ПОСНИ ВЕЛӦДЧЫСЬЯСКӦД

ВОГӦГӦРСЯ УДЖ

I. Календар.

Быд тӧлысь пуксигӧн велӧдысь босьтӧ кабала лист, нёль пельӧсӧн ^на квадратики/^ визьйӧдлӧмӧс, гижӧ сэтчӧ тӧлысь лун лыдсӧ. Ӧшӧдӧ стенӧ.

Челядь быд лун поводдя йылысь пасъялӧны. Лӧсьӧдӧны календар. Шондіа лунӧ нёль пельӧсӧ ляскӧны (тупкӧны) гӧрд кабалаӧн: кымӧра лунӧ — руд кабалаӧн, зэра лунӧ — эзысь кабалаӧн, лым усян лунӧ — еджыд кабалаӧн. (Позьӧ мукӧд пӧлӧс кабалаӧн). Тӧлысь помасьӧм бӧрын кабала листсӧ гӧгӧрыс баситӧны серпасъясӧн (картинаясӧн) тӧлысь серти: сентябр тӧлысь — кортӧм пуясӧн, вартанъясӧн: октябр — лымъялӧмӧн, лым аканьӧн; ноябр — тӧвся кӧмкот-паськӧмӧн; декабр — баситӧма ёлкаясӧн; январ — печканъясӧн, чӧрсъясӧн; февраль — даддьӧн чойӧд ислалӧмӧн; март — дӧра кыан кӧлуйясӧн; апрель — бербаӧн; май — веж лугъясӧн, шоръясӧн, кайясӧн; юнь — дзоридзьясӧн; юль — вотӧсъясӧн; август — тшакъясӧн (челядь вермасны став тӧлысь йывсьыс асьныс выльтор рисуйтны).

Сэтшӧм ас лӧсьӧдӧм календарыд лоӧ медбур отсӧг сёрнитны во гӧгӧрся олӧм йылысь: ар йылысь, тӧв йылысь, тулыс йылысь, гожӧм йылысь. Син водзас челядьлӧн лоӧ — кутшӧм тӧлысьын медъёна зэрлӧ, кутшӧмын гажа, шондіа лунъяс, кор лым усьӧ.

2. Челядь му вылын.

Велӧдысь челядьӧс нуӧ вундытӧм му вылӧ. Сэні сёрнитӧны быдмантор йывсьыс. Сэсся мунӧны вундысьяс дінӧ. Аддзӧны кольтаяс, чумалияс; боръясысь, идза под вылысь дзоридзьяс: катшасин^ромашка/^, пӧлудь^василек/^, пӧльӧюр^одуванчнк/^, вижъюр^мать-мачеха/^, йӧн^репейник/^. Сёрнитӧны, коланторъяс абу сэтшӧм дзоридзьясыс мортлы.

Школаӧ вайӧны шепъяс, идзасъяс, дзоридзьяс. Сёрнитӧны аддзыланторъяс йылысь, коді сёйӧ нянь, коді идзас, коді дзоридзьяс.

Рисуйтӧны, вундалӧны, ӧшӧдлӧны кабала вылӧ стенӧ.

Лыддьӧны «Идъя-шобдіа», «Му вылын», «Шепъяс»^«Шонді югӧр» нигаысь/^.

3. Йӧрын.

Велӧдысь челядьӧс нуӧ град йӧрӧ. Сэні нетшыштӧны став сикас пуктассӧ (картупель, лук, сёркни, галан, морков, капуста и мукӧдтор) видлалӧны, кор, вуж, кӧйдыс, сёйыштӧны. Сэсся нуӧны школаӧ. Сёрнитӧны град йӧр йылысь, пуктас йылысь, коді ещӧ кутшӧм пуктас аддзывліс. Кутшӧм пуктаслысь сёйӧны кӧйдысӧ, кутшӧмлысь корсӧ, кутшӧмлысь вужсӧ. Коді аддзывліс анькытшлысь быдмӧмсӧ. Кыдзи куйлӧ сылӧн кӧйдысыс (колӧ петкӧдлыны). Коді аддзывліс ӧгурчи. Кыдзи сійӧ быдмӧ.

Коді ачыс йӧрын уджавліс. Кыдзи колӧ дӧзьӧритны да быдтыны пуктасъясӧс. Мыйла йӧр потшӧны. Пуктасъясӧс тӧлын видзӧм йылысь (кынмӧмысь, сісьмӧмыс), сёйӧм йылысь (пуӧмӧн, кынӧн).

Мойдӧны «Сёркни». Челядь «Сёркнисӧ»^«Репка»/^ ворсӧны. Лыддьӧны стик «Йӧрын», «Ӧтув уджалӧм», «Град йӧрын», «Кӧйдыс пуктас весалӧм»^«Шонді югӧр»/^.

Та бӧрын рисуйтӧны пуктасъяс. Кабалаысь вундалӧны. Сёйысь вӧчалӧны. Школа гажӧдӧны асланыс уджӧн.

4. Вӧрын.

