ВАЖ ФОТОКАРТОЧКА
Тайӧ висьтсӧ сиа Киселёв Борис Васильевичлы, Сыктывкарын СМЗ-са рабочӧйлы, Ленин ордена кавалерлы
Глянецтӧм, вӧсни, омӧлик бумага вылын — рудіник вуджӧр кагаа нывбабалӧн. Мышкас челядь киӧн гижӧд:
Тайӧ фотокарточкаыс куйліс миян семейнӧй альбомын со кымын во нин. И друг кодкӧлунӧ аддзи ме сійӧс ёг дозйысь косявлӧм да чабралӧм бумагаяс пӧвстысь.
— Тайӧ нӧ карточкаыс кыдзи татчӧ веськалӧма? — юала пи-моньлысь.
— Шыбитімӧ, — нюмъялӧны гозъя. — Ми выльысь тэчим альбомад став карточкаяссӧ, а сійӧс, мисьтӧм да, шыбитім.
— Шыбитінныд... — сӧмын и верми кайтыштны. Мыйлакӧ и горш дін гӧрддзасис. То ли челядь вылӧ забеднӧ лои, то ли ас вылӧ дӧсада босьтіс: эг вермы висьтавны ме налы, медым сьӧлӧманыс йиджтысис, кыдзи чужис тайӧ карточкаыс да ветліс-путешествуйтіс, колӧкӧ, свет джынсӧ да бӧр локтіс гортӧ. И со, ӧні шыбитӧмны...
Кокни, дерт, шыбитнытӧ мисьтӧминик карточкатӧ, сӧмын тай он нетшышт да шыбит вежӧрсьыд сійӧ ставсӧ, мый йитчӧма менам тайӧ фотоыскӧд. Сы вӧсна мый тайӧ карточкаыс менам челядьдыр, менам мам-бать, миян семья йылысь.
А семья миян ыджыд вӧлі. Мам да батьысь кындзи, чӧлӧй арава челядь. Ставныс нывкаяс, еджыд кудель юра, зумыдик квайт нывка. Ме — медыджыдыс.
Бура помнита, кыдзи мама миян пӧшти быд во козьнавліс мем выль ичӧтик чоюкӧс и ме быд пӧрйӧ петавлі грездӧ да ошйысьлі аслам кодь жӧ нывка-пӧдругаяслы мамӧ козинӧн.
— А мамук миян бара аддзӧма ичӧтик чоюкӧс лясниысь!
— Но-о, Анналӧн, инӧ, бара нывка чужӧма? — шыасьліс сэтчӧ кутшӧмкӧ тьӧтӧ да заводитліс дивитны батьӧӧс:
— Габӧ Васькаыс тай нӧ, чурки-буди, зэв лӧсьыд, ён мужик-а, сӧкъя тшакыд, питӧ оз вермы вӧчны! Нёльӧд ныв нин!
Нёльӧд бӧрад чужис и витӧд. И бара нывка. Сэки веськыда нин синмас бать вылын пондісны серавны:
— Эк, Василей тэ, Василей! Бракодел!
Батьӧ миян эз вӧв ёна варов, но татшӧмъясыдлы воча кывтӧ аддзыліс жӧ: — Тіян бур пиянлы ӧд колӧ жӧ быдтыны невестапуяссӧ, — шуас и сэк жӧ шылькнитас ыджыд кинас сяввидзысь еджыд юрсисӧ сы дорын гартчысь нывкаыслысь. — Со, шу, ми кутшӧм шаньӧсь да, абу ли мый невестапуяс?
Батьӧ миян ёна радейтліс ассьыс крепыдик, визув нывкаяссӧ и пыр новлӧдліс сьӧрсьыс то ӧтиӧс, то мӧдӧс, а то и став аравасӧ аскӧдыс босьтас. Грездӧ петӧ — сыкӧд нывкаясыс, горт гӧгӧрын мыйкӧ керны — бара жӧ сыкӧдӧсь. Пес пилитӧ — мӧд пила воропсӧ ме кута, медыджыдыс, ӧстальнӧйыс ставныс гузьялӧны, пес чуркаяссӧ лэбулӧ новлӧны. Картупель кӧ мудъям али пуктам-босьтам, нывкаяс бара жӧ сильӧпиян моз кодйысьӧны бать-мам гӧгӧр. Колхоз му вылӧ и то вӧлі петкӧдас. Мед пӧ велӧдчасны уджавнысӧ. Менӧ, медыджыдтӧ, новлӧдліс весиг кыйсян-вийсянінъясті. Тулыснас, муртса ю воссяс, нуӧдӧ нин менӧ:
— Ветлам, гашкӧ, сакасьны да? Бура туӧ ваыс, шедыштас, колӧкӧ, мыйкӧ.
Кутас рӧмдыны, и ми батьӧкӧд туйынӧсь. Верст нёль колӧ мунны юӧдзыс. Батьӧ нопъя, водзас восьлалӧ. Ме тірӧда-котӧрта бӧрсьыс. Чӧв олам. Некымынысь и торклас батьӧ чӧв-лӧньсӧ:
— Вӧтчан? — юалас мелань бергӧдчыштлӧмӧн. — Эн мудз?
— Эг. Вӧтча...
— Регыд нин воам, со, видз кушыс тыдовтчис нин.
Видз вывті мунны кокниджык дзескыд вӧр туй дорысь. Абу няйт. Колян вося турун подйыс лӧсьыдика дзобнитлӧ быд воськолысь, чавкайтӧ кок улад тувсов ваыс. Зато вадор тӧлыс ярджык вӧр пытшкын серти, чуть оз пӧдты. Апыштан сынӧдсӧ да сапсьӧдан-вӧтчан кузь воськола батьыд бӧрся. Со и берегыс. Кодӧнкӧ пестылӧм бипур чискӧ, муртса труньгыштӧ тшыныс.
