БАТЬЯС ЙЫЛЫСЬ ВИСЬТ

Телеграмма...

Мамӧ кулӧм бӧрын ме понді повны телеграммаяссьыд, и, со, бара вайисны. Бара ме сулала джодж шӧрын, киын кута шог вайысь кабалаторсӧ да синва тыра синъясӧн видзӧда сэтчӧ пасйӧм куим кыв вылӧ: «Батьыд кулан выйын. Лок».

Часӧн-джынйӧн мысти ме пукалі нин «Воркута–Сыктывкар» самолётын да сылӧн жургӧм шы улын думайті ассьым шог думъясӧс. То меным кажитчис, мый сёрми, мый ме локта гортӧ и ог нин су батьӧс ловйӧн. Тайӧ думсьыс менӧ босьтліс дрӧж, и кӧнкӧ лов пытшкын заводитліс горзыны весьӧпӧрӧм гӧлӧс: «Батьӧ, батьӧ, сӧмын эн кув, кӧть мый, а эн кув!» А то быттьӧ ме гортын нин, батьӧ вольпась дорын. А сійӧ такӧдӧ менӧ, мудериника нюмдыштӧма да шуалӧ: «Менам кувтӧдз уна на ва визувтас. Эн бӧрд. Кузнеч Васькатӧ абу на сэтшӧм кокни олӧмсьыс киритнысӧ!»

Тайӧ думсьыс менам сьӧлӧмӧй тырліс надеяӧн, чайтсис, мый батьӧлы уна во на коли овны, мый висьӧмыс лун-мӧд мысти прӧйдитас.

«Кузнеч Васькатӧ...» Коркӧ тайӧ медрадейтана кывъяс батьӧлӧн вӧліны. Но мыйла ӧні мем тайӧ кывъясыс тӧд вылӧ усины? Ӧд важӧн нин абу кузнеч менам батьӧй, и важӧн эг кывлы ме сылысь татшӧм кывъяссӧ. А паметьын, со, олӧны. И син водзӧ друг зарни шонді югӧрӧн дзалкнитіс кыпыд да гажа серпас менам челядьдырся олӧмысь. Сувтіс сэтшӧм ясыда, мый ме здук кежлӧ бӧр быттьӧ лолі сійӧ ичӧтик нывканас, коді тірӧдӧ-котӧртӧ тувсов лунӧ да радысла гораа сьылӧ.

Но абу тай кузь вӧлӧма менам шуда челядьдырыд. Казьтывны куті водзӧ да шондіыд менам бӧр дзебсис.

Гажаӧсь ли гажтӧмӧсь вӧліны менам казьтылӧмъяс, а сунис помтӧ кӧ кыскыштан, тюрикыд лювдас нин. Самолётын лэбигкості выль пӧв олі ассьым став челядьдырӧс. А тайӧ зарни кадыс быд нывкалӧн и зонкалӧн йитчӧма аслас мам-батьыскӧд. Менам жӧ вежӧрӧ ёнджыка кольӧма батьӧй, сійӧс радейтлі медся ёна свет вылас.

Батьӧ менам кузнеч вӧлі. Кузнечаыс, помнита, гортсянь неылын, картасай йӧрын сулаліс, пывсянъяс мыш сайын, на кодь жӧ воймӧма, сьӧд да лажмыдик. Кузнеча гӧгӧр век вӧлі валитӧма кутшӧмсюрӧ кӧрта кӧлуй да пытшсяньыс дугдывтӧг юргыліс кӧртӧн клёнгӧм шы.

Быд лун школа бӧрын ме шыбитлі книга тыра кисаӧс кылт лабичӧ да котӧртлі батьӧ дінӧ. Котӧрта, а луныс шондіа. И кӧть гӧгӧр на дзирдалӧ лым, сынӧдас тӧдчӧ нин тулысыс. Тёп-тёп — вевтъяс вывсянь войтӧдӧны синванысӧ йинёньяс. А меным мыйыськӧ зэв долыд, и ме гораа сьыла. И кажитчӧ, мекӧд сьылӧ ставнас ывлаыс: и кузя нюжгысьӧм сиктлӧн стрӧйбаясыс, и ылынджык тыдалысь гумлаяс, и паськыд лымъя эрдыс, и весиг этайӧ сьӧд пывсянъясыс.

Сувтӧмӧн дыр видзӧда ывласӧ и кывза сылысь шыяссӧ.

Тинь-тон-тон!.. — кылӧны кузнечаланьсянь дорччӧм шыяс, и тайӧ шыясыс вевттьӧны став мукӧдсӧ. Кутшӧм мича шыяс! Сэки ме эг на тӧдлы ни Шопенлысь, ни Чайковскийлысь музыкасӧ, но юаласны кӧ, и ӧні на шуа, мый дорччӧм шы мичаджык став музыкасьыс.

Локта вӧлі навыскок кузнеча восьса ӧдзӧс дорӧ, пытшкас ог пыр — сэні тшына и пӧсь. Таркнита ӧдзӧс иганнас, вильшалышта батьӧс, сэсся кильк серӧкта и дзебся ӧдзӧс саяс.

— Но, пыстапи, локтін? — дугдӧ клёнгыны да, кылӧ, шуӧ батьӧ. Сійӧ менӧ век пыстапиӧн шуліс, а мамӧӧс пыстаӧн, сы вӧсна мый ми мамӧкӧд ичӧтикӧсь, а батьӧ ыджыд да ён.

Недыр мысти батьӧ эновтӧ уджсӧ да петӧ ывла вылӧ сӧстӧм сынӧд вылас пальӧдчыны. Рыжӧймӧм да кытсюрӧ розявтӧдз палитчӧм кучик партука да шапкатӧм — дзик мойдвывса багатыр. Сувтас кокъяссӧ паськӧдӧмӧн тувсов тӧлыслы воча, куньтыралӧ синъяссӧ да нюмъялӧ. Пиньясыс крепыдӧсь, еджыд лым моз дзирдалӧны. Вильыш тӧв летйӧ сылысь смоль сьӧд кудрисӧ, и батьӧ лӧсьыдысла мурзыштӧ. Сійӧ миян мугов, буракӧ, та вӧсна да и сьӧд юрси вӧснаыс сиктса нывбабаяс нимтылісны сійӧс чиганӧн. А гашкӧ, и визув да гажа характер вӧснаыс. Батьӧ кӧть мугов ачыс, а синъясыс лӧзӧсь, югыдӧсь, быттьӧкӧ енэжсьыс кык чир сылы сетӧмаӧсь. И сэтшӧм визулӧсь! Ворсыштас наӧн да шуас мыйкӧ, — и кывзысьяс семдӧмаӧсь нин серамнысла. Синванысӧ чышкалігтыр шуалӧны: но пӧ тэ и чиган!

Батьӧ шпыньмунас, оз дӧзмы татшӧм нимсьыд, бара на шутитӧ: мамӧ пӧ сьӧд пывсянысь менӧ аддзӧма — сійӧн и сьӧд, — и жерйӧдлӧ ён пиньяссӧ.

Мыйлакӧ зэв ёна сибавлісны сы дінӧ йӧзыс, торйӧн нин нывбабаяс да челядь. Кузнечаыд эськӧ абу нин сэтшӧм места, кӧн позьӧ йӧзлы чукӧртчыны, а вот мунӧны кӧ дінтіыс, быть кежаласны.

Менӧ жӧ кыскис батьӧ дінӧ магнит дінӧ моз. Мыйӧн сӧмын сійӧ вӧлі петас тшына кузнечаысь, ме уськӧдча сы дорӧ и сывъяла сылысь кокъяссӧ. Вылӧджыкыс ог судз, ичӧт зэв тушаӧй да.

— Ок тэ, пыстапи! — кватитас менӧ батьӧ вына кияснас и качӧдлас вылӧ-вылӧ, дзик небеса дорӧдзыс. Ме китшъя-серала да горза: ещӧ! ещӧ! А батьӧ жервидзӧ. Качнитас мӧдысь, коймӧдысь. У-уп! У-уп! — горӧдӧ быд пӧрйӧ. Витысь-ӧ-квайтысь качнитӧм бӧрын лэдзас менӧ муас да сарӧга сьӧд чуньнас малыштас бандзибйӧс, шуас:

— Ветлам, буди, пыстапи, пажнайтыштам-а.

— Ветлам, — шуа ме. — И батьӧ сэк жӧ пӧрччӧ кучик партуксӧ да шыбитӧ кузнеча ӧдзӧс пыр пытшкас, сы пыдди босьтӧ ӧдзӧсдорса тув йылысь вежсян паськӧмсӧ да клопкӧ-пӧдлыштӧ ӧдзӧссӧ. — Игнав, — шуӧ мем, и ме ӧдзӧс пробойӧ сюйышта чаг тор.

И восьлалам ми батьӧкӧд орччӧн. Ме бур удж вывсянь моз муна ог чеччалігтыр, а батьӧ моз ыджыд восьласӧн.

Пажнайтлім унджыкысьсӧ ми батьӧкӧд ас кежын. Мамӧ либӧ волӧма нин, либӧ сёрӧнджык на локтас, а то и дзикӧдз оз волы — ылі видзьяс вылӧ кӧ муніс. Сы пыдди рытнас ужнайтам став семьяӧн ӧтвыв: батьӧ, мамӧ и ме.

Мамӧ, небыдик нюмъёвтаса, кокни да пельк, тэрмасьӧ-дасьтӧ пызан вылӧ ужын, котӧртӧ то пач вом дорӧ, то залавка дорӧ, ӧттшӧтш варова висьтасьӧ, кӧні да мый луннас вӧчисны. Мамӧлӧн колхозад кужтӧм уджыд абу. То куйӧд петкӧданінын шусяс, то кӧйдыс весаланінын, то турун кыскаланінын. Ужын виччысигмоз батьӧ пукалӧ пызан дорын да, мамӧ бӧрся синъяснас вӧтлысигмоз, тяпӧдӧ вом доръяснас. Кынӧмыс сэтшӧма сюмалӧ али нимкодясьӧ пелька ноксьысь мамӧӧн, ог тӧд. Мамӧ менам сэтшӧм лӧсьыдик да мича. Дзоридзӧсь ситеч ковтаа и ачыс быттьӧ дзоридз. Пыр ывла вылын уджалігӧн чужӧмыс кӧть и тӧлалӧма да ыргӧн рӧма лоӧма и вом доръясыс неуна варччыштӧмаӧсь, но зэв лӧсьыдіник. Синъясыс мичаӧсь и неуна быттьӧ яндысьыштӧны и сэтшӧм шудаӧсь. Мамӧ синъяссӧ аддзӧм бӧрын мем век окота лолі сьывны либӧ йӧктыны. А йӧктыны ме радейтлі, буракӧ, медся ёна свет вылас.

Ужын бӧрын батьӧ нюжгысьліс лабич кузяла. Мукӧд мужичӧйяс ужын бӧрад шпуткыны-куритны заводитасны, а миян батьӧ эз куритчыв. Мамӧ весиг мукӧддырйиыс шмонитлывліс: абу пӧ и мужичӧй кодь, он курит да. Батьӧ гӧрӧктӧмӧн серӧктыліс: ме пӧ абу мужичӧй!? Чукля кока Петыр пӧ ли мый мужичӧйыс, чигарка вомсьыс оз и лэдзлы да? А этайӧ нӧ абу мужичӧйлӧн? Этайӧ? — батьӧ любӧпырысь и ошйысьӧмӧн малавліс ассьыс гырысь, ён кияссӧ, кучкавліс морӧсас, лядьвейясас.

Мамӧ яндысьӧмӧн лэдзліс синсӧ и зільліс ылӧдчыны батьӧ дорысь. Сы пыдди ме вуджӧр моз вӧтлыси. Батьӧ водас шойччыны, а ме сы дорын нин, дебелита сылысь пушкыр юрсисӧ.

— Мойдыштам ли мый? — шыасьліс ме дорӧ батьӧ.

— Ог, сербияночкутӧ ворсышт, — кора ме.

— Сербияночкутӧ? Позьӧ и сійӧс! — сӧгласитчӧ батьӧ, чеччӧ да судзӧдӧ стенысь мича лента йылын ӧшалысь балалайка. Первойсӧ неокотапырысь быттьӧ бриньӧдчӧ струнаяснас, а сэсся пыркнитас сук юрсинас и кыз чуньясыс заводитасны ӧдйӧ-ӧдйӧ котравны струнаяс весьтті. Но, думайтан, вармунас балалайкаыс сылӧн киясын! Оз ӧд. Струнаяс кывзысьӧмӧн заводитӧны лэдзны тӧдса шыяс. И батьӧлӧн ён гӧлӧсыс нюжӧдӧ балалайка бӧрся:

Сербияночку плясал да,

Увидал меня отец.