Челядь велӧдыськӧд мунӧны вӧрӧ. Аддзӧны: турунъяс вижӧдӧмаӧсь нин, дзоридзьяс косьмӧмаӧсь. Сӧмын кӧнкӧ-кӧнкӧ тыдалӧны нюкыртчӧмаӧсь катшасинъяс, пӧлудьяс, йӧнъяс. Кайяс оз нин кывны.

Пырӧны вӧрӧ. Аддзӧны: пожӧмъяс, козъяс, ньывъяс веж лыскаӧсь сулалӧны; кыдзлӧн, льӧм пулӧн коръяс вижӧдӧмаӧсь; пипулӧн пелысьлӧн гӧрдӧдӧмаӧсь.

Сёрнитӧны челядькӧд ар йылысь. Сэсся чукӧртӧны быд пӧлӧс коръяс, увъяс, кольяс, тшакъяс, вотӧсъяс. Ставсӧ нуӧны школаӧ.

5. Школаын.

Школаын велӧдысь челядьяскӧд сёрнитӧ вӧрӧ ветлӧм йылысь: мый аддзывлісны, мый казявлісны. Кутшӧмджык пуясын лысъяс быдмӧны, кутшӧмджыкын коръяс, кӧні кутшӧм тшак-вотӧс быдмӧ. Сёян тшак йылысь, сёйтӧм йылысь.

Унатор на позьӧ сёрнитны. Сэсся челядь ваянторъяссӧ вуралӧны кабала вылӧ. Рисуйтӧны, кабалаысь вундалӧны, сёйысь вӧчалӧны. Кодӧс позьӧ — стенӧ ӧшлӧны, кодӧс идралӧны шкапӧ.

Та бӧрын челядь быд пу тӧдӧдӧны кор серти, ув серти, лыс серти.

Лыддьӧны «Тшакъяс, кось вылӧ петалӧй!»

Ӧшӧдны колӧ серпас «Тшакъяс». Лыддьӧны стик «Аръявыв». Петкӧдлӧны «Ар» серпас, «Кытчӧ нӧ кайясыс лоины?» «Видзӧй вӧртӧ». Стик «Вӧрын»^«Шонді югӧр»/^.

6. Кывтӧм пемӧсъяс. Кань.

Серпас: «Кань пияныскӧд».

Сёрнитӧны, кодлӧн эм гортас кань. Кутшӧм рӧмаӧсь, кутшӧм нимаӧсь. Мыйла каньӧс видзӧны. Малалігӧн мый сійӧ керӧ. Кыдз шыасьӧ (нявзӧ). Мыйла найӧ гӧнаӧсь. Небыд али чорыд гӧнныс налӧн. Мыйла найӧ гӧннысӧ нюлӧны, мыссьӧны (зэв пелькӧсь). Юрыс кутшӧм каньлӧн. Мый юр вылас. Кымын сылӧн кокыс. Кутшӧмӧсь лапаясыс (зэв небыдӧсь, шӧрыс юрлӧс кодь, мед кок шыыс оз кыв). Мыйла кок шы кылӧмыс оз ков каньыслӧн. Гыжъявліс эз кодӧскӧ. Кутшӧм сылӧн гыжйыс. Пыр оз тыдав гыжйыс. Мукӧддырйи дзебӧ гыжсӧ. Кор чургӧдӧ. Кыдз [...]

Кодӧс ещӧ шыр кындзи сійӧ кутлӧ. Кыдзи вӧтлысьлӧ кайяс бӧрся, керка пельӧсъясӧд шаркӧдчӧ. Вермис эз эськӧ сійӧ кышасьны пу вылӧ, керка пельӧсӧ, гыжъясыс кӧ эз ёсьӧсь вӧвны. Кутшӧм пиньясыс. Мыйла сэтшӧм ёсь пиньясыс колӧ сылы. Мый медъёна радейтӧ каньыд.

Вайӧны челядь каньӧс. Видлалӧны сылысь синсӧ, пельсӧ, пиньсӧ, гӧнсӧ, лапасӧ, гыжсӧ, бӧжсӧ. Сэсся сёрнитӧны, кутшӧма кань аддзӧ да кылӧ. Корджык шыръясӧс куталӧ, кутшӧм синмыс. Ӧткодя-ӧ аддзӧ югыдын да пемыдын. Видзӧдлӧны лунын дай рытын синсӧ. Ассьыныс видзӧдлӧны. Коді тӧдӧ каньпиянӧс. Кутшӧмӧсь найӧ чужиганыс. Кыдзи ворсӧны каньпияныскӧд. Мыйӧн вердӧ мамыс найӧс. Радейтӧ оз кань ассьыс пиянсӧ. Кыдзи велӧдӧ мамыс пиянсӧ шыръясӧс кутавны. Висьталӧны челядь асланыс кань йылысь.

Татшӧм сёрни кань йылысь мунӧ куим кымын урӧк.

Велӧдысь лыддьӧ стик «Кань», «Пияна кань». Мойдӧны «Руч да кӧч»^(«Мойданкыв посни чой-воклы»)/^. Челядь рисуйтӧны каньӧс. Вӧчалӧны сёйысь. Кабалаысь вундалӧны. Чукӧртӧны шкапӧ либӧ ӧшлӧны стенӧ.