— Вай шойччышт дась би дорас, дай кыйсьыны кутам, — шыасьӧ батьӧ и, сапӧг нырнас бипурсӧ чукӧртыштігмоз, лэдзӧ нопсӧ пельпом вывсьыс. — Мун лӧпторъяссӧ чукӧртышт да шыбит биас, ме сакпу бурджыкӧс корсьла...
Вой кежлас ёнакодь ыркӧдӧма ывлаыс. Ӧдйӧ мунігад он казяв, а кыдз би дорад сулалыштан да вешъян бокӧ, сразу дрӧжыд босьтӧ. Но батьӧлӧн сакпуыд со дась нин, и некор дзик бипур дорад сулавны. Удит сӧмын вӧтчыны сы бӧрся. Ваыс туӧма, сьӧд гудыр муткырасьӧ. Ой, пӧди, мыйта чериыс! Но батьӧ оз на кытчӧсюрӧад сувт. Тӧдӧ, кытысьджык колӧ гумовтны. Сувтас кӧ, черитӧгыд оз нин лэпты сактӧ. Оз сӧмын гӧрд бугыля кельчияс да ляпапиян тіракывны, муткырасьӧны и сой кызта сиръяс.
— О, этаысь черинянь нин позяс пӧжавны! — ыджыдджык сирыдлы радлӧ и батьӧ. А ме йылысь и сёрни абу, чеччала да чилза быд черилы. Миян гӧлӧсъяс кыдзкӧ дышиника разалӧны туӧм ва весьтті, и мукӧддырйи менам горӧдӧмӧй йӧлӧгаӧн бӧр локтӧ эстчаньсянь, ойдӧм мӧдар берегсяньыс.
Мездам сакнымӧс шедӧм чериысь да быдсяма нюйтсьыс, и батьӧ водзӧ восьлалӧ берег пӧлӧныс, лӧньджык куръя корсьӧ. Сылы мый, кутшӧм кӧть паськыд шор оз паныдась, сакпу вылас мыджсьӧмӧн чеччыштас дай. А мем колӧ шор катыдсӧ сэтчӧдз котӧртны, кытчӧдз он вермы вуджанін аддзыны али чеччыштны шор вомӧныс. Муртса локтан берег йылас батьыд дорӧ, а сэн бара нин ызгӧ-бузгӧ шор. Но и но, кытысь та мында шорыс!..
Гожӧмнас черитӧ кыйны лӧсьыд. Сьӧд тыӧ ботайтчыны мунам. Батьӧ сулалӧ пыж шӧрас, катӧ ты веркӧстіыс, вӧйталӧ ботансӧ. Сэсся заводитӧ бурсйӧдлыны, повзьӧдлыны-вӧтлыны черисӧ вӧйтӧм ботанланьыс. А ме берегас жар бипур дорын нокся, гыч юква пуа. Сэтшӧм чӧскыд дук нин ӧвтӧ рачысь, а батьӧ век на ты шӧрас бурсйысьӧ. Ме гыньыкта дульваӧс и вешъя бипур дорысь. Но сэн номъяс дзик пыр заводитӧны дӧзмӧдчыны. Чеган бадь вож, и сійӧн ӧвтчигтыр видзӧдан-видзӧдан бать бӧрсяыд, кор нин сійӧ пыжсӧ веськӧдас берегланьыс. Медбӧрын батьӧ дугдӧ жӧ бурсйысьны, лӧня джыйялыштӧ ты кузя, а сэсся заводитӧ лэптыны ботансӧ. О Енмӧй, зарни сикӧтш быттьӧ пондас лыбны васьыс! Гычыс быд синмӧ кӧ нин сатшӧма-а! Дзирдыштлӧ сӧмын шонді водзас. Ме котрала берегтіыс да чилза, а батьӧ вӧчӧ ассьыс уджсӧ. Зарни сикӧтш и батьлӧн пыжыс матыстчӧны береглань. И со батьӧ чеччыштӧ берегас. Гыбалысь зарни чукӧрыс ӧні ставнас менам.
— О, мыйта! — лӧвта радла. Батьӧ кыв шутӧг видзӧдӧ ме вылӧ и нюмъялӧ. Восьса морӧса да пуджӧм соска дӧрӧма. Рудіник картуз увсьыс петӧма еджгов юрси пратьыс, и сы весьтӧд кымӧс кузяыс дзольгӧ ньылӧм шор, куш сояс сатшӧма виж лӧдз, а батьӧ оз кыв сылысь курччӧмсӧ, нюмъялӧ.
— Ой, швачнит! — горза сылы ме, но сійӧ быттьӧ оз казяв менсьым горзӧмӧс, век нюмъялӧ.
Локтам гортӧ, и батьӧ пыр ошкыштас менӧ, бур отсасьысьӧс нин пӧ быдтім.
— Мый нӧ абу отсасьысь, чурки-буди, зэв сюсь нывкаыс да, — шуыштас мамӧ, сэсся ланьтас дай кузя ышловзьӧ. Ме, дерт, эг гӧгӧрволы татшӧм ышлолалӧмыслысь помкасӧ. Но сёрӧнджык вежӧрті, кутшӧм ыджыд дой вӧлі дзебӧма тайӧ ышлолалӧмас. Пи, кодӧс сідзи и, тыдалӧ, оз вермы козьнавны верӧсыслы, — со мый дойдӧма мамӧлысь сьӧлӧмсӧ да тшӧктылӧма ышлолавны кадысь кадӧ.