На работе тебя нет,

А плясать-то молодец!

— Э-эк! — гажаа сэсся зымнитас кокнас и синсӧ куньтыртлас меным: йӧкты пӧ. Унаысь тшӧктӧм мем оз ков. Джодж шӧрын нин ме кекӧначася. Мамӧ нюмъялӧ, видзӧдлывлӧ миян вылӧ кылт занавес сайсянь. А батьӧ ещӧ ышӧдӧ менӧ:

— От, едронӧй корень, зымнит кокнад!

И заводитчас миян сэтшӧм гаж, мый, видзӧдан да, мӧд керкаысь патерант гозъя челядьпияннас нин локтӧны. Верӧсыс шы ни тӧв пырас да пуксяс лабичӧ, челядьпиянсӧ пидзӧс вылас пуксьӧдӧма. А гӧтырыс порог дорсянь и тшӧтш заводитас вежнясьны да сьывны.

Патерантъяс и водзті кодсюрӧ овлісны миянын. Керка ыджыд, мый не овны. Тайӧяс овмӧдчисны таво на, тӧвся каникулъяс дырйи. Но кыдзкӧ сэтшӧм ӧдйӧ накӧд ӧта-мӧд дорӧ велалім, петім-пырим, мый быттьӧ нэм ӧтлаын олӧма.

Василий Ксенофонтович — учитель, велӧдӧ миян школаын история. Вичыс сылӧн вывті сьӧкыд да ме понді сійӧс шуны прӧстӧ учительӧн. И сідз велалі тайӧ ним дорас, мый бӧрыннас и рад шуны кыдзкӧ мӧд ног, да оз артмы. Да и мам-бать частӧ сійӧс прӧста учительӧн уважительнӧя шулісны. Учитель — ар комына, зэв лабутнӧй мужичӧй. Сёрни-басни вылӧ абу окоч, но сёрнитӧ кӧ кодкӧдкӧ, видзӧдӧ аслас тӧлка вижоват синъяснас сёрнитысьыслы веськыда синъясас, быттьӧ кӧсйӧ шуны: ноко, вокӧ, вай висьтась, а ме пӧ видзӧдла тэд пытшкӧсад, мыйсяма тэ эм морт. Та вӧсна ме учительысь повлі и зільлі не веськавны сылы син улас. Эг, дерт, пыр, ёнджыкасӧ сэк, кор вильшасьлі школаын либӧ гортын. Шуны кӧ нин веськыда, ме зэв вильыш вӧлі, и ичӧтик гректоръясыд ме сайын пыр вӧліны. То урок вылын, детинкакӧд пукалі да, нинӧм абусьыс друг тыш лэптам, то перемена дырйи сійӧ жӧ детинкаыскӧд класс ӧдзӧс водзысь джоджсӧ сиськӧн зыралам и пондам нимкодясьны, кыдзи вильдалӧны урок вылӧ пырысьяс.

Учитель гозъялӧн вӧлі Лариса нима ныв. Сылы кык арӧс, но сэтшӧм нин наян — пыр ыждалӧ да мыйкӧ корӧ менсьым. То сет сылы менсьым радейтана лӧза-гӧрд пома карандашӧс рисуйтчыны, то сылы сьылышт, то киӧд босьт. Зато Игорёк — сылӧн ичӧт вокыс — пыр чӧла куйлӧ зыбкаын да шпыньвидзӧ. Оз и бӧрдлы — вот дитя!

Но медся тӧдчана мортнас учитель семьяын вӧлі, дерт жӧ, тётя Маша — учительлӧн гӧтырыс. Аслас квайт тӧлысся кудриӧн, ичӧтик нырнас да латшкӧс тушанас тётя Маша вӧлі дзик шыльыд гӧна кань кодь, коді сяммӧ и кургыны-мойдны, и ластитчыны, и, ковмас кӧ, горзыны да ыршасьны. Медся ёна тётя Маша торъяліс аслас мелілунӧн да прӧстлунӧн. Мый сылӧн эм, лыддьы, и тэнад лоӧ. Ньӧбас мыйкӧ лавкаысь да первой пыртас миянӧ, гӧститӧдас ставнымӧс, сэсся вӧлись гортас петкӧдас. Ме чайта, тётя Маша ради и ми сэтшӧм ӧдйӧ учитель семьякӧд йитчим. Мем, ичӧт нывкалы, тайӧ варов да мелі нывбабаыс лоис сэтшӧм ёртӧн, кодлы ме яндысьтӧг верми висьтавны став ассьым думъясӧс. Тётя Маша учительницаалӧма жӧ Игорёк чужтӧдз да менӧ зэв бура гӧгӧрвоӧ. И ме висьтавла сылы школаын став лоӧмтор йывсьыс. Сійӧ кывзӧ, и таысь ме сійӧс зэв ёна радейта. Ме верма часъясӧн пукавны на дорын да, Ларисакӧд ворсігмоз, видзӧдны, кыдзи тётя Маша вышивайтчӧ либӧ лыддьӧ книга. Мукӧддырйи миянӧс тешитӧм ради нянь торйысь либӧ уль комӧльысь вӧчас зарни сюра кӧрӧс либӧ скачитысь вӧлӧс, а ме чуймӧмӧн нимкодяся тайӧ лӧсьыд чачаяснас.

Тётя Машалӧн киподтуйыс ёна кажитчыліс и менам мамӧлы, сійӧ унаысь петавліс мӧд керкаӧ вурсьӧм видзӧдны. Ситеч кусӧкысь тётя Машалӧн ӧдйӧ артмыліс Ларисалы платтьӧ либӧ меным сарапан, и мамӧ кевмысьӧмӧн шуліс: «Менӧ тшӧтш велӧд». И тётя Маша велӧдліс газеттор вылын, кыдзи шӧравны юбка либӧ ковта. Ми кӧ мамӧкӧд тётя Маша дорӧджык сибавлім, то батьӧӧс ёнджыка кыскис учитель дорӧ. «Петала, политика йылысь сёрнитыштам», — шуас батьӧ ужын бӧрын. Петас, сэсся вошӧ, вой шӧрын локтас.

— Вот ӧд, Ксенофонтовичыд абу и варов видзӧднысӧ, а пондас висьтавны — войбыд кӧть кывзы. Быдторсӧ сійӧ тӧдӧ! — Батьӧ кусӧдӧ би, коді ӧнӧдз пыр на чинтӧм фитиля дзузгис пызан вылын, да пемыдас, кылӧ, пӧрччысьӧ да водӧ. И куйлігас нин дӧвӧль гӧлӧсӧн содтӧ: — Быдмас нывка, учительӧ велӧда!

Ӧні, кор кусі би, ме вӧлись лючкиджык вода, но унмовсьны дыр на ог вермы. Батьӧлӧн кывъясыс бергалӧны юрын. Учительӧн лоны и аслым мем мукӧддырйи окота, но ӧні, кор и батьӧ та йылысь гарыштіс, ме збыль вылӧ понді мечтайтны, кутшӧмджык ме лоа, кор учителявны понда. Первой делӧ, понда новлӧдлыны портфель, шуа ме ачым аслым. Сэсся, пасьтасьны учитель моз кажитчӧ жӧ. Сылӧн сьӧд пинжак увсьыс пыр тыдалӧ лым еджыд дӧрӧм. Кажитчӧ мем и учительлӧн лыддьысьӧмыс; друг лыддьысигкостіыс босьтас карандаш да гижыштас мыйкӧ блокнотӧ. Карандашыс сылӧн пыр пель саяс дасьтӧма. Мый ещӧ мем учительлӧн кажитчӧ? О, да самӧй главнӧйсӧ чуть эг вунӧд! Лыжиӧн мӧдас котӧртны да, сӧмын лымйыс бус кымӧр моз лыбӧ. Вот эськӧ меным сы моз жӧ велавны! Но менам лыжиыс абу на, и первой делӧ колӧ кыськӧ сійӧс судзӧдны.

Тайӧ шуда мӧвпнас и ме унмовси. А аскинас садьми, кылӧ, мамӧ броткӧ батьӧ вылӧ, корӧ сійӧс:

— Тырмас нин стынитнытӧ! Учитель став кильчӧ пом нин весалӧма дай кытчӧкӧ тӧвзис-муніс лыжи вылын.

Тулыснас, лым сылӧм бӧрын, учитель вайис вӧрысь ыджыдкодь кыдз пу, да садитісны сійӧс тётя Машакӧд орччӧн миян льӧм пукӧд. Сэсся пӧвторъясысь учитель вӧчис сэтчӧ пызан да скамьяяс. Рытнас мам-бать локтісны удж вылысь — пӧсь самӧвар пызан вылас, тётя Маша патефон петкӧдӧма. «Вдоль деревни» горалӧ ӧшинь ув тыр. Батьӧ вачкучкысьӧ:

— От, едронӧй корень, пызан — ыджыд-ӧ делӧ? А ме эськӧ нэм эг гӧгӧрво пуктыны льӧм пу бокӧ! А лӧсьыд, едронӧй корень! Кофейня-ресторан!

Ужнайтны ми быд рыт пондім сэні, кофейня-ресторанас. Варовитны да чай юны пондісны волыны и орчча керкаясысь суседъяс. Нывбабаяс чупкӧны-юӧны чай, мужичӧйяс куритӧны да лабутнӧя сёрнитӧны. Первойсӧ векджык тувсов гӧра-кӧдза мунӧм йылысь панлісны сёрни, а сэсся кылан нин дзик тӧдтӧм кывъяс: кутшӧмкӧ Лига Наций, Чехословакия, Гитлер... Заводитасны кӧ война йылысь сёрнитны, дыр оз дугдыны. Татшӧмтортӧ меным дзик абу интереснӧ кывзыны, и чай стӧкан юӧм бӧрын ме пышъя грездӧ майскӧй жукъясӧс кутавны.

Сійӧ тулысыс вӧлі кыдзкӧ вывті нин гажа да лышкыд. Сэтшӧма розъяліс льӧм, — сикт пасьта ӧвтіс дзоридз дук. Ышмӧм челядь рытъяснас котралісны рӧзбойникъяс моз, куталісны майскӧй жукъясӧс либӧ ворсісны. И гӧгӧр кыліс налӧн гажа серам да горзӧм. Ӧдвакӧ кодкӧ сійӧ рытъяснас думыштліс, мый регыд воас пом тайӧ гажыслы. А бедаыс, вӧлӧмкӧ, завор дорын нин кыйӧдчӧ.

Война. Локтіс сійӧ лёк тӧв ныр моз, чышкыштіс грездысь став пӧрнӧй мужичӧйсӧ, колис ас кежаныс синваӧн сӧдзтысьысь синъяса челядьӧс да нывбабаясӧс.

Тайӧ лёк юӧрыс суис миянӧс батьӧкӧд кузнечаын. Матысмис страда, и кузнечаын ӧти да мӧд лунтыр эз быравлы йӧз. Коді вайӧма коса вомлӧстыны, коді, мӧдарӧ, тепрӧсджыка вӧчны, коді калитны. Вӧлі сёр пажын кад нин, кор ми медбӧрын батьӧкӧд колим ӧтнаным и лӧсьӧдчим мунны пажнайтны.

Друг ме аддзи: йӧрӧд скачитӧ кутшӧмкӧ верзьӧма, киас гӧрд флаг, да, буракӧ, мыйкӧ горзӧ картупель му вылын йӧн нетшкысьяслы. Ме инді батьӧлы. Видзӧдам, скачитысь ылын нин, мӧд му вылын, а картупель весалысьяс пондісны жӧдзны, кокньыдджык кокйӧраяс заводитісны веськыда му вомӧн котӧртны сиктлань.

— А ӧд оз бурысь котӧртны, — шуӧ батьӧ да сьӧлыштӧ сьӧдасьӧм дульнас.

А сэккості медводзын котӧртысь матысмис нин миян дорӧ сідз, мый, горӧдан кӧ, кылӧ нин гӧлӧсыд.

— Эй, кытчӧ дзизӧданныд?! Мый лоис? — юасям.

— Война пӧ! Война! — кыліс вочакыв.

