ВОШТІ ВӦЛӦС
Быгыльтчӧны-гӧгыльтчӧны лунъяс, вояс. Кольӧма нин нэм джын. И со нӧшта ӧти тулыс да Победалӧн лун. Ныр улын — «Паметь книгалӧн» куимнан томыс. Сэтчӧ пасйӧмаӧсь и менсьым батьӧс, дядьясӧс, чожӧс. Важӧн тӧда, кутшӧм томын да кутшӧм лист бокъясын на йылысь пасйӧдыс, но бара на быттьӧ медводдзаысь листала книгаяссӧ. Овъяс, овъяс! Мыйта усьӧмаыс! А вежӧр кудйын дзескыд нин, бара заводитчӧны пессьыны казьтылӧмъяс, вӧзйысьӧны ортсыӧ войнакадся челядьдырлӧн ойзӧмыс да синваыс, гыж ыджда ичӧтик радлунъяс да пӧдтысь гырысь шогъяс.
Тешкодь, а век жӧ казьтылӧмъясыс артмӧны югыд рӧмаӧсь. Ӧд сійӧ вӧлі челядьдырйи. А челядьдырыс мортлӧн, кыдз кӧть эн шу, а медся гажа да шуда кадыс.
Со и бара быттьӧ ме 14 арӧса нывка. Доддяла вӧв паськыд ӧдера телегаӧ. Вӧлыс, Ола Гнедко, зэв рам, лабутнӧй, но пӧсь сьӧлӧма, кывзысьӧ нывкатӧ, весиг быттьӧ ачыс сюйӧ юрсӧ сийӧсас, отсалӧ меным тшӧтш. Лэб увсянь мыччысьӧ мамӧ, петкӧдӧ моздорас турун да пуксьӧ телегаӧ, варовитӧ мекӧд:
— Водзджык и петам, мукӧд вӧлаяссӧ ог виччысьӧй. Сэні ӧд вӧтӧдасны. Мед ме парокод вылас ог жӧ сёрмы...
А шондіыс муртса на мыччысьыштӧма енэжтас сайсьыс. Ва руа, ыркыдкодь сынӧдын ӧвтӧ ловзьысь му дукӧн, тувсов дукӧн. Май ӧкмысӧд лун, 1944 во. Регыд гӧра-кӧдза. И лэччам ми мамӧкӧд Пустӧш улӧ, Пустӧш пристаньӧ шабді кӧйдысла. Шабдісӧ сэки колхозъяс уна вӧдитлісны. Лэччасӧ ямщик пыддиыс ме, мамӧ — пассажирка. Сійӧ Пустӧш пристаняс пуксяс пароходӧ да кывтас водзӧ, карӧ. Сэні сійӧс виччысьӧ ӧти морт, батьӧлӧн войнавывса ёртыс, кодӧс лун дас кежлӧ лэдзлӧмаӧсь гортас да лун-мӧд бӧрти бӧр нин мунас сэтчӧ, вир кисьтанінас, Кандалакша кар дорӧ пӧ.
Мам здук кежлӧ пыраліс гортӧ, бара мыччысис кильчӧ вылӧ. Ӧти киас петкӧдӧ ноп, мӧдас — вӧв вӧтлан орс.
— Вурун чулки юр да кепысь тай пукті, сэсся мыйкӧ кос паренча да порсь тшӧгтор... Он тай унатӧ пукты дона мортлы, асьным тшыгӧсь да, — ачыс аскӧдыс али меным висьталӧ мамӧ нопсӧ телегаӧ меститігмоз. — Дай ёртыс, пӧди, унатӧ оз и босьт. Привет-поклонсӧ тай ставсянь ыстам, — водзӧ варовитӧ мамӧ. А менам ӧтторъя паськавлӧ вомӧй, синва быдӧн дзолькнитӧ быд вом паськавлӧмысь. Эз пӧт унмӧй. Тӧрыт сёр лои водӧмыс да. Зорӧд пыдӧсъяс куравны ветлім ылі видзьяс вылӧ, мудзӧсь локтім дай нӧшта на пывсян ломтылім. Мудзвывсьыд да пывсян бӧрад чӧскыда узьсьӧ, а чеччӧмыс со лои водз. Но да нинӧм, абу ӧд тадзсӧ первойысь.
