И МИЯНӦДЗ НА ЙӦЗ ОВЛІСНЫ
Менам ичӧтдырйи, комынӧд-нелямынӧд вояс костас, сиктад ёна на пасйывлісны крам праздникъястӧ. Миян Вичкодорын Иван лун, Шӧр спас да Крещенньӧ гуляйтлісны. Мукӧд праздниксӧ — мукӧд грездын. Миян ӧд Кебра-матушкаад нелямынысь уна грезд вӧвлі, да ставлы вичмыліс гӧститны ветлыны и гӧсьтъясӧс аслыныс примитны.
Помнита, праздникыс кӧ миян грездын, бабӧ водз асывсяньыс тарзьӧ кылтын, ноксьӧ пач вом дорын, пусьӧ-пӧжасьӧ, дасьтӧ сёян-юан гӧсьт-гӧстялы. Рӧдвужыд уна, унаӧн локтасны, примитны и гӧститӧдны колӧ ставнысӧ. Лун шӧр гӧгӧрын миян керка пытшкӧс тырӧ чӧскыд сёян дукӧн — пачын яя шыд пусьӧ, чери пражитчӧ, рок пӧжсьӧ, кисель пуӧма, яеснича пачӧ сюйӧма, нянь пӧжалӧма, сур пуӧма, самӧкур вийӧдӧма. Ставыс дась. Локтӧй, гӧсьтъяс, виччысям. Муртса удитас бабӧ ставсӧ эштӧдны, дӧрӧм-сарапансӧ вежас, мича выль нагруник кӧрталас, заводитӧ ӧшиньӧ видзӧдлывлыны. Медводдза гӧсьтъясыс, аслас чой-вокыс, тадзи лун шӧр бӧрас пыр и волӧны. Кытчӧдз пи-моньыс да томджык рӧдвужыс удж вылынӧсь на, найӧ и ас кежас аддзысьыштасны да гажӧдчыштасны. Том войтырыс мед, колӧкӧ, на бӧрын сэсся вой шӧрӧдз кӧть нургас, налы делӧ абу, пемдытӧдзыс, югыд луныс и тырмас налы.
Менам бабӧлӧн вӧлӧма кык чой да ӧти вок — Петыр. Петыр чожӧн ми, челядь, ыдждӧдлім, а чойяссӧ — Анна тьӧткаӧн да Катьӧ тьӧткаӧн. Чоя-вокаяс ичӧтсяньыс зэв вӧлӧм лӧсялӧны да и ӧні, разалӧм бӧрас, гӧтрасьӧм-верӧс сайӧ петӧм бӧрас, век зільӧмаӧсь ас кежас аддзӧдчывны. Праздникыд медся на и скоднӧй кад тайӧтор вылад.
Бабӧ заводитӧ дзоръявны ӧшиньӧ, и ми, куим чой, кыпъялам, пырам-петам кильчӧ вылӧ. Медбӧрын горӧдам бабӧлы: «Воӧны!» — да пырам керкаӧ, кекӧначасиг заводитам чиктывны-чеччавны джодж шӧрын.
Бабӧ чирыштӧ миянӧс:
— Ті, челюди, паччӧрӧ кайӧй! Либӧ вежӧс саяд пырӧй, энӧ мешайтчӧй кок улын!
Ми — паччӧрӧ. Паччӧрсяньыд позяс гоньгыны-видзӧдны ставсӧ. Интереснӧ, Петыр чожыс талун балалайкасӧ сьӧрсьыс вайӧ али оз? Оз жӧ ӧд пӧди вунӧд.
И со найӧ пырӧны ӧдзӧсӧд. Петыр чожлӧн гӧлӧсыс посводзсянь нин кылӧ, горалӧ:
— Чоюк, Таттянаӧ, виччысян он? Суртӧ пуин эн? Вина румка мыччан он? Воам ӧд! То Анна и Катьӧ мекӧд! Гуяс вылын аддзысим...