А мый батьӧлы сьӧлӧм поттӧдзыс коліс пи, ме тӧдмалі сэк, кор мамук лӧсьӧдчис вайны витӧд кага. Водзті ичӧт чоюкла мамӧ петавліс лясниӧ, а ӧні больничаӧ мӧдӧдчис. Ми батьӧкӧд колльӧдім мамукӧс больнича кильчӧ помӧдзыс, и янсӧдчигас батьӧ тапнитіс мамуклы мышкас, шуис:
— Пи, Аннушка, пи вай!
Сы мында корӧм да кевмӧм вӧлі сійӧ кывъясын и гӧлӧсын! Ме быдӧн дрӧгмуні. Оз лӧсяв миян батьӧлы быттьӧкӧ некутшӧм йӧрмӧм ни матайтчӧм, а со... корӧ кыдзи! Менам челядь вежӧрын чужис батьӧ дорӧ и жальлун, и ӧттшӧтш ӧбида. Мыйла, мися, и колӧ сылы сэтшӧма пиыс, ог ӧмӧй ме бура отсась? Ачыс тай нӧ ошкӧ быд пӧрйӧ.
Ог тӧд, мый керсис тайӧ здукас мамӧ лов пытшкын. Колӧкӧ, бать кывъясысь сылӧн сӧдзтысис синва тусь да кутіс лювгыны ныр пӧлӧныс вом дорланьыс. Сӧмын ӧд сійӧ миян оз радейт дойтӧ петкӧдлыны. Востеракодь крапкис батьлы воча кыв:
— Мый кӧдзин, Василеюшко, мый кӧдзин.
Батьӧ лэдзис мамук пельпом вылысь кисӧ, и быттьӧкӧ ставнас лигышмуніс. Батьӧ мем бара лоис зэв жаль, и ме думӧн пинялышті мамӧӧс: мися, мыйла он вай батьӧыдлы писӧ, он ӧмӧй аддзы, кыдзи корӧ.
Сійӧ здукас ме и збыль чайті, мый мамӧ нарошнӧ оз кӧсйы вайны батьӧлы писӧ. Но кор мамӧ лӧсьӧдчис вайны квайтӧд кага, ме гӧгӧрвои, кутшӧма менам ӧшыбайтчыссьӧма.
Батьӧ сэк эз вӧв гортын. Мельничаӧ изӧдчыны лэччис. Мамӧӧс больничаӧ коллялі ме. Лючки-ладнӧ гортысь петім и друг сэтшӧма ымзыны-бӧрдны кутіс. Ме повзи: «Мамук, тэ мый?»
— Бара ӧд ад вомысь моз нывка резыштас... батьыд мый шуас... — ымзігтыр шуалӧ мамӧ.
— А тэ пи вай дай, оз нывка чуж! — стрӧгакодь шуа ме сылы.
— Йӧюк... — мамӧ шылькнитӧ менсьым бандзибйӧс кыкнан кинас и содтӧ: — Мун, бурджык, бергӧдчы бӧр гортӧ, челядьыс ас кежас колины. Ме ӧтнам больничаӧдзыд муна.
— А тэ он кут бӧрдны?
— Ог. Мый бӧрд кӧть эн, оз тай отсав.
— А тэ эн бӧрд. Ӧні пиыд лоӧ. Вот аддзылан! Вот аддзылан... — ме сэтшӧм стрӧга и эскӧдана шуала тайӧ кывъяссӧ, мый и мама, буракӧ, пондіс эскыны меным, нюмсерсорӧн нин шуис ещӧ раз «йӧюк» и збодера мӧдіс восьлавны потшӧс пӧлӧн южмӧм трӧпка кузя паськыд уличлань.
Тёп-тёп, — век виялӧ войтва, кӧть эськӧ рытгорув нин кадыс, шонді важӧн саймовтчӧма.
«Регыд тулыс» — думыштсис менам и мыйлакӧ мем зэв рад лои, чиктылігтыр бергӧдчи бӧр гортӧ да, вольпасьӧ водӧм бӧрын, узьысь чойяслы понді вашкӧдны:
— А мамукыд миянлы ичӧтик вокӧс ваяс!
Челядь пӧ тай тунъяс, шуласны. Тунавсьӧма быттьӧ збыльысь менам. Эз коль и час-мӧд, а колӧкӧ, дырджык жӧ. Унмовсьлі нин тай-а. Кыла, кодкӧ кильчӧӧ игӧдчӧ, звирк чеччи, батьӧ, мися, мельничасьыс локтӧ. Абу сійӧ вӧлӧма. Акушерка Шуралӧн гӧлӧсыс.
— Чеччӧй, узянныд! Васильӧвич ӧд локтіс таладор вӧльнӧй свет вылас! Кылан, Габӧ Васька, пи, мися, чужис! Ух, ён гӧлӧса! Кыдз горӧдас! Ку пиын чужис, часлив лоӧ... Дежурство помасис, да кежала нин, мися, юӧрта...
Ме бура нин садьми, но эг на тӧд, радлыны ли шогсьыны тайӧ юӧрсьыс. Наперво тай садьмӧдісны. Очсалышті вольпась вылын, сэсся чеччи да петі кильчӧ вылӧ, мельничаӧ лэччӧдысь туй вылӧ понді видзӧдны. Батьӧ, колӧкӧ, локтӧ, сылы висьтала акушеркалысь юӧрсӧ.
Батьӧ локтіс сӧмын аски асывнас. Войнад менам узьтӧм лои да сы ни садь асывладорыс унмовссьӧма. Садьми батьӧ гӧлӧсысь.
— Пачыд тай нӧ ломтытӧм. Кӧні мамыд?
— Ой, батьӧ, радлуныс миян! — синмӧс тілигтыр уськӧдча батьӧ дорӧ. — Пи ӧд мамӧыд вайӧма!
