БУР КОЗИН
— Никитьёвна, воа вед тэ дорӧ норасьны! Аслам йӧйлунӧн ошйысьны да...
Ӧдзӧсӧд пыригкості и заводитіс горавны менам гӧстяыд, орчча керкаысь Марья Петровна.
— Но, мый нин лои, дона пӧдругаӧй? — юала ӧдзӧс дорын сійӧс паныдаліг. Сійӧ дыркодь ышлолалӧ-упкӧ, сэсся вӧлись сетӧ вочакывсӧ:
— Висьтала, висьтала. Висьтасьны нарошнӧ и вои да. Колі эськӧ вичкоӧ, батюшко дорӧ мунны да, пӧкаитчыны... Тэ дорӧ тай со кысси.
— Но, воин кӧ и бур. Менам пӧсь чай дась, чӧскыд турунӧн завариті. Чайӧвайтны кутам да висьтась, инӧ...
Кухня вылын ладмӧдчим да чай кисьталігмозыс гӧстяӧй и пондіс висьтавлыны...
— Ме талун дачаӧ эг кай. Быд асыв эськӧ первой автобуснас, квайт часнас, кайла да, а талун кольччи. Бабӧн шуысьӧй, Дениска, коді тай ресторанад стражникнад... тьпу! охранникнад уджалӧ, шонді петігас воис ме дорӧ. Бабуль, водыштла да тэ дорын пӧ шойччышта, мудзи ёна. Тыш-кось лэптылісны ресторанын кутитысь том йӧзыс да бурпӧт накӧд лои вийсьыны. Но-о, шуа, вод, инӧ, шойччы, да вед гӧтырыд кутас виччысьны. Вежӧгтыны на кутас, гортад эн лок да. Бабуль, эн пӧ тӧждысь, ме сылы звӧнитлі нин. Но инӧсь, мися... Орбитаад вед олӧны да подӧныд мунны ылынкодь жӧ, а автобусыд оз жӧ на ветлы и. Вольпась дасьті, водтӧді. Лӧним. Сійӧ пыр и шкоргыны кутіс, а ме унмовсьны ог вермы. Мыйкӧ думайтсьӧ. Чеччи. Пӧжасьышті, мыйсюрӧ нокси, дай асылыс прӧйдитіс. Мед жӧ и, мися, пиукӧ шойччас-узяс, а ме кӧть базарӧдз петыштла. Вӧччи, юрӧ мича чышъян павги, рӧмпӧштан водзын любуйтчышті асӧн да ӧдзӧслань веськӧдчи. А ӧдзӧс мӧдарас буретш да и кодкӧ вӧзйысьӧ-звӧнитӧ. Юасьтӧг и восьті. А сэні кык ныв. Том йӧраяс быттьӧ, кузь тушааӧсь, андел кодь мича чужӧмаӧсь, вомныс вашвидзӧ. Кыкнан кианыс ыджыд сумкаӧн кутӧны. Рӧдимӧй мам дорӧ моз ме дінӧ шыасисны, тайкӧ и сумкасӧ оз шыбитны да менӧ окыштны уськӧдчыны. Бабуш пӧ, зэв бур, тэнӧ гортад суим да. Позьӧ пӧ пырны? Кыдзи, мися, оз, шуа. Абу ӧд пыртӧм керка-патера. Этатшӧм андел нывъяслы да оз позь! Меным тшӧтш насянь радлуныс вуджис, кыпвидза.
Пырим жырйӧ. Найӧ пуктісны сьӧкыд сумкаяссӧ диван вылӧ да шуӧны:
— Ми, бабуш, тэныд козин вайим. Ленин улич вылын воссис выль магазин да сійӧн шуим вӧчны сизим пӧчӧлы козин, буртор мед вузасьӧмным лоӧ.
— А-а... Но-о... Со, со, аканьяс... Мед, мед...
Кайта сӧмын, а ас думӧн радла-кыпъяла, тайкӧ ог бӧрддзы долыдысла. Со тай, мися, и ми вок старукасӧ абу на вунӧдӧмаӧсь. Немӧс вед уджалі стройка вылын, карса джын керкасӧ ме мавтлі. Пасибӧ, менӧ тӧд вылас уськӧдӧмаӧсь. Гашкӧ, и горсоветас на пыралісны юасьны.
А найӧ, мича нывъясыд, быд кыв шуигӧн еджыд пиньяссӧ петкӧдлӧны. Перйисны сумкасьыс кутшӧмкӧ мича кӧрӧб, мыччӧны меным:
— На, бабуш, босьт! Соковыжималка тайӧ. Дачаад, пӧди, уна ягӧд быдтан, згӧдитчас!
