ВУЖЙЫС КӦ ПЫДЫН, И ЙЫЛЫС ПАСЬКЫД

Быд пӧрйӧ, кор кыпавлӧ рӧдвуж йылысь сёрни, менам син водзӧ сувтӧ югыд серпас: ичӧтик Буб ю пӧлӧн джуджыд мылькъяс вылӧ пуксьӧм гажа грездъяс, быттьӧ эзысь сунис вылӧ пысавлӧм сикӧтш мольяс. Тайӧ — менам чужан-быдманінӧй, Кебра-матушкаанӧй.

Буракӧ, коркӧ гижӧдъясын казьтывлі нин Кебра-матушкасӧ, да бара на вежӧрӧ вӧзйысьӧ мусаинӧй. Чайта, кувтӧдз ог дӧзмы гаравны да нимкодьпырысь висьтавны сійӧ местаяс йывсьыс да йӧз йывсьыс, кодъяс сетісны мем олӧм да быдтісны-пестуйтісны. Эзджык, дерт, преник-кампетӧн мевйӧдны — ньӧрйӧнджык да петшӧрӧнджык. А век жӧ вӧзйысьӧны быдман кадысь казьтылӧмъясыс.

Менам быдмигӧн, 30-ӧд вояснад, нелямын гӧгӧр на посни да гырысь грездъясыс лыддьыссьылісны миян вӧлӧсьтын, и пӧшти быд грездын оліс рӧдвужысь кодкӧ да кодкӧ — дядь-тьӧтка ли сват-сваття, кум да кума. Весиг кӧнкӧ Занульеа-Кебраа вӧлӧкас, Зимовьеӧ, поздысьлӧмны миян рӧдняыс.

Помнита тай. Таттяна пӧли мамӧ, гӧститны мӧдӧдчас кытчӧкӧ да меным ли, ас кежсьыс ли кайтӧ: «Пулӧн кӧ вужйыс пыдын, и йылыс паськыд. А паськыдлӧн уна и ньӧр-вож да лист-кор. И ставныс найӧ ас костаныс кышӧдчӧны-вашкӧдчӧны. Сідз жӧ и миянлы, рӧдвужлы, аддзӧдчывны ковлӧ, гажӧдчыштны и шог-печаль юкны. Уна рӧднянад эськӧ помсявыв жӧ колӧ эновтлыны горт уджтӧ да... Ветлам жӧ, Нинук, ми тэкӧд талун Выльгрездӧ. Вежанывсӧ видлыны пӧ мед тшук волас, корӧмаӧсь...»

Вежанылыс пӧли мамлӧн абу кутшӧмкӧ прӧста нывка — артистка Татьяна Пунегова (Н. М. Дьяконовлӧн медводдза гӧтырыс). Ой, визув да лӧсьыдик ныв! Коркӧ карас лэччигӧн, машинасӧ кыйӧдігмоз, пыраліс миянӧ да вежӧс петкӧдліс.

Кыкысь корӧм бара-й эг виччысь. Ветлам, мися. Ме, мися, дась!

Ми — куим чой — бабӧӧс пӧли мамнас шуысьясыс, но бабӧ пырджык менӧ босьтліс сьӧрсьыс. Ичӧт чоюкӧ дзоля на, сыкӧд грекӧвӧйтчан сӧмын. Ыджыдджыкыс школаӧ нин ветлӧ. А ме — буретш бабӧлы тӧварыш.

И со нин ми туйынӧсь. Бабӧ вӧччӧма, кумач сарапан бӧждорыс павкнитчыштлӧ дженьыдик суконка-шушун увсьыс. Киас ыджыд тубрас пирӧг-шаньга гӧснечӧн. Зумыдакодь и восьлалӧ. Ме водзас риззьӧда, дай йӧктышта и тувччышта, ас гӧгӧр шурк бергӧдчыла и.

Вичко чой лэччӧм бӧрын мунам ми ог ыджыд туйӧдыс, выль пос вывті Буб ю вуджанінӧ, а веськӧдчам Касьвыв видз пӧлӧн сідз шусяна Пальтя Пущуплань. Сэті и туй помыс матынджык, и Бубтӧ вуджны майбыр. Гальки вывті сялькӧдчӧ-быгыльтчӧ ваыс, ляпкыд. Кӧмтӧ тай кульлан жӧ, а бӧждортӧ позьӧ и не лэптывны.

Вуджим. Мӧдім водзӧ. А гӧгӧрпӧв чӧв-лӧнь, вадор видзьяс пуктылӧм бӧрас ӧтаваӧн выльысь нин вежӧдӧны, юр весьтын лӧз енэжыс да шонді лыньгӧ меліа. И нӧшта висьтавны позьтӧм кыпыдлун. Сійӧ менӧ быттьӧ и баййӧдлӧ, и енэжас качӧдлӧ, и меліа вашкӧдӧ: «Тайӧ ставыс, мый тэ кылан и аддзан, — тэнад!» Этайӧ еджыд тірибобӧыс, гашкӧ, менӧ колльӧдӧ да? А катшасинъясыс! Абу веськалӧмаӧсь коса улӧ да дзоргӧны ме вылӧ, копрасьӧны. А этайӧ дӧзмӧдчысь дзизгысь гутыслы мый ковмӧма?

Шенася киӧн, вӧтла сійӧс дінысь и казьтыла, кыдзи неважӧн бабӧкӧд ветлімӧ Момо Семан Гриша вежаписӧ ыдждӧдлыны. Сэні гӧститӧдісны сэтшӧм чӧскыд кӧнтусь выйӧн! Блюдйӧ пуктыштӧмны, мем сетісны. А ме няньӧн тульӧда, и кажитчӧ: таысь чӧскыдыс нинӧм нин абу свет вылас.

— Сёй, сёй, на здоровйӧ! — пӧттшуйтӧ менӧ кӧзяйкаыс да висьталӧ: — Таво пыштор кӧдзыштлім на да асьным и пычким выйсӧ. Тыӧдны эськӧ кыдзкӧ пышсӧ, гез-вӧжжи пӧрадньӧыд ӧд пыр ковмас...

А регыд нин Успенньӧ да бӧръя Спас. Успенньӧ дырйи Шорйылӧ став семьяӧн быд во ветлам. И таво, дерт, бара мунам. Колӧкӧ, и батьӧ на тшӧтш миянкӧд ветлас. Сійӧ миян колхоз пред. Начальство пӧ эськӧ вичко праздникъяс дырйиыд сурсӧ юӧмысь ёна пинялӧ, да вед Шорйылас сылӧн кык чой, Матрӧн дай Марья, — вежаньяс менам. Кыдзи нӧ на ордӧ ветлытӧгыс? Забеднӧысла куласны, огӧ кӧ мунӧй.

Матрӧн вежань Лавер дядьыскӧд кыкӧн олӧны. Локтан да радныс! Оз тӧдны, кытчӧ пуксьӧдныс, самӧвар дорӧ али сур лагун дорӧ. Меным, дерт, любӧджык самӧвар дорас. Сэні ас пӧжалӧм еджыд кӧлачыд и плюшкиыд, лампасияыд и. А нӧшта Лавер дядь быть сетас коръя кампет. Паськыд сарапана чиганкаӧс коръяс рисуйтӧма. Сэтшӧм мича корйыс! Кампет коръястӧ ме ог шыбайт, дас кымын нин чукӧрмӧма. Пӧдругаяскӧд тшӧкыда на и любуйтчам да вежласям.

Лавер дядьным миян чотысь кока да лавкаын нэмсӧ нин вузасьӧ, быд чӧскыдсӧ вермӧ судзӧдны.

Шорйылӧ менӧ кыскыліс эз сӧмын Матрӧн вежаньлӧн еджыд плюшкиыс да коръя кампетыс. Веськыда кӧ шуны, позис и натӧг овны. А вот Марья вежаньясӧ кӧ дырджык ог волы, инӧ ог кут ӧшйыны, кыскӧ и кыскӧ сэтчӧ. А кыскӧны менӧ ас дорас Марья вежаньлӧн челядьыс: Валя, Ӧдя да Альберт вокӧ. Найӧ мекӧд пӧшти тшӧтшъяяс, ар кык-куимӧн ичӧт-ыджыдӧсь, а тӧдӧны и кужӧны быдтор нин вӧчны — мӧстӧ лысьтӧны, пестӧ поткӧдлӧны, пачтӧ ломтӧны, а вӧрад оз бара-й вошны. Пувтӧ и тшактӧ, ӧмидзтӧ и сэтӧртӧ кыськӧ ваясны! Пальшор гӧгӧрті пӧ ветлыштім, шуасны дай. Коркӧ ӧтчыд вӧлі вайӧмаӧсь кык пестер тыр пять копеек ыджда рыжикъяс.

— Солалам, — шуӧ Валя, медыджыдыс.

