмич со сяммӧ. Ме весиг жалитышті, мый Кузьмич, татшӧм организаторскӧй таланта, киподтуя морт, оз уджав кӧнкӧ том войтыркӧд, шуам кӧть, мастерӧн ГПТУ-ын. Лэччысьӧма, и вошӧма вина ру пытшкас.

А мый вошӧма — тайӧ, пӧжалуй, ставыслы вӧлі гӧгӧрвоана. Но, веськыда кӧ шуны, некодӧс тайӧ ёна эз дойд ни вӧрзьӧд. Мед, шуасны, оз ю дай.

Матвеевна баб, миян подъездын жӧ олысь ӧтка старука, вӧлі дзик ӧти мортӧн, коді кутшӧмакӧ висис сьӧлӧмнас да тӧждысис тайӧ ӧтка бобыль вӧснаыс. Сійӧ сылы коркӧ и дӧрӧмтӧ песлыштас, и орӧм кизьтӧ вурас, и ывла вылын кодаланінсьыд пыртас.

— Абу тай дышыд, — шулісны ӧткымынӧн.

— Морт жӧ ӧд... — вочавидзас баб сэтшӧмъясыслы.

А ӧтчыд кильчӧ помын нывбабаяс куим-ӧ-нёльӧн пукалім. Матвеевна и паніс сёрни Кузьмич йылысь.

— Асфальтитӧвӧйын олігӧн на ӧд ме тайӧс тӧдлі. Эз ӧд пыр татшӧм вӧвлы, — заводитіс сійӧ. — Медбур слесарь рудникын вӧлі. И гӧтырыслы бур верӧс. Унаысь менам дульва петаліс том гозъя вылӧ видзӧдігӧн. Гӧтырыс аминь мича да визув ань вӧлі. Агниа-биаӧн и шулім. Песласьӧма кӧ Агния, кӧлуй тыра тазсӧ верӧсыс петкӧдӧ, ачыс гӧтырыс водзас восьлалӧ, кӧлуй ӧшлан прицепкаяссӧ сьыліас ӧшӧдӧмӧн. — Матвеевна баб ышловзис, сэсся чӧв олыштӧм бӧрын содтіс: — Олӧмыд тайӧ сійӧ сэтшӧм. Талун бур, а аски он тӧд, мый лоас.

— А мый нӧ лоис?

— Мый? Куліс Агнюша. Доймис. Налӧн дыркодь, во сизим, буракӧ, эз вӧв мыйлакӧ кагаыс. А сэсся сьӧктіс. Слава богу, шуам, кага-баляасьны кӧсйӧны гозъя. А Кузьмичлӧн радыд! Сійӧ лунтыр удж вылад ноксяс, локтас рытнад — ӧдйӧджык чери кыйны мунӧ. Агнюшалы пӧ номсасянінас муна кыйышта. Сэсся шмонитыштас: — Пиӧс колӧ ёнджыка вердны!

— А ныв кӧ лоӧ? — сералам ми.

— Оз. Пи!

Сэтшӧма кӧсйис пи быдтыны, семьяӧн овны, но неминучаыд лои. Сы бӧрын и торксис Кузьмич, юны кутіс. Сёысь шулім: «Дугды, гӧтрась выльысь да ов». А сійӧ: «Агнюша кодь оз сюр, а мукӧдсӧ — ог кӧсйы». Вот и олӧ ӧтнас. Бур мортлы — сьӧлӧм дой, лёклы — лишньӧй сёрни да серам.

Матвеевна баблӧн висьтасьӧм бӧрын менам мыйтакӧ воссис синмӧй, чужис Кузьмич дінӧ жальлун. А мый сетас жалитӧмыд мортлы?

