ВЫЛЬӦН АДДЗӦМ КЫВБУРЪЯС И. А. КУРАТОВЛӦН
Нимкодьпырысь ме йӧзӧда дыр корсьӧм бӧрын сюрӧм Иван Куратов литературнӧй наследствоысь мыйкӧ мында юкӧнсӧ.
Неуна сы йылысь, кыдзикӧн лои аддзӧма. 1934ʼ вося арын ме чуйді ВЦИК бердса миян представительствоӧ: мися, представительство нимсянь шыӧдчам Наркоминделӧ, медым сійӧ тшӧктас Гельсингфорсын Сӧветскӧй посольстволы туясьны финскӧй учёнӧйяслысь, кытчӧ-мый проф. Вихман воштіс сыӧн аснас да проф. Жаковӧн нуӧм 2 тетрадь-рукописьяс И. А. Куратовлысь. Представительство шыӧдчис 1934ʼ вося октябр 20-ӧд лунӧ. Наркоминделлӧн Правовӧй отдел сійӧ жӧ воын ноябр 1-ӧд лунӧ юӧртіс, мый тайӧс вӧчны позьӧ, и индӧдъяс Финляндияын Сӧветскӧй посольстволы сетӧма.
1935ʼ вося ноябр 14-ӧд лунӧ сійӧ жӧ отдел НКИД-лӧн юӧртіс: сюрӧма пӧ Куратовлӧн рукописьяс, сӧмын пӧ абу подлинникъясыс, а Вихманӧн вӧчӧм копия. Тайӧ копия вылысь пӧ финскӧй учёнӧйяс кӧсйисны вӧчны фотокопияяс, кодъясӧс кӧсйысьӧны сетны миян посольстволы регыд кадӧн.
Тавося январ 19-ӧд лунӧ НКИД-лӧн Правовӧй отдел мӧдӧдіс Коми Представительстволы 54 лист вылын фотокопия Куратов рукописьысь Вихманӧн вӧчӧм копия вылысь.
Копияяс вылын ковмис ёна дыр уджавны: оз бура тӧдчавны, сэсся гижалӧмасӧ лингвистическӧй пасъясӧн, кодӧс он зэв кокниа да ӧдйӧ расшифруйтав. Но ӧні кежлӧ кыз уджсӧ лои вӧчӧма. 54 листысь коли расшифруйтавтӧм сӧмын 22 лист. Сэсь: 1) 15 лист вылын — Куратовӧн комиӧдӧм 2 глава евангелиеысь (Лукалӧн), 2) 7 лист вылын — проф. Вихманлӧн пасйӧгъяс, финскӧй кыв вылын (та кындзи сылӧн эмӧсь ичӧтик пасйӧгъяс и мукӧдлаын, некымын кывбур сійӧ вуджӧдалӧма суоми кыв вылӧ. Найӧ ставныс расшифруйтавтӧмӧсь — ковмас корсьны суоми кыв тӧдысь специалистӧс). Пытшкӧс (идейно-политическӧй да художественнӧй) боксяньыс Куратов творчество вылын ковмас на кузя пукавны, сӧмын сэк ми вермам шуны, мый тырвыйӧдз освоитім наследствосӧ медводдза коми поэтлысь.
Куратов йылысь 1932ʼ вося статтяын И. Оботуров чайтӧ, Куратов пӧ Шӧр Азияӧ муніс ас вӧляысь, ты висьӧмысь (чакоткаыс) бурдӧдчӧм могысь. Тадз чайтӧм, ме ногысь, абу веськыд. Ме ног, Куратов сэн вӧлі ссылкаын. Синмӧ уськӧдчӧ татшӧм факт. 1866ʼ вося мӧд джын гӧгӧрӧдз Куратов пыр бергалӧ асладорын (Сыктывкар, Межадор, Выльгорт, Вӧлӧгда, Казань, Москва), а та бӧрын быттьӧ пуртӧн вундӧма — морт бергалӧ жӧ, инас оз ӧшйы, но сӧмын Шӧр Азияын (Семипалатинск, Ташкент, Алма-Ата, Иссык-куль, Лепса, Кульджа). Такӧд тшӧтш, сійӧ норасьӧ, мый:
«Йӧз костын ӧтка
Ветла, ог сидз...