— И пражитам, — вӧзйӧ ичӧт вокыс, Альберт. — Ме ичӧт пач дзик пыр ломта!

Альберт — мужичок, не арлыд сертиыс сюсь да вежӧра. Олӧмыд тай велӧдӧ быдӧнӧс, гырысьӧс кӧть посниӧс. Батьтӧг ӧд быдмӧны найӧ, мусукъяс менам. Батьныс сплавуйтігӧн кӧнкӧ Эжва кывтыдын пӧгибнитліс, кутшӧмкӧ тӧдтӧм Рабовоын и куйлӧ кыз му улас, весиг и гу вылас ветлыны он вермы. Мамыс колхоз скӧт дорын вийсьӧ, локтас сёр рытнас гортас — мудзысла вугралӧ. «Мамук, сёй да вод, — сӧмын и шуасны челядьыс. — Идрасим ми лючки, пес и ва пыртім».

Лыддьысьнытӧ налы, кагукъяслы, дерт, некор вӧлі, дай эз и ёна кыскы найӧс книгаыд, паськыд енма-муакостса урокъясыс бурджыка велӧдісны. Но кор ме волі на ордӧ, войыс кольліс пӧлатяс унмовсьлытӧг, асъявылыс, гашкӧ, сыркмунлім. Ме висьтала налы, мый ачым нин удиті лыддьыштны да мый ыджыдджык чойӧ лыддьӧма. «Козетта», «Гаврош», «Гуттаперчевӧй зонка», «Янко-музыкант», «Пан Тыбурский», «Мичаысь-мича Нивернеза» да мукӧдъяс на — мирӧвӧй литературалӧн посни чирпыригыс воліс и найӧ пельясӧдз. Пасибӧ колӧ шуны, мый сэки коми кыв вылын петавлісны татшӧм книгаясыс. Эг вунӧдлӧй и коми мойдъяс да быдсяма бубыляяс йывсьыс казьтыштны. Мукӧддырйиыс сэтчӧдз асьнымӧс повзьӧдлам! А сэні нӧшта и пач трубаас кодъяскӧ авзӧны-чилзӧны. Вой тӧланӧйыс шутьлялӧ, а миянлы кажитчӧ: Яга-баба да Вӧрса воӧны шонтысьны паччӧр вылӧ.

Шорйылысь кындзи менам вӧлі нӧшта мӧд шуда грезд, кытчӧ радпырысь котӧртлі быд пӧрйӧ. Тайӧ — Ждановчи, мамӧлӧн чужан-быдман грездыс. Ждановчи йылысь да мамлӧн сэтчӧс семья йылысь и окота паськыдджыка висьтавны.

Ждановчи грезд миян Вичкодорсянь абу и ылын, верст кыкыс муртса лоӧ кӧ. Буб юпӧлӧнса джуджыд мыльк йылын сійӧ тёпвидзӧ, ставнас кутшӧмкӧ югыд, сӧстӧм. Овмӧс дас кык и эм грездас, а шӧрас асланыс часовня, кыпыд мыгӧра жӧ. И йӧзыс быттьӧкӧ сэні сэтшӧмӧсь жӧ: нюмъёвтасаӧсь, бур синвидзӧдласаӧсь. Менӧ, ичӧтик нывкаӧс, аддзасны, да быдӧн шыасьӧ: «Но, вичкодорса гӧстя тай эм. Чож-чожиньтӧ видлыны воин?»

Мем сэтшӧм любӧ, мый казялӧны, шыасьӧны. Морт туйӧ, сідзкӧ, пуктӧны. Сэки ме эг, дерт, гӧгӧрволы, мый оз менӧ, а чож-чожиньӧс пыдди пуктӧм радиыс менӧ тшӧтш нималӧны да казялӧны.

Комынӧд вояс помын Ждановчи, позьӧ шуны, дзоридзаліс на. Ӧти пӧчӧ тай, ачыс сэтчӧс жӧ, ӧні карын олӧ, коркӧ шуліс-а, пока пӧ часовнясӧ эз чашйыны, Ждановчи оліс. «Кутшӧм чӧскыд, шыдӧса картупель муыс сетліс; идтӧ, сютӧ, шабдітӧ и пыштӧ вӧдитлім война дырйиыс на. А кӧчан-галанкаыс кутшӧм вӧвлі! Морт юр гырся быдмас! Ютамас шорын ӧд кӧйдыссӧ кӧтӧдлім. Ваыс сэн, шондібан, куим пӧвстӧн вежа. Кунватӧ эз пӧжлыны ичмоньяс. Юрсӧ мыськасны Ютамас ваӧн да кок под йылӧдзыс кӧсаӧн вежтӧ петкӧдлӧны...» Тьӧтӧыслӧн тайӧ кывъясыскӧд и ме сӧглас.

Ӧні Ждановчи куланвыйын, муртса пӧлясьӧ. Кык керкаын сӧмын ӧшиньыс югзьылӧ шонді лэччӧм бӧрад. Да куш кыкӧн жӧ вед и став олысьыс кольӧма. Гожӧмнас ловзьыштлӧ на, гажаинад отпускӧ да мый да волӧны на том йӧз. Тӧвнас — шыч ни рач. А мыйта челядь чукӧрмывліс водзті часовня дорас ворсны. Рӧмдыны кутас, и петӧны. Юралӧны гӧлӧсъясыс:

— Вайӧ талун пӧвъя дзебсьыд бара ворсам! — вӧзйӧ кодкӧ.

— Эг ӧмӧй кӧсйӧй поп колльӧдӧмысь? — шуӧ мӧд.

— Ой, поп колльӧдӧмысь! — чилӧстӧны гӧлӧс вит-ӧ-квайт. — Позьӧ Ракполь чой горув Семановчиӧдз волыны, либӧ, кӧдза йӧрті кӧ, Клаловчиӧдз!

— Клаловчиӧ, Клаловчиӧ!

— Энӧ ёна чилзӧй, коді оз куж метитчыны да попсӧ кӧдза му вылас лэбӧдас, пӧлучитас чорыд печик плешкас, — медыджыдыс, Домить Ванька, ассьыс чойсӧ, Сашаӧс, да сылысь пӧдругасӧ, Габӧ Катьӧӧс, чиршӧдлыштӧ. Нывкаяс оз сетчыны, петкӧдлӧны кывнысӧ: — Аддзысьӧма...

Буракӧ, ар сизимсянь нин ме ас кежысь котравлі Шорйыл-Ждановчиад. Шорйылӧ кӧ менӧ ёнджыка кыскисны Марья вежаньлӧн челядьыс, менам воча чоя-вокаяс, то Ждановчиӧ чож-чожинь дорӧ (серамыд петӧ кӧть оз ӧні) — резина мач. Да, да, мач... Сэки вед ми эгӧ на тӧдлӧй резина мачьястӧ, ворслім рузум мачӧн. А Ӧрин чожиньлӧн вӧлі збыльнӧй резина мач, гӧрда-лӧза визьяса, гӧгрӧсіник. Шыбитан джоджад да качлас пӧтӧлӧкӧдзыд! Тайӧ нӧ абу дивӧтор да оз кыскы ас дінас ар сизима нывкатӧ?

Локта вӧлі Ждановчиӧ да пыр и понда каньгыны:

— Чожинь, мачтӧ сетлы.

Чожинь — статя, кузьмӧс мича чужӧма — нюмсермунӧ, босьтӧ сёр джаджсьыс ыджыд ключ, и ми мунам амбарас. Мачсӧ, сэтшӧм донаторсӧ, видзӧ сійӧ сэні, амбарас, дзебасын, не дай бог кодкӧ челядьыс босьтасны дай воштасны. Павелыс вед, медыджыд пиыс, самӧй Сибырсянь, кутшӧмкӧ Челяб карсянь ыстӧма тайӧ мачсӧ.

И со, ми амбарынӧсь. Ыджыд кудйысь, мича сера чулки-кепысь пӧвстысь, кыскӧ чожинь донаторсӧ. Оз сет меным, а заводитӧ ачыс ворсны.

— Вай нин меным, — шуа недыр мысти.

— Быдмышты на да вӧлись, ӧні ог сет, воштан, — стрӧгакодь и кайтыштӧ чожиньӧ да дзебӧ мачсӧ бӧр кудъяс.

Менам гӧрддзасьӧ горш дінӧй, чужлӧ чожинь дорӧ мустӧм мӧвп, но сэк жӧ и чорзьӧ надея, мый регыд нин быдма да, дерт жӧ, сетас меным чожинь донаторсӧ пыр кежлӧ.