Кыдзкӧ ӧтчыд колян арын, сёр рытӧ, ме локта вӧлі школаысь родительскӧй собрание вывсянь, мӧвпала сэні вӧлӧм сёрнияс йылысь. Кильчӧ дорӧ матысмигӧн казялі Матвеевна бабӧс. Сэн жӧ орччӧн скамья вылын зуньгырвидзис Кузьмич. Сылӧн киас мыйлакӧ вӧлі кӧрт зыр. Кузьмич код синваӧн, кылӧ, норасис баблы. Сійӧ ымзӧмысь да Матвеевна баб кывъясысь ме гӧгӧрвои, мый Кузьмичлӧн кулӧма понйыс и ӧні буретш локтӧма сійӧс дзебан-идраланінысь.

— Эскан он, Матвеевнаӧй, сьӧлӧм вужйӧй ори кыткӧ! — морӧссӧ ки пӧвнас кабралігтыр, норасис-бӧрдіс Кузьмич. — Ӧтнам, дзик ӧтнам коли! Водзті сійӧ кӧть менӧ виччысьысь вӧлі, а ӧні коді...

Сэтшӧм ыджыд дой вӧлі сылӧн гӧлӧсын, мый сійӧ гажтӧмлунсӧ ме тшӧтш аслам кучикӧн и гырк пытшкӧн быттьӧ кылі. Мыйлакӧ меным тӧд вылӧ уси асланым грездысь овтӧм керкаыс, и весиг челядьдырся вӧвлӧм полӧмӧй кутіс волывлыны Кузьмич квартира ӧдзӧс дорті мунігӧн.

Вель дыр кад колис. Ӧтчыд ме муртса удиті воны школаысь, кодкӧ негораа тотшнитіс ӧдзӧсӧ. Муні восьтыны. Видзӧда: Кузьмич! Ме повзи быдӧн. Мый, мися, талы ковмӧма миянысь?

Киас кутӧ кутшӧмкӧ гижӧм тетрадь лист. Абу код, но киыс, видзӧда да, тіралӧ. И гӧлӧсыс тшӧтш. Но менӧ шензьӧдісны сылӧн синъясыс. Дзирдалісны, быттьӧ ыджыд радлун дырйи.

— Извенитӧй, — шыасис сійӧ, — менӧ ті дорӧ ыстіс Матвеевна. Учительница пӧ ті... — Полӧмӧнкодь мыччис меным тетрадь листсӧ. — Пионеръяс ыстӧмаӧсь... А ме ог тӧд, мый и вӧчны, — сылӧн гӧлӧсын тӧдчисны и радлун, и повзьӧм, и тӧжд.

Ме кори пырны сійӧс ас ордӧ, мися, вай инӧ ӧтлаын лыддям да думыштлам, пионеръяссянь кӧ.

Пионеръяс гижӧмаӧсь:

«Ми, 6 «б» класса пионеръяс, 50 вося юбилей чесьт кузя «Пыр дасьӧсь» маршынӧсь, корсям 30–40 воясся пионеръясӧс. Миянлы висьтавлісны мамъяс, мый ті вӧлӧмныд активнӧй пионерӧн, отрядса председательӧн. Ещӧ тӧдам, мый ті вӧлӧмныд война вылын и смела тышкасьӧмныд немецкӧй фашистъяскӧд. Корам юксьыштны сійӧ кадся пионерскӧй олӧмнас и войнавывса казьтылӧмъяснад. Зэв бур, гижыштанныд кӧ миянлы да вочавидзанныд со татшӧм юасьӧмъяс вылӧ...»

Ме син пыр нуӧді кузькодь список юасьӧмъясыслысь, но горӧн найӧс эг мӧд лыддьыны. Горӧн жӧ лыдди водзӧ, со, мый:

«Бур эськӧ, миянӧ кӧ сбор вылӧ волінныд коркӧ. Виччысям воча кыв. А ещӧ ёна асьнытӧ. Пӧсь пионерскӧй чолӧмӧн дружиналӧн Сӧвет».