7. Шыр.

Челядь налькйӧн кыйӧны шырӧс.

Лун-мӧд видзӧны, вердӧны, видлалӧны. Сёрнитӧны: кутшӧмджык шыръяс овлӧны. Кытысь аддзывлісны (гортысь, му вылысь). Бур али омӧль вӧчӧны шыръяс мортлы.

Велӧдӧны стик «Шырпи». Лыддьӧны «Шыр чом»^Теремок/^. Ворсӧны челядь шыр чомнас.

8. Пон.

Серпас: «Кычиа пон». Сёрнитӧны, кодлӧн гортын эм пон. Кутшӧм. Мый нима. Кутшӧм нимаӧсь, гӧнаӧсь ещӧ овлӧны. Кӧні пон олӧ, мый понда понсӧ видзӧны. Эм-абу вежӧр сылӧн? Кодӧс радейтӧ, кодӧс увтӧ, пурӧ. Нырнас мый кылӧ. Кутшӧмӧсь пиньясыс, гыжъясыс. Мыйла ёсьӧсь. Пияныс кутшӧмӧсь чужӧны. Мыйӧн вердӧ мамыс. Висьталӧны асланыс пон йылысь. Лыддьӧны «Катшыс».

9. Вӧв.

Серпас: «Чаня вӧв». Ветлӧны челядькӧд вӧв дінӧ. Висьтавлӧны: кутшӧм вӧвлӧн юр, туша, кок, пель, син, голя, гӧн, бӧж, гыж, пиньяс нимъяс. Кӧні вӧв олӧ. Мый понда сійӧс видзӧны. Кутшӧм уджъяс вӧвлӧн. Вежӧра абу? Кодӧс тӧдӧ-радейтӧ. Мый сёйӧ. Кучикыс, яйыс мый вылӧ мунӧ. Кодкӧ висьтавлӧ асланыс вӧв йылысь.

Вӧчӧны таблича; кыз кабала вылӧ вурлӧны: уль кучиктор, вӧчӧм кучиктор, клей, вӧв гӧн, пинь, гыж.

Лыддьӧны: «Карко»^«Шонді югӧр»/^. Сёйысь вӧчалӧны вӧвъяс. Кабалаысь вундалӧны, рисуйтӧны.

10. Мӧс.

Челядьӧс нулӧны мӧс дінӧ. Позьӧ петкӧдлыны серпас — «Куканя мӧс».

Сёрнитӧны: мӧслӧн кутшӧм юр, туша, кок, пель, син, голя, гӧн, сюр, пиньяс. Кӧні олӧ. Мыйла видзӧны.

Татшӧм сёрни бӧрын шузьӧдӧны йӧв, куртӧны шливки, нӧк. Вӧчӧны вый. Артмӧдӧны рысь. Кыдзи вӧчӧны вый мукӧдлаын, эм кӧ кодлӧнкӧ вый вӧчан машина, ветлӧны видлавны.

Сэсся бара вӧчӧны таблича: «Мый сетӧ мӧс мортлы».

Лыддьӧны: «Сюрук»^(Буренушка, Л. Н. Т)/^.

«Лысьтан мӧс»^«Шонді югӧр»/^. Серпас вылысь «Мӧс лысьтӧны»^„Доят корову“, Развитие речи, Лоп. С./^ висьтавлӧны.

11. Ыж.

Серпас: «Ыж баляяскӧд». Бурджык ветлыны челядькӧд ыжъяс дінас. Сёрнитны: кутшӧм ыжъяс эмӧсь, кутшӧм налӧн юр, кок, бӧж, гыж, пиньяс. Мый сёйӧны, юӧны, кӧні олӧны. Мый понда ыжсӧ видзӧны. Кучиксьыс, вурунсьыс мый вӧчӧны. Яйнас, госнас мый керӧны.

Лыддьӧны: «Миян ыжъяс», «Кык мегӧ». Бара вӧчӧны таблича.

Рисуйтӧны, сёйысь вӧчалӧны, кабалаысь вундалӧны.

Сэсся колӧ челядьлы висьтавны-туйдыны: кань пӧ да пон вир-яй радейтысь пемӧсъяс (зверъяс). Вӧв, мӧс, ыж, кӧза — турун йирысь пемӧсъяс. Лыддьӧны: «Кывтӧм пемӧсъяс».^«Шонді югӧр»/^.

12. Чипан да петук.

Петкӧдлӧны серпас вылысь петукӧс, чипанӧс, чипанпиянӧс. Ветлӧны челядькӧд чипанъяс дінӧ. Сёрнитӧны: мыйла чипанӧс видзӧны. Мыйӧн вердӧны. Кӧн видзӧны. Колькнас, яйнас, гӧннас мый керӧны. Кытысь чипан чужӧ (петкӧдлӧны кык кольк: ӧтикыс мед муртса вайӧма (свежӧй), мӧдыс мед чипан улысь, морта нин. Ӧтисьыс петкӧдлыны еджыд чут вижсьыс, мӧдсьыс — писӧ. Висьтавны кыкнан йывсьыс.