Топыд, вывті топыд чожинь вӧвлі. Позьӧ, дерт, сійӧс гӧгӧрвоны, ӧд крестьянскӧй овмӧсад быдтор сьӧкыда сетчыліс: квайт челядьӧс колӧ вӧлі кок йылас сувтӧдны. Верӧсыс ӧд кык пӧрйӧ войнаяс вылын вошласис. Сэсся ӧд коді на тӧдас, мыйджык бурыс быдмысь челядьыслы — дженьыдик дом повод йылын видзӧм али быдторйын пӧтакайтӧмыс. Колӧкӧ, и медбур педагогъяснас на вӧліны миян пӧчьяс. Сэкся челядь-быдтасъяс серти кӧ тай, буретш тайӧ мӧвпыс и лӧсялӧ-а.

Но, а сэкисӧ ме зэв ёна кӧсйи ӧдйӧджык быдмыны, да олӧмыс тай быдмытӧгыс и босьтіс да вӧчис менӧ верстьӧӧн. Ыджыд тӧждъяс да шогъяс усины миян семья вылӧ, и менам ичӧтик пельпомъяс вылӧ тшӧтш. Не ворсӧмӧдз нин лои. Чожиньясӧ ветлывлі эг нин мачӧн ворсӧм ради, а найӧс видлӧмӧн. Мамӧ пыдди. Ӧд мамуклы слӧй эз сюрлы, медым пӧрысь ай-мамсӧ видлыны да пальӧдыштны.

Зэв бура помнита 1940 вося ар. Кыдзи нӧ ог помнит, меным дас арӧс нин вӧлі да. Сэки чож-чожинь олісны нин ас кежас, ныв-пиыс разалӧмаӧсь вӧлі коді кытчӧ. Чожинь чеччывтӧг нин пӧшти куйліс пӧлатяс, ышкис-пошкис: сылӧн не то астма, не то чахотка. Пӧдӧ зэв ёна, а мыйысь, коді сэк тӧдіс? Сиктын, быдса нелямын грезд вылас, ӧти пельшӧр. Пӧрысь старукаӧдз-ӧ сылы? Дай чож-чожиньлӧн эз чужлы мӧвп, медым пельшӧр дорӧ шыӧдчывны. Енлы эскысьяс вӧліны. Мый пӧ Енмыс сетіс, ковмас кыскыны чездавлытӧг да норасьтӧг. Сенӧ чож ӧтнас вийсис став овмӧснас — пес-ваӧн и скӧт-жывӧтӧн.

Ок, чожӧ, чожӧ! Весиг ӧні на, коді сійӧс тӧдліс, бур кывйӧн казьтылӧны. Кык война пыр прӧйдитӧм — японскӧй дай империалистическӧй — некор некод вылӧ гӧлӧссӧ весиг абу кыпӧдлӧма, непӧштӧ кулаксӧ. Квайт ныла-пиаӧс быдтылӧмаӧсь, да медым пӧ кодлыкӧ шлёчнитліс либӧ печиктыліс! Чуньсӧ пӧ сӧмын и петкӧдлас, лов дӧзмӧмсӧ пычиктӧдас. И суседъяс, кодкӧ кӧ пикӧ воӧма, сы дорӧ отсӧгла шыасьӧны: «Ксенофонт Прокопьевич, мезды!»

Чожӧ некодлы абу ӧткажитлӧма. Гид-пывсян лэптыны, кӧть начальстволы кабала гижны — сыысь колана да сибыд морт грездын абу вӧлӧма. Грамотнӧй — ӧти-кӧ, пӧслукман — мӧд-кӧ, зіль да киподтуя — коймӧд-кӧ. Грездса часовня бӧрся видзӧдысь — сійӧ жӧ.

Туша-мыгӧрнас чожӧ вӧлі багатыр кодь: ыджыд, мича, ён. Мукӧд старикыс ӧд косьмӧма да лысӧй, гӧрбыльтчӧма да пиньтӧм, а тайӧ — любӧ видзӧдны! Сук юрси бурыся да пашкыр тошка, мелі, тӧлка синма. А вот сёрнитны абу окоч. Вежавидзысь гӧлӧссӧ сылысь он тшӧкыда кывлы. Гӧтырсӧ бӧрйылӧма ас сертиыс жӧ: кузь тушаа да мича лысера нылӧс, орчча Ягыб грездысь. Ёна визулӧн да варовӧн чожиньӧс он жӧ шу, но топыд вома верӧсыслы век жӧ вӧлӧм зэв лӧсялана содтӧд. Кор колӧ, кужлӧма и сёрни-басни нуӧдны и сьывны-йӧктыны. И со сійӧ чеччывтӧг куйлӧ пӧлатяс, пошкӧ, пӧдӧ. Гашкӧ, чожӧлы тайӧ кадас медшуда здукъяснас вӧліны сійӧ рытъясыс, кор ме волі школа бӧрын на ордӧ войсӧ коллявны. Кильчӧ помас швуч-швачкера роскӧн лымъя кокӧс, пыра керкаас. Оз бара-й дзуртышты ӧдзӧсыс, но чожӧ менӧ аддзӧма нин. «Нинук тай локтӧ», — шыасяс.

Керкаас шоныд, сук рӧмыдас муртса тӧдчӧны пызан-лабичыс, ичӧт пачыс да кылтас залавкаыс. Сӧмын ыджыд пачыслӧн еджыд сёйӧн мавтӧм бокыс тӧдчымӧн еджвидзӧ. Тӧвъян керкаас ӧти ыджыд жыр и эм, паськыд пӧлатьӧн. Зато гожъяныс вежӧс сая, югыдгӧрд охраӧн краситӧм джодж и лабичьяс, мичаа кыӧм вольӧсъяс джоджас. И быдлаын уна-уна куд: сюмӧдысь, сӧс пуысь, кӧренникысь да бадь пу ньӧрйысь кыӧм кӧрзина дозмукъяс, йӧртӧдъяс. Быд куд и дозмук мыйӧнкӧ да тыр: то вурунӧн, то анькытшӧн, то бобыӧн либӧ кос паренчаӧн. Эм торъя кудтор шашкилы да шегъяслы, а ыджыд кӧренник кӧрзинаын Ваня воклӧн книга-тетрадьыс да быдсяма серпасалӧм кабала листъясыс. Сэн жӧ краска-карандаш колясъясыс. Тайӧ нин меным — кладсьыс клад! Чожӧ абу чожинь кодь скуп, лэдзас видлыны ставсӧ.

Мыйӧн пыра керкаас, чожӧ дзик пыр ен ув пельӧсас лампа дорӧ нюжӧдчӧ:

— Час, семилинейнӧйсӧ ӧзтылам тарыт. Ужнайтыштам да тэ, пӧдикӧ, Ваня вокыдлысь кудсӧ бара на пыртлан мӧд керкасьыд.

Чожӧлӧн тӧдчымӧн вӧрасыс кокняммӧ и гӧлӧсыс гажмӧ, кор ме вӧзъя сылы ассянь отсӧг:

— Ужнайттӧдзыд вай первой идрасям.

Чожӧ лӧсьӧдыштӧ кузь дӧра дӧрӧмыслысь бӧждорсӧ, зэлӧдыштӧ вӧньсӧ, вашмунӧ:

— Да менам важӧн идрасьӧма. Мӧстӧ лысьтыны оз ков — сулалӧ, а юктӧдны юктӧді нин сійӧс и ыж-порсь, пес да ва пырті жӧ.

— Ужнайтам, инӧ, кынӧмӧй менам сюмзис жӧ, — тэрмышся ме пӧрччысьны да ӧшӧдны кӧтшас тувъяс паськӧмӧс. Чожӧ палгӧ пызан вылас пызандӧрасӧ и сэк жӧ видзӧдлывлӧ менсьым кокъясӧс:

— Гын сапӧгыд розя, пӧдикӧ, пӧрччы, пачӧ сюям косьтыны. Асывки нырагезъялышта.

Ме кывзысьӧмӧн пӧрчча кокысь кын валегиясӧс; куш кокӧс быттьӧ чепльӧдлӧ джоджбердса ыркыдыс, дрӧжмунӧмӧн икӧста. Но чожӧ мыччӧ нин паччӧр вывсьыс шоныд гын сапӧг:

— На то, сюй кокад!

Ыргӧн мыссян дозйысь чалкнита кымынкӧ содз чужӧмӧ, зыралышта киясӧс посни сера дӧра сулӧкӧн да тювкнита пызан саяс, самӧй ен ув пельӧсӧдзыс вешъя. Сэтчӧ чожӧ пуктас капуста бекар да пӧжӧм паренча гырнич. Но ӧдйӧджык бӧр вешъя пызан шӧрлань, кор чожӧ ваяс ыджыд кӧренник-тарелка тыр пӧжалӧм картупель. Сысянь ыпайтӧ жарӧн, ӧд картупельсӧ муртса на чожӧ кыскаліс ваймӧм ичӧт пач вомсьыс да сӧвтіс кӧренник тырыс.

— Чӧскыдыс! Шыдӧсаыс!