— О, Господи... Ог эськӧ сокъяснад ёнасӧ ноксьы да, но козьналанныд кӧ, ог инӧсь и ыждав, — шуа.
— Босьт, босьт! — ышӧдӧны найӧ. — Тайӧ ӧд абу на ставыс! Со нӧшта тэныд кухоннӧй комбайн! — Бара мыччӧны меным мича кӧрӧб, кысянь тыдалӧ комбайныслӧн мича вугйыс.
Ме и дзикӧдз норми, да и яндзимӧй босьтіс, шуа:
— Эта мында козин! Ог кӧ нин босьт-а.
— Ой, бабуш! Да ми тэныд козьналам нӧшта утюг дай быдса набор зэв бур пуртъяс. Кымын уна уджӧдан, сымын ёна лэчмӧны! Ӧні ӧд выль технологияяс да...
— Вот пуртъястӧ кӧ... Менам ӧд, кӧзяинтӧгыд ола да, пуртыд пыр ныж, — яндысян нюмӧн висьтала налы. Найӧ мекӧд сӧгласӧсь, гогйӧдлӧны юрнас да нӧшта зільӧны. Медся ыджыдторсӧ пӧ ми тэныд эг на козьналӧй да. Аппарат пӧ миян эм, лысьӧм бурдӧдан зэв бур аппарат. Сӧмын сійӧ зэв дона, сюрс кыксё шайта. Но ми джын донсьыс шуим сетны пӧчӧясыдлы. Мед ті, бабуля, вӧлінныд дзоньвидзаӧсь, эн висьӧй да олінныд дыр на.
— Ой, нывъяс, ой, анделъяс... — сӧмын нин и артмӧ менам. — Збыль эськӧ татшӧм аппаратыд и колӧ ми вок старукаыдлы: и коктӧ войтӧв кыскалӧ, и сой йӧзвиыд ёнтӧ, да вед менам сьӧмыс абу ньӧбнысӧ. Пенсия босьтлі: патернӧй мынті, дачаысь вося взнос да вот тӧрыт на казначейыслы нуи. Сьӧмыд менам ичӧт кӧшас и коли. Выль пенсияӧдз дыр на овны ковмас-а.
— Гӧгӧрвоам, бабуш, сьӧкыд ӧні пенсионеръясыдлы, но аппаратыс Тіянлы быть колӧ, дзоньвидзалунтӧгыд абу жӧ олӧм, — тшӧтш мекӧд лӧвтыштӧны да быть тшӧктӧны татшӧм аппаратсӧ судзӧдны.
Медбӧрын ӧтиыс и шуӧ:
— Сё шайт ми вермам нӧшта чинтыны, а тэ удждыв суседъясыдлысь. Зэв жаль, татшӧм бур аппаратысь кӧ ӧткажитчан.
— А мый, донаяс, вӧчан? Куимсёыс эськӧ менам и эм, а сэсся абу. Удждысьны ме ог радейт, дай коді удждас ӧнія олӧмӧн? Суседъяс миян ставныс ме кодьӧсь жӧ нин-а.
— Но, сідзкӧ, бабуш, ми тэныд куимсёсьыс и сетам. На, босьт! — перйӧ нылыд сумкасьыс неыджыд кӧрӧб, восьтӧ сійӧс, кыскӧ аппараттӧ, петкӧдлӧ, висьталӧ, кыдзи уджалӧ, инструкция кабалаторсӧ мыччӧ меным, бӧрас пӧ бурджыка тӧдмасян.
— А вайӧ ӧні видлам, кыдзи уджалӧ, — вӧзъя ме нывъясыдлы. — Зэв посни шыпасӧн гижӧма инструкцияас да ог нин и аддзы лыддьынысӧ.
— Ӧні оз артмы, — шуӧ ӧтиыс. — Лампочка нӧшта колӧ, сійӧс магазинысь бӧрас ньӧбан, шайт куим и сулалӧ.
Ме босьті киӧ аппараттӧ, видлала-малала да кайта нывъясыдлы:
— Ньӧба, инӧ... Оз кӧ кут уджавны аппаратыд, локта Ленин улича вылад да шум лэпта.
