ВСЕМИРНӦЙ СЪЕЗД
(Делегатлӧн пасйӧдъяс)
Ог на вермы ме ставсӧ сывйыштны, мыйяс аддзылім ми. Ог на вермы курыштны-сюркньыштны ставторсӧ, мый муніс син пыр да пель пыр... Оз судзсьы кывйыс-краскаыс, медым тыр-бура висьтавны сійӧс. Сӧмын кыла ас пытшкысь — кӧнкӧ пыыдын-пыыдын кисьмӧ-сӧвъяммӧ сі йылыс, оз сёрни ни висьт, а музыка, гимн...
Ӧні кежлас нӧ сійӧс, сэтшӧм кылӧмсӧ-чувствосӧ шуыштам коркӧся гижлӧм кывъясӧн:
«...Кутшӧм нимкодь да долыд
Кыптывны-кайлыны сэтчӧ —
Зӧм джуджыд башня йылас, шпиль йылас! —
Бергӧдчас юрыд! Тупкысьлас лолыд!..»
......................
Синмӧн судзтӧм СССР-са паськыдінъясысь, муясысь — став Союз пасьтаысь, быд пельӧсысь-вожысь, гыӧн-гыӧн вӧрзис писательскӧй армия... И подӧн и вӧлӧн, верблюд вылын и автомобильӧн, кӧрт туйӧд и ва туйӧд, сынӧдті — аэропланӧн... Ылі Дальньӧй Востоксянь и маті Западсянь; степ вылысь и вӧр пӧвстысь; кӧдзыд тундраысь и пӧсь-жар Аджаристанысь (гӧраясысь лэччисны)... Тэрмасисны воӧдчисны Мӧскуаӧ...
Эз вӧрзьыны ас кежаныс (туша чужӧм-рожананыс) найӧ, эз вайны асьнысӧ сӧмын, — вайисны-нуисны сьӧрсьыныс духсӧ-ловсӧ ыджыд героическӧй эпохалысь, думъяссӧ-мӧвпъяссӧ уна миллион мортлысь.
И локтіс не сӧмын ас Союзысь, му шар квайтӧд юкӧнсьыс, — локтісны став му шар вывсьыс-пасьтасьыс, — чукӧртчис-котыртчис став мирсьыс некор вӧвлытӧм съезд вылӧ!..
И кысьяс эз вӧвны! — Германияысь, Францияысь, Испанияысь, Турцияысь, Войвыв Норвегияысь, Англияысь, Голландияысь, Китайысь, Японияысь, Грецияысь, Италияысь; океан сайсянь — Америкаысь... Быд йӧзысь-муысь!
Ок, кутшӧм вӧлӧма «вӧльнӧй светыд», мирыд паськыд! Кутшӧм уна сикаса-рӧма олӧмыс, йӧзыс. Кымын пӧлӧс сёрниа кыла (нация) йӧз олӧ му вылас! Кымын сюрс верстъяс мукӧдсӧ торйӧдӧ ӧта-мӧдсяньыс! (А мукӧдыс и дзик орччӧн олӧны, да оз тӧдны). Кутшӧм потшӧсъяс, крепостьяс, граница стенаяс абу сувтӧдлӧмаӧсь-лӧсьӧдлӧмаӧсь, медым янсӧдны! Кымын пӧлӧс законъяс, праваяс, войнаяс абу думайтлӧмаӧсь, медым эз аддзӧдчывны да тӧдсьыны пондыны уджалысь йӧзыс мӧда-мӧдныскӧд, медым эз казявны да корсьны ассьыныс инсӧ-местасӧ олӧмсьыс, мед эз тӧдны ассьыныс донсӧ найӧ, мый медыджыдыс му вылас эм удж! И сійӧс (уджсӧ) керысь-вӧчысь мортыс!..
Но ӧтувтӧ-котыртӧ найӧс.
Мувыв Интернационал! Социализмлӧн чужан-быдманіныс — СССР кыскӧ, вайӧдӧ найӧс. И некутшӧм лёк вына, пемыд силаа власть оз вермы кутны локтӧмысь!..