Ме сувъя вомтырӧн пӧсь картупельсӧ и быттьӧ пӧтны ог вермы. Кыла, бандзибъяс нин ыпайтӧны пӧсьӧн, а ме век сёя. Чожӧ видзӧдӧ ме вылӧ да друг шыасьӧ нывбаба сямӧн, ышловзьӧмӧн:

— Дитяӧ...

Меным мыйлакӧ лоӧ яндзим. Сэк чожӧ бара шыасьӧ:

— Ме вед кослунъя сёян сёя, пачӧ чожиньыдлы йӧв пӧжны сюйлі, юышт йӧвсӧ. Сійӧ мыйкӧ талун эз на кызӧктыв ни лӧвтыштлы, узьӧ. Тӧрыт пывсьӧдім коньӧранӧйӧс, да сійӧ ли мый ли отсыштіс.

— Ме ог кӧсйы йӧвтӧ, вай, бурджык, чожиньлы пӧлатяс катӧда да юктӧда, — пыксьышті, кӧть йӧв кружкатӧ вомӧ пӧрӧдны позис на жӧ.

Пыр и кыліс пӧлатьсянь чожиньлӧн гӧлӧсыс:

— Эн, дитя, эн. Оз ков нинӧм, оз ков. Ме эг узь, кывзі тіянӧс... Ойя жӧ нин эськӧ да. Ог кув ни ог ов, чожыдлы ог сет овнысӧ ни. Господьӧ Енмӧ, сы мында менам грек... Лок ме дінӧ, дитюк...

— Да мый тэ, чожинь, некодӧс он грекӧвӧйт, — воча шуала ме чожиньлы. — Пӧлинӧ, мам кыськӧ судзӧдӧма треска вый, ыстіс тэныд гӧснеч, сійӧс юан дай бурдан.

— Ой, ог тӧд, ог тӧд... Пасибӧ гӧснечсьыд. Мыйла нин и старайтчанныд?.. Асьныд ті... Кыдзи нин и оланныд? Мамыд оз кӧсйы волыны миянӧс видлыны? Прӧститчыны нин, гашкӧ...

Менам дзикӧдз жугыльмис лолӧй, пӧлатяс каян пос вылӧ и низгыртчи-пукси да синваӧс кутны ог вермы. Ӧти-кӧ, чожиньӧй жаль лои, кувны со кӧсйӧ, а мӧд-кӧ, мамукӧс гарыштісны да кырыштіс сьӧлӧмӧс:

— Оз лок мамукӧ тіянӧс видлыны, — ымӧстсис став ловтырӧн. — Сійӧс бара ыстісны сортовитны. Ми ас кежын колим бабуккӧд.

Ойя жӧ да, чожиньӧс босьтіс сэтшӧм кызӧм, семдалӧ да кызӧ. Гӧгӧрвои ӧд: менам кывъяс тадз мӧрччисны сылы. Дугді бӧрдны да збодерджык гӧлӧсӧн нин заводиті водзӧ висьтавны, думысь старайтча чожиньӧс лӧньӧдны. Мися, таво бара кыскасьны индісны да бур кӧть таво сетісны ён вӧлӧс, ассьынымлысь Воронкоӧс. Дедӧлӧн да пӧли мамлӧн на сійӧ быдтас, мамукӧс оз подведит...

Висьтала, а аддза — оз кывзы менӧ чожинь, нӧшта ёна семдылӧ. Но, вӧлӧмкӧ, кывзӧ менӧ чожӧ. Воськовтіс пӧлать пос дорӧ, ме дорӧ дзик, да малыштіс мышкуӧд и сойясті, лабутнӧя, меліа шуӧ:

— Но вот и бур, Воронкотӧ кӧ сетісны. Кыдзкӧ тӧлыс бара на кольӧ... Эн сэтшӧма шогсьы. И тэ, Ӧрин, лӧньышт вай... Лӧньышт, лӧньышт... Ставыс бур лоӧ... И тэ бурдан. Вайӧма жӧ нывкаыс тэныд лекарствосӧ. Паньышт да пӧжӧм йӧвнас кылӧд...

Сё дивӧ, сё дивӧ, чожӧлӧн лабутнӧй гӧлӧсыс, буракӧ, медбур лекарство вӧлӧма. Лӧнис ӧд чожинь, пошиктыштіс на недыр да бара юаліс менсьым:

— А батьыдсянь письмӧыс волӧ оз кӧть?

— Неважӧн на воліс Лӧкчимлагсянь. Ловъя батьӧӧй. Гижӧма, энӧ пӧ шогсьӧй ме вӧсна, асьнытӧ видзӧй.

Висьтала чожиньлы, а аддза: чожӧ мунӧ ен ув пельӧсланьыс да копырӧн чӧвтӧ пернапас.

Эз водзджык ни сёрджык, а буретш тайӧ здукас ме пытшкын «ме»-ыс лоис, буракӧ тырвыйӧ верстьӧӧн, мӧд мортӧс гӧгӧрвоысьӧн. Тайӧ здукӧдзыс тай некор некодӧс эг тадзи жалитлы, кыдзи ӧні чожӧӧс. Кодлыкӧ кӧ, мися, ӧні свет вылас делӧ, то, дерт жӧ, чожӧлы, ӧд сійӧ весиг лов шогсӧ пычиктыны ойӧстӧмнас оз куж, ас пытшкас видзӧ. Но сэк жӧ и, жалитӧмысь кындзи, мӧд мӧвп вирдыштіс юрын: чожӧлӧн ме дорӧ инмӧдчылӧмыс сетіс меным вын, надея и эскӧм: «Ставыс лоӧ бур». Сӧмын колӧ терпитыштны, кыдзи ӧні терпитӧ чожӧ. Со сійӧ лишнӧй ноксьытӧг, паникуйттӧг, спокойнӧя кыв-мӧд шуис меным да чожиньлы, и сійӧ лӧнис, и меным нин кажитчӧ, мый семилинейнӧй лампаыс ломалӧ югыдджыка, и керкаас бур чӧв-лӧнь нин ыджыдалӧ. И меным быть нин окота лои петавны мӧд керкаас да пыртны Ваня воклысь кудсӧ да сыын шобсьыштны.

— Чожук, чожиньыд унмовсис, — полӧмпырысь кайтышта ме, водзӧ мӧвпӧс горӧн ог висьтав, но чожӧ менӧ дзик пыр гӧгӧрвоӧ, пестӧ пӧнар да шуӧ: — Петалам!..

Ыркыд посводз вуджӧм бӧрын ми мӧд керкаасӧсь, кӧні посводзын моз жӧ кӧдзыд, но кӧні сы мында куд да сюмӧд и пу дозмук, и кытысь позьӧ аддзыны быдтор: кӧнтусь-анькытштӧ вомад сюйыштны, книга-тетрадьтӧ, медым вежӧр песыштны, киӧ позьӧ босьтлыны.

Топыд овмӧс, бур керка-карта и бур семья — зіль да киподтуя ныв-пиӧс чожӧ гозъялы козьнавлӧма олӧмыс. Мортыдлы ӧд медся бур козиныс сійӧ и эм, мый ныв-пи, кӧленасӧ водзӧ нюжӧдысьясыс, лоины, да нӧшта кӧ найӧ авъяӧсь, дзоньвидзаӧсь да туяна киподаӧсь. А тайӧяслӧн челядь киподтуйныс тыдовтчӧ со тані, гожъян керкаас, быдсяма дозмукъяс да кудъяс пӧвстас.

— Тайӧ Ванюш мастеритліс, а тайӧ Пашколӧн на уджыс. Шегъяссӧ Василей краситліс: краскасӧ пычкӧ да пӧжӧ вӧлі турунъясысь да бадь пу кырсьысь, — менам быд добра дорӧ инмӧдчигӧн кайтыштӧ чожӧ, да весиг нюмсер тӧдчыштӧ сук тошка чужӧм вылас. Гашкӧ, сы син водзӧ сувтӧ сійӧ кадыс, кор челядьыс посниӧсь на вӧліны да зілисны мыйкӧ вӧчны-мастеритны, ӧтсяма олӧмсӧ сиктса крестьянинлысь югзьӧдыштны-озырмӧдыштны. Эм тай, майбырӧ, озырлуныс паськыд енма-муа костыслӧн, аддзы сӧмын сійӧс да босьт.

Квайт челядьӧс чужтісны-быдтісны чожӧ гозъя, куим нылӧс да куим пиӧс. Медводзӧн чужас пи, Павел ним сетасны. Сэсся ныв Пелагея. Сэсся бара пи — Васька. Сэсся пӧдрад кык ныв — Дарья да Елена — менам мам да Елен соч (тані колӧ пасйыны, мый миян семьяын мамлысь чой-воксӧ ми тшӧтш шулам мамӧ моз сочӧн да вокӧн. Комиын вед мамыслысь вокъяссӧ ыдждӧдлӧны чож кывйӧн. А ми — вокӧн. Сідз нин миян лӧсьӧдӧма вӧлі мыйлакӧ).