Батьӧ быттьӧ пыр жӧ рудзмуніс, сӧмын тай кулакъяссӧ ёнджыка чабыртіс. И сідзи и чабыртӧм кулакъясӧн мӧдіс пывсянъяс пӧлӧныс сиктлань. Горт туй вежӧ эз кеж. Кытчӧ нӧ, мися, мунӧ, думышті ме, но юасьны эг кут. Ме мыйлакӧ тӧді, мый ӧні сыкӧд сёрнитны оз ков, и вӧтчи сы бӧрся лов кутӧмӧн.

Воим ми колхоз правление дорӧ, сэні вӧлі нин морт дас. Кильчӧ вылас, Ларисаӧн киас, сулаліс миян учитель и мыйкӧ ёна шенасигтыр висьталіс колхозса юралысьлы. Миянӧс аддзӧм бӧрын сійӧ уськӧдчис кильчӧ пос кузя увлань, тювгис мем Ларисаӧс — на пӧ нуӧд гортӧ — и вӧлись шыасис батьӧ дінӧ.

— Кывлін, мый немечыд вӧчӧ?

Война заводитчан луныс мем, кокни мывкыда нывкаыдлы, весиг кажитчис на. Сы мында йӧз чукӧрмис правление дорӧ, быттьӧ 1 Май. Кысь нӧ меным вӧлі тӧдны, мый йӧз чукӧртчылӧны ӧтлаӧ оз сӧмын гажа праздникъяс дырйи, но и ыджыд шог дырйи. Ми, челядьпиян, гажаа шныркъялам йӧз пӧвстті, дзебсясьӧмысь ворсам.

Но аскинас нин ме гӧгӧрвои, мый войнаыд вермӧ вайны синва. Тётя Маша, пыр кыпыд да визув, миян тётя Машаным асывсяньыс ветліс пыктӧм гӧрд синъяса и кадысь кадӧ заводитліс лывкйӧдлыны сідз, мый и менам пондыліс гилявны кыткӧ ныр пытшкӧй.

— Мунӧ ӧд, добровольнӧ мунӧ менам Ксенофонтовичӧй, пӧвестка ни нинӧм на абу да, — сійӧ лыддьӧдліс мамӧӧс сывйыштӧмӧн, и мамӧ эз тӧд, кыдзи сійӧс такӧдны.

Учитель зумыш, но кыдзкӧ торъя мелі гӧлӧса, кыкнан кагасӧ киас кутӧмӧн, шыасьліс гӧтыр дорас кевмысьӧмӧн:

— Но, Машенька, но, донаӧй, эн сідзи вийсьы. Тэ жӧ тӧдан, колӧ мем мунны...

Война вылӧ учительӧс колльӧдім медпервой мортӧн. А сэсся... чукӧрӧн-чукӧрӧн пондісны мунавны сиктысь том йӧз и мужичӧйяс фронт вылӧ. Вот сэки синваыд вӧлі!

Батьӧс колльӧдігӧн ми эгӧ бӧрдӧй. Мамӧ заводитліс жӧ гӧлӧситны, да батьӧ скӧракодь чирыштіс сійӧс. Нинӧмла пӧ омлявны, ловъя на пӧ ме да!

— Вайӧ, бурджык, сьылыштам! — шуис сэсся да босьтіс балалайкасӧ. — Как родная меня мать провожала-а... — нюжӧдіс батьӧ, но эз жӧ, тыдалӧ, сьӧлӧмыс ёнасӧ сьыв, бӧр дугдіс. — Эк, мусаясӧй менам, эг удит ме тіянлы весиг пывсянтӧ дзоньтавны...

Батьӧяс петісны гортысь сёр рытнас нин, медым аски кежлӧ воны районӧ, военкоматӧ. Ме пукалі ӧдера телегаын да дзорги-видзӧді, кыдзи вӧлаяс бӧрысь локтісны уна йӧз: мужичӧйяс и нывбабаяс, челядь и том нывъяс. А ме зіли батьӧӧс не воштыны син улысь. Сійӧ, неуна гажа юра, варовитіс то ӧтикӧд, то мӧдкӧд; пельпомӧдыс сывйыштӧмӧн восьлалыштіс ӧтияскӧд, сэсся син улас усясны мӧдъяс, и батьӧ уськӧдчӧ на дорӧ.

Сикт помын йӧз пондісны разӧдчыны, кольччыны вӧлаясысь. И, со, ми телега вылын сӧмын нин нёльӧн: бать-мам, ме да батьӧлӧн чойыс, ямщик пыдди лэччӧ тшӧтш райцентрӧдз. Регыд и менӧ чеччӧдісны вӧв доддьысь. Бергӧдчы пӧ и тэ гортӧ. Прӧщайтчим батьӧкӧд, и телега мӧдіс водзӧ. Ме ещӧ здук-мӧд котӧрті телега бӧрся и ёль пос дорӧ воӧм бӧрын сувті. Телега пыр ылысмис и ылысмис, сэсся и туй чукыльӧ дзикӧдз саяліс. Оз сэсся тыдав батьӧй. Дыр-ӧ кежлӧ торйӧдіс миянӧс тайӧ туйыс? А ёль шор, быттьӧ нинӧм эз и ло, дзольгис пос улын ассьыс кувлытӧм сьыланкывсӧ. Сылы война оз вермы шуны «Сувт!», кыдзи эз вермы сувтӧдны и миянлысь олӧмнымӧс.

Батьӧтӧг миян олӧмным гажтӧмӧн кутіс лоны. Гожӧмыс да водз арыс кыдзкӧ-мыйкӧ колины на. Сэки то купайтчыны, то вӧрӧ оз вотны котӧртлан, то муяс вылын шеп ӧктам — гажа ывла вылын да мукӧд челядь дорын ылалан, и быттьӧ нинӧм. Но кор шлякышавны пондіс, ме инӧ эг понды ӧшйыны. Оз мыйкӧ тырмы, да и ставыс. Школа бӧрын локта да кымынысь и кайла лабичӧ, малала батьӧлысь балалайкасӧ. Киӧ босьтны ог лысьт — мамӧ оз тшӧкты, жугӧдан пӧ, и батьыдлы нинӧмӧн лоӧ ворснысӧ.

Тётя Машаясӧ ӧні кор кӧть эн пет, некод пыр абу. Ачыс школаын, учительницаавны бӧр пондіс, челядьыс — яслиынӧсь, сёр рытнас воӧны. И мамӧ удж вывсьыс зэв жӧ сёр локтӧ. Мамӧ ӧні кутшӧмкӧ абу воддза кодь, — векджык зумыш. Локтас сёрӧн рытнас, мыйкӧ ноксьыштас горт гӧгӧрын, ужнайтігӧн, видзӧдан да, вугралӧ нин, буриника сёрнитны огӧ вевъялӧ, непӧштӧ мойдны либӧ сьылыштны-ворсӧдчыштны. Мукӧд рытнас мамӧ локтас торъя жугыль, шуыштас: миян пӧ талун бара на кар сдайтӧмаӧсь. Сэсся кузя ышловзяс и недыр мысти батьӧӧс гарыштас: — Ми то ещӧ шоныд керкаынӧсь на да, олам кыдзкӧ. А кутшӧм налы сэні? Батьыдъяслы.

— А батьӧыд дыр на оз лок гортӧ? — юася ме.

— Ог тӧд, бобук, со, кыдзи жугӧдчӧ-пырӧ немечыд, — вочавидзас мамӧ, и менсьым юрӧс шылькнитӧм бӧрын вежас сёрнисӧ. — Вай ужнайт да пет, бобӧ, тётя Машаясад, ворсышт Лариса да Игорёкыдкӧд. — Ме тӧда, ыстӧ кӧ менӧ мамӧ, сідзкӧ, тётя Маша бара собрание вылӧ ли мый ли мунӧ, сельсӧветӧ ли.

Меным зэв абу окота бӧрдысь челядькӧд ворсны, но мамӧ тшӧктӧ да быть пет.

— Пет, ме воа жӧ тіян дорӧ, пызан идрала да, — шуӧ мамӧ. — Налӧн биыс югыдджык миян дорысь, колӧ чуня кепысьяс кыны.

Тётя Маша менӧ виччысьӧ, паськӧма нин. Сетіс мем да аслас челядьлы ӧти кампетӧн и муніс.

Лариса, кыдзи и пыр, бӧрдны пондіс, вӧтчис мамыс бӧрся. Ковмис ассьым кампеттӧ сылы бӧрдысь вомас сюйны.

Но да мед, мый керан. Ме ӧд ыджыд нин, кампеттӧгыс ола. Ӧні ог нин некор Ларисаӧс ӧбижайт, ог печиктыв ни чепӧльт. Ме ӧд абу фашист, фашистъяс ӧд сӧмын дойдалӧны да дзерӧдӧны ичӧт челядьтӧ. Бурасис Лариса — вӧлысь да ямщикысь пондім ворсны. Ме бауӧн джодж кузя ветла, Лариса ме вылын пукалӧ, «н-но» горзӧ.

Регыд мамӧ локтіс, и ми дугдім ворсӧмысь, пуксим сы гӧгӧр джоджас и пондім видзӧдны, кыдзи котралӧны мамӧлӧн чуньясыс, вӧчӧны петля бӧрся петля, дзинькакылӧны емъяс ӧта-мӧд дінас инмӧдчылӧмысь, кыдзи пожйын чеччалӧ-бергалӧ вурун тупыль и помасьлытӧг лювдӧ шӧрт.

Мамӧ тупыль кодь жӧ помасьлытӧм и арся рытыс. Важӧн чӧскыда узьӧ Игорь, унмовсис и Лариса. Менӧ личкӧ жӧ унзільӧй. А тётя Маша век абу, и мамӧлӧн век шаркйӧ-бергалӧ тупыльыс. Сэсся мамӧ казялӧ менсьым вугралӧмӧс, петкӧдӧ гортӧ. Кутшӧм лӧсьыд нюжгысьны джоджад ыркыд идзас перина вылӧ!

— Мамӧ, лок тшӧтш мекӧд вод, — кора ме вольпась вывсянь.

— Узь, бобӧ, узь. Помала тайӧ кепысь пӧвсӧ и вода, — шуӧ мамӧ.

Аски асывнас видзӧдлі ывла вылӧ — лым дзирдалӧ, кӧдздӧдӧма. Пуксис тӧв. Войналӧн медводдза тӧв.

Сэтшӧм кӧдзыд да кузь тӧвсӧ ме буди ог и помнит аслам нэмын-а. Вывті нин уна тӧжд да шог сійӧ вайис, и сы вӧсна, буракӧ, кузьӧн кажитчис.

Первой дугдісны учительсянь письмӧясыс воны. Тётя Машалы шог дай миянлы абу долыд. Такӧдам, мый вермам, тётя Машаӧс, асьным ог и чайтӧ, мый миянӧс регыд татшӧм жӧ шог суас. Да локтіс тай, зыркнитіс, керка стенӧс ставнас вӧрзьӧдліс. «...Пал смертью храбрых...» — вайисны печата бумага батьӧ усьӧм йылысь.

Ой-я дай ой-я! Виччысим Выль во, выль шуд. Москва дорын немечӧс пасьвартісны, муртса-муртса кокньыдджыка лолыштім. И, со!

Ок, и омляліс жӧ мамӧ вежон чӧж! А сэсся друг ланьтіс, лӧнис. Локтас сёрӧн рытнас удж вылысь, пуксяс лабичӧ и пукалӧ. Вунӧдӧма и ужын йылысь, и скӧт идралӧм йылысь. Чӧв олӧ, и синъясыс некытчӧ оз видзӧдны, быттьӧ ас пытшканыс дзебсьӧмаӧсь. Меным лоліс зэв страшнӧ таысь, и ме пондылі тиньгыны-бӧрдны.

Дыр на, гашкӧ, ми мамӧкӧд тадзи олім, эз кӧ выль шог личкы. Тётя Маша миян дзикӧдз висьмис-водіс. Вежон-мӧд гортын куйліс, а сэсся кытчӧкӧ карӧ, больничаӧ, лэччӧдісны. Игорь да Лариса, дерт, ми ордӧ колины. Ӧні, рытъяснас удж вывсьыс воас да, мамӧлы быть ковмыліс челядьпиянкӧд ноксьыны. Найӧ то сёйны корӧны, то ывлаӧ нуӧдчӧны, то кисӧ желлялӧмаӧсь, то гачсӧ косялӧмаӧсь. Да мый и сёрнитны, быдтор тырмӧ посни челядьтӧ быдтігӧн! А ещӧ поснияс гажтӧмтчисны мамсьыс да первойсӧ покой эз вӧв ни мамӧлы, ни меным, ни тётя Машалӧн школаса ёртъясыслы. Но меным, пӧжалуй, медся ёна дӧнзьыліс. Ӧд гырысьясыд унджык кадсӧ удж вылынӧсь, и вийсьыны челядьпиянӧн пырджык ковмыліс меным.