Мамӧ сӧлӧ телегаас, тшӧктӧ и менӧ:
— Но давай, нылук, мӧдӧдчылам.
Пӧрысь мам петӧма кильчӧ вылӧ, благӧслӧвитӧ миянӧс кузь туйӧ. Ичӧтик чой тшӧтш садьмӧма, тільӧ синсӧ, петӧ кильчӧ вылӧ:
— Мамӧ-ӧ!
— Ме регыд локта! — воча сылы шыасьӧ мам да шенасьӧ кинас.
И со ми вӧрзим. Ме, ямщикыд, быттьӧкӧнӧсь и збодералышта на, кыдзи сямма, шутёвтыштла на вӧвлы. Вӧв рӧдтӧ, но он на и ӧдйӧсӧ мун, туйыс ёнакодь кизьӧрмӧма, телега гӧгыльыс вӧйӧ пыдӧ. Но век жӧ мунам. Мамӧ тэрмӧдлӧ вӧлӧс: — Но, батько!
Сикт коли бӧрӧ. Гӧрд чой бӧрын нин. Ягпон ёль, Чукаб, а сэсся Визин, да вӧлись Пустӧш. Паныдасьліс ӧти машина, пошта новлӧдлысь, да Визинӧ воигӧн нин аддзылім нӧшта ӧти сибдӧм машина. Шоперыс бергалӧ дінас, вийсьӧ коньӧр ӧтнас. Мамӧ ойзӧ, жалитӧ сійӧс, ог пӧ вермӧй мортыслы отсыштны, пароходыс коляс, эськӧ кӧть сувтовкерлім да.
Пустӧш пристаньӧ воим лун шӧр гӧгӧрын. Часіыс вед сэки шондіыс и вӧлі.
— Парокодыс карас эз на лэччы? — Пустӧшын первой паныдасьысьлысь и юалӧ мамӧ.
— Эз на, час лунын ӧд локтӧ, — окотапырысь вочакыв сетӧ колоша гын сапӧга да мисьтӧм фуфайкаа, тэрыба восьлалысь тьӧтӧ.
— Но, слава богу, эг сёрмы, — радлӧ мамӧ да веськӧдӧ вӧвнымӧс дзик ва дорас нюжвидзысь склад дорӧ. Меным тешкодь, тӧдтӧм ставыс тані, а мамӧ быттьӧ ас грездын, удитӧма нин складад пыравны, кладовщикыскӧд сёрнитчыны. Со, восьса склад ӧдзӧс весьтын шенасьӧ меным: татчӧ пӧ, татчӧ вӧтлы вӧвтӧ!
Лои пӧлучитӧма кӧйдыс, сӧвтӧма доддьӧ. Ӧні позьӧ лэдзасьлыны да тэрмасьтӧг виччысьны пароход. Ми пукалам мамӧкӧд телега вылын кӧйдыс мешӧкъяс вылӧ лӧсьыдика меститчӧмӧн, нуръясям пӧжалӧм картупельӧн. Пӧсь кӧ вӧлі картупельыс, ёна и чӧскыд эськӧ, пызь моз паськалӧ, поткӧдан да. Вӧв нистышталӧ небыдик вом доръяснас турун сіяссӧ, мутшкӧ, фыркайтӧ. Орччӧн Сыктылыс туӧма-польдӧма, лӧсталӧ тувсов шонді водзас, посни гыясыс пыльсӧдчӧны-вильшасьыштӧны берегсӧ нюлігтыр. Тайӧ серпассӧ видзӧдігӧн он и куж думыштлыны, мый кӧнкӧ ылын мунӧ война, вир кисьтан тыш. И сэні менам батьӧй. Вермылас оз и пӧлучитны миянсянь ыджыд привет-поклонсӧ да ичӧтик гӧснечторнымӧс? Ловъя-ӧ? Мамӧ со виччысьӧ карӧ мунысь пароход. Тыдалӧ, мылаыс нин бырӧма, ӧтторъя видзӧдлӧ ю катыдлань, кысянь колӧ локны пароходыслы. Кодсюрӧ ветлысь-мунысьыд пыр эм, пристань дорӧ чукӧрмӧны йӧз, шуксьӧны нин и сиктса челядь, пароход встречайтысь-колльӧдысьяс. Со и кыр йывсяньыс челядь гӧлӧс горӧдіс:
— Койгортсаыд тыдовтчис... Тшыныс тыдовтчис, счас локтас!..