Еленалы бӧрынджык став грездкодьнас выль ним сетасны — Елена Прекрасная. Сэтшӧм мича сійӧ вӧлӧма да варов.

Медбӧръясӧ бара пи козьналас Енмыс. Ваняӧн кутасны шуны. Дивуйтчымӧн пӧ сюсь да вежӧра зонка. Мыйкӧ кӧ кывлас — босьтӧма вежӧрас нин, сюркнялӧма пель саяс. Но регыд тешкодьтор сылысь пондасны казявны. Кытчӧ веськалӧ и мыйӧн веськалӧ, Ванюш пӧ бара нин рисуйтчӧ-серпасасьӧ. Книга-тетрадь коркаясыс, асланыс и суседъяслӧн керка стенъясыс — ставсӧ нин серӧдӧма. Карандашӧн, кирпич торйӧн, кӧрт тув йылӧн — мый ки улас веськалас. А тӧвнас, майбырӧ, лымъя эрдыс паськыд, и бедьтор пыр сюрас карандаш пыдди. Елена чойыс тай висьтавліс, тӧвнас пӧ миян ӧшмӧсъясысь ваыс бырлӧ вӧлі да ваысла Бубйӧ Кыдз гӧра горувті лэччывлім. Крепитам пӧ даддьӧ ыджыд пельса дай Ванюшкӧд чой горулыс шурк исковтам. Воам юкмӧс дорас да кӧшӧн ӧдйӧ и тыртам пельсатӧ. А сэсся пӧ заводитчас менам кӧйдлӧмӧй. Энлы пӧ, ме тані рисуйтчышта, свежӧй лымйыс сэтшӧм еджыд усьӧма, — шуас Ванюш, юкмӧс дорсьыс йитор кватитас дай чиркайтӧ лымъя берегсӧ. Заводитас кӧ, он другӧн нетшышт сійӧс сэтысь. Ме пӧ чеччала-горза: «Лок нин, кӧйді татчӧ!» А сійӧ: «Мӧдлапӧвса вӧрсӧ и грездъяссӧ серпасалі нин, коли нӧшта берег дорсьыс Сикокъяслысь ӧтка керкасӧ содтыштны».

Ванюшлӧн тайӧ абу чудитӧм ни вильшасьӧм, а ыджыд кӧсйӧм — серпасавны ставсӧ, мый аддзӧ да кылӧ, ӧд ставыс, мый кытшолалӧ сійӧс, мича, а мичсӧ колӧ кыдзкӧ быть петкӧдлыны.

Гырысьджык классъясын велӧдчигӧн сійӧ кокниа нин серпасаліс эз сӧмын вӧр-ва, но и книгаысь портретъяссӧ Пушкинлысь, Толстойлысь, вождьяслысь. Медыджыд кӧсйӧм сылӧн вӧлі — рисуйтны морт чужӧм, да торъя нин батьыслысь.

Ме ичӧт на вӧлі, но помнита, пырис кыдзкӧ ӧтчыд миянӧ школа бӧрас, а батьӧ буретш вайӧма кыськӧ Ленинлысь портретсӧ: сулалӧ сійӧ, кокыслӧн вуджӧрыс тӧдчыштӧ. Ляским стенӧ. Ваня тай пыригкостаыс и шай-паймуні. Тайӧс пӧ ме эг на аддзыв да эг на рисуйтлы. Дзик пыр пызан сайӧ пуксис, перйис карандаш да тетрадь. А миянын кык вой нин узисны кыськӧ Ленинградысь кык мужичӧй. Волӧмаӧсь карӧ делӧясӧн да со бӧрсӧ мунны оз вермыны, сибдӧмны. Туйсӧ турӧб тыртӧма, быть тан манитчы пока, кытчӧдз «утюг» оз кыскыны да писькӧдны машина туй... Аддзисны зонкаыдлысь рисуйтчӧмсӧ, сибӧдчисны пызан дорӧ, синъясыс гӧгрӧсмӧмаӧсь. Ӧтиыс кыськӧ пыр и вайис сӧстӧм кабала лист, шуӧ:

— А менӧ рисуйтан?

— Вай видла, — нурбыльтӧ зонка да дядьӧ вылӧ видзӧдыштӧм бӧрын чирк-чирк карандашнас. Збыль вед морт юр артмис, дядьыс кодь ныр-вома.

— Но и но! Да тэ жӧ талант! Кӧсъян Ленинградын художникӧ велӧдчыны? — юалӧны.

— Кӧсъя... — вашмунӧ зонка.

— Ми вермам ӧні жӧ тэнӧ сьӧрысь босьтны! — кыпмуніны дядьӧясыд.

— А, чайтанныд, батьӧ менӧ лэдзас? — мудериника нюммунӧ Ваня.

Веськавліс Ваня вокӧ Ленинградад, да эз художникӧ велӧдчыны, а дорйыны сійӧс фашистъясысь. Сэтчӧ и ловсӧ сетіс кызь арӧсӧн.

Эз ло кузь нэма и чож-чожиньлӧн шӧркост пиыс, Василейыс. Комынысь унаыс эз на жӧ вӧв, кор пуля мырддис сылысь олӧмсӧ. Тайӧ эз ло фронт вылын, а горт шӧрас. Учителяліс Визингаын. Кодлы туйсӧ пӧперегалӧма? Петалӧмаӧсь гӧтырыскӧд колхоз собранньӧ вылӧ. Муртса пырӧмны гортас. Восьса ӧшинь пырыс и шковгӧмаӧсь. Кык посни челядьӧн коли том гӧтырыс. Сирӧтаяс... Кытчӧкӧ татчӧ карас пышйылісны Визингасьыс. Туй помныс налӧн пӧшти вошлі, йитӧдыс накӧд дыр эз вӧв. Кадыс сэки сэтшӧм вӧлі — гудыр, уна семьяын полісны ӧта-мӧдыскӧд ясыд йитӧдъясӧн овны.

Стӧча кӧ шуны, и коймӧд быдтассӧ чожиньяслысь, менсьым мамӧс, сійӧ кадыс жӧ виис 39 арӧсӧн. Эз пуля помысь мамӧ кув, а сьӧкыд уджысь да лёк йӧз увтыртӧмысь кадсьыс водз косьмис. Сідз шусяна «народлӧн враг» гӧтырӧн ӧд мамук вӧлі. А «народ враглӧн» семьяыс — гӧтырыс, челядьыс — мед тшӧтш жӧ эз мешайтны стрӧитны социализм. Татшӧм мӧвпсӧ и меным сизим арӧссянь дольлісны, йиджтӧдлісны лыӧ и куӧ, а ме со, асныраыд, эг кув сэки ичӧт чойӧ да вокӧ моз ни тшыгъялӧмысь, ни биа висьӧмысь, ни туберкулёзысь. Гашкӧ и, Енмыс нарошнӧ видзис, мед ме ӧні ӧти бур кыв кӧть верми шуны зэв бур морт йылысь, менам чожӧ Ксенофонт Прокопьевич Лушков йылысь, да сылӧн быдтасъяс йывсьыс.

Квайтнанныслӧн тай аслас судьба и аслас олӧм. Куимнанныслӧн кӧ дженьыд нэмныс вӧлӧма, то мӧд куимыс олісны дыр да, позьӧ шуны, сьӧкыд, но интереснӧй олӧмӧн.

Елена Прекрасная и ӧні на ловъя, кӧкъямысдас арӧс тыртіс, а старуканас, пӧчӧнас шуны быттӧ и неокота на, век чужӧм вылас зэв мича, и юр вежӧрсӧ пӧрысь руыс абу на дзугӧма. Но, дерт, кӧкъямысдасыд абу дас кӧкъямыс, и олӧмыс изліс-песліс жӧ вит челядьсӧ быдтігӧн. Но, слава Богу, ӧні нин позьӧ шуны: бур челядьӧс лои быдтӧма, быд боксянь кӧть видзӧдлы — сюсь вежӧраӧсь, зільӧсь, пӧслукманӧсь, бур сьӧлӧмаӧсь. Ӧнія том йӧзтӧ он на и быдӧнӧс татшӧмнас шу, а Елена Прекраснаялысь позьӧ шуны. Сенӧ батьыс моз сійӧ абу жӧ некор лэптылӧма кисӧ ни гӧлӧссӧ челядь вылас. Да и верӧссӧ сылы Ен сетлӧма вежавидзысьӧс жӧ. Дерт, война вылад ранитчылӧмыдлӧн слабджык вӧлі здоровйӧыс, водзджык кувсис, но пока ловъя вӧлі, кыскисны семейнӧй телегасӧ гознаныс ӧтсӧгласӧн. Гозъя кост шудыд ӧд ӧтсӧгласын и эм, дай ӧтсӧглас олӧмыс и бур челядьтӧ быдтӧ. Не кӧ медічӧт пиыс (сійӧс неважӧн виисны), Елен сочӧс эськӧ позис шуны шуда нывбабаӧн. Да со тай нэм пом кежлас кутшӧм шог олӧмыс дасьтӧма. А мед на олас да бур уставнас внук-внучкасӧ, бабӧн шуысьяссӧ, велӧдас мортӧн лоны. Мортӧн, а не прӧста сідз — ловъя жывӧтинаӧн, кутшӧмъясыс ӧні том йӧз пӧвстас унаӧн лоины.