Тётя Маша сідзи эз и бурд. Куліс сэтчаньын, карса больничаас. Дзебны лэччылісны школасьыс учительницаяс да мамӧ.

— Сирӧтинкаяс, — миянӧс Ларисакӧд вольпасьӧ водтӧдігӧн шуыштас мамӧ. А ми, йӧюкъяс, тилькъям-сералам, шемела песам рытывбыд перина вылын. Мый и сійӧ сирӧтинка кывйыс, ог тӧдӧй. Ме, гашкӧ, неуна и гӧгӧрвоышті нин, но ӧні, ми ордӧ челядьпиян овмӧдчӧм бӧрын, мем лои ёна гажаджык воддза дорысь, да ме ачымӧс некутшӧм сирӧтаӧн эг лыддьы. Ӧні ме весиг понді чайтны, мый помасьны кутісны менам став гажтӧмъяс да шогъяс. Ӧти-кӧ, регыд нин тулыс воас, шондӧдас и позьны кутас котравны, кӧн кӧсъян. А мӧд-кӧ, бӧр ловзьыны пондіс мамӧ. Ӧд дзик нин лёздӧм дзоридз кодь вӧлі батьӧсянь усян юӧртӧ пӧлучитӧм бӧрын, а ӧні век жӧ ловъя морт кодь. Войяснас эськӧ частӧ на вольпась вылас бергалӧ, сьӧкыда ышлолалӧ — бӧрдӧ, гӧгӧрволі ме. Но луннас челядьпиянкӧд оз петкӧдлы ни жуглясьӧм, ни шогсьӧм. Весиг корсюрӧ ворсӧдчыны заводитлас накӧд. То Ларисалы катша рок ки пыдӧсас пуӧ, то Игорёклы «сюраня-бураня» петкӧдлӧ чуньяснас.

Сӧмын ме некыдз эг вермы гӧгӧрвоны, мыйла мамӧлы вӧлі колӧ нуны челядьӧс детдомӧ. Ачыс думыштіс, али школасянь учительницаяс волывлісны да найӧ ышӧдісны. Мамӧ тай ӧтчыд пуксьӧдіс челядьӧс вӧв доддьӧ дай нуис-а. Детдомӧ пӧ.

Ымзӧмӧн ме эг бӧрд ни батьӧсянь усьӧм юӧр воӧм бӧрын, ни тётя Машалысь кулӧмсӧ кывлӧм бӧрын. Гашкӧ, эг на пыдӧсӧдзыс гӧгӧрво сійӧ гырысь шогъяссӧ. А вот, кор детдомӧ мамӧ нуис Ларисаӧс да Игорёкӧс, бӧрді ме курыд синваӧн кык лун чӧж, кытчӧдз мамӧ бӧр эз лок. А локтіс — бӧр вайис посниясӧс гортӧ. Абу кольӧма. Оз пӧ кольччыны, да и кыдзи колян! — шуис мамӧ. Шашаритчисны пӧ сир пиньяс моз сьыліӧ и горзӧны: «Эн коль миянӧс татчӧ! Огӧ кольччӧй!» Со, мамӧ и бӧр вайӧма. Кыдзкӧ ӧд олам жӧ, шуӧ.

«Йӧ-ӧй!..» — унаӧн дивитісны мамӧӧс. Эм нин пӧ ӧти сирӧта аслас да ещӧ мыйлакӧ кыкӧс сьылі вылас вожӧдӧ.

Мамӧ сэтшӧмъясыслы вочавидзліс:

— Мукӧдыс тай нӧ нёль челядьӧн колины да, олӧны. Олам и ми. Бур йӧз отсаласны.

И олім, кыдз вермим. Мый нӧ керан?

А учительсянь письмӧ ни юӧр, слук ни слава. Кытчӧкӧ прӧпадитіс. Абу ловъя — сідзи и ставӧн чайтісны. Но ловъя вӧлӧма, слава богу. Локтіс письмӧ, Ленинградсянь. Гижӧ, век на пӧ блокируйтӧм Ленинградын вӧлі, морӧс висьӧмъясысь лечитан Куприяновскӧй клиникаын. Ӧні пӧ бурда нин и, навернӧ, пыр кежлӧ лэдзасны гортӧ. Регыд пӧ аддзысям.

Гижӧ, дерт, гӧтырыслы, сійӧ ӧд оз тӧд, мый тётя Маша абу нин ловъя. Лыддим тайӧ письмӧсӧ ставӧн: суседъяс и школаысь учительяс.

Сёрни уна вӧлі. Нывбабаяс жалитісны учительӧс да лапӧдісны кияснас, мыйла пӧ водзджык эз лок тайӧ письмӧыс, эськӧ, гашкӧ, и учительшаыс эз кув. Шогыс ӧд сійӧс, коньӧрӧс, виис.

— Абу кокни кытшалӧм Ленинградысь письмӧыдлы воны, — шуӧны учительницаяс да панӧны сёрни Ленинградын тшыгъялӧм йылысь, Ладожскӧй ты пыр прӧйдитысь туй йылысь, кодӧс пӧ Ленинградын нимтӧмаӧсь «олӧм туйӧн». Кодкӧ Куприяновскӧй клиника йылысь водзті кывлӧма, висьталіс, а мамӧ, синвасӧ чышкалігтыр, сӧмын шуис: — Ловъя... А мый нӧ вочакывсӧ сылы гижны кутам?

И нинӧм эгӧ гижӧй. Правда гижны эз позь, а пӧръявны вынъяс эз тырмыны. Воас кӧ, шуам, ачыс аддзас, нинӧмла мортыслысь водзвыв сьӧлӧмсӧ поткӧдлыны.

Ми мамӧкӧд, веськыда шуны, ёна виччысим учительлысь воӧмсӧ. Шуам, воас да, кӧть челядьсьыс мынам, йӧз челядьысь, лишнӧй кык вомысь, а овны пыр сьӧкыдджык и сьӧкыдджык лои. Сэсся лёк йӧз кутісны мисьтӧм сёрни лэдзны: ӧбижайтӧны пӧ, яслиысь сёрӧн босьтӧны, нянь карточка вӧсна пӧ сӧмын видзӧны. Йӧз вомтӧ он тупйы, кӧть эськӧ и видзим челядьӧс сідз жӧ, кыдзи и мукӧдӧс видзӧны рӧднӧй мамъясыс.

Но учитель локтіс муртса ачыс ловъя; асьсӧ колӧ вӧлі видзны кагаӧс моз. Дугдывтӧг кызіс, и кызігас, чайтім, вот-вот лолыс петас. Локтіс учитель тулыснас, кор ёна нин бузгисны шоръяс, и ми, челядьпиян, лун-мӧд нин чеччалім кӧмтӧг лымйысь мынӧм кушинъясын.

Сылысь воӧмсӧ ме эг аддзыв, войнас локтӧма, кор ми, ывлаті котралӧм бӧрын, узим кулӧмаяс моз. Ӧти асылӧ чеччи — мамӧ шаньга комӧль быглялӧ. Праздник ӧмӧй, мися, талун? Мамӧ, быттьӧ гӧгӧрвоис менсьым шензьӧмӧс, вашнитіс:

— Учительыд ӧд воис!..

— Ой, збыль! — заводиті ме чеччавны.

— Ньӧжйӧнджык тэ! — чирышсис мамӧ ме вылӧ. — Пыр на, кылӧ, джодж кузяыс ветліс, эз узь. Ӧні, гашкӧ, унмовсис. Шогсьӧ, коньӧрӧй, — содтіс ещӧ мамӧ, и кыскис пачысь картупель чугун, тшӧктіс меным кульны, картупель шаньга пӧ учительыдлы пӧжалам. Ачыс петіс мӧс лысьтыны.

А менам кутшӧм картупель кульӧм! Пета, мися, кӧть син пӧлӧн видзӧдла учитель вылӧ. Тюр-петі посводзӧ и дзуртышті-восьті мӧд керка ӧдзӧс. Кутшӧма ме шензьышті, кор аддзи пукалысь учительӧс. Оз узь! Дзирдалысь кромӧвӧй сапӧга, галифе гача да еджыдысь-еджыд чукрасьыштӧм дӧрӧма, сійӧ пукаліс джодж шӧрас улӧс вылын, юрсӧ мышвыв лёткӧдӧма улӧс юр вылас и думайтӧ, тыдалӧ, мыйкӧ зэв ёна, менсьым пырӧмӧс тай эз кыв-а.

— Учитель, — вашниті ме да матыстчи сы дорӧ. Али кулӧма? Повзьӧмӧн понді дзоргыны сы вылӧ. Менам синмысь эз дзебсьы нинӧм. И восьса синъясыс, и калькалыштӧм, быттьӧ мыйкӧ вашкӧдысь вом доръясыс, весиг шочиник берин тусьясыс, тувсов шондісьыс ли мый ли мыччысьӧмны, гӧрдоват чутъясӧн тӧдчыштісны ныр гӧгӧрыс. А чужӧмыс блед, кабала кодь. Да юрсиыс абу важкодь пашкыр и — шырӧма, кутшӧмкӧ пӧим рӧма лоӧма да дженьыдик, муртса чушкысьӧм.

Ме кӧсйи нин бӧр петны, да син улӧ уси мӧд улӧс юр вылын павгӧм кительыс, кӧні дзирдалісны орденъяс да медальяс. Уськӧдчи сэтчӧ, малавны понді. Тайӧ здукас и учитель шыасис ме дорӧ:

— Раиса?

Ме дрӧгмуні, сэтшӧм нем виччысьтӧмӧн кажитчис тайӧ чукӧстӧмыс.

— А Ларисаыд... садьмис эз нин? — юаліс сійӧ да вӧрзьӧдчис места вывсьыс. И заводитчис! Господи, босьтіс сійӧс кызӧм! Повзьӧм синъясӧн ме видзӧді сы вылӧ и эг тӧд, мый вӧчны: пышйыны ли, инмӧдчыны ли сы дінӧ.

Коркӧ сэсся дугдіс жӧ кызнысӧ да, чепӧсйӧм синвасӧ чышкалігтыр, видзӧдліс ме вылӧ, мыйкӧ, тыдалӧ, кӧсйис шуны. Мем кажитчис весиг, мый нюмдыштіс. Но ме чайті, мый шыасяс кӧ, бара кызӧм сійӧс босьтас, и ме ордйи, горӧді:

— А мамӧ картупеля шаньга тіянлы пӧжалӧ! — и уськӧдчи ӧдзӧсас.

Ме эг виччысь, мый учитель локтас татшӧмӧн. Ме сійӧс чуть ли не геройӧн лыдди: муніс фронт вылӧ доброволечӧн, раз-мӧдысь газетӧ сы йылысь вӧлі гижлӧмаӧсь, дай водзті на тётя Маша сылысь письмӧяссӧ горӧн лыддьыліс да ми нимкодясьлім сыӧн, и морӧсас, со, кымын орден, и друг татшӧм! Кык лун нин гортын, а эз на ывла вылӧ весиг петав.

Сыӧдз ранитчӧм Мишка дядь воліс отпускӧ да рытывбыд керка тырыс йӧзлы висьтасис фрицъяскӧд воюйтӧм йылысь. Ӧти медаль и эм аслас морӧсас, а сымда ошйысис... Тайӧ жӧ мед кӧть йӧзыслы мыччысьліс орденъяснас. Нывбабаяс йӧв кринча ваясны, и на дорӧ весиг оз петав, пукалӧ гортас. Мед пӧ ас кежас шогсӧ шогыштас, шулісны нывбабаяс и мамӧкӧд варовитыштӧм бӧрын, жугыльӧсь, мунлісны бӧр гортаныс. Мем зэв ӧбиднӧ вӧлі учитель вӧсна. Но коймӧд асывнас, видзӧдам да, пасьтасьӧма военнӧй паськӧмнас, и мӧдіс учительным кытчӧкӧ.