Батьӧ юр пыдӧсас ляскыштӧм пеля шапкаа да пызьӧн лякӧссьӧм фуфайкаа, сулалӧ ме водзын да видзӧдӧ ме вылӧ эскытӧма, сэсся вӧчыштӧ мелань воськов, кутчысьӧ пельпомӧ: — Пӧръялан?
— Ой, оз верит! — гораа серӧкта ме. — Ачыс ӧд акушерка Шура воліс висьтавнысӧ. Зэв пӧ кыз гӧлӧса. Сӧмын вот мыйлакӧ ку пытшкын чужӧма...
— Кор муніс мамыд?
— Тӧрыт нин...
Кыдз тай батьӧ шурк ме дорысь да уськӧдчис ӧдзӧсӧ, мышкусӧ сӧмын и аддзылі.
Колӧкӧ, сійӧ тулысыс батьӧлӧн вӧлі медся шуда кадыс став сійӧ дженьыдик олӧмын. Збыль тай, радлунсьыд бордъяс чужӧны. Борда кодь батьӧ лоис, мудз тӧдлытӧм. Кузь лунтыр гӧра-кӧдза вылын либӧ потшсянінын мырсяс, рытнас локтас — мудз ни кынӧм сюмалӧм оз тӧдчы. Потшӧс вомӧн на воськовтӧ, а пыш юра нывкаяс эновтӧмны нин чомнысӧ, быд боксянь уськӧдчӧны сы дорӧ: батьӧ локтӧ!
Батьӧлӧн тувсов шондісьыс чужӧмыс ымралӧ, синъясыс тувсов енэж мозыс жӧ югзьӧны. Челядьсӧ аддзас, пыр жӧ сылӧн кыз кабырыс лоӧ мойдвывса ыджыд сюра мӧскӧн.
— Сюраня-бутаня, бут, бут, бут! — То ӧти нывкаӧс, то мӧдӧс люкалыштас сылӧн сюраньыс. Кильчӧ пом тырӧ китшсьӧмӧн-сералӧмӧн да гажаа чилзӧмӧн. Со нин сійӧ качйӧдлӧ ичӧт Катенькаӧс ки йылас, шыбитлас вылӧ-вылӧ да пыш зудӧсӧс моз бӧр кутас. Здук мысти, кватитчан да, ӧшинюв веж ласта вылын вӧлысь нин ворсӧны. Батьӧ бауасьӧма, гычӧдӧ юрнас да «И-й-йо!» — горзӧ. Сы вылын йирксьӧны чӧлӧй чукӧр, горзӧны:
— Н-но, Воронко, Сивко-бурко! Ми вӧлӧн гӧститны мунам!
Медічӧтыс абу вермӧма кавшасьнысӧ вылас да кутчысьӧма батьлы юрсиас, дом поводӧн быттьӧ ас бӧрсьыс вӧвсӧ нуӧдӧ. Тапиктӧ сӧмын нин кыз кокӧньяснас, радысла вомыс чавканлӧн моз паськалӧма.
— А Василейлы тай абу дыш, — дивитӧмпырысь ли, завидьпырысь ли шуыштасны суседъяс.
Челядькӧд ворсӧм бӧрын батьӧ локтӧ кильчӧ помӧ, кульӧ сапӧгсӧ и вылыс дӧрӧмсӧ, заводитӧ дыр да гораа мыссьыны. Медбӧрын пырӧ керкаӧ да первой делӧ кок чунь йылас кыйксьӧдлӧ зыбка дорӧ, кӧні важ сарапанысь лӧсьӧдӧм вон пытшкын узьӧ миян ичӧтик Васьтоль вокным. Нем шыавтӧг видзӧдыштас узьысь пи вылас и вешйӧ бокӧ да шыасьӧ мам дорӧ, коді неважӧн на жӧ локтіс удж вылысь да ӧні ноксис-гартчис пач вом дорын.
— Оз бӧрд?
— Слава богу, оз, — вочавидзӧ мамӧ да серӧктыштӧмӧн содтӧ: — Оз тай норасьны кага видзысьясыс-а. Бӧрддзас кор, ми пыр сюр нёнь сюям вомас... Ті нӧ эштӧдінныд эн талун сійӧ мусӧ? Аски ми сэтчӧ агсавны мунам...
Мамук — шурыд, варов, банйӧм чужӧма, дзоридзӧсь ситеч чибльӧга да сэтшӧм жӧ нагруника — кажитчӧ праздник вылӧ вӧччӧмӧн. Сӧмын кӧмтӧм кокыс и висьталӧ: кутшӧм нин вӧччӧм, кор кокас чулки юрсӧ и то некор на вӧлі сюйыштныс. Верӧсыс локтіс удж вылысь, колӧ ӧдйӧджык вердны, а то босьтас дай пышъяс ужынтӧгыс. Пиыд лои да, любӧысла дзик ышмис, ӧти рыт гортас оз пукав, то вӧрӧ тюрӧ тар койт вылӧ, то вадорӧ лэччӧ утка лыйны.
Мамук заводитӧ дасьтыны пызан, пелькиника кыскӧ пачысь шыд чугун, судзӧдӧ сёрйысь нянь пӧв и сэк жӧ нарадитӧ нывкаяссӧ:
— Зинук, павгы пызандӧратӧ да паньястӧ вай. А тэ, Елюк, пет, кор челядьтӧ, мед мыссясны...
Пуӧ ачыс мамӧ, и пуӧ сылӧн вомыс, та ыджда семьянад некор сылы вугравнысӧ. Колӧ ещӧ идрасьны да водтӧдзныс челядьсӧ мыськавны. Сэсся налысь паськӧмнысӧ латайтыштны да песовтыштны. Проклятӧй араваыс ӧд сёйӧмӧн сёйӧ паськӧмсӧ. Бур ещӧ, зарни пиыс оз ыждав, узьӧ. Мед эськӧ садьмыліс нёнясьыштныс, морӧсъясыс со тырӧмаӧсь йӧлӧн, ёнгӧны...