Шӧйтӧ комета
Енвевтын сідз:
Мӧдӧдчанінас
Сійӧ оз во,
Инасьны медым
Сідз жӧ оз ло.
Абу мем ас му,
Абу мем горт,
Югыдын джынъя —
Вошӧма морт».
Колӧ уськӧдны тӧд вылӧ: 1866ʼ воын апрель тӧлысьын вӧлі Каракозовлӧн Александр ІІ-ӧд цар вылӧ неудачнӧй покушение, код бӧрын пуксис сап пемыд реакция вой, — революционнӧй крестьянскӧй демократияӧс мыйкӧдыра кежлӧ дзикӧдзвыв жугӧдісны, ысталісны нэм кежланыс ссылкаясӧ, медся ёнасӧ Шӧр Азияӧ. «Муса» кывбур кодь торъясыс Куратовлӧн (кӧн зэв ёна тӧдчӧ Куратовлӧн «йӧз гӧрд вирӧн код, ханжа» вылӧ лӧгыс, а тадз нимтанторйыс, дерт, Александр ІІ цар), сэсся став гижан сямыс, конспирация понда ёна тӧждысьӧмыс (кывбуръясыс — нӧдкывъяс кодьӧсь) петкӧдлӧны, мый мортыд вӧлӧм йитчӧм сэкся революционнӧй уджкӧд и реакция кадад веськалӧма ловъя вылысь гуӧ (сійӧн сэтшӧм уна и эм кулӧм кузя шогсьӧмыд, весиг водзджыксӧ на, ссылкаӧдзыс царскӧй Россияад кӧть кутшӧм прогрессивнӧй удж нуӧдӧм пыр вӧлі юрӧн-лолӧн пудъясьӧм кодь. Сійӧн сэкся революционеръяслӧн — кытчӧдз эз ло марксистскӧй теория да пролетарскӧй революционеръяс — тайӧ «нотки обреченности»-ыд пыр кылӧны: и декабристъяслӧн, и Шевченколӧн — босьтны кӧ увтыртӧм йӧз пӧвстысь революционнӧй крестьянскӧй демократъясӧс).
Индӧм статтяас И. Оботуровлӧн эм нӧшта ыджыдджык методологическӧй туйтӧмин. Сійӧ индӧ, Куратов пӧ вуджӧдӧма коми кыв вылӧ апостол Лукалысь «Евангелие». Тайӧ жӧ пӧ вӧчлісны унаӧн сэкся коми интеллигенция пӧвстысь, а бӧртинас пӧ и Г. С. Лыткин. Оботуров вӧчӧ ӧткодьӧн «семинаристъясӧс», Лыткинӧс да Куратовӧс: ставныс пӧ найӧ ӧткодьӧсь, ставныс «интеллигентъяс». Но Оботуров оз вермы не тӧдны, мый (марксистъяс ногӧн) «надклассӧвӧй» интеллигенцияыд абу, интеллигенция ачыс абу класс, а быд сикас идеология — «идеология классовая». Сідзкӧ нӧ, ӧти класс визь вылын вӧліны Г. Лыткин да «семинаристъяс» и Куратов? Оботуров ёрт серти тадз артмӧ. Но тадзсӧ артмыны вермас сӧмын сэки, кор кежан диалектика визь вылысь да мыджсян формальнӧй логика подув вылӧ.
Ме ногысь, таын помкаыс став теоретическӧй и литературно-политическӧй ӧшибкаясыслӧн, кодъяс вӧліны Оботуров ёртлӧн.