— Но, слава богу... — шуӧ мамӧ, ӧшиньӧ видзӧдігмоз, сэсся друг ымӧстӧ: — Ой-ой! Бара кашель босьтіс!

Ме тшӧтш уськӧдчи ӧшинь дорӧ и аддзи, кыдзи учитель гӧрбыльтчыштіс потшӧс дорӧ и пондіс лёкысь кызны еджыд носӧвикӧ.

— Господи, кутшӧм варыш вӧлі, да, со... — ышловзис мамӧ да синвасӧ чышкигтыр вешйис ӧшинь водзысь. — Тайӧ буди оз жӧ дыр ов-а.

А ме видзӧді, кыдзи учитель веськӧдчис, чышкыштіс носӧвикнас кымӧссӧ да шынельсӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын петіс потшӧс сайӧ.

Бӧрсӧ учитель воис рытъявылыс, челядьсӧ ачыс босьтӧма яслиысь. Чужӧм вылас быттьӧкӧ гажаджык, дай сёрниыс збодер. Пуксис кильчӧ помӧ, Игорёкӧс пидзӧс вылас босьтіс и шуӧ пиыслы: — Но, папаыдкӧд мунан вӧр керкаас овны? Сэні, пиук, лӧсьыд! Лэбачьяс сьылӧны, и сынӧдыс абу порок дука, и пожӧмъяс, пожӧмъяс гӧгӧр! И оз найӧ варкакывны танк гусеницаяс улын!

Мый нӧ тайӧ учительыс сёрнитӧ? Ме шай-паймуні. Игорёкӧс да Ларисаӧс кытчӧкӧ нуны ли мый кӧсйӧ?

Рытнас мамӧ локтіс, ме пырысь-пыр жӧ норасьны куті.

— Кыдзи? Кытчӧ нуны? — мамӧ бӧрдны кутіс.

— Ог некытчӧ ну. Мӧдарӧ, ме кӧсйи сёрнитлыны тіянкӧд, Дарья Ивановна, мед ті ордын ещӧ челядьыс олыштасны, — такӧдіс мамӧӧс учитель и висьталіс, мыйын делӧыс. — Меным чин вӧзйӧны, — шмонитӧмӧн шуис сійӧ. — Стӧрӧжитны гожӧмнас Лымва вылын вӧр лэдзысьяслысь баракъяссӧ. Тӧлысь-мӧд сэн окота олыштны. Вӧр сынӧдыс, гашкӧ, тыясӧс бурдӧдас. А челядьсӧ сэтчӧ нуны... жальӧсь. Дай кутшӧм ме налы нянька! Рӧдвуж кӧ кодкӧ вӧлі, налы мӧдӧді. Ті ӧд асьныд тӧданныд, некод миян абу. Машакӧд ми детдомын быдмылімӧй. — Гӧтырсӧ казьтыштӧмысь ли мый ли, учитель жугыльмис да лэдзис юрсӧ, но дзик пыр жӧ бӧр лэптіс да видзӧдліс мамӧлы веськыда синмас аслас сюсь видзӧдласӧн.

— О, Господи! — клеснитіс мамӧ кинас. — Да мед оласны, мед! Тэныд кӧ вӧр сынӧдыс отсалас... — Мамӧ сэтшӧма волнуйтчис, мый сёрнисӧ водзӧ нуӧдны эз сяммы.

— Аттьӧ, бур нывбаба! Ме тӧді, тэ он ӧткажит. Аттьӧ! — Учитель кутыштліс мамӧлысь кияссӧ, сэсся тэрмасьӧмӧн пондіс ветлыны джодж кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ. Сылы, гашкӧ, и унатор на окота вӧлі шуны, да ӧд мортыс варовлунӧн некор эз торъявлы.

Лун-мӧд мысти учитель кайис вӧр участокӧ овны и локтіс сэтысь июль помын сӧмын, шаньмыштӧма да зумаммыштӧма. Чӧв-лӧньыс да вӧрса сынӧдыс ёна отсалӧмны. А сэсся ӧд сійӧ катӧдліс вӧрас и тьӧткалысь кӧзасӧ. Менам пӧ, шуліс тьӧтка, кык кӧзаыс, сы мында йӧв ӧтнамлы не сёйны, пӧльзуйтчы пӧ и тэ, висьысь морт, тшӧтш.

Вӧрысь локтӧм бӧрын учитель пӧшти эз понды кызны. Овмӧдчис сійӧ бӧр миян мӧд керка джынйӧ, а сэсся кыдзкӧ артмис сідз, мый кӧдздӧдігкежлӧ вуджис овны миян дорӧ, и мамӧ пондіс тшӧктыны меным шуны сійӧс батьӧн. Ме ӧдйӧ миритчи, мый учитель олӧ миянкӧд, но батьӧн шуны сійӧс некыдз сьӧлӧм эз лэпты. Эз и эз! Но эг кӧть батьӧн шу, а радейтлі ме сійӧс. Тӧді — бур морт. Менӧ ни мамӧӧс оз понды ӧбидитны, а главнӧйыс — батьлысь овмӧссӧ оз разӧд, бур кӧзяин шӧрӧ веськаліс миян керка-карта. Ӧтилаті да мӧдлаті век нин, видзӧдан да, дзоньталыштӧ да тувйыштӧ выль кӧзяинным.

Кыдзи сійӧ миян семьяӧ пырис, ме ёнасӧ эг юась. Гашкӧ, мамӧӧс сьӧлӧмыс сылӧн радейтны пондіс, гашкӧ, челядьсӧ жаль лои торйӧдны миян дорысь. Шуны кӧ ӧд веськыда, челядьыслы збыль вылӧ мамнас миян мамӧ и лоӧ, быдмыштӧм челядьыд мӧд дінад ӧдвакӧ нин велаласны... Код тӧдас, мый помкаыс, сӧмын учитель кыдзкӧ сідз кужис миян дорӧ овмӧдчыны, мый лёка тӧлкуйтӧм ни дивитана сёрнияс пӧшти эз и вӧвны йӧз костас. Мӧдарӧ, быдӧн ошкисны и бурсиисны выль семьялы.

Да и мый йӧзыдлӧн сёрниыс, кор делӧсӧ вӧлі вӧчӧма нин. Во тыригкежлас миян семья содіс. Мамӧ ичӧтик вокӧс миянлы вайис. Семья содіс, а ӧттшӧтш и крепаммис.

Овмӧдчыны нин заводитлім лӧсьыда, позьӧ кӧ сійӧ кадся олӧмсӧ шуны лӧсьыдӧн. Выль батьным нажӧтка вайис — регыд школаӧ директорӧн сійӧс индісны, — гортын рама оліс, мый вермис мамӧлы отсасис, пыдди пуктісны йӧз, шогӧн кӧть радлунӧн школьникъяслӧн мамъяс век директор дорӧ шыасьлісны. Сэсся ӧд 1944 вонад войнаыслӧн помыс тыдавны нин кутіс, бара жӧ долыдджык сьӧлӧм вылад. И мамӧлӧн мукӧддырйи серамыс нин гажаа вӧлі петас, дай синъясас оз-оз да корсюрӧ и шуд дзирдыштлас.

Но сэки друг локтіс батьӧсянь письмӧ. Ловъя вӧлӧма...

Мамӧ чуть эз йӧймы тайӧ юӧрсьыс, лун-мӧд шой кодь турбылясис-куйліс. Да и учительлы дой, войбыд, кылӧ, дзуртӧ-ветлӧ вежӧссай джодж кузя, ышлолалӧ.

— Васенька, мый нӧ лоӧ сыкӧд, кор кывлас тайӧс?! — ымзӧ мамӧ учительлы сьыліас кутчысьӧмӧн.

— Ог тӧд, Дарьюш, ог тӧд! — юрас кутчысьӧмӧн мучитчанаа шуаліс учитель.

Эз, эз радлун вай миян семьяӧ батьӧлӧн письмӧыс. Ме буди ӧтнам сӧмын радлі да думысь лӧсьӧдлі батькӧд аддзысьӧм йылысь сэтшӧм серпасъяс, кодъясӧс позьӧ сӧмын вӧтӧн аддзывны. Менсьым радлунӧс торкис сӧмын мамӧлӧн бӧрдӧм-вийсьӧмыс. Коньӧр, пракмуніс кык лунӧн, пӧрысь старука кодь лоис.

Батьӧ гижӧма письмӧсӧ Польшасянь. Кык во чӧж пӧ уна и письмӧ думысь гижлі тіянлы, донаяс менам, а талун, со, пӧ и збыль гижа и верма мӧдӧдны полевӧй почта пыр. Праздник пӧ талун мем и не сӧмын меным ӧтнамлы — став татчӧс польскӧй йӧзыслы. Локтіс Краснӧй Армия! Водзӧ гижӧ, мый шедлі пӧ налькйӧ — пленӧ фрицъяслы, мыш кучикӧс пӧ сэтчӧ коли, а век жӧ удайтчис нальксьыс мездысьны. Ме пӧ пыр везучӧй пучӧй вӧвлі. Польскӧй партизанъяскӧд пӧ ковмис дӧжнавны фрицъясӧс. Нинӧм, и тані позис кузнеч кабыръяслы вӧля сетны. А ӧні пӧ бӧр ас йӧзкӧд Краснӧй Армияын... Медбӧрын батьӧ письмӧас тшӧктӧ: окыштӧ пӧ ме пыдди рӧднӧй му-ваӧс да висьталӧ привет став суседлы и рӧдвужлы. Ловъя пӧ Васьканыд!

Мый мамӧ вочакывсӧ гижис батьӧлы, ог тӧд, гусьӧн гижис. Некор эз босьтлы ручка ни карандаш, а ӧні — ачым пӧ гижа. Лун куим гижис. Гижас — косявлас да бара выль пӧв заводитӧ. Сідзи дасысь кымын. Сьӧкыд, тыдалӧ, ловъя верӧслы гижны мӧд сайӧ мунӧм йылысь.

Но мамӧ, вӧлӧмкӧ, абу и та йылысь гижӧма. Письмӧсӧ мӧдӧдӧм бӧрын жӧ меным и шӧпкӧдіс:

— Загреки, кывлас кӧ батьыд менсьым учительыдкӧд олӧмӧс! Шогысла ад вомӧ пырас — не сӧмын пуля улӧ. Горач сійӧ. Мед эськӧ эз жӧ тӧдлы...

Мӧд письмӧ батьӧсянь виччысим мыла быртӧдз. Тайӧ кадас ме зэв бура тӧдмалі ассьым мамӧӧс и учительӧс тшӧтш и нӧшта на ёнджыка гӧгӧрвои, кутшӧм бур сьӧлӧма йӧз найӧ. Ёна шогсисны да тӧждысисны батьӧ вӧсна кыкнанныс. Но гӧгӧрвои и сійӧс, мый батьӧлы, воас кӧть, не овны воддза моз мекӧд да мамӧкӧд. Сійӧ кадыс кольӧма и бӧр оз нин бергӧдчы. Ме сэки гусьӧн лӧгалікодь мамӧ вылӧ и весиг неуна мустӧмтны кутлі, но ӧні, думайта да, зэв мудрӧйӧн мамӧ вӧлӧма, весиг шензьӧм босьтӧ, кутшӧм мудрӧйӧн вермӧ лоны сиктса прӧстӧй нывбаба. Ӧні быд пӧрйӧ, кыдз сӧмын казьтышта мамӧӧс, пырысь-пыр усьӧны тӧд вылӧ сылӧн кывъясыс. Найӧс ме кывлі, кор мамӧ да учитель коллявлісны узьтӧм войяс батьӧсянь письмӧсӧ виччысигмоз.

— Меным, бур ногӧн кӧ, сьӧлӧмӧ пуля лэдзны сӧмын коли, — тайӧ, кылӧ, шуӧ учитель.