Древньӧй Мӧскуа, тысяча арлыда кар лои бара и бара нӧшта на ӧтиторлы свидетельӧн, уна-уна славнӧй и бесславнӧй памятникъяс бӧрын ещӧ содтӧд ӧти памятникӧн содіс историяӧ — всемирнӧй революционнӧй гижысьяслӧн ӧтчукӧртчыланінӧн.
Летописец Нестор (писатель прототип) вӧлі кӧ ловъя, мый эськӧ пасйис аслас сюмӧд турушка кодь пергамент вылас?! Эськӧ дзодзӧг бордйысь перӧыс чегис да подсушка лыа дозйыс пызан пасьтаыс сявмуні-киссис... А ачыс — весьӧпӧри шемӧсысла.
(И мед жӧ весьӧпӧрас, стракысла сювтчас тайӧ факт водзас (съезд водзас), мый вӧлі пемыдыс, лёкыс, пежыс важ мирас-оласас и ӧні сы дор сулалысь, тёмнӧй силаа, капитализмлӧн мыджӧдыс — фашизм, социализмлӧн дзирдалан, син ёрана югыдсьыс!..)
(А Несторыд, вӧлі кӧ, пасйис тадз ылӧсас: «...и быша бе: и собрашеся мнози во граде сем... аки Вавилон».)
Да, собрались тай — локтім быдлаысь ми, кодъясӧс эн тӧдлӧй ті! Ни ті, ни ті бӧрся царьяс да «святӧйяс», эз тӧдлыны Великӧй Октябрӧдз, бессмертнӧй Ленинӧдз... А тӧдлінныд кӧ, тӧдлінныд сӧмын, кыдз пеж язычникъясӧс, дикарьясӧс; но сы понда энӧ брезгуйтлӧй найӧ эмбурӧн-трудӧн, грабитлінныд, рабъясӧ пӧртлінныд.
И пыр матысаджык, гӧгӧрвоанаджык лоны пондӧ чужӧм серыс (образыс) мӧд «летописецлӧн», не первойя векся Россиялӧн, а 19-ӧд столетиеса великӧй Пушкинлӧн, коді шуліс культура кыптӧм йылысь, му вылын правда сувтӧм йылысь, ас кыла посни йӧзъяс кыптӧм йылысь да поэзия мывкыд вын йылысь:
«...И назовет меня всяк сущий в ней язык,
И гордый внук славян, и финн, и ныне дикой
Тунгус, и друг степей калмык...»
Мӧскуа медпӧрысь, медважся кар, но медся том вир-яя став каръяс пӧвстас. Быд лучшӧй мӧвпъясыс чужӧны-кисьмӧны сэн. Мӧскуа не сӧмын пролетариатлӧн да партия — Сӧвет властьлӧн центр. Не сӧмын кӧзяйство да промышленностьлӧн шӧр кар. Но и культуралӧн, наукалӧн, искусстволӧн.
Мӧскуа абу нин важ чужӧмаыс, абу нин «сорок-сороковых» вичкояса кар, «святӧй мощияса...». Абу царь дырся, абу и НЭП дырся. Абу торгашескӧй кар — Китай-города, Сукар башняа, няйт базара кар...
Мӧскуа — паськыд размаха-бордъя, ӧдйӧ быдмысь, медся культурнӧй кар! Мачта кодь (вӧтын кодь) кыпыд да джуджыд стрӧйбаяс кыптӧны...
Мӧскуа — выль олӧм-быт лӧсьӧдысь организуйтысь, разумнӧй шойччӧг вӧчысь. Культура парк — ӧтнас мый сійӧ сулалӧ! — Кутшӧм кыпыдін важ няйт гуранъяс местаӧ Мӧскуаса пролетариат ас кинас стрӧитӧма! Мыйтӧм сад пуыс, дзоридзыс! Сыысь ӧтдор, став кар пасьтаыс зільӧ-вӧчӧ, выльдӧ-вежӧ чужӧмсӧ карлысь. Рабочӧй класс кӧсйӧ овны культурнӧя, здоровӧя, — пемыд, няйт джодж ув пӧдвал патераяс пыдди стрӧитӧ-вӧчӧ югыд, сӧстӧм оланінъяс и некутшӧм сьӧкыдторъясысь оз пов — ӧтарӧ мыркӧ, — и забыльысь аслас киподтуйнас вӧчӧ чудесаяс.