Письмӧ помасьӧм бӧрын видзӧдлі Кузьмич вылӧ. Сылӧн синъясыс дзирдалісны мелі вильышлунӧн, а вомыс челядь сямӧн калькмунӧма. Юрнас довйӧдлігтыр, сійӧ шуаліс:

— Вот ӧд... Аддзӧмны. Пасибӧ. Пионеръяс, нинӧм он шу! Ми ӧд водзті сюсьӧсь жӧ вӧвлім! Пионеръяс жӧ! Ух, сборъястӧ кутшӧмӧс вӧчлім! Вӧрын, ыджыд бипур дорын. Сьылам, кывбуръяс лыддям, пирамидаяс вӧчалам. Физкультурникъяс, значит...

Ме кывза Кузьмичӧс и аслым ог эскы. Кажитчӧ, варовлуныслы и помыс оз ло.

— И эсійӧ... колхозыдлы ёна отсасьлім, — висьтасис сійӧ водзӧ. — Йӧн нетшкыны кӧть шеп ӧктыны — сьылігтыр мунам. Ме водзас восьлала, барабанӧн...

И сэсся друг ланьтіс. Ӧти лолыштӧмӧн быттьӧ ставсӧ тайӧс ылькнитіс-кисьтіс, а мӧдысь лолыштны эз вермы, горшас мыйкӧ сатшис.

— Аддзанныд, мыйта казьтыланторйыс — шуа сылы. — А война йывсьыд ещӧ уна сюрас! Быть колӧ гижны. Окота ӧд тӧдны ӧнія пионеръяслы сэкся олӧмсӧ и война йывсьыд оз мешайт налы тӧдны.

Менам ошкыштӧмысь-ӧ мый ли здук кежлӧ збодермыштліс Кузьмич, но бӧр зумышмис, шӧйӧвошӧмӧн пондіс лапӧдны синъяснас. Ме пыр и гӧгӧрвои, мыйысь. Ачыс Кузьмич отсаліс тӧдмавнысӧ. Сійӧ индіс чуньнас письмӧ вылас, шуис:

— Найӧ, со, юасьӧны, вӧлі-ӧ менам мечта да збыльмис-ӧ? Гашкӧ, чайтӧны инженер ме али артист. А ме — со, аддзанныд, коді...

Кузьмич курыда нюмдіс. Менам сьӧлӧмӧй топавліс жӧ таысь. Эз вӧв тайӧ нюм, а мыйкӧ дой кодь вылӧ муніс. «Да, — думышті ме, — завидьтанаыс и збыль тэнад абу».

— Ті верманныд и не вочавидзны став юалӧм вылас, — шуи. — Но гижны, ме чайта, колӧ.

— Колӧ, дерт. Сӧмын кыдзи? — сійӧ гыжйыштіс балябӧжсӧ, сэсся кулакнас дыр ниртіс кымӧссӧ.

Мем окота вӧлі кыдзкӧ отсавны сылы и недыр думайтӧм бӧрын вӧзйи:

— А мый эськӧ, мастеританныд кӧ ті, шуам, кутшӧмкӧ чача. Интереснӧйӧс, бергалӧ ли шы сетӧ ли мед. Ті ӧд сямманныд. И ыстанныд челядьыслы козин пыдди. А кӧні да мый уджаланныд, позьӧ не гижны. Челядьыс асьныс гӧгӧрвоасны, мый ті киподтуя, сяма морт, и сідзкӧ, йӧзыслы удж вылын коланаӧсь.

— Значит, ті сӧветуйтанныд... Ог тӧд... Эськӧ ме босьтча кӧ, сэтшӧм чачатӧ вӧча да...

Кузьмичлы, буракӧ, воис сьӧлӧм вылас менам сӧветыд. Сійӧ педзыштіс, а сэсся друг лӧсьӧдчис мунны.

— Но, ме тіянӧс дзикӧдз манита, — шуис сійӧ, и видзӧдласнас керка пытш кытшовтӧм бӧрын петіс.

Сылӧн мунӧм бӧрын ме дыр на эг вермы инӧ ӧшйыны, думайті Кузьмич йылысь, выльысь казьтылі сылысь кывъяссӧ и чужӧм вежласьӧмсӧ. Медбӧрын ме пукси аквариум дорӧ да заводиті видзӧдны ноксьысь черияс вылӧ. Накӧд нимкодясянінӧ и верӧсӧй суис. Мыйкӧ пӧ тай талун биологияӧн нин занимайтчан. Сідз, мися, и висьтаси Кузьмичлӧн волӧм йывсьыд.