Мамӧ скӧрмис сы вылӧ:

— Пуля? А челядь йывсьыд думыштлін? Али кӧсъян, мед найӧ тэ моз жӧ детдомын быдмисны? Ог сет детдомад! Миян найӧ, и тэ да ме кутам найӧс быдтыны! Ен водзас и йӧз водзас тайӧ миян мог. А Васька... — татчӧ мамӧлӧн гӧлӧсыс нормис. — Ок, кутшӧм жаль сійӧ меным, и быттьӧ радейта воддза моз жӧ... Тэ тӧдан, кыдзи ми сыкӧд гӧтрасим? Гашкӧ, сыысь и Енмыс мыждіс. Вичкоысь, венеч улысь, жӧник дорысь ме сы дорӧ пышйи. Менӧ ӧд мырдӧн мустӧм сайӧ кутлісны сетны. Дядь-тьӧтка дорын быдми, озырлун налы коліс, эз менсьым желанньӧӧс юавны. Пышйим Васькакӧд, ковмис куим во чӧж йӧзын батрачитны-ветлыны, кытчӧдз коллективъясыд эз лоны... Ӧні, со, торъявны лои. Эг асьным, война торйӧдіс, Енмыс ли. Тэ — менам суженӧйыс вӧлӧмыд. Тэкӧд и мем нэм коллявны. А Васька, ен сыкӧд, вына мужичӧй. Терпитас. Мед сӧмын ловйӧн волас-а. Мед сӧмын... О, Господи!..

Батьӧлӧн мӧд письмӧ локтіс госпитальсянь. Ичӧтик треугольник. Борӧма-гижӧма зэв мисьтӧма, абу аслас почеркыс, но сёрни сямыс сылӧн, шутка-серама. Юӧрта пӧ, бара на ловъя коли назло став вӧрӧгыслы. Кузнеч Васькатӧ пӧ абу на кокни олӧмсьыс киритнысӧ. Правда пӧ сойбордйӧс нетшыштісны, кузнечавныд ог кут вермыны, да ӧд мыйкӧ век нин сямма, пельпом вылын на юрӧй да. Ме вӧсна пӧ энӧ шогсьӧй, тан куйла еджыд вольпась вылын пан моз, ещӧ мича нывъяс на детелитӧны дай. Райті и адті пӧ прӧйдиті, а татшӧм курортас эг на и веськавлы. Жаль пӧ сӧмын, мый Берлинӧдз эг во. Но сьӧлӧмӧс пӧ такӧда сійӧн, мый регыд гортӧ локта.

Миян письмӧ йылысь нинӧм абу гаралӧма, сідзкӧ, абу пӧлучитӧма.

— Гашкӧ, и бурджык, — ышлолалӧ мамӧ да жалитӧ батьӧӧс: — Сьӧлӧмшӧрӧй, сойсӧ воштӧма, а ещӧ шутитӧ. Медым ми эг шогсьӧй. А аслыс терпитнысӧ?

Сьӧлӧмшӧрнас миян нывбабаяс оз верӧсъяссӧ, а челядьсӧ ассьыныс шуӧны. Сідзкӧ, мамӧлы батьӧ дона кыдзи аслас чужтӧм-быдтӧм дитя, а абу нин кыдз верӧс.

Локтіс батьӧ гортӧ сёр арын. Ме некор ог вунӧд сійӧ лунсӧ. Вӧлі октябрь, но сулаліс бур поводдя на. Гортын некод эз вӧв, меысь да ичӧт кагаысь кындзи. Кадыс школа бӧр вӧлі. Ме унмовськӧді кагаӧс да петі кильчӧ вылӧ. Кыла, грездын челядь горзӧны: салдат локтӧ! Локтӧ и эм. Миян йӧрлань кежис, сувтіс потшӧс дорӧ. Ме став яйӧн тірзьыны куті. Батьӧ!? Турки-тарки лэччи пос кузя и — потшӧс дорӧ. Сувті, дзорга потшъяс костті сы вылӧ. Абу батьӧ кодь да?..

— Раюк, пыстапи! Эн тӧд менӧ? Вот, локті... — шыасис сійӧ потшӧс сайсянь ме дорӧ, сэсся ки пӧвнас лӧсьӧдыштіс юрсьыс пилоткасӧ, мыйлакӧ кутчысьліс тыртӧм веськыд соскас, видзӧдліс кокъяс вылас, быттьӧ ставнас тайӧн кӧсйис шуны: со пӧ, ме, примит менӧ, кутшӧм эм. И воськовтіс потшӧс вомӧн.

Ме аслам думъясӧн виччысьлі батьӧӧс геройӧн, морӧс тырыс югъялысь орденъясӧн, дзуртысь тасмаӧн да югъялысь сапӧгъясӧн, учитель кодьӧс жӧ. А сійӧ сой пӧла, важиник, быгалӧм гимнастёркаа да брезент обмоткиа кока. Морӧсас югвидзис «За отвагу» медаль да ещӧ тоньвидзисны кутшӧмкӧ, меным гӧгӧрвотӧм, кык крест. Бӧрыннас батьӧ висьталіс: тайӧ пӧ польскӧй наградаяс.

— Батьӧ! — вӧлись уськӧдчи ме сы вылӧ, бӧрда и серала, жмитча кынӧм бердас, малала салдатскӧй паськӧмсӧ, сьӧд щӧтьӧн вевттьысьӧм щӧкасӧ да сьылісӧ. Сэсся ме кыска батьӧӧс гимнастёрка пӧлаӧдыс керка пытшкӧ. Челядь мывкыднад ог и думыштлы, кутшӧм ыджыд дой виччысьӧ сійӧс керкаын.

Батьӧ пӧрччис юрсьыс пӧсь дукӧн ӧвтысь пилоткасӧ, пуктіс мем юрӧ, ӧшӧдіс пельпомӧ нопсӧ. Кутшӧм тӧдса мем тайӧ! Водзті кыйны-вины ветлас да мем жӧ вӧлі кильчӧ помын сетӧ нопсӧ пыртны.

Пырим ми керкаӧ. Зыбкаын дзезӧдчӧ кага, ӧшиньӧ йӧрмӧмны, дзизгӧны гутъяс. Шыбиті ноптӧ порог дорӧ, уськӧдчи кагалань, мися, гулска вомас рузум нёнь, мед оз бӧрд. Кватитчи, батьӧ тшӧтш копыртчӧма кага весьтад.

— Кодлӧн? — юалӧ.

— Асланым, — вочавидза ме. — Ичӧтик вок. Юрочка.

Батьӧлӧн чужӧмыс друг зумышмис, быттьӧ пемыд кымӧрӧн тупкысис, вот-вот батьӧ бӧрддзас. Эз. Пемыд кымӧр прӧйдитіс чардбиӧн. Сетӧбтіс сой пӧвнас зыбка лайканӧ и мӧдіс ӧдзӧслань. Кага чур-чермуні, бӧрддзис лёкгоршӧн. Ме баргыси, быттьӧ эз лайканӧ, а меным гӧрбӧ сетӧбтісны. Вель дыр танвидзи-сулалі, эг сяммы нинӧм вӧчны. Сэсся коркӧ палялі жӧ да содтӧд кагалы вачкӧбті кулакӧн, ещӧ тай, мися, бӧрдан, и, чужӧм пасьта синва малсйигтыр, уськӧдчи ывлаӧ.

— Батьӧ! Ба-атьӧ-ӧ! — горза, а сійӧ некӧн оз шыась.

Аддзи ме сійӧс амбар порог вылысь. Пукалӧ, ки пӧвнас чужӧмсӧ тупкӧма. Чукӧсті, а сійӧ сі оз вӧрзьӧд. Сибӧдчи матӧджык, аддзи: тіралӧны батьлӧн чуньясыс. Бӧрдӧ?

Меным окота лои сійӧс бурӧдны ичӧт кагаӧс моз. Лэччыси сы водзӧ пидзӧсчань вылӧ, шылькниті юрсӧ:

— Батьӧ, оз ков, эн бӧрд.

Батьӧ, тыдалӧ, вӧлись менӧ казяліс, кыв сетіс:

— Мыйла нӧ энӧ гижлӧй? — юаліс юрсӧ лэптывтӧг.

— Мыйсӧ? Кагасӧ? Да ӧд, загреки, кывлін кӧ мамӧлысь учитель саяд мунӧмсӧ, и ад вомӧ эськӧ пырин, не сӧмын пуля улӧ, — збодера вочавидзи ме мамӧсянь коркӧ кывлӧм кывъясӧн. И эг думыштлы, мый выль дой батьӧлы вӧча.

Батьӧ тай друг звирскӧбтіс места вывсьыс. Ме повзи сыысь, чеччышті бокӧ. Дзик ранитчӧм звер! Но батьӧ ёна эз бушуйтчы, никӧстіс и бӧр лэччысис порог вылас, ланьтіс.

Ме эськӧ и гӧгӧрвои, мый лёктор артмис, да мый нӧ керан. Лэбыштісны кывъясыд, он кут — абу бӧжаӧсь. Думысь пинялі ачымӧс. Медбӧрын, казялі жӧ сэсся, мый колӧ котӧртлыны мамӧӧс чукӧстны. Сійӧ абу и ёна ылын, колхозын картупель босьтӧны.

Мыйкӧ тай батьӧлы горӧді жӧ, а сэсся и дзизӧдны мӧді.

Мамӧ менӧ аддзӧма ылісянь. Мем паныд чашсьӧдӧ-локтӧ.

— Мый нӧ лоис?! — юалӧ повзьӧмӧн.

— Батьӧыд... — кашкӧмла ог и вермы висьтавны, но мамӧ и сідз велалӧма.

— Воис?! — горӧдіс сійӧ да первойсӧ лядзмунліс места вылас. А сэсся ойзігтыр мӧдіс котӧртны, резӧ сӧмын сапӧгъяссьыс няйтыс. Потшӧс дорӧдз тадз котӧртіс, ме муртса сы бӧрся вӧтчи, но кок эбӧсыс быри и лолыс тыри, друг сувтіс и пондіс бӧрдны. Потшӧс вомӧн ме мамӧӧс пӧшти кыски. Инді амбар вылӧ, сэні, мися. Но порог вылын некод нин эз пукав.

Уськӧдчи керка пытшкӧ — абу жӧ сэні. Йӧйлӧн кодь синъясӧн барга-видзӧда мамӧ вылӧ, а мый шуны, ог тӧд.

— Бӧр му-нӧ-ма-а!.. — друг пондіс омлявны-бӧрдны мамӧ.

Коньӧрӧй мамӧй, кыдзи пессис сійӧ, а ме эг вермы нинӧмӧн отсавны. Мый ме верми керны? Котӧртлі тай грезд кузя, юаси суседъяслысь, кайлі весиг кузнеча дорӧдз. Но батьӧ некӧн эз вӧв.

Сэки ме куті чайтны, мый батьӧ оз лок гортӧ ни талун, ни аски, ни некор. Быдсӧн кынӧм пондіс висьны тайӧ мӧвпсьыс, нюкыртӧ, быттьӧ кыткӧ гырк пытшкын ори.

Но батьӧ локтіс. И аски асывнас жӧ. Бӧрыннас сійӧ висьтасьліс: кӧсйи пӧ эськӧ шутёвтны кытчӧкӧ ылӧ, тӧдтӧм муясӧ, да случай торкис.

Вӧлӧмкӧ, тӧрытнадсӧ, мыйӧн ме котӧрті мамӧӧс чукӧстны, батьӧ ас кежас абу и дыр пукалӧма. Кыла пӧ, кага бӧрдӧ, семдӧма. Сьӧлӧмӧй пӧ лӧглунӧн тырис. А код вылӧ? Кага вылас? А чӧрт тӧдӧ! Гашкӧ, и сы вылӧ. Бӧрд, мися, гӧгйыд мед письтас, меным ичӧт делӧ и тэрыба пӧ мӧді потшӧс сайӧ. Улич вылын буретш кык машина сулалӧны, карлань мӧдӧны. Вӧзйыси. Босьтісны. Вой кежлас шофёръяс сувтісны райцентрын узьны. Ме накӧд тшӧтш. Пырим ӧти керкаӧ шойччыны. Кӧзяйкаыс пӧ, видзӧда да, Петыр чожыдъяслӧн Манепаыс. Уськӧдчис пӧ ме вылӧ и давай горӧн бӧрдны. Войбыд пӧ сыкӧд син лапнитлытӧг сёрнитім. А мыйӧн пӧ пондіс лӧзавны, петі туйӧ, и бӧр гортлань. Эг пӧ вермы, сьӧлӧм эз лэпты мунны йӧз муӧ ас сиктысь, гӧтырӧс аддзывтӧг.