Абу грек бур кывйӧн казьтыштны и Палӧ сочӧс. Пелагия Ксенофонтовна — менам вежань, пыртлӧма на менӧ вичкоын. Шуд вылӧ, служитӧма на сэки Кебра вичконым да. Сы бӧрын регыд и службасӧ дугӧдасны, а сэсся и чашъясны-косявласны, весиг взрывайтлӧмаӧсь, оз пӧ бурӧн сетчыны кирпич стенъясыс да. А кутшӧм ӧд вылын юра вӧвлі! Сійӧ кӧлӧкӧльнясянь Визин и Чукаыб тыдавлӧмаӧсь. Пыралӧ тай йӧй руыс оз сӧмын ӧти мортлы, а и унаӧс шымыртлӧ да ӧтувтлӧ йӧйталӧм вылӧ. Мый и нӧшта шунысӧ кужан?

Шулӧма Палӧ вежаньлы кузь олӧм вуджны. 90 арӧсӧдз оліс, а кувтӧдзыс кык во водзті сӧмын и лои миян аддзысьлӧмыс да сьӧлӧмсянь юасьӧм-висьтасьӧмыс. Водзтіджыкыс шочиника да аддзысьлывлім жӧ, дерт, но артмывліс син пыр нуӧм да кыв-мӧд шуӧм сӧмын. А сэкисӧ, кувтӧдзыс кык во водзтіыс, кыкнанным ӧта-мӧдлы гуг и бан лов пытшкӧснымӧс восьтімӧ.

Зэв интереснӧя да сьӧлӧмсяньыс Палӧ вежань сэк висьтасис, да ӧні мем окота сылысь висьтасьӧмсӧ дженьыдика казьтыштны.

— Квайт чоя-вока мам-батьлӧн быдмим да эг кывлӧй ай-мамлысь зык-шум ни скӧр да пеж кыв. Чоя-вокаяс сӧгласӧн олімӧ и. Да кор, шу, и сюрліс миянлы кадыс вильшасьныыс да пинь-гыжсӧ петкӧдлыны? Единоличнӧя на вед сэк олімӧ. Уджыс и челядьыдлы юр выв тыр вӧвлі. Тулыс, гожӧм и ар — град йӧрын, видз вылын, гумла вылын, скӧт картаын. Кузь тӧвся рытъяссӧ бара: печкан дорын, кысян стан дорын. Мамӧ мастер вӧлі чулки-кепысьтӧ кыны, миянӧс тшӧтш серӧдны велӧдӧ. Зонкаяслӧн асланыс удж — грамотаӧ сюйсьыны да туис-чуман мастеритны. А мыйта и нюдз бадь вож да пу вужъяс заптасны! Кыӧны кӧренник кӧрзинаяс, дозмукъяс, кудъяс. Йӧгсьыд кымын и кӧш вӧчлісны да кымын и пань-пурт йылӧн серӧдлісны. Авъяӧсь да зарни чунь помаӧсь вӧліны вокъяс. А ми, чойяс, — зарни юрсиаӧсь. Тулыснас войпук вылӧ петны пондам дасьтысьны, лэдзам кӧсаяснымӧс, зуавны кутам да быттьӧ куим зарни сю кольта сувтӧдӧмаӧсь, кок под йылӧдз юрсиясным. Батьӧ вӧлі мурӧктас, шуас:

— Но, рочаканьяс, таво ярманга дырйи юрсианыд мича лента куимнанныдлы судзӧда!

Войпукны петам куим чой, сьывны горӧдам: гӧлӧсъяс мылаӧсь, вынаӧсь, йӧлӧгаыс Буб кузя Вичкодорӧдз и Мельниковчиӧдз разалӧ-паськалӧ. Грездса кӧзяйкаяс кутасны шуны асланыс челядьлы:

— Сенӧлӧн нывъясыс кодакӧкості удитӧмаӧсь нин идрасьны дай ужнайтны, горалӧны нин Кыдзув гӧра йылын. Тэрмышсьӧй и ті, петалӧ да гажӧдчыштӧ.

Ме эг ёна мича вӧв. Далю да Елен мичаӧсь, а ме ичӧтик ныра. Зато гӧлӧсӧй! Ӧні на гора да мыла гӧлӧсаяссӧ нимтылӧны сиктын «Сенӧ Палӧ гӧлӧсӧн». Со тай, ачыд аддзан, пӧрысьми-косьми, корпаӧй сӧмын кольӧма, а гӧлӧс век важ моз жынгӧ. Колӧкӧ, и дӧзмӧда на гора сёрнинам?

— Мый тэ, вежаньӧ, висьтась, висьтась, кывза. Кутшӧмджык сьыланкывъяс ті сэки сьывлінныд?

Сійӧ чӧв олыштӧ, сэсся шуӧ:

— А быдторсӧ сьывлім. Мамӧяс «Пӧ-румки, бабушки, пӧ-румки, Пахомовна» сьылӧны, а ми — «Сад йӧр гӧгӧр, град йӧр гӧгӧр» либӧ «Рыт нин кутіс локны». А медрадейтана сьыланкыв менам вӧлі «Кӧкӧ-кӧкӧ». Буди, и кывъяссӧ асьным лӧсьӧдлім-а. Миян ӧд грездӧ кӧкӧм шыыс зэв ясыда картасай вӧрсянь юргыліс.

Кӧкӧ, кӧкӧ, мыйла кӧкан?

Тувсов вӧр-васӧ шызьӧдан.

Нылӧ, нылӧ, мыйла бӧрдан?

Менсьым сьӧлӧмӧс кырлӧдлан.

Зонмӧ, зонмӧ, кытчӧ мӧдан?

Менӧ ӧтнамӧс эновтан.

Ог эновт, ог, сьӧлӧмшӧрӧй,

Регыд ветла дай бӧр локта.

Ветла дай регыд бӧр локта,

Югыд лунӧйкӧд ӧтувтчам...

Сьылӧ Палӧ вежань, и оз эскыссьы, мый татшӧм сӧстӧм да мыла гӧлӧс вермӧ петны со этайӧ пӧрысьмӧм-косьмӧм нывбабасянь. А сійӧ сьылӧ и синва тусьяс визувтӧны чужӧм кузяыс.

Сідз жӧ другӧн, кыдзи заводитіс, и помаліс сьылӧмсӧ да збодер гӧлӧсӧн водзӧ висьтасис:

— Ме медыджыд, меным медводз и верӧс сайӧ петны. Ой, мый и сӧра, кутшӧм верӧс сайӧ? Мусмимӧ ми ӧта-мӧдлы расчойса ӧти зонкӧд. Нимыс Петыр. Ачыс лӧсьыдик, варовиник, кодлысь колӧ вежсӧ петкӧдлас. Кикутлӧмкодьыс эськӧ и вӧлі, да венеч улас пыравтӧм лои, кӧть и кынӧм тӧдчӧ нин вӧлі. Чужӧма выль олӧм менам да Петрованлӧн йитчылӧм-инмӧдчылӧмысь. Аддза, абу сійӧ менам морт, нига вылӧ видзӧдысь. Кӧсъя пӧ ставсӧ тӧдны, мый свет вылас керсьӧ, сійӧн и школаӧ ветла да лыддьыся. Кытчӧкӧ карӧ нин велӧдчыны ветліс, ме удиті нин Катьӧӧс сылы козьнавны, а сійӧ...

— Питерӧ позьӧ казеннӧй тшӧт весьтӧ ветлыны велӧдчыны. Кыдзи нӧ татшӧмторсьыс ӧткажитчыны позьӧ? Бур судьбалӧн бур козинысь? А, Палагея? Ог мун — сьӧлӧм косьмас, и тэ кӧ мекӧд он мун — тшӧтш косьмас. Вай жӧ нывторйӧс босьтам сьӧрысь дай мунам. Олам кыдзкӧ кык вотӧ.

— Мый тэ, Петрӧван, ог бара-й ме. Ог кӧсйы лоны тэныд, вӧльнӧй тӧврулы, голяад сийӧсӧн. Мун велӧдчы, лэбав, лэбавны кӧ тэнӧ чужтылӧма. А ме, неграмотнӧй бабаыс, мый сэн кута вӧчны?

