ВЛАДИМИР ИЛЬИЧ УЛЬЯНОВ-ЛЕНИН

Владимир Ильич Ульянов чужис 23-ӧд лунӧ апрель тӧлысьын, 1870 воӧ, Симбирск карын. Батьыс вӧлі крестьянин пи. Зільлуннас да велӧдчӧмнас воис директорӧдз школаяс вылын.

Владимир Ильич вокъясыскӧд тшӧтш велӧдчис войдӧр гимназияын, сэсся Казанскӧй университетын.

Ульянов семья котыр вӧліны зэв веськыд оласаӧсь (честные), зільӧсь, ӧти кывйӧ сетчысьӧсь. Бать-мамыс ичӧтысяньыс велӧдісны ассьыныс челядьнысӧ овны бура, дорйыны, радейтны коньӧр гӧль йӧзӧс да уджалысьясӧс.

Александр ІІІ сарствуйтігӧн вывті нин ёна пондісны дзескӧдны крестьянаӧс да уджалысьясӧс; бастуйтны уджалысьяслы эз лэдзны, мырдӧн пӧдталісны найӧяслысь забастовкаяссӧ; бурджык, сюсьджык йӧзӧс — уджалысьяс дор сулалысьясӧс тюрмаясӧ пуксьӧдалісны, катаргаӧ ысталісны. Сэк эз вермы терпитны, чӧла овны Владимир Ильичлӧн вокыс, Александр Ульянов. Сувтіс сійӧ дорйыны нартитӧм, топӧдӧм гӧль йӧзӧс да уджалысьясӧс, кӧсйис мездыны найӧс вир юысьясысь, палачьясысь, кӧсйис ёртъясыскӧд вины сарӧс.

Сӧмын тай эз удит вӧчны ассьыс сьӧлӧмсьыс колӧмторсӧ — сартӧ вины. Сарскӧй кывзысьысьяс (шпионъяс) юӧртісны сы йылысь сарӧс. Сар тшӧктіс джагӧдны Александр Ульяновӧс.

Владимир Ильичӧс ёна шогӧдіс воктӧ виӧмыд. Сӧмын сійӧ эз повзьы ӧшлӧмсьыд да виалӧмсьыд, кӧсйысис аслыс мый вермӧмсьыс уджавны мездыны гӧль йӧзӧс да уджалысьясӧс сарысь да капиталистъясысь, бырӧдны нартитысьясӧс, дзескӧдысьясӧс.

Владимир Ильичӧс воксӧ виӧм бӧрын сарскӧй кывзысьысьяс эз эновтны, велӧдчигчӧжыс сы бӧрся кыйӧдчисны.

Сы вӧсна медводдза вонас жӧ Казаняс велӧдчигӧн вӧтлісны сійӧс университетсьыс (тшӧтш вӧлі велӧдчысьясыскӧд бунтуйтчӧма да), сэсся ыстісны Кокушкино грездӧ (деревня) Казанскӧй губерняас. Мӧд вонас бӧр вӧзйысьліс университетад да, — эз ӧд босьтны, матӧ эз сибӧдны. Велӧдчис гортас. 1891 воын экзаменуйтчис. 1893 воын войдӧрсӧ оліс Самараын, сэсся муніс Питирӧ. 1894 воӧ восьтіс сэн «Центральнӧй Рабочӧй Кружок».

Тайӧ каднас гырысьджык карса уджалысьяс гӧгӧрвоисны нин ассьыныс сир курыд олӧмсӧ, помкасӧ (причина) сылысь. Уналаын пондісны лӧсьӧдчыны вежны оланногнысӧ, олӧм нуӧдӧмсӧ. Воссялісны гуся ӧтувтчӧмъяс уджалысьяслӧн. Найӧ пондісны чукӧртчывны сёрнитны олӧм йылысь социал-демократъяскӧд. Сэтшӧм йӧзыс мырсисны чӧвтны сарӧс, чегны бордъяссӧ помещикъяслысь да капиталистъяслысь — мырддьыны налысь му-видзсӧ да сьӧмсӧ, и ставсӧ сійӧс сетны уджалысьяслы.