Мӧскуа ӧдйӧ быдмӧ-содӧ йӧз олысь лыдӧн, ӧд тыртӧ нин нёльӧд миллион! Йӧз жуӧ — уличаяс вылӧ оз нин тӧр, дзескыд, — пырӧ му пытшкас метроӧн, трамвай-машина ветлӧмсӧ уличьяс вылысь лэдзӧ му пытшкас, туннельӧ...
Мӧскуа, Мӧскуа! Мыйтӧм тэ дум вайӧдан-кыпӧдан тадзикӧн нимтана нимнад! Кыдзи метро вӧчысьяс ӧні кыпӧдӧны кыз му улысь, тэнад морӧс шӧрысь вӧрзьӧдлытӧм пластъяс, сідз жӧ кыпалӧны кытыськӧ менам мӧвпъяс...
...Тайӧс, лӧнь ваа ичӧтик юсӧ, ӧні Сӧвет власть пӧртӧ морскӧй портӧ — джудждӧдӧ-кодйӧ ю пыдӧссӧ, паськӧдӧ бужӧдсӧ — кырсӧ, дорсӧ — эжӧ-вольсалӧ чорыд мича гранит изйӧн; Мӧскуа юсӧ ӧтлаалӧ-йитӧ Волга юкӧд, лун морекӧд, мукӧдкӧд... Ыджыд, грандиознӧй удж! Мӧскуа ю лоас джуджыд, ваа ю — йитчас РСФСР-са став юяскӧд, ваяскӧд! (Сьӧлӧмыд былькмунӧ ӧні нимкодьыдла, мӧвпыштан кыдз сійӧторъяс.) Но оз ло дивӧа-шемӧса сэк, кодыр Эжва кузя, либӧ Емва, Мылва кузя ветлысь пароход кутас ветлыны тшӧтш и Мӧскуа ю кузя. Оз ло шемӧса и сійӧ, — пондас кӧ Важкуа сикт бердын сулалысь баржа сійӧ тӧлысьнас жӧ сулавны Мӧскуаса Кремль стена бердын Шойнатыса баржӧвик мортыскӧд...
Ыджыд ва туй проблема сэк разьсяс, воссяс, вӧлӧкасян ю гӧрӧдъяс разьсясны, збыльысь лоӧны гӧрӧдтӧмӧсь сэки, важ коми нӧдкывйын моз:
«Сӧн сунис гӧрӧдтӧм, вежа ватлан пыдӧстӧм...»
И кор тайӧс нӧдам ми асланым челядьлы, найӧ оз прӧстӧ шуны — ю визувтӧм пӧ сійӧ лоӧ, а сетасны точнӧйджык географическӧй ӧтвет: «РСФСР-са юяс ӧтлаалӧм, — гӧрӧдтӧм ва туй лӧсьӧдӧм».
Сідз разрешайтӧ-восьтӧ большевик-морт, героическӧй эпохаса олысь, не сӧмын политическӧй, национальнӧй, но и быд сикаса, важӧн джаггӧрӧда вӧвлӧм вопросъяс ӧні разьӧ.
* * *
Август, дас сизимӧд лун, дас сизимӧд Октябрса волӧн. Вит час лун шӧр бӧр. Шун шоныд рыт.
Быдлунся моз жуӧ-пуӧ, ыджыд олӧмӧн олӧ Мӧскуа кар. Быдӧн тэрмасьӧ — мунӧ-локтӧ, ассьыс уджсӧ керӧ-вӧчӧ, коді удж вылысь, коді удж вылӧ... Пуля моз тювъялӧны шытӧг автомобильяс, зёльгӧны тырысь-тыр йӧза трамвай вагонъяс, небыда, резина подъя автобусъяс буссмунасны уличаяс кузя... Ставыс уджа, некод уджтӧм дзӧръялысь абу. Эштӧ оз кодікӧ? Но эштӧдчӧмаӧсь. Мыйкӧ талун эм. Уна керка флага. Уличьяс вомӧн ӧтардорсяньыс мӧдӧдзыс юръяс весьтын ӧшалӧны кузьысь-кузь гӧрд плакатъяс:
«Привет сӧветскӧй гижысьяслӧн медводдза Ставсоюзса съездлы».