— Ок, Палук, асныра ныв! Радейтан кӧ, он жӧ ог-тӧ шу. Ме вӧд тэныд отсала. Да тэнад гӧлӧсӧн тэ ещӧ Марьинскӧй театрын на кутан сьывны да став Питерыс тэӧн кутас любуйтчыны!

...Эг мун сыкӧд. И бӧрас на во вит чуксаліс — эг кыпӧдчы. Мыйла сэтчаньсӧ? Тані овны ме чужлӧма. А тані олӧмыс — абу жӧ преник йирӧм. Абу гӧтыр, абу дӧва. Кага быдмӧ, мам-бать ышлолалӧны, суседъяс кӧсӧя видзӧдлӧны. Ӧтчыд сплав вылӧ Сыктыл кузя ветлі, тӧдмаси ӧти зонкӧд. Горттӧм-позтӧм шусьӧ, а сідзсӧ туянакодь мортыс. Вайӧді гортӧ сьӧрысь, мам-батьлы шуа:

— Зятьӧс тіянлы вайӧді, Иван нимыс, примитӧ кӧть энӧ...

Керкатор аслынымлы пуктім грездсяньыс неылӧ Ютамас дорӧ. Ва эм, вӧр матын, том ки-кок сьӧрысь, уджыс муас. Олам! И олім... Ваня пи нин гозъя кост йитӧдысь чужис. Катьӧ, воддза грекӧй менам, ой шурыд-зіль, быд уджын отсӧг. Да эз тай сетны овнытӧ, война би ӧзтісны. Не кӧ войнаыс, гашкӧ, ӧнӧдз олім-вылім, тшынасим и пӧжасим, быдтысим и гӧтралім. Да абу судьба. Эз вайлы юрсӧ биа тыш вывсяньыс Иванушко. А ме вот ола, регыд ӧкмысдас тырас. Мусӧ люкавтӧдз на, гашкӧ, кута овны. Бабӧн шуысьяс нин эмӧсь и налӧн челядь, а Петрӧванӧс ог-ог дай тӧд вылӧ уськӧдла: кӧні, мися, да ловъя абу умная головушкаӧй? Коркӧ тай война каднас на ӧти сусед кутіс юавны, кутшӧмкӧ пӧ Шадрин, герой-панфиловец, Москва дорйӧма. Абу-ӧ сійӧ тэнад Петрӧваныд случайнӧ? Ой вед, сійӧ кутшӧм жӧ и вӧвлі! Сійӧ кӧ быттьӧ геройыс, абу и дивӧ!

— Колӧкӧ, и сійӧ, да меным мый висьталан? Абу ӧд сійӧ менам. Менам Иван... «Кӧкӧ, кӧкӧ, мыйла кӧкан?..» Ассьым олӧмӧс нывдырйи и сьывсьылӧма. Катьӧ нин со, нылукӧ, Петрӧванлӧн козиныс, таво босьтіс дай кулі, а ме ловъя на век. Бур ногӧн кӧ, меным сыысь водзджыкыс колі кувны, да он на тай... Кыдз Ен шуӧма, сідзи и олан мортыд. Судьба...

«Кыдз Ен шулӧма» да «судьбасьыд он пышйы» кывъястӧ тшӧкыда кывлан сиктса аньясыдлысь. А тадзи-ӧ думайтліс ассьыс олан туйсӧ вуджигӧн чож-чожиньлӧн медводдза чужтасыс, Пашко вокӧ? Сійӧ ӧд кузь нэма жӧ вӧлӧма да дыр жӧ оліс. Эз аслас муса грездын да ас йӧз дорын, а кӧнкӧ бокын, Сибырын, Челябинск карын.

Дас нёль арӧс сылы вӧлӧма, кор батьыс зимогоритны мунігас босьтас сьӧрсьыс и писӧ. Гырысь семьяа коми мужикыдлы пӧшти быд тӧв ковмылӧма эновтны гортсӧ да корсьны кынӧмпӧт кыськӧ бокысь. Сибыр-Уралыд киподтуя чожӧлы тӧдса нин вӧлӧма... Кыті подӧн, кыті чугун туйӧд, воӧдчасны Екатеринбургӧдз, а сэні поездсьыс петігӧн и тшапкасны: колӧны пӧ царӧс да Отечествоӧс дорйысь войтыр. Заводитчӧма империалистическӧй война. Зонка коляс ӧтнас — зептас грӧш ни кӧпейка. Весиг и нянь крӧшкисӧ медбӧръясӧ лои пӧсь ваӧн кылӧдӧма. Йӧз эськӧ гӧгӧр, да налысь сёрнисӧ Пашук дзик оз гӧгӧрво. Он на юав ни висьтав.

Кыдзи бара сэки том детинкаыд, коньӧранӧй, тайӧ джаггӧрӧдсьыс мездысис? Мамыс тай вӧтасьӧма вӧлі да висьтавліс-а, быттьӧ пӧ Пашукӧ менам, питорйӧ, куш ӧтнас гумна кодь паськыд улич вылын да ӧтторъя ассьыс юрсисӧ чашнитӧ-нетшыштӧ. А синваыс кок улас анькытш тусь гырся гӧгыльтчӧ.

Сідз кымын, гашкӧ, и вӧлі, да абу тай прӧпадитӧма. Ӧд мышку саяс нопйын вурсян машина вӧлӧма, да кужыштӧма нин «Зингерлӧн» кӧзяиныс сійӧн вӧдитчыштны. Бур йӧзыд век жӧ аддзысясны, коми морткӧд тӧдмӧдасны и.

30-ӧд вояс заводитчигӧн Павел Ксенофонтович вӧлӧма нин главнӧй конструктор-шӧрасьысь став Сибырса да Уралса военнӧй округъясын, вӧлӧма сылӧн аслас самолёт да лэбавлӧма, кытчӧ чукӧстасны. Сійӧс ёна донъявлӧмаӧсь сы вӧсна, мый кужлӧма лекалӧнас уджавны. Сетасны пӧ ной поматӧ да шуасны: вӧч вит шинель. А сылӧн артмас квайт дай нӧшта на ыджыдкодь тор кольӧ. Шӧрасян ӧбледьыд сылӧн ӧти сантиметрысь паськыд шоча сюрлӧма.

Бӧрынджык Павел вокӧ пасьтӧдӧма сӧмын медгырысь военнӧй чинъяссӧ — генералитетсӧ. Ёна лӧсявлӧмаӧсь маршал Жуковкӧд. Маршалсянь Почётнӧй грамотаяссӧ да бур сиан автографъяссӧ ӧнӧдз видзӧны Павел Ксенофонтовичлӧн челядьыс да внучкаясыс.

Оліс нэмсӧ Павел вок Челябинск карын, гӧтрасьлӧма вӧлі роч красавица вылӧ, быдтіс кӧкъямыс нылӧс. Ёна кӧсйылӧма пиӧс, да абу и артмылӧма пиыд. Бракодел пӧ ме, шмонитлӧма вокӧ. Да шмонит кӧть эн — мый Ен сетас.

Гортас, Коми муӧ, волӧма кыкысь. Ӧтчыдысьыс войнаӧдзыс на. Нина гӧтырыскӧд да медпервой нывкаыскӧд. Ме ичӧт на вӧлі да ру пыр моз и помнита налысь волӧмсӧ. А мӧдысьыс волӧмаӧсь сійӧ жӧ нывкаыскӧд война помасьӧм бӧрас нин. Ме буретш сэк Германияын нин вӧлі да эз удайтчыв аддзӧдлыны найӧс. Висьталӧны тай вӧлі тӧдсаяс да рӧдняяс: Пашкӧ вокыд пӧ дзик комиӧн няръялӧ-сёрнитӧ, кӧть и чужан мусӧ челядьнас на эновтліс. А Павел Ксенофонтовичыс пӧ ошйысьӧма, ми пӧ ӧд сэні чӧлӧй коми котыр олімӧ, да кыдзи на и вунӧдан рӧднӧй кывтӧ. Чукӧртчывлімӧ пӧ, сьывлімӧ коми сьыланъяс и йӧктылімӧ коми кадрильяс, мойдлім и нӧдлім пӧ комиӧн. Ноко пӧ тӧдмалӧй, мый тайӧ лоӧ: «Гид тыр ыж, да ӧти бӧж?.. А кык мыльк костын сюзь буксӧ?..» И серӧктас пӧ зэв гылыда тайӧ нӧдкыв вылас.

Раскулачитӧм коми семьяяс сэтчӧ унаӧн веськавлӧмаӧсь, сэсся и кодкӧ ветлысь-мунысь, служивӧйяс да. Коми войтырыд тай быдлаӧ ёна нин паськалӧмаӧсь. Татчӧ, ас муӧ, этшаджыкыс нин кутіс кольны-а.