— Аддзӧмыд тай, — шуӧ меным верӧс. — Талун сійӧ татшӧм, а аски юсяс, дай письмӧ йывсьыд вунӧдас. Да и кутшӧм сійӧ пионеръяскӧд письмӧасьысь.

— Но, тэ вывті жӧ! Война вылын вӧлӧма! — заводиті ме лыддьӧдлыны Кузьмичӧс дорйӧм ради ли мый ли. Верӧсӧй ӧвтыштіс кинас: сылӧн воюйтӧмыд пӧ! Ог пӧ ме гӧгӧрво, мый ради воюйтіс? Ӧні пӧ татшӧмъясыс том йӧзсӧ тшыкӧдӧны асланыс юӧмнас.

Ми верӧскӧд тӧкӧтьӧ венӧ эг воӧй. Быттьӧкӧ сійӧ и прав мыйӧнкӧ, но ме сьӧлӧмӧн ог жӧ вермы миритчыны сыкӧд.

Та бӧрын ме лун-мӧд виччыси Кузьмичлысь пыралӧм, гашкӧ, мися, письмӧсӧ петкӧдлас, мый гижис, но прав, тыдалӧ, вӧлӧма верӧсӧй.

Вежон мысти кымын паныдаси кильчӧ помын Матвеевна бабкӧд, юалі Кузьмич йылысь. Бабӧ шлапкерис бокас, вочавидзис:

— Муніс ӧд сійӧ! Кытчӧкӧ Белоруссияӧ... Кутшӧмкӧ друг дінӧ, кодкӧд ӧтлаын воюйтлӧмаӧсь...

Бабӧ менӧ кежӧдыштіс кильчӧ шӧрысь бокӧджык.

— Кор воис пионеръяссяньыд письмӧыд, пырис ме ордӧ дзик йӧй кодь, — заводитіс баб. — Матвеевна, тайӧ нӧ пӧ мый? Письмӧ пӧ ӧд мем воис пионеръяссянь! Кывзы жӧ пӧ, кывзы, мый гижӧмны! И пондіс лыддьыны. Ачыс бӧрдӧ и сералӧ, горӧдлӧ кадысь кадӧ: «Кылан, тэ кылан?». А лыддьӧм бӧрас шуӧ: «Збыль ӧмӧй менӧ кодкӧ ещӧ тӧдӧ на? Пионеръяс ӧд гижӧны!». А мыйла нӧ, мися, оз? Йӧзыс оз вунӧдны бур ни лёк. Бурсӧ бурӧн гаралӧны, лёксӧ — лёкӧн. Мый нӧ пӧ меным ӧні кернысӧ?

Сэки ме и ысті сійӧс тіян дорӧ. Тіянысь локтіс — долыд. Кияссӧ воча вачӧдӧ. Но пӧ, Матвеевна, гижны кутам письмӧ! Сӧмын пӧ менам ручка ни бумага абу. Гиж, мися, гиж, эм менам ставыс. Ме ӧд рад жӧ, кор ставыс Ен ног да йӧз ног артмӧ. Ме ордӧ и пуксис гижнысӧ. Дыр мыйкӧ мусолитіс-гижис. А сэсся дӧзмис, чуш-чаш косявліс бумага листтӧ. Оз пӧ артмы менам татшӧм уджыд ӧти дозтӧг. Шур-шар пасьтасис, муніс, дерт, магазинӧ. Регыд бӧр локтіс. Матвеевна, вай пӧ юыштам кыкӧн, и перйӧ зепсьыс чекушка. Тэ, мися, пиук, менӧ эн грекӧвӧйт. Водзті эг радейтлы, а ӧні окота абу тайӧ страмтӧ юны. А сійӧ меным: талун пӧ мекӧд быть юышт, кора ёна. Тайӧ пӧ менам медбӧръя доз. Ох, — сӧмын и лӧвтыштсис менам.