Бур эськӧ волі спиртын видзны морта кольксӧ кыштӧгыс.

Лыддьӧны: «Чипанпи»^«Шонді югӧр»/^.

Сёрнитӧны «Ныв чипанъясӧс вердӧ» серпас йылысь.

Бара челядь рисуйтӧны, кабалаысь вундалӧны, сёйысь вӧчалӧны.

Гижӧны челядь асланыс чипан йылысь.

Лыддьӧны: «Мый медчӧскыд», «Кыдзи видзан пемӧсъяс вензьӧмаӧсь»^«Шонді югӧр»/^.

13. Тӧв.

Челядь шоныдик лунӧ мунӧны вӧр дорӧ. Пуяс мичаа гыӧртӧмаӧсь. Му лымйӧн шебрасьӧма. Шебрас улысь видлӧны му, турун.

Кӧнсюрӧ лэбалӧны чавканъяс, ракаяс, пышкайяс. Челядь ворсӧны лымйӧн: туплялӧны лымйысь аканьӧс.

Лыддьӧны стик: «Ислалӧм», «Тӧв пуксьӧм», «Тӧвся турӧб вой».

Мӧдысь лэччылӧны йи вылӧ либӧ шорӧ. Видлалӧны йи, туйяс, йи выв юкмӧс, йи увсьыс васӧ. Ислалӧны. Аддзӧны йи вывті вӧлӧн ветлысьясӧс.

14. Школаын.

Пыртӧны челядь лым да сывдӧны. Сэсся васӧ бӧр кынтӧны. Сёрнитӧны сы йылысь. Лым усигӧн петалӧны ывлаӧ лым чиръяс видлавны (паськӧм вылысь). Оз кӧ лым усь, видлалӧны лым чиръяссӧ, серпас вылысь.

Кабалаысь вундалӧны, рисуйтӧны лым чиръяссӧ.

Сёрнитӧны: мыйла оз кынмы ӧзимлӧн, турунлӧн, пулӧн вужъясыс. Лыддьӧны «Медводдза лым».

Сёрнитӧны тӧвся гажӧдчӧм йылысь.

Петкӧдлӧны серпасъяс: «Выль лым кузя», «Миян ёлка», «Ёлка бӧрын», «Лым акань».

Ставсӧ рисуйтӧны, кабалаысь вундалӧны.

Висьталӧны: кыдзи морт асьсӧ кӧдзыдысь видзӧ (оланінӧн, паськӧмӧн).

Шоныд паськӧм йылысь висьталасны, мыйысь да коді найӧс вӧчӧ.

Кутшӧмджык керкаяс овлывлӧны, мыйысь да кыдзи вӧчӧны, мыйӧн шонтӧны. Кодлӧн кутшӧм керкаыс: ыджыд, ичӧт. Сэтшӧм абу исполкомыд, школаыд, больничаыд. Кодкӧ гашкӧ мӧд сикас керка аддзыліс. Челядь висьталӧны, мыйла пач ломтӧны, мыйӧн. Велӧдысь висьталӧ из шомӧн, трундаӧн^торф/^, идзасӧн лонтысьӧм. (Петкӧдлыны колӧ из шомсӧ, трундасӧ).

Тӧвъян лэбачьяс. (Чавкан, рака, пышкай, уркай, гулю). Кутшӧм лэбачьясӧс тӧлын аддзывлывлӧны. Мыйла найӧ татчӧ кольччӧны тӧв кежлас. Мый сёйӧны тӧлын, гожӧмын. Кутшӧмӧсь найӧ. Эм абу лэбачьяслӧн вежӧрныс. Челядь асьныс кыйӧны найӧс, видзӧны садӧкын лун-мӧд, сэсся лэдзӧны бӧр.

Пышкай. Синводзын мед вӧлі ловъя пышкай. Висьтавлӧны, коді тӧдӧ ним тайӧ кайлысь. Мыйла сэтшӧм нима. Кутшӧм рӧма. Кысь аддзывлісны пышкайӧс. Кыдзи сійӧ лэбалӧ. Ӧткӧн али чукӧрӧн. Коді кывліс пышкайлысь чипсӧм. Коді аддзывліс лэбалӧм. (Пышкайлӧн бордъяс дженьыдӧсь, лэбавны выліті да дыр оз вермы.). Челядь видлалӧны сылысь бордъяссӧ, кокъяссӧ, чуньяссӧ, нырсӧ. Висьталӧны мый сёйӧ. (Гожӧмын гагъяс, тусьяс, вотӧсъяс. Тӧлын ӧшинь увъясысь, туй вывъясысь, рыныш доръясысь, куйӧд чукӧръясысь, вӧв ныр увъясысь, кӧн мый усьӧма-шыбитӧма, ӧктысьӧны). Кокньыд абу налы корсьны сёян тӧлын.