Ленин коркӧ «вехистъясӧс» чорыда кучкавліс сыысь, мый найӧ шулісны Белинскийӧс, Чернышевскийӧс, Добролюбовӧс «вождями интеллигенции» да индыліс: найӧ пӧ, шуӧ сэн Ленин, революционнӧй крестьянстволысь визьсӧ нуӧдісны. Сійӧ жӧ визь нуӧдіс и Иван Куратов. Мӧд ног шуны позьӧ сӧмын марксистско-ленинскӧй диалектикаысь ӧтдортчӧмӧн да абстрактнӧй формальнӧ-логическӧй рассуждениеясӧ вуджӧмӧн. Формальнӧй логика шуӧ: кыкнан посылкаыс кӧ ӧткодь (посылкасӧ, дерт, философскӧя гӧгӧрвоӧмӧн) — вывод лоӧ ӧткодь, либӧ (кыдз шуӧ Энгельс): «да — да, нет — нет, что сверх того, то от лукавого». Дзик тадз и артмӧ Оботуровлӧн: Куратов босьтчылӧма комиӧдны Лукалысь евангелие, «семинаристъяс» вӧчлісны сійӧ жӧ; Лыткин Г. С. сы сямӧн жӧ уджавліс, сідзкӧ, «все кошки серы» — найӧ ставныс поповско-кулацкӧй вужйысь петӧм интеллигентъяс. Тадз кӧ мӧвпавны, лоӧ шуны: роч революционнӧй крестьянскӧй демократиялӧн вождьясыс — дворянско-(Белинский) поповскӧй (Чернышевский, Добролюбов) интеллигентъяс. А кыдз найӧс донъявлісны Маркс, Энгельс, Ленин — Оботуров ёрт, дерт, кӧнкӧ помнитӧ.
Материалистическо-диалектическӧй логика оз лэдз тадзтӧ видзӧдны: сійӧ быдтор тшӧктӧ видлавны «во всех связях и опосредствованиях», — медводз петны конкретно-историческӧй действительносьтысь, тӧдмавны социально-классӧвӧй вужъяссӧ да подувсӧ видлалан (изучайтан) явлениеыдлысь. Тайӧ видлалӧмыд петкӧдлӧ Куратовлысь ӧткодьлунсӧ не Лыткинкӧд да «семинаристъяскӧд», а революционнӧй крестьянскӧй демократъяскӧд. Сэк тыдалас, мый ӧткымын религиознӧй мотивъясыд сюрӧны и Т. Шевченколӧн, и петӧ тайӧ крестьянскӧй классовӧй подулысь да нӧшта сыысь, мый найӧ вӧліны ас кежаныс: пролетариат нырщикавтӧг крестьяналӧн революционнӧй идеологъяс пыр чувствуйтӧны асьнысӧ мыйтакӧ обречённӧй йӧзӧн.
«Литературнӧй энциклопедияын» коми литература йылысь статтяын Куратовӧс сакӧмаӧсь «коми националистӧн», кодлӧн творчествоыс «представляет сентиментальную лирику» (видзӧд «Л. Э.» V ӧд том, 432ʼ лист бок). Авторыс тані позьтӧма ыдждӧдлӧ унаӧс, сакӧ сӧмын Куратовӧс. Саксьӧмыд (научнӧй исследование пыдди) некор абу ошкана, а тані явнӧ ӧшибочнӧй: оз тӧд вылын кут революционнӧй крестьянскӧй демократъяслысь рольсӧ (таысь Ленин ёна топӧдавліс Плехановӧс, меньшевикъясӧс); сійӧ, мый вӧлі прогрессивнӧйыс, водзӧ нуӧданаыс Куратов творчествоын — оз казьтыв ӧти кывйӧн, а вывті тӧдчӧдӧ национализм да сентиментализм Куратовлысь. Сентиментализм йылысь колӧ на бура тӧдмавны, а национализм йылысь кайтысьяслы позьӧ индыны татшӧмин Куратовлысь:
«Мед нӧ коркӧ лоас коми
Роч кӧть, яран, кӧть суоми,
Кӧть и коми водзӧ ло ми, —
Мывкыдджык да озырджык
Лоам мед, кӧть этшаник».