Бабӧлӧн радысла шешмунлӧ вомыс, ен ув пельӧслань бергӧдчыштлӧмӧн чӧвтӧ пернапас да уськӧдчӧ гӧсьтъясыдлы паныд: «Слава Богу, воӧны! Мыла быртӧдз нин виччысим. Пӧрччысьӧй-личӧдчыштӧй да кинытӧ мыськанныд он? Тонӧ мыссян чуманыс. Пуксьӧй, пуксьӧй пызан саяс, быдтор менам пуӧма и пӧжалӧма, кывйӧй гилялӧ и, юасьыштны и висьтасьыштны окота...»
И со найӧ пызан сайынӧсь. Сёрни-басни, юасьӧм-висьтасьӧм. Бабӧлысь пӧжассӧ ошкыштісны, рудзӧг кисельӧн рӧдительястӧ казьтыштісны бур кывйӧн, йылӧм-быдтасъяс вӧснаыс майшасисны, поводдя вылӧ норасисны, колхоз уджъяс вӧсна тӧждысисны. И кор налӧн помасяс сёрниыс?
Ми кыстурпиян моз лӧня пукалам паччӧр вылын да виччысям, кор Петыр чожӧ балалайкасӧ босьтас киас. Быдторлы волӧ пом. И со медбӧрын Петыр чожлӧн балалайкаыс киас, ас вӧчӧм, абу лавкаысь ньӧбӧм да, гашкӧ, та вӧсна и нӧшта на сылӧн трень-брень горыс муса миянлы. Тренькнитӧны струнаясыс, Петыр чожлӧн кыз чуньясыс котралӧны тэрыба-тэрыба, паськыд плешкыс югъялӧ ньылӧмсьыс, уска вом доръясыс нюжалӧны да гора шы сетӧны. Ми килькъям паччӧр пос вылынӧсь нин, джоджӧдзыс лэччыны водз на, йӧктысьыс, Катьӧ тьӧтка, сарапан бӧждорсӧ на сӧмын лӧсьӧдӧ да пельпом вывсьыс дзоридза шальсӧ лабичӧ шыбитӧ. Ас вурӧм кӧті сяма гамашиа кокъясыс тутш-тотшкерӧны, дась петны джодж шӧрӧ йӧктыны. Анна чойыс броткысь старукаланьджык мунӧ, абу визув ни варов, вештыштӧ пукалан улӧссӧ бокӧджык, сетӧ чой-вокыслы вӧля, мед пӧ йӧйсӧ песыштасны, ме кӧть шойччышта-вугралышта. А бабӧ миян чибльӧга да ичмонь моз пызан идралӧ, сунлӧ-петалӧ кылтын ситеч занавес сайсянь, занавесыс тӧв йылын быттьӧ, павтырасьӧ сылань-талань.
Та пӧрйӧ Петыр чож оз мукӧддырйи моз шыась чойясыс дорӧ «Катьӧ, заводит» ли прӧстӧ «заводитлам» шу, а дзик пыр горӧдӧ сьывны:
— Кор ме вӧлі кызь арӧса, сэк вӧвлі вывті збой... Ох да выль керкаысь дай важ керкаӧ ме ветлывлі быд вой...
Катьӧ тьӧткалы тайӧ абу кажитчӧма, ме пӧ и кокӧн нин тотшӧда, а сійӧ оз аддзы, сьывны заводитіс да сэтшӧм гажтӧм песня! Люг-легкерӧ пельпомъяснас и бекъяснас да шыасьӧ вокыс дорӧ:
— Анна йылысь тай талун заводитін сьывны. Сійӧ ӧд миян оз радейт сьылӧм-йӧктӧмтӧ, пыр пукалӧ да думайтӧ, мый думайтӧ, ог тӧд... Мед кӧть «Ме кӧ петі гуляйтнытӧ» горӧдін, гажасӧ. Гӧрлӧ гилялӧ, и кокъяс гилялӧны нин да, йӧктӧдыштін кӧть мед менӧ.