Позьӧ-оз сёян вӧсна кольччыны татчӧ. Мыйла оз радейтны йӧз пышкайясӧс. Кыдзи повзьӧдлӧны йӧз найӧс. Кысь аддзывлісны полокалӧӧс (рисуйтӧны полокалӧ). Пышкай бур али омӧль вӧчӧ йӧзлы. (Бурсӧ уна жӧ вӧчӧ: горш гагъясӧс куталӧ да челядьяссӧ вердӧ). Коді налы лёк вӧчӧ. Коді аддзыліс сылысь позсӧ. Сёрнитӧны поз йылысь, кольк йылысь, пиян йылысь. Кытчӧджык позсӧ сійӧ тэчӧ, мыйысь. Коді аддзывліс сылысь кольксӧ, кайпиянсӧ. (Колӧ петкӧдлыны позсӧ колькнас). Висьтавлӧны лэбачьяс поз йылысь. Пиянсӧ вердӧм йылысь.

Велӧдысь лыддьӧ челядьлы: «Пышкай», «Кайлӧн тӧждысьӧм».

Та серти позьӧ сёрнитны мукӧд кайяс йылысь.

Рака йылысь сёрнитӧм бӧрын позьӧ мойдны «Рак да рака»^«Шонді югӧр»/^.

Катша йылысь сёрнитӧм бӧрын мойдӧны «Шыр да катша», «Катша-катша...». Бара вундалӧны кабалаысь, вӧчалӧны сёйысь найӧс.

Петкӧдлӧны серпас «Тӧв». Гӧгӧр лым, туй нӧбӧдӧма. Сулалӧны керкаяс (деревня). Та йылысь уна позьӧ сёрнитны.

Сёрнитӧны зверъяс тӧвйӧм йылысь. (Кӧч, руч, кӧин, ур, ош).

Кӧдзыдысь видзчысьӧм, дзебсьӧм йылысь. (Шоныд кутанныс). Кынӧмпӧт перйӧм йылысь. Шоныдін корсьӧм йылысь.

Лыддьӧны: «Тӧвлӧн лёкалӧм», мойдӧны «Шоныд корсьысьяс»^(Посни чой-воклы)/^. Стик «Кӧч», «Весь висьталӧм лои», «Наян руч», «Кӧч».

Медбӧрын позьӧ вӧчны ньӧръясысь да ватаысь «Тӧвся вӧр».

15. Тулыс.

Челядь лунысь лунӧ выльтор висьталӧны ен югыд вежсьӧм йылысь. Войдӧр тӧвнас школаад локтам вӧлі пемыдӧн, гортад мунам пемыдӧн. Ӧні мунам и локтам югыдӧн. Кутшӧм лунъясыс кутісны лоны. Шондіыс кутшӧм лоны кутіс. Мыйла войтваяс письтісны, йинёньяс ӧшйисны. Туйяс сьӧдӧдісны. Мыйла кучик кӧмкотаӧсь. Ветлӧдлӧны ю дорӧ, вежсьӧм сылысь видзӧдны. Видзӧдӧны йи кылалӧм. Гижӧны йи кылалӧм йылысь и быд вежсьӧм йылысь.

Ветлӧны лямпаӧн вӧр дӧрӧ да вайӧны бадь ньӧр, кыдз ньӧр. Сэсь аддзӧны гаръяс, бербаяс. Пуктӧны ва пиӧ. Быд лун видлалӧны. Челядь син водзын гаръясысь, бербаясысь паськалӧны коръяс, дінъяс вужъялӧны. Чужтӧны-быдтӧны анькытш, ид, сю, зӧр, уна сикас дзоридз. Мед син водзаныс петалӧ-быдмӧ. Дзоридзьясӧс гожӧмбыд дӧзьӧритӧны.

Ветлӧны челядь му вылӧ, йӧрӧ. Видзӧдӧны ӧзим, турун, — ставыс вежӧдӧ. Мыччысьӧмаӧсь медводдза тувсов дзоридзьяс. Кӧнсюрӧ лэбалӧны, вӧрӧны гагъяс. Быдӧн кутӧмаӧсь садьмыны, ловзьыны.

Школаӧ вайӧны тувсов дзоридзьяс, гижалӧны кытысь да кор сюри. Косьтӧны найӧс, кабала вылӧ ляскалӧны.

Ветлӧны вӧрӧ. Аддзӧны кыдзи вежсьӧмаӧсь пуяс, корсялӧмаӧсь. Кылӧ лэбачьяслӧн дзользьӧм.

Сёрнитӧны лэбачьяс локтӧм йылысь. Кутшӧм лэбачьяс локтӧны гожӧм кежлӧ: сьӧд рака, сквореч, дзользян^жаворонок/^, чикыш, кӧк, сырчик, джиян.

Колӧ регыдик видзыштны школаын гоз-мӧд лэбачӧс.

Лыддьӧны: «Во гӧгӧр», «Пӧрысь пышкай», «Истанпиян», «Позтӧм кӧк», «Утка поз», «Кӧк»^«Шонді югӧрысь»/^.

Аддзӧны гутъясӧс, бобувъясӧс.

Колӧ висьтыштны гут йывмӧм, тӧвйӧм йылысь. Кутшӧм уна омӧль мортлы гут вӧчӧ. Кутӧны чераньӧс, видзӧны дозйын, вердӧны гутъясӧн, видзӧдӧны сылысь оласногсӧ.