Юис румка, ӧстальнӧйыс пӧ тэнад либӧ койышта. И пыр жӧ дозтӧ увлань юрӧн сюйыштіс помӧй ведраӧ. А, он кӧ пӧ! И бара гижны пуксис. Шаркӧдіс мыйкӧ, регыдӧн и эштӧдіс. Ок, шуас, пӧсялі быдӧн! Кымӧс вывсьыс ньылӧмсӧ чышкалӧ. Недыр радлӧм да письмӧнас любуйтчыштӧм бӧрын и шуӧ: ещӧ пӧ ме думайті-думайті дай решиті ветлыны другӧс видлыны. А, Матвеевна, мый пӧ тэ шуан? Мый ме верма шуны? Ветлан кӧ, мися, дерт, морт ногӧн вӧчан да. Сӧмын ӧд тэныд и муннытӧ немтор вылӧ. Та вӧсна пӧ эн шогсьы, эм на менам капиталыс. Инструментъяс пӧ вузала, сэсся мыйкӧ мында удж вылысь сетыштасны. А кутшӧм нӧ сылӧн уджвывса нажӧтка? Больничаас куйліс — эз мынтыны, юӧмысь пӧ висьмин. А ӧні вештӧмаӧсь воддза удж вывсьыс, дворникӧ ли мый ли индӧмны, уна-ӧ, пӧди, сьӧм сетасны. А инструментъяссӧ вузавны эг сет. Комын шайт уджді, мися, локтан да мынтысян. Со ме сійӧс кыдзи мӧдӧді. Бурӧс кодь дӧрӧм другыслы козин вылас ньӧбим жӧ, сэсся нинӧм. Муніс, со, нёльӧд лун талун ветлӧ. Оз кӧ юсьы...

Сы бӧрын уна кад коли, во джын сайӧ. И, со, Кузьмич тані! Сиктӧ воӧма! Миян ӧшинь улын!

Мыйлакӧ меным некор юрӧ эз волы, мый бур сьӧлӧма да удж радейтысь зонка Кузьмич да миян юысь дядьӧ Кузьмич ӧти и сійӧ жӧ морт. Да и кыдзи верми татшӧмторсӧ думыштлыны, ӧд мамӧ сусед зонка йылысь висьтавліс сэтшӧм бурторъяс, а миян Кузьмич славитчис сӧмын юӧмӧн.

Шензигтыр ме видзӧді, кыдзи сійӧ матыстчис мамӧ дорӧ, чукӧстіс:

— Ивановна! Вайи, со, бӧр, аттьӧ.

Мамӧ петіс град костысь сылы паныд, пыр жӧ паніс сёрни Кузьмич керка йылысь:

— А яг джыдж кодь на керкаыд, Ӧсип Кузьмич. Овмӧдчы, миянлы бур суседыс зэв ёна колӧ.

— Дум тай эм овмӧдчынысӧ-а, артмас кӧ мыйкӧ.

— А овмӧдчан кӧ, и артмас. Пыр керкаас, шойччышт. Миян гӧсьтъяс эмӧсь жӧ, ныв-зять воисны отпускавны. Пажнайтыштам, — вӧзйӧ медбӧрын мамӧ.

— Аттьӧ, коркӧ мӧдысь пырала, — вочавидзӧ Кузьмич да, ас керкаланьыс видзӧдлӧм бӧрын, содтӧ: — Заводитӧма да колӧ помавны нин. Керка пытшкӧссӧ ещӧ колӧ ректыштны. Бус да черань вез...

— А колӧ, колӧ, — сӧгласитчӧ мамӧ да пыр жӧ вӧзйӧ: — Энлы, ме тэд ветла инӧ тшӧтш отсышта.

Недыр мысти мамӧ жӧдзис сарайын нин, дасьтіс джодж мыськан ведра, ветьӧк, пӧжис пӧсь ваӧн корӧсь-мӧд и петіс суседыслы отсасьны.