Петыр чож дугдӧ ворснысӧ, видзӧдӧ чоюкыс вылӧ сюсь видзӧдласӧн да кайтыштӧ:
— Катьӧ, олӧмыс тэнӧ, буракӧ, абу и ньӧръявлӧма. Ичӧтдырйи татшӧм вӧлін и ӧні век... Торкин менӧ сьылӧмысь... Льӧва зять дорӧ веськалін да, бур мужик дорад красуйтчин да, ышмыштӧмыд...
— Но нин сэтчӧ... Ышми сэтчӧ... Вокӧ тэ, вокӧ, зарни вокӧ! Кытысь нӧ тэныд тӧднысӧ: ышмывла шудысла али бӧрдысь сьӧлӧмӧс гажӧда?
Татчӧ Анна чойыс вӧрзьыштіс места вывсьыс, шыасис:
— Катьӧ, грек тэныд норасьныд.
— Ме ог и норась.
— Он норась? А ӧні нӧ мый шуин? Бӧрдысь сьӧлӧмӧс пӧ гажӧда.
— А збыль ӧд, шусис и эм! Ас тӧдлытӧг петіс! А кӧсъянныд кӧ тӧдны, сьылӧм-йӧктӧмнас шогсӧ пальӧдны ме велавлі зэв нин важӧн, кор верӧс сайӧ кутісны сетны муса Льӧва зятьныд сайӧ. Господи... Ӧні син водзын... Эг ӧд некор тіянлы явитлы, аслам морӧсын видзи. А ӧні кӧть пӧкаитча ті водзын. Кывзӧй тӧлктӧм бабасӧ, кокни мывкыда чоюктӧ. Висьтасьышта... Бӧръя вед ме вӧлі мамӧ-батьӧлӧн. Ті ас олӧмӧн нин олінныд, а ме гортын, визув нывка. Дас сизим арӧс, чутӧй вӧрзьӧма нин, ныв-зон дорӧ кыскӧ. Мича зонтӧ аддза да небесаӧдзыс качла, нӧшта кӧ ещӧ зонмыс мелі кыв козьналас. Кык-ӧ-куим вӧлі сэтшӧмыс. А сьӧлӧм бӧрйис ӧтикӧс, под стать меным, варов да статя. А ӧтчыд пыш няръялім ми тьӧтушкӧд найӧ сарайын, рытъявылыс локті гортӧ, а сэні корасьысьяс! Мамыс да батьыс джабвидзӧны лабичын, жӧникыс, тіян Льӧва зятьныд, орччӧн накӧд пукалӧ. Кияссӧ кок костас дзебӧма, юрсиыс гежӧдіник, плешкыс паськыд, нырыс ёсиник, синъясыс жугыльӧсь. Эновтӧм кага оз овлы татшӧм жугыль, а меным верӧс вылӧ вӧзйӧны! Меным, вылын морӧса да кузь кӧсаа краляыслы, куштӧм петушокӧс! Фыркниті роч кӧбыла моз да ӧдзӧс сайӧ.
— Катьӧ! — кылӧ, горӧдіс батьӧ.
— Нылукӧ, нылукӧ, — тольгӧ-чуксалӧ бӧрсянь мамӧ. А ме ог кыв найӧс, аслам юрӧн кӧсъя овны. Тшапа и мӧдӧдчи пӧдруга ордӧ, мися, сыясын и кута овны, гортӧ ог лок сэсся, эсы сайӧ кӧ кӧсйӧны сетны. Ме радейта вичкодорса зонмӧс, Ӧльӧксанӧс, сы сайӧ пета, Вичкодорын кута овны Таттяна чоюк моз.
Посводзас пӧдругалӧн мамыс помӧй ведраӧн паныдасис. Пемыд улас мыйкӧ шуышті сылы да керкаас пыри. Жыръяс некод абу, чӧв-лӧнь. А вежӧс саяс кутшӧмкӧ кышӧдчӧм кылӧ, сэтчӧ и веськӧдчи. О, Господьӧ-Енмӧ! Став святӧйыс! Микола-угодник! Менам мусукыд, Ӧльӧксаныд, сэні менсьым пӧдругаӧс окалӧ! Ог тӧд, мый мекӧд лоис! Син водзӧй ставнас пемдіс. Голя розьӧй тасасис...