Подӧн и пыр воӧма. Завтракайтігкежлӧ комын километр шаркйӧма-мунӧма. Ми муртса на пызан сайӧ удитім пуксьыны. Кутшӧм нин эськӧ сёйӧм да, мамӧ ни учитель пызан сайын эз пукавны, сӧмын ми, челядьпиян. Войбыд майшасим, дай асылыс пуксис тревожнӧй, век батьӧ йылысь думайтім. И, со, пырис сійӧ, сувтіс порог дорӧ. Весиг челядьпиян дугдісны панясьны, сэтшӧм сылӧн пырӧмыс вӧлі нем виччысьтӧм. Ме уськӧдчи батьӧ дорӧ, но сійӧ менӧ быттьӧ эз аддзы, аддзис сӧмын мамӧӧс, коді, кагаӧс нёньӧдігтыр, пукаліс пачбокса лабич вылын.

Некутшӧм ойӧстӧм ни горӧдӧм, эз уськӧдчыны ӧта-мӧд дорас ни, сӧмын синъясныс сатшкысисны ӧта-мӧд выланыс. Мый йылысь сёрнитісны найӧ синъясыслӧн тайӧ сёрниас? Сьӧкыд висьтавны. Вӧрзис тай места вывсьыс первой батьӧ-а. Сійӧ воськовтіс мамлань, гымгысис-лэдзчысис сы водзӧ пидзӧс вылас и топӧдчис чужӧмнас мамӧлӧн волӧдзӧ. Мамӧ тіралан киясӧн шылькнитіс батьӧлысь юрсӧ и муртса кывмӧн вашнитіс:

— Злыдни тэ менам, — и тупкис чужӧмсӧ.

Кага дугдіс нёнясьны, тешкодя видзӧдліс батьӧлӧн копырвидзысь сьӧд юр вылӧ да гораа бӧрддзис. Сэсся и пызан сайысь Лариса да Игорь уськӧдчисны мамӧ дорӧ да сійӧс сывйыштӧмӧн заводитісны нярӧдчыны-бӧрдны. Тайӧ здукӧдзыс учитель пыр на сулаліс пызан дорын, места вывсьыс вӧрзьӧдчывтӧг, но кор аддзис татшӧмтортӧ, нетшыштіс миянӧс мамӧ дорысь да пыртіс вежӧс сайӧ.

— Ворсӧй тані, — шуис миянлы и ачыс тшӧтш кольччис ми дорӧ.

Мый сэн миянтӧг ас костаныс сёрнитісны мамӧ да батьӧ, ог тӧд, сӧмын недыр мысти мамӧ чукӧстіс менӧ да тшӧктіс ӧдйӧнджык котӧртны тьӧтка ордӧ.

Тьӧтка йылысь ме ӧтчыд казьтыштлі нин: сійӧ тай кӧзасӧ сетліс вӧрӧ учительлы. Тьӧткаыс — батьӧлӧн чой, олӧ мӧд грездын, верст кык ылнаын, ӧтнас. Верӧс сайӧ абу петалӧма, да сыысь ли мый ли йӧзыс нимтлісны сійӧс манашкаӧн, кӧть, веськыда кӧ шуны, нинӧм сылӧн манашка кодьыс эз вӧв. Батьӧ кодь жӧ крепыд туша-рожаа да гора гӧлӧса, и сёрнитӧ вокыс моз жӧ пыр шутка-серамӧн. Тьӧтка век вӧлі миян семьяын медбур другӧн и медматысса мортӧн, кодкӧд ми вермим юкны и радлун, и шог.

— Мед мый гажыс, сійӧс и вӧчас ӧні, — думайті ме йӧръяс пыр тьӧтка дорӧ котӧртігӧн. Мыйлакӧ сэки ме чайті, мый мыжаыс батьӧ водзын абу мамӧ ни учитель, а сійӧ, тьӧткаӧй. Мыйла сідзсӧ думайті, и ачым бура ог тӧд. Гашкӧ, сы вӧсна, мый кывлі коркӧ тьӧткалысь мамӧкӧд сёрнисӧ да сійӧн.

— Тэ, Дарьюш, ме вылӧ эн дӧзмы, шуа кӧ: вай учительыдкӧд ӧтувтчӧй дай олӧй, наздоровйӧ, быдтӧй челядьсӧ.

— Ой, Анна, мый тэ? Ме ӧмӧй сылы пара? И кыдз нӧ Васькаӧс вунӧдны?..

— Мыйла абу пара!.. А Васькатӧ ӧні он нин бергӧд. Сарство небеснӧ, меным вок сійӧ, а тэ невестка. Тэныд бур желайта. Комын арсянь ӧткӧн овныд, ой, делӧ, ме ачым ола нин ӧткӧныд — тӧда. А учитель дорысь бур жӧник тэд не аддзыны. Дай челядьыс тэнӧ жӧ нин мамнас шуӧны-а...

Водзті меным некор тӧд вылӧ тайӧ сёрниыс эз усьлы, а талун, со, мыйлакӧ уси. «Тьӧтка кӧ эз такӧд, мамӧ эськӧ эз мун учитель саяд», — татшӧм мӧвпӧн ме локті сы керка дорӧ да ӧдзӧссӧ восьтігмоз и горӧді:

— Батьӧыд локтіс!

Горӧді сідз, мый быттьӧ тайӧ юӧрнас грӧзитышті тьӧткалы. И бӧрддзи.

— Локтіс?! Но слава богу, слава богу! Локтіс, рӧдимӧй! Тавой войбыд эг узь, сы йылысь думайті. А тэ, шань дитяӧй, дугды бӧрднытӧ, локтіс кӧ, ӧні оз нин некытчӧ вош... Югыдлун, локтіс! Да кутшӧм нӧ кӧть ачыс?

Тьӧтка радысла инас эз ӧшйы, жӧдзис места вылас, сэсся кватитчис быттьӧ: — Да, господи, мый нӧ ме юася! — Сійӧ тэрыба пондіс пасьтасьны. Сэсся сёр вывсьыс судзӧдіс нянь пӧв, ӧктіс сэсь картупеля сӧчӧнъяс, чургӧдіс мем ӧтиӧс: «Сёй!» Мукӧдсӧ тэчис стопаӧ, ёкмыльтыштіс еджыд чышъянӧн и мӧдіс ӧдзӧсланьыс. — Лок. Амбарӧ ещӧ пӧпуттьӧ пыралам...

Тьӧткалӧн сэтшӧм спровора ставыс артмис, сійӧ эз ойзы ни омляв, и бӧр гортлань восьлалігӧн ме нинӧмысь нин эг шогсьы, видзӧдлывлі зумыда тувччалысь тьӧтка вылӧ да эски, мый сійӧ мунас миянӧ и лӧсьӧдас ставсӧ, кыдз колӧ. Думысь ме век на надейтчи, мый овны кутам бӧр воддза моз: мамӧ, батьӧ, ме да ещӧ миянкӧд посни челядь, а учитель... Мед мӧд керкаын олас. Оз ӧмӧй тадзсӧ позь?

Но артмис эз дзик сідз, кыдзи ме чайті. Батьӧ пондіс овны тьӧтка дорын. И менам быттьӧкӧ лои кык горт. Вой узя батьӧ дорын, асывнас котӧрта гортӧ мамӧ дорӧ, а рытыс локны кутас да бара и батьӧ дорӧ дасьтыся. Кажитчис меным татшӧм олӧмыс али эз? Да кыдз шуны. Тырвыйӧ, гашкӧ, и эг вӧв шуда, но, век жӧ, овны позис. Сӧмын тай и тадзсӧ овны меным абу, вӧлӧм, шуӧма.

Миян сиктын нывбабаяс сэки ёна кутісны пуны аскур. И батьӧӧс ӧти да мӧд пыр гӧститӧдлісны курыдторнад. Ме частӧджык и частӧджык понді суны сійӧс кодӧн. А ӧтчыд...

Буретш картупель пуктан кад вӧлі. Ме нокси кӧбрегын картупель кӧйдысӧн, мамӧ кук йӧрӧ вӧвла муніс. Гӧр сулаліс нин дась град помын эжа вылас. Шуам, учитель локтас школасьыс и заводитам пуктысьны. Друг ме дорӧ чашсьӧдӧ-котӧртӧ Марпа тьӧтка, суседканым, лӧвтӧ: — Ой-я дай ой-я!.. Кӧні мамыд? Начкас... Мунӧ мездӧ...

— Коді? Мый? — повзи кодь ме татшӧм кывъяссьыд.

— Батьыд. Код. Учительтӧ...

Менам сьӧлӧмӧй ыркмуніс. Уськӧдчи порог вомӧн и котӧртны. Збыль, ӧшинь ув потшӧс дорысь ме аддзи батьӧӧс. Сійӧ вӧлі страшнӧй. Ме быттьӧ ӧні на аддза сылысь мисьтӧма паськалӧм вомсӧ и вом пытшсьыс тыдалысь гӧрд кывсӧ. Мӧлӧт кодь кулакыс батьӧлӧн сідзи и лэбаліс сынӧдас, учительлы ӧтторъя шковгиг. Но мыйла учительыс оз мездысь? Быд вачкӧбтӧм бӧрын сійӧ сӧмын крепыдджыка кутчысьліс потшӧсӧ. «Да сійӧ жӧ оз вермы водзсасьнысӧ!» — весьӧпӧрӧмӧн гӧгӧрвои ме; кыдзи нӧ ме верми вунӧдны, мый учительӧс тулыс воӧмкӧд бара пондіс мучитны кызан висьӧмыс.

— Ой, батьӧ, дугды! Ой, эн нӧйт!.. — горзі ме, потшӧс пӧлӧнті котралігтыр, но менам, тыдалӧ, повзьӧмла сибдӧма гӧлӧсӧй, аслым оз кыв, непӧштӧ батьӧлы. Не кӧ мамӧ, батьӧ эськӧ вермис учительӧс вины кувтӧдз. Кысянькӧ «Василь!» горзігтыр шелӧдіс мамӧ, варыш моз уськӧдчис батьӧа-учителя костӧ и крепыда-крепыда сывйыштіс батьӧӧс морӧсӧдыс.

— Дарьюш?! — батьӧлӧн кулакыс сідзи и ӧшйис сынӧдас. А мамӧ копыртчӧма нин учитель весьтӧ и, сылысь ныр-вомсӧ малалігтыр, кайтӧ:

— Ксенофонтович, да кыдзи нӧ ті... Господи, вирӧдз нӧшалӧма... — мамӧ ки пыдӧснас чышкаліс учитель чужӧмӧд визувтысь вирсӧ и батьӧлань вирӧсь кисӧ чургӧдӧмӧн горӧдіс: — Святӧйсӧ, тайӧ святӧйсӧ тэ лысьтін?! — та бӧрын мамӧ ырӧбӧн бӧрддзис и кыкнан кинас тупкис чужӧмсӧ. Батьӧ сулаліс сы весьтын копыртӧм юра и ки пӧвнас зыраліс ассьыс кымӧссӧ.

Ме уськӧдчи учитель дінӧ — тайӧ здукнас сійӧ мем медся жаль вӧлі — и понді кыскыны сійӧс сойбордйӧдыс. Лок, мися, лок, гортӧ пырам. Учитель мырдысьӧн чеччис, юрсӧ пыркнитӧм бӧрын пондіс шатлавны-мунны гортлань. Ме, пинжак пӧлаас кутчысьӧмӧн, восьлалі сыкӧд орччӧн. Бергӧдчылі да казялі, кыдзи батьӧ мӧдіс зуйгыны-мунны сиктлань. Кутшӧм коньӧр кодьӧн сійӧ мем кажитчис! Жальысла чунгис сьӧлӧмӧдз, и ме эновті учительӧс да чепӧсйи батьӧ бӧрся. Но, со, мышкын вӧсньыдика омльыштіс мамӧ, и ме навыскок уськӧдчи сы дінӧ...

Та бӧрын батьӧ воши. Юӧр ни слава.

— Гашкӧ, ачыс асьсӧ мыйкӧ керис, — бӧрдіс-майшасис мамӧ.

— Эз, буйнӧй головушкалы яндзим, да сійӧн пӧди ас йывсьыс оз юӧрт, — такӧдӧ мамӧӧс тьӧтка. — Гордӧй миян рӧдным.

Мӧд во тулыснас вӧлись бать йылысь мыйсюрӧ кывлім. Тьӧткалы письмӧ ыстӧма. Котӧрӧн тьӧтка локтіс миянӧ письмӧнас.

— Ме тай шулі, мися, аддзысяс Васьканым. Вӧркутасянь письмӧыс. Со, кытчӧдз лыйыштӧма ӧкаяннӧй, а ми тан думайтам-гадайтам быдторсӧ. Лыддян али мый, Ксенофонтович, письмӧсӧ? На, лыддьы горӧн, Дарья да Раюк мед тшӧтш кывзасны.