— Локтас кӧ зять, пажнайтӧй метӧг, ме, гашкӧ, манитчышта да, — тшӧктіс меным петігас.

«Ок, мамукӧй, — жалитышті ме сійӧс. — Радлан, видзӧда да, а тӧдан он, кутшӧм сійӧ морт. Юысь суседыд ӧд абу жӧ надёжнӧй. Дерт, Кузьмич киподтуя мужичӧй и отсыштӧмсьыд, гашкӧ, оз ӧткажитчы. Но оз-ӧ кут юны да тунеядствуйтны тіян, сиктса старукаяс, тшӧт вылӧ?! Ті ӧд бур сьӧлӧмъяснад терпитны кутанныд. Матвеевна тай миян чеченитчис сійӧн-а. Мунігас туй вылас весиг удждысьӧма Кузьмичлы, а бӧрсӧ, пӧдикӧ, сідзи и эз босьтлы уджйӧзсӧ. Эз-ӧ суседыд лишнӧй тӧждлун вай?»

Менӧ пондісны мучитны тайӧ думъясыс, и муртса терпиті-виччыси, кор нин бӧр локтас мамӧ сусед ордсьыс либӧ кӧть нин верӧсӧй воас пажнайтнысӧ.

Кутшӧм ӧдйӧ уськӧдчи потшӧс дорӧ паныд, кор казялі верӧслысь воӧмсӧ. Сусед керка вылӧ индігмоз, пыр и шыаси: — Аддзан ӧшиньяссӧ? Кӧзяиныс локтіс овны. Тӧдан, коді кӧзяиныс вӧлӧма? Некыдз он сяммы тӧдмавны.

— Но-о! сералӧ верӧс. — Абу жӧ ӧд, пӧдикӧ, турецкӧй султан?

— Бурджык! А, гашкӧ, лёкджык! — шуа ме. — Кузьмич!

— Кутшӧм Кузьмич? — эз гӧгӧрво верӧсӧй.

— Быттьӧ он тӧд! Увдор судтасьыд миян...

— Миян Кузьмич?! — верӧсӧй кузя шутёвтіс.

Сійӧ, кыдзи и ме, ёна шензис да, тыдалӧ, тшӧтш шогӧ уси мамӧ вӧсна тӧждлунысь.

Мамӧ локтіс час кык кымын мысти. Ошйысьыштіс:

— Ӧдйӧ и Ӧсип Кузьмичлы шаркйим-мыським керка пытшсӧ! Ме помысь эськӧ ичӧт пӧльзаыд, да Габӧ гӧтыр ичмоньыскӧд тшӧтш волісны, ёна отсалісны.

Ассьым мӧвпӧс медбӧрын ме шуи висьтавны мамлы: мися, не радӧсь на ӧд лоанныд выль сусед выланыд, кӧть ӧні ёна нимкодясянныд-а.

— Мыйла? — шензьыштӧ мам.

— Юӧ сійӧ зэв ёна, — шуа.

— Тӧда нин, тӧда... Ачыс висьтасис, — пыр и паныдаліс менӧ мамӧ, а сэсся друг юаліс: — Тэ нӧ кытысь тӧдан сылӧн юӧм йылысь?

— Кыдз ог тӧд, — вочавидза ме. — Ӧтилаын, ӧти керкаын олім да.

— Ӧтилаын? — мамӧ шлапкӧбтіс кияснас. — Чӧл, чӧл! Эн тай нӧ некор гарыштлы? А кытысь, шу, тэ сійӧс и тӧдан? Ар нёля тэ вӧлін, кор найӧ татчӧ гӧститны волісны. Гӧтырыс ой-ой мича да шань баба вӧлі. Тэнӧ босьтас ки вылас да любитас да любитас! Асланыс мыйкӧ эз вӧв кагаыс. А сэсся и доймӧма гӧтырыс. Сы бӧрын пӧ и юнытӧ куті, висьтасис Ӧсип. И эг пӧ эськӧ дугды, не кӧ бур йӧзыс. Колян арсянь нин пӧ ог ю ӧні. Кӧнкӧ ылын, войнавывса другыс дорын, шусис олігӧн. И лӧсьыд пӧ сэні, и оз вӧлі лэдзны, а гортӧ пӧ пондіс кыскыны, локті. Овмӧдчыны сэсся татчӧ кӧсйӧ. Гӧтралам. Мед олас...