Шуала тадзи, а ачым бура нин гӧгӧрвоа: оз вермы лоны тадзи, медым эта мында козин сетісны тӧдтӧм старукалы дай донтӧм донысь нӧшта бур аппарат вузалісны. Гашкӧ, некутшӧм магазин и абу да, мича нывъясыд менӧ бӧбйӧдлӧны? Но менӧ быттьӧ пӧртісны. Мыйла нӧ меным не шуны: пасибӧ, нылукъяс, ме вӧсна тӧждысьӧмсьыд, но меным тіянсянь нинӧм оз ков. Та пыдди, морыс тӧдӧ мыйла, босьті ныв кисьыд тыртӧм кӧрӧбсӧ, сэтчӧ пукті аппаратсӧ, шлапки пызан вылӧ да мӧді вежӧс сайӧ сьӧмысла. Сэні Денисыд менам узьӧ да ньӧжйӧ и пыри, но садьмӧді сійӧс али эз жӧ нин узь, пыр тай и шыасис-а:
— Мый нӧ, бабуль?
— Сьӧмӧй менам тані да пыри. Лечитчыны аппарат кӧсъя ньӧбны. Тэнад кӧ эм, гашкӧ, мыйтакӧ сьӧмторсӧ сетыштан? Менам оз судзсьы.
— Кык ветымына эм менам, зептын, ӧтисӧ верман босьтны, — шуӧ сійӧ да индӧ улӧс юр вылын ӧшалысь гач-пинжак вылас.
Ме босьті ассьым куимсё шайттӧ, Денис зептысь ӧти ветымынасӧ дай петі нывъяс дорӧ, шлапки сьӧмсӧ пызан вылӧ.
— То, куимсё ветымын. Внукӧй нӧшта ветымынсӧ сетіс.
А видзӧда да, ӧти нылыд меным козьнавлӧм кӧрӧбъястӧ тэчӧ аслыс ыджыд сумкаас. Мӧд нылыд босьтіс сьӧмтӧ, век нюмъялӧ меным да ошкӧ аппаратсӧ. Ӧтиыс тыра сумкаяснас ӧдзӧслань нин мӧдіс. Мӧдыс малыштіс менӧ мышкуӧд да окыштіс, бур сиис, тшӧтш петны дась. Эськӧ и петісны андел нывъясыд зык-шумтӧг, да грек вылад Денис мыччысис вежӧс сайсянь, пасьтӧм, куш трусик кежсьыс. Мый тэ чайтан, шӧйӧвошисны нывъясыд? Эз бара-й! Менӧ окалысь нылыд пыр и нюмдіс да «Здрасьте!» Денислы шуис. Вочавидзис и Денис сылы да стрӧгакодь содтіс:
— Этатшӧм мича нывъяс, абу яндзим пӧрысь пӧчсӧ ылӧдлыны? Козинсӧ, мый вайинныд сылы, бӧр пуктӧй пызан вылас!
Ме эськӧ Денисӧс ӧлӧдны жӧ кутлі, эн, мися, крукась на дорӧ, мед мунӧны, сетісны тай, мися, аппаратсӧ донтӧм донысь. Да кывзас ӧмӧй? Мыйкӧ нӧшта на стрӧга шуаліс. А сэсся ме эг дзик пыр и гӧгӧрво, мый лоис. Кылі тай, кыдзи нылыд дэльӧдӧмӧн горӧдіс:
А, сӧтана нывъяс, газӧвӧй пистолетӧн ветлӧны! Удиті вачкыны киас... Эськӧ...
Ачыс аскӧдыс сёрнитӧ Дениска али меным висьталӧ. А ме вом паськӧдӧмӧн сулала. Садьӧ тай вои жӧ сэсся, кор Дениска сывйыштіс менӧ да шуис:
— Садь быртӧдзыд тай повзьӧдім бабульӧс. Эн пов! Газӧвӧй пистолетсьыд он кув, садьтӧ сӧмын воштывны верман...
А меным кӧть мый висьтав, сыркъялӧмӧн бӧрда да шуала:
— Со и мича нывъяс... Кутны колӧ татшӧмъястӧ да милицияӧ сетны... Сӧтанаяс...
Денис менӧ лӧньӧдӧ:
— Успокоитчы, бабуль. Кутасны. Верми, дерт, и ме, да татшӧмъясыд абу и сэтшӧм йӧйӧсь, сідз вӧчасны, асьтӧ на тюрмаад сюясны. Трусик кежсьыд кӧ быттьӧ вӧтчи на бӧрся, ӧдйӧ и став кар пасьтаыс горзыны кутісны: «Насилуйтӧны! Матайтӧны! Мездӧй!» Тӧдан, татшӧм нывъясыс кутшӧм ӧпаснӧйӧсь... Но да ладнӧ... Вай чай стӧкан юа да гортӧ колӧ ветлыны, дай милицияас явитны, пистолетсӧ сетны... А тэ ӧдзӧстӧ юасьтӧгыс некодлы сэсся эн восьты...