Катьӧ тьӧтка водзӧ и водзӧ татшкӧдӧ-лыддьӧдлӧ ассьыс томдырся сьӧлӧм пессьӧмсӧ, быттьӧ дась гижӧмтор лыддьӧ, оз и мытшасьлы. Гӧлӧс серыс да и шы горыс сэтшӧм ладӧн шор моз киссьӧ.
Челядьыдлӧн вежӧрыс, буракӧ, став кылӧм-аддзылӧмсӧ азыма кватлалӧ-босьтӧ ас пытшкас да складӧ моз тэчӧ и видзӧ сэні кувтӧдзыс. Абу кӧ тадзи, мыйла эськӧ ӧні, уна во кольӧм бӧрын, воис меным тӧд вылӧ бабӧ чоя-вокалӧн тайӧ аддзысьлӧмыс да Катьӧ тьӧткалӧн бӧрдана-сералана, сьылана-оллялана висьтасьӧмыс?
Ме, дерт, тайӧ гижӧдас мыйкӧ и ассянь сюйышті, мыйкӧ и сылысь, гашкӧ, медмича да медколана кывсӧ эг сяммы пыртны, но ылӧсас, чайта, артмис сэкся висьталӧм моз.
Вӧлӧмкӧ, том нылыд и ӧні, и сэки, кор миян пӧчьяс на нылавлісны, ӧткодя радейтӧ, и ӧткодя ылавлӧ, и ӧткодя шогалӧ. Сӧмын быдӧн ас ногыс шог гӧрӧдсӧ разьӧ. Мусук саяс петӧ верӧс сайӧ, али пыр кежлӧ вунӧдӧ, али нэмсӧ гаралӧ югыд мӧвпъясӧн либӧнӧсь ёран кывъясӧн, быдӧн аслысног. А Катьӧ тьӧткалӧн тай со кыдзи артмӧма.
— Аддзи пӧ вед найӧс да...
Син водзӧй ставнас пемдіс,
кыв-ворӧй ставнас бырис.
Пассибӧ кокӧньяслы,
менам чибук-вӧвъяслы.
Гӧнечӧн пышйӧдісны,
кильчӧ помас петісны.
Кытчӧ бара-й резанныд,
кодысь бара-й пышъянныд?
Котӧрті да котӧрті,
сёысь усьлі-сконъясьлі,
вадор кыр йылӧ вои.
Ӧні жӧ и чеччышта,
джуджыд йирас суновта!
Ваыс муткырасьӧ сьӧд,
мый и кера, нем ог тӧд.
Чув-чав гӧлӧсысь петіс,
маті вӧр-ва повзьӧдіс.
Ой, пемыд жӧ нин рытыс!
Ой, пыдын жӧ нин йирыс!
Сьӧлӧмӧй татчӧ потӧ,
шорӧн синваӧй киссьӧ.
Мамӧй дай матушкаӧй,
мыйла чужтін-рӧдитлін?
Бур йӧзлы серам вылӧ,
лёк мортлы кӧрба вылӧ.
Мусук менӧ ылӧдліс,
мусук менӧ ӧтдортіс.
Берег дорас плась уси,
быгляси да быгляси,
войбыд синваӧн мысси,
эг и тӧдлы унмовси.
Садьми — шондіыс петӧ,
яйӧй ставнас сыркмунлӧ.
Кок йылӧ тай звирк сувті,
пышйыны тай уськӧдчи.
Дона на юрӧй вӧлӧм,
пелькӧсь на кокъяс вӧлӧм.
Чожа на вартӧдісны,
здукӧн грездӧ кайисны.
Коркӧ и гортӧ пыри,
Ен ув пельӧсӧ сувті.
Пресвятая Троица,
Матерь-Богородица,
олӧмӧй менам овсис,
умӧй-разумӧй торксис,
велӧд, кыдзи овнысӧ...