Шызьыштісны йӧз, шызис и менам мамӧ, лэччис телега вылысь, то вӧв ныр улысь турун сіяссӧ чукӧртӧ, то кӧйдыс мешӧкъяс лӧсьӧдыштӧ и сэки жӧ наказъяс сеталӧ меным:
— Тэ, нылукӧ, телега дорсьыд эн ылӧдз мун, видзӧд бура, не дай бог, эн жӧ вошты грузтӧ... Регыд ӧд воасны жӧ сэсся миян бабаяс, накӧд тэныд оз ло гажтӧм.
Сэки кӧйдыс складлӧн восьса ӧдзӧс дорсянь пондіс кывны гора гӧлӧс:
— Всё, игнася сэсся да аскиӧдз ог восьты.
Ружьеа кутшӧмкӧ дядьӧ пондіс пӧдлавны паськыд склад ӧдзӧссӧ, няжакылігтыр пӧдлыштсис ӧдзӧсыс, гуля-голя игнассис томаныс. Пӧдса ӧдзӧс дорас и кольччис сулавны ружьеа дядьӧыс.
— Кыдзи?! — уськӧдчис мамӧ кладовщица дорӧ. — А миян ямщикъяс регыд воасны.
— Аски асылӧдз ковмас налы виччысьны. Ме тайӧ пароходнас Межадорӧ, гортӧ лэччыла, мамӧ висьмӧма.
Кладовщицалӧн вочакывйыс эз радлӧдлы мамӧс ни менӧ. Ой-ой-ой, мый нӧ керны?
— Доддяся да муна МТС-ӧдзыс, сэні, гашкӧ, кодкӧ пӧпутчик сюрӧ.
Мамӧ ошкыштіс менӧ:
— Сідзи и вӧч. МТС-ас горючӧйлаыс миян вӧлӧсьтысь тшук кодъяскӧ воласны.
Тайӧ каднас пароходыс дзик нин пристань дорӧдз матысмис, тутӧстіс, сьӧд тшын трубасьыс чепӧсйис. Коркӧ-некоркӧ и сувтіс, лэдзисны трапсӧ, и со нин мамӧ, мышкуас нопторъя, кайӧ трап кузяыс. Ме мыйлакӧ ог мам йылысь думайт, а мӧвпала ас йылысь, мися, и ме лэчча арнас карас тшӧтш, пыра педучилищеӧ велӧдчыны. Ми, куим пӧдруга, важӧн нин та йылысь мӧвпалам.
Мамӧ бердіс пароход гырк пытшкӧ, и меным лои гажтӧм. Но со сійӧ мыччысис выліас, шенасьӧ да горзӧ меным:
— Мӧдӧдчы, инӧ, мӧдӧдчы! Мун доддясь!
— Мамук, бур туй! Да лок ӧдйӧджык бӧр гортӧ! — воча горза и ме сылы.