Меным унатор на окота вӧлі юавны мамлысь и висьтавны сылы, но гӧгӧрвои, мый оз ков ӧні нинӧм сылы паськӧднысӧ. Сійӧ став ловнас эскӧ выль суседыслы, и мед лоас сы ногӧн. Гашкӧ, йӧзлӧн эскӧмыс и збыль ӧні медъёна колӧ Кузьмичлы.

Карӧ мунӧм бӧрын ми, дерт, письмӧасим мамӧкӧд и Кузьмич олӧм-вылӧм йылысь ылӧсас пыр нин тӧдім-керим.

Мамӧ гижліс:

«Суседным миян, слава богу, овмӧдчис! Совхозын зэв колана мортӧн лоис, индісны фермаӧ механикӧн. Скӧтничаяс ошйысьнысӧ сійӧн оз вермыны. Тужа ни нужа пӧ ӧні ми сы дырйи ог аддзылӧй. А керкасӧ, аддзыланныд кӧ, кыдзи лӧсьӧдіс! Чача дай сӧмын! Эжис тьӧскӧн, краситіс и».

Мамӧсянь воӧм юӧръяснад ме, дерт, быд пӧрйӧ юксьылі Матвеевна бабкӧд.

— Со, со... Медъя, медъя, — шуліс пӧчӧ, сьӧлӧмсяньыс радлігтыр.

А сэсся и Кузьмичсянь аслыс письмӧ воӧма.

— Бобӧ, гӧститны ӧд менӧ корӧ дінас, — радліс баб. — Гӧститышт пӧ, олышт, а кажитчас кӧ, и пыр кежлӧ кольччы, мамӧс пыдди понда видзны. Ӧтка старукалы пӧ ӧд сэні карад сьӧкыд жӧ лоӧ нэмтӧ коллявны, а тані пӧ сиктад быд боксянь бурджык. Тшук ветла, тшук видлыны сійӧс, — доршасьӧм синвасӧ чышкалігтыр, шуаліс бабӧ.

— Сійӧ ӧд эстчаньӧ мунігас ме ордӧ кольліс став овмӧссӧ, — водзӧ висьталіс Матвеевна. — Инструмент ящиксӧ дай сундуксӧ. Стариннӧй жӧчӧн дорӧм сундуктор. Нинӧм эськӧ абу, тыртӧм пӧшти сундукыс. Агнюша-покончаыслысь тай свадьбуйтан кӧлуйсӧ ӧнӧдз, коньӧрӧй, видзӧма, сійӧ сӧмын и эм да кӧрӧбкаын орденыс да медальыс. Мунігас пасьтавны кутліс, друг дорӧ пӧ орденӧн муна, ӧтлаын пӧлучитлім, а сэсся бӧр нетшыштіс морӧссьыс. Юа пӧ дай вошта кытчӧкӧ, бурджык пӧ мед тэ ордын, Матвеевна, овлас. А ме ӧд, бобӧ, думайта пыр на, мися, эз кӧ ветлы сэтчаньӧ, эз и дугды юӧмсьыд, эз и мортӧ пӧр, — водзӧ сёрнитіс бабӧ.

Дугдӧма. Ме кывзі бабӧлысь радлӧмсӧ и думайті, мый эз, дерт, кокни вӧв мортыслы чегны асьсӧ, сійӧс, мый воясӧн чӧжсьӧма, мыйӧ велалӧма. Ыджыд вын и пӧсь сьӧлӧм коліс, медым тракнитны, вӧрзьӧдны Кузьмичлысь лов пытшсӧ, банӧн бергӧдны сылысь став олан сямсӧ.