Миян семьяын велалӧмаӧсь сідз: сёйны унаысь корны оз ков. Челядь ӧдйӧ пырӧны ывлаысь, лабутнӧя пуксялӧны пызан сайӧ, вильшасьӧм ни ыждалӧм некодлӧн абу. Сӧмын медічӧтыс, кык арӧса Катя, заводитлӧ вӧзйысьны мамӧлы киас:
— А ичӧт Васьтольыд нӧ чеччас да кытчӧ ме сійӧс босьта? — шуӧ мамӧ, и Катенька пырысь-пыр вешйӧ сы дорысь, тапиктӧ кӧтшасын нопйӧн ноксьысь батьӧ дорӧ.
— А, тэ папыскӧд кӧсъян пуксьыны? — шыасьӧ сы дорӧ батьӧ да пыр жӧ эновтӧ нопсӧ, босьтӧ нывкаӧс киас. — Кекӧньтӧ мыськин?
Нывка сералігтыр петкӧдлӧ батьыслы кияссӧ, сэсся зэв чорыда сывйыштӧ батьсӧ сьыліӧдыс. Тадзи найӧ и пуксьӧны пызан сайӧ.
— О, да ставыс нин сатшвидзӧны пызан сайын, ми тэкӧд, Катенька, медбӧръяяс! — шмонитыштӧ батьӧ. Воча кыв сетӧ сылы мамӧ:
— Тэнӧ кӧ ӧд виччысьны... Бара ли мый нӧ тарыт мӧдан кытчӧкӧ?
— Менам — пи, дона гӧтыранӧй, колӧ сійӧс ёнджыка вердны! — шуӧ батьӧ гажаа шпыннялігтыр. Мамӧ грӧзитчыштӧ паньнас:
— Ок, Васька, аддза ӧд: горт уджысь пышъян!
— А мый меным гортын кернысӧ, кор Катя и то нин ачыс кисӧ мыськӧ?
— Лукавӧй тэ, Васька! Мун, брӧдит...
Муніс. Асывнас видзӧдам: батьӧ кыйдӧсӧн локтӧ. Пельпом вылас кыскӧ сир чери да сэтшӧм ыджыдӧс: юрыс сирыдлӧн водзтіыс муас инмӧ, бӧжыс мыштіыс муӧдыс кыссьӧ. Пласкис кильчӧ помӧ ласта вылас ношасӧ, ми мамӧкӧд сӧмын акнитім.
— Бласлӧ Кристос! — сӧмын и кайтыштіс мамӧ.
Став грезд чукӧрмис батьлысь кыйдӧссӧ видзӧдлыны.
Мужичӧйяс зэв делӧвӧя бергалӧны пласьтвидзысь сир туша гӧгӧр да мерайталӧны кузьта и кызта.
— У, сӧтана, чери сарыс кӧ нин шедӧма тэныд, Василей-а?
— Буракӧ, абу сар, том на. Мышкуыс, аддзанныд, сьӧд дай кынӧм улыс виж еджыд. Сарыслӧн, шуласны, веж нитшкӧн тупйысьӧма спинаыс.
— А стерво — горш, тыдалӧ! Кутшӧм ыджыд чери ньылыштӧма! Тэнӧ, Васька, эз кутлы ньылыштны?
— Бура дыр вермасим. Тӧкӧтьӧ ваас эз кыскы, — батьӧлӧн гӧлӧсыс тшӧтш кылӧ мужик гӧлӧсъяс пӧвстын.
— Этатшӧм зверыд кыскас бара-й... Омӧльджык кӧ мортӧс...
Неуна бокынджык нывбабаяс сулалӧны, варовитӧны ас кежас:
— А тайӧ абу бур водзӧ, бобӧяс, абу. Татшӧм дивӧыд шоча жӧ шедлӧ...
Мамӧ, ичӧт Васьтольӧн киас, тожӧ бабаяс пӧвстын.
— Бур водзӧ али лёк водзӧ, а чериняньсӧ сёйны ставнытӧ корам. Няньшом дась, талун жӧ и пӧжала! — кылӧ сылӧн долыд гӧлӧсыс...
Сійӧ тулыснас миян ордӧ кыкысь чукӧртчыліс ставнас грездыс. Первойысьыс — кор ичӧтик воклысь чужӧмсӧ пасйисны. Мӧдысьыс — сійӧ сир чериняньнас чӧсмасиг.
Коймӧдысь чукӧртіс миянӧ став соседъясӧс медся мустӧм и лёк юӧрыс — война. Батьӧс колльӧдны бара чукӧртчыліс став грездкодь. Гожӧм шӧр сулалӧ, страдуйтан кад, а батьӧлы да уна мукӧд мужичӧйлы быть колӧ мунны гортысь. Кытчӧ? Мыйла?
— Код вылӧ нӧ да и эновтан миянӧс, этатшӧм аравасӧ? — гӧлӧситӧ-бӧрдӧ мамук, югыд шондісӧ оз аддзы шогысла.
— Мед бӧрдыштас, бур мужик дорас уна нин красуйтчис! Кага быд во вайис да свежӧй яй сӧмын и патшкис-сёйис. — Шуасьӧмаӧсь пӧ тай ӧткымын бабаяс. Мамук миян визув шор кодь да востер кывъя, колӧкӧ, и кокни руа кодь кажитчыліс. Унаӧн завидьтылісны сылы. Но сійӧ шог вылӧ радлысьясыс и асьныс регыд тӧдмалісны татшӧм шогсӧ, ӧчередь воис и налы бордныс. Вочасӧн став мужичӧйсӧ нуисны война вылад.