Регыд пароход вӧрзис. Вӧрзи и ме, доддялі вӧлӧс да. МТС-ӧдз Пустӧшсянь верст кык и эм. Муртса вои сэтчӧдз, чукабсаяс, пӧпутчикъяс аддзысисны, пӧлучитӧмаӧсь нин горючӧйсӧ, гортас мӧдӧдчӧны. А, видзӧда да, миян грездсаяс рӧдтӧны-воӧны буретш шабді кӧйдысла.
— Наталь тьӧтка, мый нӧ сэтшӧм сёрӧн? Кладовщикыс Межадорӧ муніс пароходӧн, складсӧ игналіс, — юӧрта ме налы.
Шогӧ усины бабаяс, да ӧд локтӧма кӧ, бӧр тыртӧг он кай. Вӧтлісны вӧвнысӧ Пустӧш пристаньлань, а ме чукабсаяскӧд мӧді гортлань.
— Визинын шойччыштам да вой кежлас узьны воам гортӧ, — варовитӧны ас костаныс чукабса ямщикъяс. А ме нӧ кыдзи? Да Чукабас и узя.
Воимӧ ми Чукабӧ пемыднас нин. Тувсов вӧвъясыд слабмӧмаӧсь омӧль кӧрым вӧснаыс. Тыра телеганад оз рӧдтыны — муртса восьлалӧны. Да и асьным ми, ямщикъяс, мудзим ёнакодь. Ме тай муртса удиті вӧлӧс лэдзны да керкаас пырны, пыр и лигышмуні. Кӧзяйкаыс, тьӧтӧ, кодкӧд ӧтлаын кайим МТС-сянь, меным мыйкӧ шуаліс на, ужнайтыштам пӧ да пӧсь ва кӧть юыштам. Но меным медся любӧ кывъясыс вӧліны «кай паччӧрас».
Дыр-ӧ узи, ог тӧд. Садьми кутшӧмкӧ сьӧкыд думысь: узя, мися, а телегасьыс кӧйдыссӧ кӧ гусялісны? Сэтшӧм пакӧсьт кӧ ӧд лоӧ, юрнад он мын. Чышкыштісны быттьӧ унмӧс, лэччи паччӧрсьыс. Шондіыс петӧма нин, югыд керкаас. Челядьыс и ачыс кӧзяйкаыс пасьвидзӧны идзас перина вылын, узьӧны. Ме тай зэв ньӧжйӧ кӧсйи ывлаас петны, да кӧзяйкаыд небось кылӧма, шыасис:
— Тэ, нылукӧ, садьмин ли мый нин?
— Петала, вӧлӧс видзӧдла.
— Ме неважӧн на петалі, ставыс лючки-ладнӧ, слава богу. Но, кӧсъян кӧ петыштлыны, петав инӧ да бӧр на водыштлы, шойччышт на.
Ме петі ывлаӧ. Вӧв гӧрӧктыштіс, менӧ аддзис да. Сылӧн ныр улас абу нинӧм, дай сетыштны нинӧм жӧ.
— Гнедко, батюшко, мӧдам жӧ вай гортӧ, ывлаыс тай со югыд нин, гортын кӧть мыйӧнкӧ рушкунымӧс тыртам, — шыася вӧв дорӧ, малала сылысь ныр-вомсӧ, бокъяссӧ, ӧттшӧтш и телегаысь кӧйдыс мешӧкъяссӧ лыддя-видзӧда.
Вӧв гӧгӧрвоӧ менӧ, ойя жӧ тӧлка пемӧс, сёрнитныыс сӧмын оз куж.
Мӧді доддясьны. Кӧзяйкаыс петіс кильчӧ вылас дӧрӧм мыг кежсьыс, лёзь юрсиа: «Бобукӧ, мӧдӧдчыны тай кӧсъян? Эн и пӧттӧдзыд шойччы», — жалитӧ сійӧ менӧ.
— Пасибӧ, зэв бура паччӧрад узи. Мӧдӧдчам, Гнедко, со гортысь гажтӧмсьӧма и.
— Но, сідзкӧ... Бласлӧ кристос, инӧ.