Быдлаын — Ленинлӧн, Горькийлӧн кывъяс... Кымын центрлань, сымын уна. Дом Союзов керка йӧз кытш пиӧ босьтӧма. Видзӧдӧны, сулалӧны да встречайтӧны писательясӧс — керка дорас, улича сайсянь, ӧшиньяссянь, балконъяс вывсянь; чатрасьӧны пода мунысьяс, трамвай вагон стеклӧ сайсянь дзоргӧны; дзескӧдчӧны-сулалӧны параднӧй ӧдзӧс дорын, синмалӧны быд локтысьӧс, сійӧ ӧдзӧсӧд пырысьӧс; тӧдмалӧны чужӧмъяс писатель-делегатъяслысь, вашкӧдчӧны, чуньнаныс индалӧны орчча ёртъясыслы: «тайӧ пӧ сійӧ, да сійӧ...»
А кар весьтын, кыдз море весьтын буревестникъяс, тӧвйыв варыш котыр, — звӧйкйӧн-звӧйкйӧн чувъялісны паськыд бордъя аэропланъяс... У-у-уна! И на пӧвстын медыджыдыс, медбурыс кӧкъямыс мотора гигант «Максим Горький»... Ыджыд шыӧн-шумӧн кооожгисны, тыртісны сынӧдсӧ, вевттисны уличвывса ветлӧм зыксӧ... Сунласны-уськӧдчыласны, уулӧдз-улӧдз лэччыласны да бӧӧр качӧдчасны выылӧ-вылӧ...
Квайтӧд час. — Чукйысӧн тыр йӧзӧн ыджыд Колоннӧй зал. Сюрс лампаӧн ӧзйис электричество би: дзирдалӧ-югъялӧ зеркалӧ ӧшиньясын, волялӧ лы-мольыд колонна сюръяясын, миллион лысва войтъясӧн пӧртмасьӧ люстра исерга мольясын... Чимгӧрд дӧла биӧн ыргисны копырӧн сулалысь знамяяс...
Пуксялісны делегатъяс местаяс вылӧ. Гӧгӧрыс, бокъясас и вылыс судта ярусъясас — гӧстьяс: студентъяс, рабочӧйяс, профессоръяс, колхозникъяс, инженеръяс...
Паныдӧн йӧзыслы, трибуна весьтын югыд рамка пиын джуджыд портретъяс. И локталісны, локталісны пыр.
Локтӧмаӧсь гӧстьясӧн тшӧтш столетиеяс, воддза эпохаясысь лучшӧй представительясыс человечестволӧн: Гёте, Шекспир, Пушкин, Гейне, Гоголь, Мольер, мукӧд. — Торжественнӧя видзӧдісны стенъяссянь, кылісны асьнысӧ гортаныс, ас семья гижысь котырын...
И уси сэк тӧд вылӧ, кучкис морӧсӧ, пӧратӧг-кадтӧг кулысь поэтлӧн кывъяс:
«...И мнится ему, в лучезарной дали
На пир собрались все народы...»