Дерт, став бабаыслы сьӧкыдлуныд тырмис мужикъястӧм олӧмад, да ӧд уна челядяыдлы унджык жӧ дӧнзьыліс. Мукӧд кӧзяйкаыслӧн пачыс муртса на ломзьӧма, а мамук миян тшак пестерӧн нин локтӧ. Рытнас уналӧн нин ӧшиньясыс оз югзьыны, а мамук миян век дӧмсьӧ, латайтӧ челядь паськӧм.
Батьӧсянь письмӧясыс шочиника волісны. Первойсӧ — Вологдасянь, сэсся — Волховскӧй фронт вывсянь. Сійӧ гижліс посни мисьтӧм почеркӧн, гижліс уна, тӧдсаяслы да став рӧдвужлы поклон лыддьӧдлӧм бӧрын юасьліс торйӧн ставным йылысь, кыдзи Катя, кыдзи Зина. Но медся уна мелі кыв вӧлі, дерт, медічӧтлы, муса пиукыслы.
Мамӧ миян неграмотнӧй, письмӧтӧ лыддьыны оз куж. Рытнас, кор челядьпиян водалісны узьны, ӧзтас мамӧ стеклӧа лампа, пуксьӧдас менӧ лыддьыны.
— Вай, бобук, лыддьы. Югыдлун, гижӧмасӧ мыйта да кутшӧм складнӧя поклонсӧ ставлы лыддьӧдлӧма.
Лыддя ме мыкталӧмӧн, быд кыв бӧрын сувтыштлӧмӧн, лыддя дыр. Мамӧ кывзігмозыс гогйӧдлӧ юрнас, лыддьӧмторсӧ ме бӧрся повторяйтӧ. Сэсся, видзӧда да, заводитӧ вугравны. Ме чукӧста сійӧс:
— Да тэ он кывзы да! Узян нин да!
— Ог жӧ узь. Кывза.
Тадз мукӧддырйи лыддям кыкысь, куимысь пӧдрад. Лыддьӧм бӧрас чӧв олыштам. Сэсся мамӧ друг шуас:
— А кыдз-небудь ӧд олам, мыйла нӧ сійӧ сэтшӧма тӧждысьӧ миян вӧсна? Аслыс нӧ кокни пуля улас? Вай сідзи и гиж: олам, шу, эн ёна шогсьы да видз асьтӧ...
Кыдзкӧ ӧтчыд батьӧлӧн письмӧ пытшкас локтіс карточка. Вӧр пуяс костын сулалӧны кыкӧн, батьӧ да вӧсньыдик том зон. Гимнастёрка кежсьыс, куш юраӧсь. Кок уланыс мыйкӧ ыджыд тюрик кодь, а киас батьӧлӧн проволока мӧток.
— Со пӧ снимайтчыны удайтчис, ыста карточка, — гижӧма батьӧ. — Ме пӧ тай юӧртлі нин: связистала тані. И этайӧ том мортыс пӧ связист жӧ, медбур ёрт менам. Ленинградысь студент. Ок, грамотнӧй да сюсь. И немеч ногӧн сёрнитны кужӧ. Мукӧддырйи аддзас фрицъясыдлысь связьсӧ, кывзас и командованиелы докладывайтӧ, сідз пӧ и сідз, немеч пӧ выль пополнение пӧлучитӧма, кӧсйӧ миян вылӧ кык боксянь уськӧдчыны...
— Со... Со... Со... — ӧтторъя кайтыштӧ мамӧ да окалӧ карточкасӧ. — Со кутшӧм бур морт дорӧ веськалӧма миян Василейным. Связистыс сійӧ нӧ мый? Телепон проводъяс нюжӧдалӧны? Война вылас, инӧ, телепоннас сёрнитӧны жӧ? Ок, югыдлунъяс... А батьыд омӧльтчӧма. Гажтӧмтчӧ, пӧдикӧ. Вот эськӧ миянлы снимайтчыны тшӧтш да ыстыны. Кытысь вот ӧні снимайтчысьтӧ аддзан?
Быттьӧ Енмыс кылӧма мамӧлысь майшасьӧмсӧ. Эськӧ ӧд эг сэтшӧм ӧдйӧ да кокниа аддзӧй снимайтчысьтӧ.
— Тшук Енмыс индіс, — шуӧ тай вӧлі мамӧ-а.
Вундан кад вӧлі. Мамӧлӧн килутшыс сюйсьӧма быд лунтӧ вундігӧн, да сійӧ луннас мамӧ кольта кыскаліс. Ме тэчанінас жӧ кольта сеталі. Ӧтлаын и мамӧкӧд пажнайтны волім дай мӧдім бӧр му вылас. Таркӧдам тыртӧм телега вылын сикт кузя, видзӧдам да, Ивӧ Миш керкасянь тапикасьӧ-петӧ чотысь Ёгор, пельпом вылас снимайтчан аппаратыс. Мамӧ сувтӧдіс вӧвсӧ, уськӧдчис снимайтчысь Ёгорыдлы кок улас:
— Ёгорейӧ, югыд шондіӧ...
Чотысь Ёгорӧс водзті частӧ позис аддзывны сиктысь, районса кустпром артельын снимайтчысьӧн и уджавліс да эз дышӧдчыв аппаратнас сиктӧ петавны. Бӧръя кадас мыйкӧ эз тыдав, шуӧны вӧлі, карӧ пӧ лэччӧма. А со и сійӧ!
— Материалыс абу, — дзик пыр и шогӧ уськӧдіс мамӧӧс снимайтчысьыд.
— Кыдзи абу? Сюрас жӧ ӧти карточка вылад! Ичӧт детинаӧс кӧть снимайтны колӧ, батьыс зэв ёна корӧма. Корсьлы, югыд шонді...