Ветлӧны гӧп дорӧ. Видзӧдӧны, видлалӧны сэтысь олысьяссӧ — чутікъясӧс, лягушаясӧс и мукӧдӧс.

Сакӧн гумовтӧны васӧ олысьяснас. Вайӧны гортӧ. Челядь син водзын чутікысь петӧ ном. Лягуша пӧкйысь надзӧникӧн лягушаяс артмӧны.

Сёрнитӧны на йылысь — бур али лёк на помысь мортлы.

16. Гожӧм.

Гоз-мӧдысь ветлӧны вӧрӧ, му вылӧ, вадорӧ, мельнича дорӧ. Быд ветлігӧн вайӧны, мый позьӧ. Ӧтьведайтӧны-гижалӧны, кыдзи вежсис тулыссянь ывлаыс: дзоридзьяс, пуяс, турун, вотӧс, гагъяс.

Видлалӧны дзоридзьяс, турунъяс, пуяс. Сёрнитӧны вуж йылысь, кутшӧм сылӧн удж (пуӧс видзӧ пӧрӧмысь, сёян-юан перйӧ му пытшкысь). Видлалӧны идз. Сёрнитӧны кутшӧм удж сылӧн. (Идзсянь быдмӧ ув-роз, коръяс, дзоридзьяс, кӧйдыс. Идз пытшкӧдыс кайӧ вужсяньыс сёян-юан. Колӧ вундыны ув, пуктыны ва пытшкӧ). Пуяслӧн идз чорыд, турунъяслӧн небыд.

Видлалӧны уна пӧлӧс кор, налысь дінъяссӧ, сӧнъяссӧ. (Мыйла колӧ корйыс). Пуктӧны косьтыны.

Видлалӧны дзоридз (тулысся пуктӧм дзоридзьяс. Позьӧ табаклысь, абу кӧ видз-му вывсаыс). Дзоридзлысь став торсӧ видлавны^(лепестки, тычинки, пестики и т. д.)/^. Кодлӧн кутшӧм удж. Мыйла мичлуныс да чӧскыд дукыс колӧ дзоридзлы^(привлекают насекомых — опыление)/^. Кыдзи налы отсасьӧны гагъяс да тӧв (разӧдӧны кӧйдыс). Вайӧны вотӧс (оз, мырпом) кӧйдыса дзоридзьяс, коль, анькытш пуртӧс. Видлалӧны-сёрнитӧны, кыдз кӧйдыс налысь разӧдӧны, кӧдзӧны пемӧсъяс, лэбачьяс, ва, тӧв, морт. (Эмӧсь гӧна кӧйдысъяс). Чукӧртӧны уна пӧлӧс кӧйдыс, вотӧс.

Гижӧны: кыдзи кутшӧм кӧйдыс артмӧ (колльын, пуртӧсын, вотӧсын, кыш пиын). Пӧльӧюр^одуванчик/^ йылысь.

Чужтӧны школаын уна пӧлӧс кӧйдыс уна ногӧн: шоныдінын, кӧдзыдінын, югыдінын, пемыдінын. Тупкӧм сулеяын. (Сынӧд йылысь сёрнитӧм бӧрын). Аддзасны челядь, — кӧйдыс чужны колӧ шоныд, ва, сынӧд^воздух/^. Югыд оз ков.

Косьтӧны дзоньнас кутшӧмкӧ турун: вужнас, идзнас, коръяснас, дзоридзьяснас. Рисуйтӧны дзоридзлысь торъяс. Вундалӧны кабалаысь. Гижӧны.

Лыддьӧны «Кӧдзысьяс», «Гожся лун». Стикъяс: «Чомйын ворсӧм», «Гожӧмын»^«Шонді югӧр»/^.

17. Мусин^почва/^.

Мунӧны челядькӧд буждӧм шор бокӧ, либӧ зӧм бужӧгӧ. Видлалӧны му визьяссӧ^слои/^, медвылі визьсӧ, нуӧны мусинсӧ гортӧ. Тӧдмалӧны кутшӧм мусин мыйысь артмӧма (лыа, сёй, сьӧд му), кутшӧм мусин овлывлӧ: лыа, сёйӧд, сьӧд му сора. Кутшӧм мусин бур быдманторлы. Мый вӧчӧны сёйысь, лыаысь. Кӧні эм кирпич вӧчанін, сёй дозмук вӧчанін, колӧ ветлыны челядькӧд.

Висьтавны стеклӧ заводын уджалысь йӧз йылысь, стеклӧ вӧчӧм йылысь. Эм кӧ, колӧ картина петкӧдлыны сы йылысь. Челядь вайӧны сёйтор, кирпичтор, ворсан сёй дозмук. Лӧсьӧдӧны табличаяс: 1) «Мый вӧчӧны сёйысь», 2) «Мый вӧчӧны лыаысь».

Казьтыштны колӧ еджыд сёй йылысь (фарфор).

18. Му вылын.