Кыдз аддзам, Куратов эз вывті ыдждӧдлы национальнӧй моменттӧ, сійӧ космополит (кыдз и став революционнӧй визьыс крестьянскӧй демократъяслӧн).
Но коми литература йылысь «Л. Э.»-ын статтялӧн авторыс вывті вылӧ лэптӧ контрреволюционнӧй коми национализмлысь збыль «ыдждаяссӧ» — Г. С. Лыткинӧс да К. Ф. Жаковӧс, кодъяслӧн историко-культурнӧй рольыс абу сэтшӧм ыджыд, кутшӧм кажитчӧ индӧм статтяса авторлы. Не Г. С. Лыткин, а И. А. Куратов пуктіс «научное основание литературному языку коми»: «Зырянский язык» нима статтяыс Куратовлӧн йӧзӧдӧма 1865–66ʼ воясын, а Лыткинлӧн «Зырянский край при епископах пермских» книгаыс — 1889ʼ воын. Лыткин эз вермы не тӧдны Куратовлысь статтясӧ, сідзкӧ сійӧ уна пыдди нин муніс Куратовӧн вӧчӧм ордым кузя. «Коми язык» нима статтяын («Л. Э.» — 434ʼ лист бок) Д . Бубрих шуӧ: «Литературное оформление коми язык получил только в послереволюционное время». Тайӧ абу жӧ дзик збыль: Куратов пуктіс не сӧмын научнӧй подув коми кывлысь, но и петкӧдліс, кыдз сійӧн колӧ гижны художественнӧя. Мӧд делӧ, мый паськыдасӧ сійӧс ми вӧлисти на кутім тӧдмавны, но ӧд сэсь абу мыжа Куратовыд и историческӧй тӧдчанлуныс сылӧн та понда оз чин, а содӧ. Куратов эз мун Г. Лыткин кодь либеральнӧй, царизмкӧд ӧтувъя туйӧд, сійӧн Лыткинлысь гижӧдъяссӧ царскӧй семья отсӧгӧн паськыда разӧдлісны Комиын, а Куратовӧс бура тӧдмалӧм вылӧ ковмис пролетарскӧй революция да выль коми научнӧй кадръяслӧн артмӧм, наӧн туясьӧм.
Ме думысь, тадз миянлы колӧ видзӧдны Куратов вылӧ, тадзи донъявны сылысь рольсӧ.
Куратов тӧдӧ зэв уна кыв да культура, сійӧ сулалӧ аслас кадлы передовӧй философскӧй да политическӧй видзӧдласъяс вылын и став тайӧ озырлунъяссӧ сюйӧ аслас творчествоӧ.
Литература кыв артмӧдӧмын Куратов индӧ бур туй: сійӧ бӧръялӧ-босьталӧ кывъяссӧ Коми му быд пельӧсысь (весигтӧ Коммуса комияслысь: «кинӧс, некин», с. в.). Сӧмын тадз и позьӧ артмӧдны литература кывтӧ.
Ми йӧзӧдам ставсӧ, мый сюри, кӧть эськӧ мукӧд кывбуръясыс вӧлі нин йӧзӧдӧмаӧсь 1932ʼ воын: тан аддзӧмыд кытсюрӧ абу ӧткодь 1932ʼ восякӧд. Колӧ туявны-корсявны сійӧ подлинникъяссӧ, код вылысь гижліс Вихман, колӧ корсьны выль материалъяс, Куратовлысь гижӧдъяс, кодъяс, дерт, ставыс эз на сюрны. Тайӧ мог сулалӧ миян водзын Куратов чужӧмсянь 100 во тыригкежлӧ лӧсьӧдчигӧн.