И вуні, вунӧдчи... Пемдіс син водз. Думӧй пышйис ылӧ, ылӧ... Кытшаліс-ветліс пемыд вӧръясті, тӧла пустыняяс вывті, кын тундраяс весьтті, жӧдзис-войліс чардбиӧн, сё воясӧн восьлаліс; «дикӧй» морт племенаясті, ӧтка чомъясті, разі-пель сиктъясті, пастӧг-гижӧдтӧг, праватӧг олысь йӧзъяслы; нимкодьӧн шонавлытӧм сьӧлӧмъясӧ пыравліс, жугыль, тус чужӧм синъясӧ видзӧдліс... И ӧтка морт на пӧвстысь петӧм, налы шудсӧ корсиг мучитчысь олӧмӧн оліс; сылысь пытшкӧс кылӧмсӧ, гижны-висьтавны кужтӧм мукасӧ... И первойя радӧсть кылӧмсӧ сылысь, кор букваяс — шыпасъяс, кывъяс тэчны кужны пондіс да аддзис ассьыс шудсӧ и друг сійӧ кыліс асьсӧ тадз... «Став муслунсӧ, мывкыдсӧ ассьыс, мый вӧлі сьӧлӧмас, ортсӧ ывлаӧ кӧсйис: мортлы, скӧтлы, пуяслы, пӧткалы, гаглы... Быдӧнӧс ыдждӧдліс мелі-муса нимӧн, шыасис быд дінӧдз сибӧдчан кывйӧн. Пыдісянь кыв шыясыс петісны; кыв шыыс — музыка шы: ворсісны уна вевся рӧма тембрӧн сьӧлӧм везъясыс... Босьтіс паныдасьысь кутшӧмкӧ мамлысь ки вылас кагасӧ, сьӧлӧм бердас топӧдіс небыда, небыда и нуис ки пыдӧс вылас шоныд лов шынас пӧлялігтырйи...» (Тадз кыис-гартіс мӧвп и ӧти чужӧм сера образ артмис быд посни ас кыла йӧз пиысь петӧм поэт мортъяслӧн.)
...Но сайкми, садьми ме: Гӧрд-югыд зал, а залас тырыс йӧз сё кылӧн-сёрниӧн бувгӧ-сьылӧ, кыдз саридз не зэв гыа дырйи — чунькытш эзысь серӧн бӧрсьӧн-бӧрсьӧн ветлӧ посни гыа вал... (и гымакыліс-шкувгис мукӧд ыджыд тӧла дырйи). Мый тайӧ? — Юрӧс видлі, гӧгӧр видзлі: шуйга дорын, мекӧд орччӧн Доронин ёрт, кодкӧд сыӧдз вӧлім; и Пушкин сэн тшӧтш жӧ эм, код весьтӧ Мишкӧд пуксим... И шуи аслым: сідзкӧ, абу тайӧ менам вӧт...
Но вот вашмуніс мыйкӧ. Зал кузя муніс кутшӧмкӧ шы: «с-с-с-с». Эз-ӧ шувгышт пожӧм лыскын шонді петіг, асъя лов шы ышлов горӧн, тӧврутор?! Эз-ӧ пӧльышт тувсов небыд, шоныд тӧв?! Муртса-муртса пельӧ кыліс, но быдӧн кыліс.
И... лӧнис зал. Чӧв, чардби гым костын лолӧ син лапнитӧм дыра кежлӧ шемӧс лӧнь. И друг став залыс поті: гораа шковӧбтіс ӧтпырйӧ сюрс гоз ки!.. — Зарни ӧгыр флагъяс сайсянь котырӧн петӧны морт комын — ССП оргкомитетса членъяс... и на пӧвстын медлучшӧйыс, медбурыс — Максим Горький...
— Горький! — горӧдіс йӧзыс.
Саридзӧн гыалӧ, чери кельӧб моз гыбалӧ, пӧртмасьӧ-ворсӧ — шенасьӧ киясӧн, цветъясӧн, чышъянӧн, книгаӧн, — кодлӧн мый веськаліс киас.
— Максим Горькийлы!.. — гымакылӧ горзӧ зал. И помтӧг киссьӧ, кекӧначасьӧ — дізьгӧ ки пыдӧсӧ воча ки... (А йӧлӧгаыс йиркын, стенын дізьгӧ.)
Коркӧ лӧнис жӧ, медбӧрти, зал. Кылӧ небыдик, кызіник шы тӧла бас: «СССР-са сӧветскӧй гижысьяслысь медводдза съездсӧ лыддя воссьӧмӧн...» И бара шкувгӧ море прибойӧн Колоннӧй зал. (Съезд ӧмӧй нӧ сійӧ восьтіс?! Ыджыд собрание ӧмӧй нӧ сійӧ воссьӧмӧн шуис?! — Дзиръя ӧдзӧс тай, жемчуг-зарниа ӧдзӧс, мирыслы восьтіс!..)