Гнедко тӧдӧ: гортӧдз абу нин ёна ылын, восьлалӧ пӧсь сьӧлӧмӧн, вӧтлӧм оз виччысь. Туйыс таті бур, лыаа местаясыс да абуджык жугалӧма мир туйыс. Шонді вӧр пуяс костті сявкйӧ-койӧ югыдсӧ. Вӧрлысь чӧв-лӧньсӧ торкыштлӧны сӧмын кысянькӧ котӧртлысь тӧвру да садьмысь лэбачьяслӧн жбыркнитлӧм. Гнедкокӧд меным абу гажтӧм. Восьлала сыкӧд орччӧн, то телегаӧ сӧвла, а думъясӧн гортын нин, чойяскӧд да бабӧкӧд, то мамӧкӧд карын, то батьӧкӧд эстчаньын, вир кисьтанінас, казьтыла сысянь медбӧръя письмӧ строчкаяссӧ: «Бур лун, бур час... Миян тані ӧні лӧньджык, сьӧкыд бойяс оз мунны... Терпитыштлӧй, регыд, гашкӧ, помасяс войнаыс, сылысь тӧв нырсӧ ӧд лои нин бергӧдӧма рытыввывлань, война ӧзтысьясланьыс». Гижӧдсӧ лыддя батьлысь, а сэсся и ачым, думысь, гижа батьлы письмӧ, корсяла скоднӧйджык кывъяс: «Батьӧ, миян вӧсна эн шогсьы, ми лючки олам, кывзысям мамӧс и бабӧӧс. Ме таво помала нин седьмой класс, кӧсъя велӧдчыны водзӧ, учительницаӧ...»
Думъясад ылалі да эг и казявлы, кыдзи туй помыс дженьдаммыштӧма.
Со нин и Ягпон ёльӧ воам. Крут таті чойыс, мед оз жӧ телегаыс вӧвсӧ таляв да мед оз скачит вӧлыс. Неыджыд зор менам дась. Чеччышті телега вылысь, зорсӧ, мися, телега гӧгыляс сюя. Видзӧда да, чой горулас, ёль пос вылас, зэв уна дядьӧ, заключённӧйяс, пукалӧны-шойччӧны, накӧд ружьеа кык дядьӧ-милиционер. Меным сэтшӧм гажа лои. Милиционеръяс дырйиыд некодысь ог пов, шышъяссьыс ни бубуляяссьыс. Шуӧны вӧлі: гажтӧмъяс пӧ олӧны Ягпон ёль увтасас, уналы каститчылӧ то бӧрдӧм-оллялӧм, то ойзӧм-чуксасьӧм. Коркӧ пӧ важӧн ӧти тьӧтлӧн нывкаыс ыждавны кутас. Мамыд и скӧрмас да тойыштас нывкатӧ ӧдзӧс мӧдарас благӧслӧвиттӧг да нӧшта вой улӧ. Гусяласны нывкатӧ бубуляясыс, нуасны асланыс позйӧ. Сійӧ нывкаыс пӧ быттьӧ ӧнӧдз век бӧрдӧ да чуксасьӧ.
Лэччам ми Гнедкокӧд чой горув. Сійӧ оз вартӧд, шлапсьӧдӧ-кыскӧ зорнад зэвтӧм телегасӧ, весиг быттьӧнӧсь шапсьыштны кутіс гӧныс. Ме восьлала водзас, кута вӧлӧс домӧдӧдыс...