Ветлӧны челядькӧд муяс вылӧ. Видлалӧны ид, сю, зӧр, шобді, шабді, пыш. Сёрнитӧны, мый понда найӧс кӧдзӧны, уджалӧны. Аддзӧны пӧлудь ^>василек/^, йӧн и мукӧд дзоридз. Коланторъяс абу найӧ. Кыдз колӧ найӧс бырӧдны. Кутшӧм му вылӧ оз пет сэтшӧм ёгыс. Сёрнитӧны му ужалӧм, дӧзьӧритӧм йылысь. Кыдзи ужалӧны миян.

Школаын петкӧдлӧны серпас, кыдз уджалӧны мукӧдлаын (машинаясӧн). Лӧсьӧдӧны кабала вылӧ став йывсьыс табличаяс: 1) «Мый артмӧ сюысь», 2) «Мый артмӧ зӧрйысь», 3) Мый вӧчӧны шабдіысь, пышкысь.

Кабалаысь вундалӧны, сёйысь вӧчалӧны, рисуйтӧны му уджалан кӧлуй: гӧр, пиня, чарла, зыр, вартан, гумладор, мельнича.

Кудель уджалан кӧлуй: стан, печкан, чӧрс, няръян, ниран, дзавъян, быдмасян, трубича.

Гижӧны быдтор йылысь ичӧтик висьтас^рассказ/^. Велӧдӧны стик «Кайла-видзӧдла аслам му вылӧ». Лыддьӧны: «Машинаӧн ытшкӧм», «Шабді», «Му вылын», «Медбура нянь воас».

Сёрнитӧны мувывса кайяс, пемӧсъяс, гагъяс йылысь, мувывса шыр, жунган гаг^майский жук/^, муош, вурдысь, нидзув. Ставыс мед вӧлі челядь син водзын. Видлалӧны-тӧдмалӧны налысь оласногнысӧ. Коді бур, коді омӧль вӧчӧ мортлы. Лыддьӧны: «Гагъяс йылысь».

19. Парма-яг.

Мунӧны челядь козъя-пожӧма ягӧ. Пырӧны ягӧ. Сэні пемыд, лӧнь: шы ни тӧв, некӧн абу турун, ни дзоридз, ни куст. Кокув мӧд пӧлӧс. Гӧгӧр коз, пожӧм, тусяпу, пув кор, чӧд кор, нитш, яла, лудік турун^папоротник/^, кӧнсюрӧ тшакъяс.

Вермасны аддзыны кӧчӧс либӧ урӧс. Сёрнитӧны на йылысь, кыдзи олӧны, мый сёйӧны, мыйла гӧн налӧн вежласьӧ. Мыйла кыйӧны найӧс. Сёрнитӧны став вӧрса пемӧс йылысь (руч, ош, кӧин), кыдз найӧ асьнысӧ видзӧны, водзсасьӧны^борьба за жизнь/^, вӧрыс видзӧ^покровительственная окраска/^. Кутшӧм гагъяс олӧны пуяс вылын. Мый сёйӧны. Кутӧны лёкгагӧс, нуӧны гортӧ, дозйын видзыштӧны. Аддзӧны кодзувкот кар. Паськӧдӧны карсӧ. Видзӧдӧны налысь оласногсӧ, уджсӧ. Сэні сёрни уна лоӧ, (позьӧ гортӧ нуны да банка улын видзыштны; видзӧдӧны-тӧдмалӧны налысь олӧмсӧ). Видлалӧны пожӧм, сёрнитӧны сы йылысь: ён вужъяс, лёк лыа мусин вылын быдмӧм, кыз увъяс (тӧвбыд кутӧны лым), ён болонь, кырсь, сир, лысъяс, коль, гӧна кӧйдысъяс мыйла колӧ пулы. Видлалӧны вундӧм пу, лыддьӧны кымын вося пуыс. Мый бур босьтӧ морт пожӧмысь. Тадз жӧ позьӧ видлавны да сёрнитны коз йылысь.

Уна пӧлӧс нитш нуӧны гортӧ. Мый нитшкысь бурыс, кодлы сійӧ колӧ.

Лудік турун, висьталӧны кыдзи найӧ йывмӧны^спорами/^, понпушъяс, тшакъяс йывмӧм йылысь. Кылӧны сизьлысь кокасьӧм, кӧклысь кӧкӧм. Сёрнитӧны на йылысь. Тӧлын, гожӧмын кыдз-мый олӧны, сёйӧны. Мукӧд лэбачьяс, пӧткаяс йылысь. Коді кутшӧм бур, омӧль вӧчӧ мортлы.

Ставсӧ, мый позьӧ, челядь вӧрысь нуӧны школаӧ. Школаын ставсӧ идралӧны, лӧсьӧдӧны табличаяс: «Пожӧм»: 1) вуж, 2) ув уль колля, 3) воӧм кӧйдыса коль, 4) кӧйдыс, 5) вомӧныс вундӧм путор, 6) пӧвтор, 7) кырсьтор, 8) сир, 9) шом, 10) скипидар (сулеяын).

«Коз» сідзжӧ.