Учитель заводитіс лыддьыны, а ми кытшалім сійӧс.

«Привет и поклон, Аннушка, муса чойӧй менам, ылі му помсянь, Вӧркута карсянь, ыстӧ тэныд колтыстӧм вокыд, Василейыд. Да и кора прӧща, мый висьтасьтӧг лои пышйӧма гортысь. Тэ менӧ пыр гӧгӧрволін, и ӧні гӧгӧрво. Эг вермы ме сэк не муннысӧ, кор гӧгӧрвои, мый Дарьюшкалы, менам меддона мортыслы, ме мешайта овнысӧ. Аннушка, тэ мем мам пыдди пыр вӧлін. Ветлы жӧ тэ Дарьюшка дінӧ да висьтав, прӧститіс кӧ менӧ Ксенофонтович вӧснаыс, мед гижас письмӧ, сӧгласен абу ме дорӧ кӧть гӧститны мӧдӧдлыны менсьым дона нылӧс, Раюкӧс. Ставнас лов пытшкӧй сотчӧ гажтӧмлаыс, а сэтчань менам туй потшӧма сибавтӧм рӧдительлы моз...»

Ме радӧйла эг вермы виччысьны письмӧ помасьӧмсӧ, уськӧдчи мамӧлы морӧс вылас:

— Муна батьӧ дорӧ, ветла, мамук, ветла!

Но, вӧлӧмкӧ, он на друг лэбышт сы ылнаад. Ковмис виччысьны гожся каникул дай учительлысь отпускӧ петӧмсӧ. Сӧмын август заводитчигӧн ми учителькӧд петім туйӧ. Сійӧ колльӧдіс менӧ Княжпогостӧдз, кӧрт туй станцияӧдз. Поездас пуксьӧдігӧн шуис:

— Но, Раюк, вот тэ и ӧтнадӧн нин мӧдін кузь туйӧ. Ветлы лючки. Батьыдлы ыджыд привет висьтав. Да дыр сэні эн гӧстит. Август 20 лунсянь педучилищеад заводитчӧны приёмнӧй экзаменъяс, эн сёрмы. Ме, гашкӧ, сэк кежлӧ вола жӧ Сыктывкарас. Эн шогсьы, ставыс лючки лоӧ.

Менӧ крепыда кутыштлӧм бӧрын учитель петіс вагонысь. Ме видзӧді сы вылӧ буса ӧшинь пыр и муртса кутчыси, медым не горӧдны: «Эн менӧ эновт ӧтнамӧс, учитель, эн эновт!»

А поезд сьӧкыда ышловзьӧм бӧрын вӧрзис да скӧра ропкӧдчигтыр мӧдіс содтыны ӧдсӧ. И, со, оз нин тыдав кинаныс ӧвтчысь йӧза перрон, ни кӧрт туй вокзал, поезд тювӧ кутшӧмкӧ тӧдтӧм стрӧйбаяс пӧлӧн. Джодж улын вагон кӧлесаяс то дэльӧдӧны менӧ, то ышӧдӧны. Ме быттьӧ кыла налӧн гольгӧм шыысь: «Вот и помасис тэнад челядьдырыд. Вот и помасис. Вот и помасис...»

Эз ёна долыд вӧв меным сійӧ здукас, и сӧмын батьӧкӧд аддзысьӧм кутіс-такӧдіс менӧ горӧн бӧрдӧмысь.

...Но помӧдз ме гӧгӧрвои аслам челядьдыр помасьӧмӧс сӧмын сэк, кор понді велӧдчыны Сыктывкарын педучилищеын. Сразу уна тӧжд менам ичӧт пельпомъяс вылӧ водіс. А медся сьӧкыд вӧлі мем аслам думъясысь. Сэки ӧд ме лои быттьӧкӧ куим пельӧ торйӧдӧма кодь. Ачым карын, а мӧвпъясӧй то Вӧркутаӧ батьӧ дорӧ лэбӧны, то сиктӧ мамӧ дорӧ да чой-вок дорӧ. Абу кокни куим пельӧ юксьӧмӧн овны, пыр быттьӧ туй вылын кытчӧкӧ мунан...

Со, и ӧні, самолётын пукалігӧн, ме ачымӧс кыла сідз жӧ, кыдзи коркӧ дас нёль арӧса нывкаӧн. Бара менӧ торйӧдӧма куим пельӧ. И семья вӧсна шог, Вӧркутаӧ колины аслам ныла-пиа. И рӧдимӧй бать вӧсна сьӧлӧм бӧрдӧ, гашкӧ, буретш ловсӧ лэдзӧ, гашкӧ, виччысьӧ менӧ мыла быртӧдзыс. А самолёт матысмӧ нин Сыктывкарӧ, и юрӧ писькӧдчӧ выль тӧжд. Кыдзи водзӧ Сыктывкарсянь мунны сиктӧдз? Кыдзи судзӧдны билет? Мунӧ оз автобус миян сиктӧдз? Такси ӧдвакӧ сюрас-а.

Эг на удит петны самолётысь, видзӧда, паныд котӧртӧ Лариса. Синлы первойсӧ эг эскы. Сійӧ и эм. Дзик поконик батьыс кодь. Ӧтторъя тракнитӧ юрнас да кымӧс вылас лювдысь еджгов юрси пратьсӧ вештыштӧ ки пӧвнас.

— Лариса! — горӧді радӧйла и ог сэсся сяммы водзӧ нинӧм шуны.

— Ми сідзи и тӧдім, мый тэ тайӧ самолётнас локтан, — менӧ окалігмоз шуис Лариса. — Лок, мунам. Игорь, пӧди, волнуйтчӧ нин, самолётыд тіян быдса дас минут сёрмис да. Трансагентство дорӧ сійӧ коли кӧлуйнас. Такси корим, ставным ӧтлаын каям.

Карса улич вылӧ петӧм бӧрын Лариса бара шыасис:

— Кулан выйын пӧ батьыд. Мый сыкӧд лои, ог вермы гӧгӧрвоны. Ми ӧд колян вӧскресенньӧӧ на сэні вӧлім. Тані ми, Сыктывкарас, кык вежон регыд лоӧ олам, переподготовка вылынӧсь. Но и кайлім гортӧ выходнӧявны. Лючки, дзоньвидза батьӧыд вӧлі, бара пастукалӧ совхозас. Мися, пенсия вылӧ нин кад да бара тай нӧ пастукавныд кутчысьӧмыд, эз ӧмӧй дышӧд нин кызь вонас? Эз, шуас, абу на кызь воыс, кык во бӧрти на пӧ лоӧ. А ті пӧ менӧ энӧ на тэрмӧдлӧй шойччӧг вылас, орден на сетісны, колӧ пӧ ещӧ сы дон ёна на уджавны. Вот пӧ Юркоӧс гӧтрала, внукъяс лоӧны, сэки и шойччыны понда да кага видзны. Шуас, таво гожӧм пӧ ставнытӧ чоя-вокаӧс чукӧртла, свадьба ворсамӧ Юрколы дай ӧттшӧтш менсьым орденӧс пасйыштамӧ. Шуас, ті пӧ ӧд энӧ на аддзылӧй. Папашаыд пӧ тіян абу на шыбитана морт, со пӧ! Коддзыштіс неуна да ёна ошйысис. Этатшӧм пӧ менам ныв-пи быдмисны, кык ныв дай пи пӧ народнӧй учительяс. Юрко пӧ сиктын зэв жӧ колана морт — механизатор, да ог ли мый батьсӧ поздравитны чукӧртчылӧй? Гажӧдчыштны колӧ! Со тай, гажӧдчыны кӧсйис ставнымӧс чукӧртлыны, да артмис...

Лариса пыр на збоя висьтасис, а сэсся сьӧкыда ышловзис да пондіс тільны синъяссӧ. Менам тшӧтш доршасис синваӧй, сэтшӧм любӧ лои, мый Лариса менсьым батьӧӧс батьӧн шуӧ и рӧдимӧй пыдди, тыдалӧ, пӧчитайтӧ.

Учитель кулӧм бӧрын батьӧ сразу мунліс Воркутасьыд на дорӧ. Тэ пӧ, Раюк, тані ас нажӧтка вылын нин, олан кыдзкӧ метӧг, а мамыдлы пӧ колӧ тӧварыш куим челядьсӧ быдтыны. Муна пӧ.

Меным сэки бара эз удайтчы дыр батькӧд овны. Муртса помалі педучилище да муні Воркутаад батьӧ дорӧ уджавны, и учитель кувсис. Батьӧ и быдтіс да велӧдіс учительлысь челядьсӧ. Ӧні, со, мамӧ кулӧм бӧрын, кык мужик и олӧны гортын, а Юраӧс бать ассьыс медмуса пи пыдди ас дорас и видзӧ. Ыджыд ныв-пи пӧ разӧдчисны коді кытчӧ, а тэ пӧ, Юрко, гортын ов, медым олӧм оз разав. Менам кулӧм бӧрын пӧ мед чой-вокыдлы вӧлі жӧ гортыс гӧститны кӧть волыны.

Менам думъяслы быттьӧ вочакыв сетігмоз Лариса бара шыасис недыр чӧв олӧм бӧрын:

— Папа кулӧм бӧрын ми эгӧ и тӧдлӧй, мый сирӧтаясӧн колимӧ. Локтіс тайӧ Вӧркутасьыд да сразу и кыдзкӧ рӧдимӧй кодь лои. Эз ыршасьлы ни чиршасьлы миян вылӧ. Зэрӧ кӧть шондіа, быд асыв, ми узямӧ на, мунӧ колхоз стадакӧд, миянлы нажӧтка песӧ... — Лариса бара вайӧдліс кулаксӧ син дорас. — Некыдз ог вермы успокоитчыны... — Ӧні, кулӧ кӧ, вӧлись сирӧтаяснад колямӧй. Гортыд оз ло, некытчӧ лоӧ вонытӧ. Юриклӧн кутшӧмъя гӧтыр лоӧ, гашкӧ, оз понды миянӧс сибӧдны...

Тешкодь, ме ӧд муртса на жӧ та йылысь думайті да Ларисалы сеті вочакыв: мися, гортысь некор огӧ кӧдзӧдчӧй, кытчӧдз ловъяӧсь лоам, ӧд сэні ми быдмылім, сэтчӧ и мамӧӧс миян дзебӧма, и учитель батьнымӧс, а тайӧ батьным, чайта, оз на жӧ ӧні кув, кынмис, гашкӧ, тыяс висьмисны. Сэтшӧм висьӧмсьыд ӧд ӧні лечитӧны.

Но абу тай сідзи вӧлӧма... Кӧть кутшӧма эгӧ тэрмасьӧй таксиӧн, эгӧ нин суӧй. Эз нин миянлы паныд пет батьӧ, а воча лои русӧй юрсиа крепыд зон, коді челядь сямӧн, дӧрӧм соснас, чышкаліс вазьӧм синъяссӧ.

— Ӧні на ӧд сӧмын сёрнитіс, — шуис сійӧ и пондіс бӧрдны потшӧс вылӧ ӧшӧдчӧмӧн.

А ёна паськалӧм льӧм куст да статя кыдз пу дорын омляліс-бӧрдіс тьӧтка: он ӧмӧй пӧ аддзы, ныла-пианыд воисны? Чеччы пӧ, встречайт!

А менам абу ни синва, ни гӧлӧс. Сулала льӧм пу бокын лӧня куйлысь батьӧ водзын и видзӧда, видзӧда сылӧн рӧднӧй чужӧм вылӧ. Батьӧ лыньвидзӧ-куйлӧ лэччысь шондіыслы паныда чужӧмӧн и нюмвидзӧ быттьӧкӧ сылы: ме пӧ воді шойччыны, и мем зэв лӧсьыд. Батьӧ юр весьтын кокни тӧвруысь шарӧдчӧны веж коръяснас коркӧ учительӧн садитлӧм кыдз пуяс. Найӧ быттьӧ кык сись сулалӧны батьӧ юр водзын, стройнӧйӧсь, меліӧсь. А сынӧдас сикт пасьтала юргӧ кыпыд музыка. Огинскийлысь пӧлӧнезсӧ транслируйтӧ сиктса радио.

Узь, батьӧ, тайӧ тэнсьыд олӧмтӧ радиоыс сьылӧ!