Наказ сетіс меным медбӧрын дай муніс. Кӧн ветлӧ? Лун шӧрӧдз виччыси сійӧс, эз лок ни эз звӧнитлы. Гортас кӧ, телефоныс налӧн абу. А колӧкӧ, милицияад асьсӧ кутісны... Сьӧлӧм татчӧ потӧ... Пеж нывъяс... Олӧм лӧсьӧдісны... Пыр полан мыйыськӧ. Дача ӧшинь жугӧдӧмысь, град вывсьыд гусялӧмысь, Денис войся удж вылын да, сійӧс виӧмысь... Миян улыс судтаас олысьяс ставныс нин ӧшиняс кӧрт решётка пуктісны, кӧрт ӧдзӧсъяс и. Медвылын судтасаясыс нин кутісны шуны, миянлы пӧ ковмас жӧ ӧшиньӧ кӧрт решёткаыс. Керка вевт вывсяньыс пӧ гуськульясыс балкон вылад лэччасны да керкатӧ петкӧдасны... Пежъясыд... Пеж олӧмыд... Лыйлыны ставсӧ колӧ!..
Менам гӧстя сэтчӧдз ыззьӧма да дӧзмӧма, лӧньныс оз вермы, ставсӧ — олӧмсӧ и йӧзсӧ пинялӧ. Ме татчӧдз кывзі сійӧс нинӧм шыавтӧг, дерт, нотӧ да датӧ тай мода вылас шуыштан жӧ, а татчӧ менам сэтшӧма серам петіс, пинясьысь пӧдругаӧй весиг ланьтіс да дӧзмис ме вылӧ.
— О, со сійӧ... Сералӧ! Пӧдруга шусян... Он эскы меным али радлан, шогся да?
— Радла-а?.. Марьюшкаӧ, Петровна, кыдзи тадзсӧ шуны кужин? Бобӧӧ, да ме ачымӧс тӧд вылӧ уськӧді! Телевизортӧ кор менсьым шышъясыд петкӧдісны, патера ӧдзӧсӧс жугӧдісны, керка пытшкӧс ставсӧ гумельга бергӧдісны, ме тадз жӧ, тэ моз, бӧрді да пинялі став светсӧ! А ӧні, то аддзан тай, серала! Иммунитет менам артмис! Ме ӧні нинӧмысь ог пов и некодӧс ог пиняв ни дивит, весиг и гусясьысьяссӧ да вина юысьяссӧ. Быдӧн ловъя морт, быдӧн овны кӧсйӧ, быдӧн ас ногыс нажӧвитчӧ да олӧ. Кодкӧ лун и вой мырсьӧ-уджалӧ, кодкӧ дасьсӧ кутитӧ курортъясын да ресторанъясын, кодкӧ со и морттӧ виас да ӧдзӧстӧ жуглӧмӧн гусясяс. Быдӧн бӧрйӧ сӧвесьт сертиыс сылы лӧсялана удж да олӧм сям. Быдӧн и ас ногыс лёксьыс дорйысьӧ. Со тай висьталан: суседъясыд кӧрт ӧдзӧсъяс да кӧрт решёткаяс ӧшиняс вӧчалӧны. Лёкыс вӧля вылын, наысь асьныс йӧзыс асьнысӧ решётка саяс йӧршитӧны. Думайтны кутан, да тешкодь и олӧмыс! Кыдзи вежласьӧ! Миян ичӧтдырйи ӧдзӧсад томантӧ эгӧ ӧшӧдлӧй. Рос ли, бедьтор ли пуктам дай. А ӧні и кӧрт ӧдзӧсыд оз кут, ни томаныд...
Водзсӧ кӧ ме кывзі пӧдругаӧс да дакайті, то ӧні Петровна кутіс менӧ кывзыны да дакайтны. Да но, да но... Ӧтторъя довкнитӧ юрнас да шуыштӧ. Видзӧда да, оз нин ыпъяв сы пытшкын скӧрлуныс, раммис синмыс и вом дорыс. А ме варовми да водзӧ на сёрнита. Сійӧ мича нывъяс йылысь сёрни пані. Мися, Марьюшка дай Петровнаӧй, тэнад мича нывъясыд, буракӧ, медся на и вежӧраӧсь да кокни олӧм вылас горшӧсь. Оз ков ӧдзӧс жугӧдны ни ӧшиньӧ кавшасьны. Со тай, висьталан, ачыд куимсё ветымынӧс латшкӧмыд кутшӧмкӧ аппарат вылӧ. Найӧ ӧд тӧдӧны: тэ кодь яндзим тӧдысьыс да бур сьӧлӧмаыс, слава Богу, унджык на жӧ земля-матушка вылас...