Сулала ӧбразъяс водзын, кевма, а мышсянь мамӧлӧн гӧлӧсыс. Вӧлӧмкӧ, оз жӧ нин узь, а колӧкӧ, эз на и водлы, ме вӧсна маитчис.
—
— Тэд делӧыс! Гашкӧ, ме сарайын узи! — ярскӧба вочавидза. Мамӧ ымӧстӧ, лапкучкысьӧ:
— А видзӧдлӧ эта вылӧ, кык нылӧс тэӧдз быдті-сеті да пӧперег кыв эг кывлы насянь. А тайӧ-ӧ... Сарайын пӧ узи, татшӧм кӧдзыднас... Сьӧд ар вылас...
— Эсы сайӧ кӧсъянныд сетны да... Сёровно ог мун!
— Мунан! — бать гӧлӧсысь чур-чермуні, сэтшӧм скӧрысь да горӧн равӧстіс. Тшӧтш чеччӧма, ми дорӧ локтіс. Киас гез пом кутӧ-легӧдӧ, дась меным и швачнитны.
Мамыд жӧ тай, матушкаыд доръяс и видзас быд лёксьыс. Пӧперег верӧсыслы сувтіс, менӧ ас мышкунас тупйыштіс:
— Василей, чӧвлы гезнад!.. Нылукӧ, ог на вед таво ар сетӧ, мед жӧникыс сӧвмыштас нӧшта. Абу эндӧм ныв тэ, муртса дас сизимыс тыри... — ливкйӧдлӧ мамӧ, а батьӧ броткыштӧ:
— Ме нӧ тэрмӧдла? Али лёк вылӧ велӧда? Бӧрас пасибӧ на шуас батьыслы! Этатшӧм бур овмӧсӧ коралӧны да, зэв прамӧй рӧдвуж дорӧ да...
Бабӧ миян да Анна тьӧтка сӧмын лапкучкысьӧмӧн «аминь, аминь» кайтыштлісны. А Петыр чож нюмвидзис да нинӧм шыавтӧг кывзіс Катьӧ чойсӧ. Сэсся друг мурӧктыштіс да шыасис:
— Батьыд миян сэтшӧм вӧлі, поконик. И менӧ дас сизим арӧсаӧс гӧтравліс озыр невеста вылӧ жӧ... — шуис тайӧс да сэсся пуктіс кисьыс балалайкасӧ лабичас, ачыс чеччис, юӧртіс: — Ме куритчыштны петала кильчӧ помас. Ті вай варовитыштӧ на. Пыра да, Катюкӧ, йӧктӧдышта на тэнӧ.
Петіс. Кыкнан чойыс, Анна тьӧтка да бабӧ, уськӧдчисны Катьӧ тьӧтка дорӧ:
—
— А мый, завидьтымӧн да любуйтчымӧн и олам да! — тшапа да гораа и шыасис Катьӧ чойыс, кияснас шенкнитчыштіс, содтіс: — Слабог, оламӧ... Олыштім да мусаммис... Батьӧлы аттьӧ пыр шуа и. Мися, эсыйӧ вичкодорса Ӧльӧксаныдкӧд кӧ... Прикащикаліс тай мыйкӧдыра Митюшев купеч дорын, карасинӧн вузасис, найӧ овмӧсӧ и пыраліс. Найӧс сэсся ставнысӧ и кулакавлісны тай нӧ... А ме... Енмыс видзлӧма на... Льӧвакӧд кык пи дай кык нылӧс лӧсьӧдім, быдтім, асьныс семьяясӧн ӧні олӧны. Ме сӧмын нин гӧстита-ветла. То тай талун тані... Дзикӧдз варовми-ышми, став олӧмӧс казьтылі, важ мусаӧс гарышті, кокӧй йӧктыны кӧсйӧ, Петыр вокӧй тай пышйис, куритчыны тай петіс...
Бара Катьӧ тьӧтка ӧнтайя мозыс татшкыны кутіс, чечетка быттьӧ тотшӧдӧ, кывбур лыддьӧм моз кывъясыс петӧны. Бабӧ торкис сійӧс, кыскыштіс ас дорас, вашнитіс:
— Эн воктӧ ӧні дӧзмӧд. Курыд сылӧн лов вылас. Ӧгапья-невескаӧ кыткӧ нэмсӧ нелючки вӧлі да, висьлӧс баба да... Куйлӧмӧн пӧ тай ӧні висьӧ бара...