Ёгор лэдзис пельпом вывсьыс куим кока «ёртсӧ», видзӧдліс мамӧ вылӧ куньтыртӧм синмӧн, гыжйыштіс балябӧжсӧ да шеныштіс кинас:
— Аддзам ӧтитӧ!
— Ой, сё зӧлӧта! Ой, югыд шонді! Лок, сӧв телегаас!
Мамӧ, буракӧ, ачыс и лэптіс телегаас Ёгортӧ и сылысь аппаратсӧ, звирк кайис телега нырас да вильыш зонка моз горӧдіс вӧлыслы: — Н-но, батько! — и кульыштіс вӧлыслы вӧжжи помнас. Сикт улич кузя бӧр гортлань кутім тарзьӧдны. Локтім ас потшӧс дорӧ, сувтӧдіс мамӧ вӧвсӧ, чеччыштіс телегасьыс, уськӧдчис керкалань.
— Челядь, эй, кӧнӧсь ті? Снимайтчысьӧс вайим! Локтӧ снимайтчам!
Керкаын ни ӧшинь улын некод эз кыв ни вуджрась. Уйкнитӧмны нин кытчӧкӧ. И кор удитӧмны? Вадорӧ, кӧнкӧ, пышйисны. Мамӧ шыасис снимайтчысь Ёгор дорӧ: — Энлы, аддзам беглечьястӧ. Тэ вай пыр этатчӧ, ме тэныд и шома ырӧш на петкӧда. А тэ, нылук, чожа котӧрт, корсьлы челядьсӧ...
Ме котӧрті первой вадорӧ, сэсся шор дорӧ, кузнеча дінті, челядь ворсанінъясті прӧйдиті, сусед йӧръясысь видзӧді-чуксалі — некысь эг аддзы. Сылӧмаӧсь быттьӧкӧ. Думыштлан мӧй, мый анькытш му вылӧ мунасны да дзебсясны. Му шӧрас пӧ пырим да дзебсим, мед некод оз аддзы. Тайӧ бӧрас висьтасисны нывкаяс, а сійӧ здукас эг некысь аддзы да бӧр гортӧ котӧрті, мися, колӧкӧ, корсьыся, а найӧ гортынӧсь нин. Мамӧ паныд мем:
— Адгоршӧс тэнӧ сӧмын сьмертла ыстыны! Кӧнӧсь челядьыс?
— Кӧнӧсь-я...
— Истӧм пон, тэ нин аддзан! — мамӧ вартыштӧ менӧ. Ме ог дойлаыс, а ӧбидаысла бӧрддза. Мамӧ ещӧ ёна скӧрмӧ: — Мун, кысь гажыд корсь! — горӧдӧ меным и заводитӧ клесьйыны кияснас:
— Ой, потӧ сьӧлӧм этайӧ челядь вылӧ скӧрысла! Ой, воасны, да начка ставнысӧ! Вӧйины нин, гашкӧ...
Мамӧ, буракӧ, воштӧма нин надеясӧ снимайтчынытӧ, челядь вӧснаыс нин повзьӧма, юр садьсӧ воштӧма.
А сы кості, кор ме котралі, миян потшӧс дорӧ чукӧрмӧма нин уна йӧз: кагаа старукаяс, челядь. Интереснӧ жӧ, снимайтчыны кутасны.
Сэки и Марин пӧчӧ, ичӧтик кагаӧн киас, сибӧдчис мамӧ дорӧ дай кутіс сійӧс такӧдны:
— Аннушка, ӧвсьы, мый нӧ тэ сёрнитан? Воасны челядьыд, некытчӧ оз вошны. Зра нывкасӧ эн котрӧдлы ни. Колӧкӧ, эстчаньӧ, ӧмидз куст дорӧ мунісны... А снимайтчынытӧ... На со босьт менсьым Толикӧс дай снимайтчы. Дзик Васьтоль кодьыд жӧ, еджыдик юра. Арӧса кагаясыд ӧд ставныс ӧткодьӧсь. Карточка вылад кага и кага...
— Точнӧ! — шыасьӧ потшӧс сайсянь и снимайтчысь Ёгор. — Сідзи и вӧчам, кӧзяйка, кыдз бабыс тшӧктӧ. Вай босьт пацансӧ. Коркӧ мӧдысь тшук вола и снимайта ставнытӧ. Точнӧ, ог пӧръяв!
— Но, инӧ... — чӧв усьыштлӧм бӧрын шыасьӧ мамӧ да вӧчӧ воськов Марина баблань. — Снимайтчам, инӧ... — Аслас синваыс сикӧтш молльӧн гӧгыльтчӧ.
— Э, кӧзяйка, тадз оз позь, вай шома чужӧмтӧ югдӧдышт. Но, но, но. Чышкы синватӧ, нюмдышт! Снимайта...
Тадзи вот и артмис миян сійӧ рудіник карточкаыс. Ыстім батьӧлы фронт вылас и мӧдім виччысьны воча кыв. Мый шуас батьӧ, тӧдас оз ассьыс писӧ.
— О, Господи, — ышлолалӧ мамӧ, — пӧръясьны нин куті. И кодӧс пӧръялі? Верӧсӧс. Грек кӧть спасенньӧ...
Карточка ыстӧм бӧрын дыр эз волы батьӧсянь письмӧыс. Медбӧрын воис жӧ, но карточка йылысь нинӧм абу казьтыштӧма. Сідзкӧ, эз на пӧлучит. Юӧртӧ тай, мунісны пӧ чорыд тышъяс. Сійӧ письмӧас жӧ юӧртліс и студент другыс усьӧм йылысь.
— Усьӧма... Детинушка. И олӧмсӧ эз аддзыв, коньӧрӧй. Господьӧй, Енмӧй, видз жӧ нин Василейӧс, берегит да кранит...