— Да, да. Сідзи, сідзи... — бара сюйыштчӧ менам сёрниӧ Петровна. — Тӧда нин, ылӧдлӧны менӧ, а меным яндзим налы веськыдасӧ шуны. Сэтшӧм ме, сэтшӧм! Йӧй баба!
— Вывті честнӧй тэ, а абу йӧй, — шуа сылы да содта на, збодермӧда сійӧс: — Эн сэсся асьтӧ пиняв да увтырт. Тэ — медся сӧстӧмыс! И вунӧд на йылысь. Найӧ абуӧсь! Эм тэ, тэнад бур ёртъясыд, рӧдвужыд, Денискаыд...
— Да но, да но... — тэрмасьӧ бара пӧдругаӧ бур мӧвпнас ёртъяс йывсьыс юксьыштны, олан гажнас ошйысьыштны. — Бур йӧзыслӧн моз дача эм и... Кая сэтчӧ, град йӧрӧс кытшовта. Кыдз пу менам зэв пашкыр юра, керка дорын. Кышӧдчӧ коръяснас, а меным гажа, быттьӧ мекӧд сёрнитӧ. Либӧ суседка кӧ коркӧ кежавлас да юалас: кыдзи нин олан-вылан да мый быдтан, пӧчукӧ? Либӧ чукӧстас чай юны, а лолӧй ставнас кыпмунӧ. Ог и мудз сэсся лунтыр, ни вомӧ нинӧм ог сюй, нокошитча рӧсадаӧн да дзоридзьясӧн, сьывны на босьтчыла и, мурга. Кывбуртӧ, мый помнита, лыддя и. Аскӧдыс, Енмыскӧд, сёрнита да аттьӧала мам-батьӧс и Сійӧс. Лӧсьыд жӧ, мися, вӧльнӧй светас овнысӧ!
А рытъявылыс, гортӧ лэччан кад кутас матысмыны да, шогӧ уся. Кыдзи нин и, мися, лэчча, тӧра ог автобусас да гортын ставыс-ӧ лючки, кутшӧм нин пакӧсьт телевизор пырыс кутасны висьтавны? А мый эськӧ и меным став мир вӧснаыс тӧждысьнысӧ!? Ен сыкӧдӧн, ачым тай кок йылын на, кынӧмӧй пӧт и юр сюянін эм. А маитча! Чӧрту, шу, Никитьевна, ог и кут! Мед томъясыс маитчасны, налы водзӧсӧ овны!
Бӧръя кывъяссӧ Марья Петровнаӧ горӧдіс быдӧн да улӧс вывсьыс чеччылӧмӧн вачкерис кинас. А сэсся дзобгысьӧмӧн бӧр пуксис, ышловзис да зэв мудер видзӧдласӧн дзоркнитліс ме вылӧ.
— Иммунитетыд тэнад, Никитьевна, пырис жӧ нин кӧ ме пытшкӧ-а? — юаліс да кыдзкӧ тешитчӧмӧн моз и серӧктіс. Ме серӧкті жӧ да воча сылы:
— Пырис кӧ, и кут пытшкад! Ми ӧд тэкӧд колян нэмыс нин. Выль нэмлӧн выль законъяс да выль оланног. Миянлы миритчыны ковмас да терпитны и радлыны быд ичӧт бурторйыслы. Бурыс ӧд эм на жӧ. Унджык на жӧ бурыс. Карас петан, улича вывтіыс мӧдӧдчан, да любӧыд босьтлӧ. Том нывъяс да аньяс сэтшӧм тшапӧсь, мича паськӧмаӧсь! А карыс кыдзи вежсис-мичаммис! Выль, уна судта керкаяс чужисны, найӧ абу хрущёвкаясыд, нэмъяс оласны! А выль вичкоыс! Олӧмас выльыс да важыс венӧ воисны, сӧмын мед жӧ бурыс венас-а. Бурыс мед, бурыс...
...Кывсьыліс коркӧ, газетын пӧ гижлӧмаӧсь ещӧ мича нывъяс йывсьыс. Ачым эг лыддьыв да ог куж шуны мыйкӧ стӧчасӧ. Чайта, Марья Петровна пӧдругаӧй бурджыка тӧдӧ. Воас да аддзысьлам бара. Сійӧ чужанінас, сиктӧ, мунӧма, висьысь чойсӧ видлыны.
Коньӧр нывъяс... Жальӧсь быдӧн лоины, пуксьӧдасны кӧ быттьӧ.
А гашкӧ, и налы пӧльза вылӧ?.. Гашкӧ, и налы сэн козьналасны иммунитетсӧ?