Лэбачьясӧс позьӧ регыдикӧн видзыштны школаын. Медся бур ловъявылысь велӧдны. Тыртӧм лэбач поз петкӧдлыны. Кутшӧм ыджыд бур вӧчӧны найӧ мортлы. Оз кӧ шедны, позьӧ картина вылысь видлавны.

Гижӧны «Кодӧс кыйӧ морт», «Мый вотӧны вӧрысь», «Кутшӧм бур пу помысь», «Пӧткаяс помысь», «Посни лэбач помысь». Картина вылысь гижӧны: «Лэбач поз косялысьяс.

Лыддьӧны: «Ур», «Коз». Велӧдӧны стикъяс: «Кӧч», «Вӧрын», «Видзӧй вӧртӧ», «Кайлӧн тӧждысьӧм»^«Шонді югӧр»/^. Ставсӧ рисуйтӧны, сёйысь вӧчалӧны.

Тадзи жӧ ветлӧны раскӧ да велӧдӧны коръя пуяс. Мый сэні быдмӧ. Мусин. Вӧчӧны табличаяс: «Кыдз», «Бадь», «Льӧм», «Пипу».

Сэсся позьӧ вӧчны нитшкысь, ньӧръясысь «Вӧр пӧрӧдӧм». Таблича «Мый вӧчӧны пуысь». Челядь асьныс вӧчалӧны ворсан пызан-улӧс, тасьті-пань, куд, керка, вор, чуман, пестер.

20. Ва дорын.

Мунӧны ю дорӧ либӧ ключ дорӧ. Сёрнитӧны, кутшӧм ваяс тӧдӧны: юяс, шоръяс, помӧдъяс^пруд/^, тыяс, нюръяс, мореяс, ключьяс. Няйт ва, сӧдз ва (сысъявны мича лыа пыр либӧ промокательнӧй кабала пыр).

Мыйла ключ ва сӧдз, сӧстӧм. Мувывса ва кутшӧм. Мыйла. Ва пакталӧм, косьмӧм му вылысь.

Кыдзи артмӧ ру, кымӧр, лысва, пуж, зэр, лым.

Вермас оз кодкӧ ватӧг овны: морт, пемӧс, быдмантор. Мельнича кӧльӧса код бергӧдлӧ. Кыдзи вӧчӧма мельнича (колӧ водзвыв нулыны мельничаӧ челядьӧс). Кутшӧмджык пыжӧн, паракодӧн ветлӧдлӧны. Вӧрӧс, пескӧс кыдзи кылӧдӧны. Тулысын кутшӧмӧсь юясыд овлӧны. Видзьясыд мый лолӧны. Бур али омӧль ойдлӧмыс. Муяслӧн, керкаяслӧн ойдлӧм бур абу.

Лыддьӧны: «Ва», «Зэр войтъяс», «Ва дорын». Колӧ петкӧдлыны серпас: «Ытва».

21. Ю помӧд.

Челядь видзӧдӧны серпас вылысь (абу кӧ школаын чукӧртӧма да лӧсьӧдӧма водзвыв) ваын, тыын олысь лэбачьясӧс, пӧткаясӧс. Мыйла найӧ мӧд пӧлӧсӧсь (кузь голя, кузь кок, ныр). Лягушаясӧс (налысь артмӧм). Чериясӧс (кутшӧм чери сьӧм, борд, гадь, пӧк, нёкчим, кульмӧм, тӧлын олӧм). Ракӧс. Ваын чужысь олысь гагъясӧс (ном, юрсигусь).

На йылысь сёрнитӧм бӧрын мунӧны помӧд вылӧ, ю дорӧ. Ветлӧны мельнича дорӧ. Ю пӧлӧн, помӧд пӧлӧн видлалӧны-тӧдмалӧны быдманторъяссӧ: бадь, дзоридз, эжӧр. Ваысь гумовтӧны став турунъяснас лягуша пӧк, лёльӧясӧс, ва нидзувӧс, вегыльясӧс ва гагъяслысь, юрсигуысьяслысь, чутікъясӧс, ва лёкгагъясӧс^тритон/^.

Ставсӧ дозъясын вайӧны школаӧ, пукталӧны ва тыра банкаясӧ. Васӧ колӧ вежлавны, мед оз пӧдны да тшыглы кувны олысьясыс. Челядь син водзын дозъясын пӧкъясысь артмӧ лягуша, чутікысь — ном, вегыльясысь — гагъяс, юрсигусь. Челядь быд лун видлалӧны найӧс да мый аддзасны выльтор — пасъялӧны асланыс тетрадьӧ. Сідзи жӧ черияс йылысь колӧ велӧдны.

Лыддьӧны: «Ю да шор», «Лягуша», «Черияс», «Помсьӧм». Сёйысь вӧчалӧны, кабалаысь вундалӧны, рисуйтӧны тувсов ю, гожся ю, пӧткаяс ваын, Мазай, лягуша артмӧм, пруд мельничанас.

Йӧръясысь, колян вося гылалӧм коръяс-лӧпъяс улысь, корсялӧны гагъяслысь колькъяссӧ. Кыш пиын вегыльӧс^куколка/^ пуктӧны дозъясӧ мунас, коръяснас, став лӧпнас.