1989 воын Павел воклӧн сійӧ жӧ медводдза нылыс внучкаыскӧд, Светланакӧд, бара волісны Комиӧ, веськалісны «Куратовскӧй поэзия» праздник вылӧ. Ёна дӧвӧленӧсь колины. Светланаыс библиотекаын уджалӧ да сы мында коми книга нуис сьӧрсьыс. Кута пӧ коми литература да культура сэні паськӧдны-нимӧдны.

Окотапырысь эськӧ и ӧні воласны, да туйясыд донаӧсь лоины, сы ылнасяньыд рӧскодыс уна лоӧ. Но йитӧдъяс миян эмӧсь на. Машукӧ миян, Елена Прекраснаялӧн нылыс, Мария Лавровна, Визин библиотекаса уджалысь, сюсь вежӧрнас да бур сьӧлӧмнас зільӧ кутны рӧдвужкостса йитӧдъяссӧ. Таысь сылы ловъяяссянь аттьӧ, а мӧдаръюгыдӧ мунӧмаяссянь, колӧкӧ, и благӧслӧвенньӧ. Кувлытӧм ловъясыс пӧч-пӧльяслӧн, гашкӧ, и збыль ми вӧсна тӧждысьӧны да зільӧны отсыштны. Сӧмын оз ков вунӧдны найӧс — вужъяснымӧс миянсьыным. А быд пулӧн вожыс пашкыр, вужйыс кӧ пыдын да тшӧкыдджыка кӧ бурмӧдны пу быдманін мусӧ. Миян казьтылӧмыс и лоӧ му бурмӧдӧмыс.

Водзті да и ӧні на бур коми семьяясын помнитӧны да казьтылӧны пӧч-пӧльясыслысь сизим, а то и унджык на кӧлена. Он ӧд весьшӧрӧ кывлы, кыдзи мукӧд коми мужикыс асьсӧ нимтыштас: «Опоня Петыр Пиля Иван Володьӧн эськӧ менӧ шуӧны да...»

Та кузя кымынкӧ кыв нӧшта на шуа. Гашкӧ, пӧкаитчӧм кодь на и артмас, зэв этша тӧда аслам рӧдвуж йылысь да. Ичӧтдырйи кодӧс аддзывлі, тӧдышта, да и то водз лои мунӧма гортысь да унаӧнлысь туй вожъяссӧ вошті. А кодъяс эз нин вӧвны ловъяӧсь?.. Гарышті-ошкышті Сенӧ чожӧс, а кытысь сійӧ сэтшӧмыс лои, кодлӧн — сап нинӧм ог тӧд. А жаль... Водзті, кор позис ассьыныс на юасьны, тӧлкӧй эз тырмыв, а ӧні кватитчи, да гырддзатӧ кӧть курччы, некодлысь нин лои юасьныс. Позьӧ, дерт, архивӧ шыӧдчывны, лэдзӧны ӧні, майбырӧ, сэн лукйысьныд, да казеннӧй бумага кывйыд абу ловъя висьтасьӧмыд. Кӧть эськӧ верман и сэтысь мыйкӧ сэтшӧмтор на тӧдмавны, чуймӧданаӧс да, гашкӧ, и рӧдвужтӧ на нимӧданаӧс.

Пасибӧ Татьяна пӧли мамлы, висьтавліс аслас бать йылысь да. Пельмеговъяс найӧ вӧлӧмаӧсь, олӧмаӧсь Семановчиын. Батьыслӧн Васька нимыс. Сійӧ Васькаыс вӧлӧма первой мортӧн асланыс грездын, а, колӧкӧ, и вӧлӧсьт кодяс, коді вӧчлӧма трубаа пач. Водзті миян пӧч-пӧль пывсянын моз горъя пачӧн шонтылӧмаӧсь керка пытшсӧ. Ломтасны пӧ гортӧ да тшыныс пӧдтӧ, став керка пасьтаыд лайкъялӧ. Челядь и став ловъя пӧ ляскысяс джодж бердас, сэні синтӧ озджык сёй. И сідз, кытчӧдз пачыс оз ваймы. Сэки йӧзыс ёна висьлӧмаӧсь синъяснаныс.

Пӧлилӧн батьыс ӧтчыд ямщичайтігас веськалас Вяткаӧ, тӧдмасяс сэні ӧти купечкӧд, коді и велӧдас коми мужиктӧ трубаа пач вӧчны. Локтас гортас. А тӧв вӧлӧма. Телепит мужиклы олӧмӧ пӧртны Вяткасьыд кывлӧм-аддзылӧмторсӧ. А трубатӧ ӧд он на и нинӧм абусьыд вӧч. Кирпич колӧ, сёй. Лӧсалас дранеч кыз пожӧмысь дай труба кодьӧс вӧчас. Радыс челядьлӧн: тшыныс трубаӧдыс пӧтӧлӧкас кайӧ, оз сёй синтӧ. Да вед пуыд ачыс сотчӧ. Мед дзикӧдз оз ӧзйы пу трубаыд, ковмылӧма помсявыв ваӧн койны. Зато мыйӧн лымйыс сылас, став грездкодьнас сёй тальны да кирпич вӧчны босьтчасны.

Пӧчлысь тайӧ висьтторсӧ мыйла гарышті? Да сы вӧсна, мый пӧльлӧн пӧльыс, гашкӧ, медпервой мастеритліс куран ли, пиня ли, кӧлуй нӧшалан нӧш ли. Интереснӧ ӧд тайӧс ставсӧ тӧдны.

Ӧнія том йӧз (оз, дерт, ставыс), колӧкӧ, чайтӧны: му пуксьӧмсяньыс нин ставыс вӧлі, мый ӧні эм. А пример вылӧ вайӧда: медводдза автомобиль Кебра-матушкаад мыччысьліс, кор ме ар вита вӧлі. А ловъя самолёт видзӧдлыны став войтырыс чукӧртчылісны Касьвылӧ, Буб юдорса видз вылӧ. Сьӧкыда кага чужтысьӧс карӧ лэччӧдны вӧлі пуксьылӧма самолётыс. Вӧлі тайӧ 39-ӧд али 40-ӧд вося гожӧмын, война заводитчытӧдзыс на.

Ӧні коми войтыр оз сӧмын Москваӧ да Сочиӧ лэбавны, но и Нью-Йоркӧ да Рио-де-Жанейроӧ. Миян внукъяс, колӧкӧ, лэбасны нин мукӧд планетаяс вылӧ экскурсияӧн.

Тайӧ бӧръя мӧвпсӧ быттьӧкӧ мӧд свертӧкысь нин босьтӧма, но пыдӧджык кӧ думыштчывны, абу на и мӧдысь. Бӧръя кадас цивилизацияыс сэтшӧм тэрыб ӧдӧн восьлалӧ да зільӧ пӧдтыны став воддзасӧ, тшӧтш и туянасӧ да бурсӧ. Миян пӧч-пӧльяс эз вӧвны бӧбджыкӧсь ми дорысь. Ылӧ бӧрӧ кольӧмыс да водзӧ лоанаыс ӧд ас костас топыда йитчӧмаӧсь. А йитӧдъясыс — ми, ӧнія олысьяс. Миянлы и колӧ воддза олӧмсьыс туянасӧ корсьны да видзны вунӧдӧмсьыс. Тшӧтш и рӧдвужӧс да чужан грездъясӧс туялӧмӧн.

Гижӧдын унатор нин и лои гарыштӧмаыс. Но Кебра йылысь лои босьтчылӧмыс, да Кебраӧн и окота помавны.

Ӧні ми тӧдам (петавлісны гижӧдъяс): Кебра вӧлӧма шӧр нэмъясын нин зэв тӧдчана местаӧн, кор Роч муысь писькӧдчылӧмаӧсь Великӧй Устюг да коми муяс пыр Сибырӧ. Гашкӧ, сэки нин чужлісны татшӧм грезд нимъяс: Гӧриновчи, Гобовчи, Семановчи, Ждановчи, Клаловчи, Мельниковчи.

Тӧдмавны эськӧ, кытысь да кыдзиджык тайӧ нимъясыс артмисны. Шуам, Гӧриновчиас Гориновъяс овмӧдчылісны. Гориновыс и ӧні на уна миян сиктын. Семановчи — Семён нимысь либӧ жӧ Семёнов овысь. Ждановчи — Ждановысь. Комиын Ждановъяс эмӧсь, но Куратовоын бӧръя кадас, буракӧ, эз вӧвны. Збыль-ӧ вӧліны да кытчӧ вошины? А Клаловчиыс мый висьталӧ?

Тайӧс ставсӧ тӧдмавны зэв на и интереснӧй удж эськӧ вӧлі, шуам, ӧнія школьникъяслы. Вежӧра нывкаяс да зонкаяс Куратовоад быдмӧны. Колӧкӧ, и босьтчасны да тӧдмаласны асланыс рӧдвуж йылысь уна интереснӧйтор.

Татшӧм кӧсйӧм-корӧмӧн и окота помавны гижӧдӧс...