— Тӧда вед, — воча кайтыштіс Катьӧ тьӧтка. — Сійӧс и кӧсйи думысь ылӧдыштны да гажӧдыштны эськӧ да... Петіс тай...
Петыр чож быттьӧ сэні и вӧлӧма, мыччысис ӧдзӧсӧ. Ми, нывкаяс, паччӧр пос вылынӧсь, ас кежын мыйкӧ кильксам да дурам, Петыр чожлысь пырӧмсӧ тшӧтш виччысям. Пырис да тшӧтш радлам. Сійӧ казялӧма миянӧс, опнитіс, юрсинымӧс куимнаннымлысь чушкыль-чошкылькерис да вӧзйис миянлы нӧдкыв тӧдмавны. Ноко пӧ висьталӧй, мый тайӧ лоӧ: кык видзӧдӧ, кык кывзысьӧ, кык исасьӧ, кык шамрасьӧ, кык чужъясьӧ. Сӧмын ичӧт вильыш нывка еджыд потшӧс сайын гажтӧмтчӧ да ичӧт вильыш зонка дорӧ вонйын дзебсясьӧ.
Чожӧ нюмвидзӧ, виччысьӧ, мый ми шуам, тӧдам ог нӧдсӧ. Ичӧтик чойным миян пырысь-пыр и вочакывтӧ сетіс:
— Тайӧ ме, ме! Ме вильшася, ичӧтик нывка!
Чожӧ сералӧ:
— Тэ абу еджыд потшӧс сайын. Паччӧр пос вылад тэ да.
Ыджыд чойкӧд ми школаӧ нин ветлам, тӧдам нин уна нӧд да мойд. И тайӧс тӧдам. Чуньясӧн индалам син да пель вылӧ, ки да кок вылӧ, ныр да кыв вылӧ.
— Видзӧдтӧ... тӧдӧны! Тайясӧс бара-й щелляд он йӧрт! Школьникъяс! Ис кышъяс ті... Ноко, джодж шӧрад петалӧй! Йӧктыны кутам! Зымӧдны, джодж плакатӧ чегны, пӧтӧлӧксӧ курыштны! Петыр чожыд треньӧдчас на, гажӧдас на тіянӧс! Катьӧ, Анна, Таттян, йӧктыны кутам ог? Олам на да, праздничайтам на да, гажӧдчытӧг ли мый?
— Гажӧдчӧ, гажӧдчӧ. Воинныд да... Пасибӧ... Кор на нӧшта и Ен сетлас тадзсӧ чукӧртчывны, — кайтӧ бабӧ, став вомтырнас нюмъялӧ, лолыс кыпъялӧ.
Но сійӧ быттьӧ тӧдӧма нин, мый тайӧ и збыль медбӧръя гажӧдчӧм чоя-вокалӧн. Петыр чож регыд и кувліс. Нэмсӧ висьысь гӧтырыс ловйӧн на сы бӧрын кольлі. Сэсся пуксьӧдісны миянлысь батьӧс. Сэсся заводитчис войнаыд. И лыддьӧдлыны он вермы, сы мында пакӧсьт друг валитчис, эз сӧмын миян семья да рӧдвуж вылӧ, но и став суседъяс вылӧ, став странаным вылӧ. Но кыдзкӧ тай олім, ловйӧн колим. Со и гаралӧма лои важсӧ, казьтылӧма, кодъяс абуӧсь нин. Шуласны тай, кытчӧдз пӧ кӧть ӧти морт помнитӧ найӧс, найӧ век на танӧсь, век на олӧны миянкӧд. Дай, буракӧ, велӧдӧны на миянӧс овны, юксьӧны асланыс олан сямӧн. А колӧкӧ и, сэтчаньсянь на зільӧны миянлы отсавны.