Но, мый нӧ тайӧ?! Воим шор пос вылӧ, а сэні некод абу. «Кытчӧ нӧ вошины йӧзыс, а, Гнедко?» — шыася вӧв дорӧ гораа, шензьӧмӧйла гӧлӧс быдӧн лыбзьӧма. Мезді телега гӧгыльсӧ зорсьыд, шыбиті пос вылас, тур-тармуні уси сійӧ. Сідзкӧ, ог узь, кыла и аддза ставсӧ. Со и шондіыс вӧр пуяс йылын нин. Татшӧм шондінад нинӧмысь на повнысӧ. Такӧда ачымӧс и восьлалам Гнедкокӧд водзӧ чой паныдыс. А чой йылас, со, дзик туй бокас, и таръяс койтӧны, жбырк качлӧны сынӧдас, ӧта-мӧдыскӧд тойласьӧны. Ружьеа кыйсьысьыдлы тат майбыр. Воимӧ чой йылӧ, бара син водзысь вошины таръясыд. Мый нин тайӧ, ог узь, а вӧтася. «
Ог тӧд, дыр-ӧ тадз восьлалі. Буракӧ, дыр нин. Друг тай палялі быттьӧ, кватитчи, да муна нин асланым сикт кузя, куим керка нин бӧрвылын, водзын сиктӧй нюжвидзӧ, тшынасьӧны трубаясыс, кӧзяйкаяс чеччӧмаӧсь, ломтӧмны пачнысӧ. А вӧлӧй нӧ менам кӧні? Ме жӧ вӧла вӧлі, кӧйдысла Пустӧш улӧ лэччылім мамӧкӧд, мамӧ сӧліс пароходӧ... Чукабын узи... Вошті тай вӧлӧс, сё морӧ! Гашкӧ, додьнас и быдӧн конюшняас нин гургис-муніс да? Ок и серавны пондасны ме вылын, но пӧ тэ и ямщик! А кольччис кӧ сенопункт дорӧ турун сіяссӧ ӧктыны, тшыг ӧд вӧлі? А гусялісны кӧ вӧлӧс эсыйӧяс, бубыля-гажтӧмъясыс?
Ньылӧм-пӧсь чепӧсйис став яй пасьтала, ӧгравны пондіс ныр-вомӧй. Кытысь и корсьны вӧлӧс? Косала бӧрвыв, сенопунктӧдзыс котӧртла, абу кӧ сэні, вӧлись конюшняӧ...
Ойза, котӧрта туй кузя сенопунктлань, гӧньяла гӧгӧрпӧв. Абу, абу сенопункт дорын. Гнедко абу сэтшӧм вӧв, медым кытчӧсюрӧ сувтны, конюшняас жӧ, гашкӧ, муніс. Мед, серавны кӧ кутасны, мед сӧмын вӧлыс да кӧйдысыс эз вош-а. А вошті кӧ? Мый и лоӧ? Ойя!
Бӧр нин сиктлань котӧрта, ойза. Медводдза керкаыс Сандыр Петырлӧн, улича кодь сэті и телега туй пырӧ сэтчӧ, но дзӧръялі-видзӧді — абу. Водзын Питильлӧн керка-картаа овмӧсыс, сэн нинӧм жӧ сэтшӧмторйыс оз тыдав. Котӧрта водзӧ. Зӧтин Иванлӧн керкаыс. Коркӧ татчӧ идзас тыра доддьӧн кежліс нин менам вӧлӧй. Колӧкӧ, тайӧ Гнедкоыс жӧ и вӧлі? Быд ар тані капуста солалӧны. Совсӧ нювны пӧ унаысь кежалӧны вӧвъяс, кӧзяйкаыс сэк шуліс. Кежи Зӧтин Иван уличӧ, ымӧсті. Дзик лэбув дорас телегаа вӧв сулалӧ, мутшкӧ турун. Бур юр ыджда тані туруныс Устя тьӧткалӧн.
— Гнедко, Гнедко, — кайтышта ӧтторъя да малала сылысь ныр-вомсӧ, а синва тюрӧ и тюрӧ, и вомӧй дась нин пыльснитны, Гнедколысь сюсьлунсӧ пасйыштны.
Коркӧ кості ӧд кольӧма менӧ, ас мӧвпӧ вӧйтчӧматӧ, да со и воштысьӧма, вердчӧ йӧз йӧрын...