Тайӧ пӧрйӧ Енмыд абу кылӧма мамӧлысь кевмӧмсӧ. Регыд и бать усьӧм йылысь бумага воис. Но мамӧ эз кӧсйы эскыны тайӧ кабалаыслы, весиг эз бӧрддзы. Ылӧдлӧ пӧ тайӧ кабалаыс, муртса на ассяньыс письмӧ воліс. Регыд часьтсяньыс ыстісны и мӧд кабала.
— Мый гижӧмны?
Буракӧ,
Сэсся нӧ некор ли мый батьтӧ ог аддзыв?
Сэсся нӧ челядьыс сирӧтаясӧн ли мый колины?
Сэсся нӧ пиыс сылӧн кодӧс батьнас кутас шуны...
Лыддьӧдлӧмӧн пондіс омлявны-бӧрдны мамӧ да дугдыныс оз вермы.
...Та бӧрын коли уна кад. Войнаыс нин важӧн помасис, ми быдмыштімӧ. Ичӧтик вокысь кындзи, слава богу, ставӧн колим ловъяӧсь, сійӧ тай, ладинечыд, эз жӧ вермы вуджны сэкся лёк кадсӧ. Война бӧрас нин, медся сьӧкыд и тшыг 46-ӧд воын кувліс дизентерияысь. Сӧмын мамӧлӧн верӧссӧ и дона писӧ воштӧмысь ори жӧ кыткӧ лов пытшкыс. Эз ло важкодь варов да визув, дик сяма лоис, пырджык чӧв оліс. А сёрнитліс кӧ, пырджык ӧтитор йылысь. А орӧді пӧ тай кӧленасӧ, эг сяммы видзны верӧсӧс ни пиӧс. «Ме ӧд, злыдни морт, вии найӧс», — частӧ мыждывліс ачыс асьсӧ.
— Мамӧ, мый тэ? Кутшӧм нӧ тэнад мыж? Эсытшӧм война прӧйдитіс.
— А грек босьті ас вылӧ да, пӧръявлыны кӧсйи батьтӧ да, йӧзлысь кагасӧ ассьым пыдди ысті сылы да.
— Ок, мамӧ, колӧкӧ, сійӧ карточкатӧ эз и пӧлучитлы батьным-а.
— Всё равно грека...
Со ӧд, неграмотнӧй мортыд, эз повлы сьӧкыдлунысь ни уджысь, а кутшӧмкӧ грекысь поліс, весиг торксьыштіс тайӧ мӧвпсьыс.
А тӧданныд, батьӧ пӧлучитлӧма сійӧ карточкатӧ. Тӧдмалім ми та йылысь сёрӧн нин. Ӧтчыд воис мамӧ ним вылӧ письмӧ. Мича маркаа и печатьяса. Пӧлучитны письмӧ миянлы некодсянь вӧлі. Водзті батьсянь волывліс треугольник, а тайӧ — нёль пельӧса, казённӧй письмӧ кодь. Повзис мамӧ зэв ёна, став яйнас сырмыны мӧдіс, мый нин пӧ бара ещӧ лоӧ, кутшӧм шог. Восьтім письмӧтӧ, а сэні со сійӧ фотокарточкаыс, кодӧс коркӧ важӧн ыстылім фронт вылас батьӧлы.
— Ой, батьыд тай ловъя! — ставнас ӧзйис мамӧ, кватитіс письмӧтӧ. Окалӧ, сералӧ, бӧрдӧ и горзӧ: — Вайӧ ӧдйӧджык лыддьӧй!
Письмӧ вӧлі военнӧй госпитальсянь отставнӧй капитан Ефремовсянь. Сійӧ извинитчӧма, мый дыр эз вермы гижны миянлы. Первойсӧ пӧ адрессӧ эг тӧд тіянлысь, а сэсся ачыс сьӧкыда ранитчӧма. Со пӧ, буракӧ, нэм кежлӧ веськалі госпитальӧ.
«Тані ӧні кад менам эм, гижавлі быдлаӧ, тӧдмалі тіянлысь адрестӧ и гижа со... — лыддям ми кымынӧдысь нин капитанлысь письмӧсӧ. — Ме, пӧжалуй, единственнӧй свидетель, коді тӧдӧ, кутшӧм геройскӧя тышкасис да пӧгибнитіс тіян верӧсныд. Батарея, кодӧн ме командуйті, тышкасис медбӧръя вынъяссьыс, команднӧй пункткӧд связь важӧн нин эз вӧв. И кажитчӧ, медбӧръя здукас, кор эг нин виччысьӧй некутшӧм отсӧг, явитчис связнӧй, тіян верӧсныд, ад пырыс прӧйдитӧма кыдзкӧ дай связь восстановитӧма. Товарищ капитан пӧ, связь эм! Некор ме эг нежнӧй вӧв, а сэки окалі сійӧс и нинӧм дзебны, синваӧй тюрӧбтіс. Ті гӧгӧрвоанныд... Ковмис сылы пыр жӧ мездыны вирӧн ойдӧм пулемётчикӧс — фриц атакуйтіс и атакуйтіс. Кор ми дорӧ локтіс отсӧг, ловйӧн вӧлім ми сӧмын куимӧн. Тіян верӧсныд ловсӧ лэдзигӧн сетіс тайӧ карточкасӧ и корис кранитны. Ме дыр новлӧдлі сійӧс сьӧрысь и со ӧні ыста тіянлы...»
Тадз бӧр воис гортӧ миян шудтӧм фотокарточканым. Кутшӧма ми сійӧс окалім, кутшӧма кранитім, чуть ли ог юрбитӧй сы вылӧ, ӧд тайӧс кутіс аслас киын ловсӧ лэдзигӧн миян батьӧй. А ӧні, со, некодлы ковтӧмӧс моз шыбитӧмны пи-моньӧ ёг дозйӧ...