Медбур, медчорыд сэтшӧм гуся ӧтувтчӧмыс вӧлі Питирын. Нимтісны сійӧс «Гӧль уджалысь йӧзӧс мездӧм понда вермасьны ӧтувтчӧм» (Союз борьбы за освобождение рабочего класса). Тайӧ союзсӧ восьтысьясыс вӧліны: В. И. Ульянов-Ленин, сылӧн ёртъясыс: Старков, Кржижановский, Ванеев, Сильвин. Владимир Ильич медбур уджалысьыс ӧтувтчӧмас вӧлі.

Уджавны лои налы гусьӧн. Сар шпионъяс пыр дзоргисны, видзӧдісны на бӧрся, кыйӧдісны найӧс, кывзысисны сёрнисӧ.

Кыйисны ӧд Владимир Ильичӧс ёртъясыскӧд. Пукӧдісны войдӧрсӧ тюрмаын, быдӧнӧс торйӧн-торйӧн; сэсся 1897 воын ыстісны Сибырӧ. Сэн сійӧ оліс Лена нима ю дорын. Сы вӧсна и пондіс шусьыны Ленинӧн.

Сар правительствоыд ылі муӧ, вӧрӧ ыстігад чайтіс мортыдлысь ловсӧ вины, бур думъяссӧ сэн видзигӧн пӧдтыны. Эз тай ло сідз, найӧ мӧвпалӧм серти. Сэн олігад В. И. чорыдджыка кутчысис ас думъясас, нинӧм вылӧ эз кӧсйысь кежны бӧрйӧм туй вывсьыс бокӧ — мездыны уджалысь йӧзӧс, кокньӧдны налы олӧмсӧ. Велӧдчис сэн, велӧдіс и мукӧдӧс.

Ссыльнӧялігас гижис сійӧ уна нига. Индаліс, туйдаліс уджалысьяслы да крестьяналы мездысян туйсӧ, велӧдіс, код ногӧн регыдджык мездысьны, видзчысьны воча мунысь йӧзысь (врагъясысь), видзны асьсӧ найӧ ылӧдӧм да пӧръявлӧм вылӧ сетчӧмысь.

Мырсьӧм, гижӧм В. И. весь эз вош. Гижӧдъяс сылӧн ӧдйӧ паськалісны, разалісны. Сы дор олысь уна лои, унаӧн мунісны сійӧ индӧм туйӧд.

1900 воӧ Владимир Ильич Сибырсьыс пышйис заграничаӧ. Сэн сійӧ и печатайталіс нигаяссӧ, Россияад ӧд эз вермы. Сарскӧй да помещическӧй слугаяс соталісны найӧс, косявлісны, шыблавлісны.

Заграничаын В. И. аддзысис Г. В. Плехановкӧд (Россияысь жӧ мортыс, социал-демократ), Вера Засуличкӧд, Дейчкӧд, Потресовкӧд, Мартовкӧд и Аксельродкӧд. Найӧ пондісны лэдзны газет «Бикинь» (Искра). Газет пыр чуксалісны уджалысь йӧзӧс сувтны вермасьны сарскӧй правительствокӧд.

«Бикинь» паськаліс и Россияын. Сьӧлӧмсьыс тай эськӧ жандармъясыд да шпионъясыд уджалісны сарыдлы да, газетыдлы паськалан туйыд лои на: розявтӧдзыс вӧлі лыддясны сійӧс уджалысьясыд. Чуксасьӧм весьшӧрӧ эз вош: «Бикиньыд» уна йӧзӧс садьмӧдіс узянінсьыс. Ленин ёртъясыскӧд восьтісны Россияса социал-демократ рабочӧй партия. Сійӧ партияысь бӧрынджык чужис коммунист партия.

В. И. и ёртъясыс сылӧн мый вермӧмсьыс зілисны ӧдйӧнджык путкыльтны важ власьтсӧ. Сы вӧсна мырсисны найӧ ӧтувтавны уджалысь йӧзӧс да крестьянаӧс. «Сӧмын пӧ сэтшӧм ӧтувтчӧмӧн вермам водзӧ нуӧдны ассьыным уджнымӧс. На дінӧ пӧ сюйны капиталистъясӧс — озыр йӧзӧс оз позь, виасны сэк миянӧс».

Ёна Ленин видзис уджалысь йӧзӧс ӧтувтчӧмысь озыр йӧзкӧд: сартӧ чӧвтӧм бӧрын кӧ пӧ капиталистъясыд босьтасны власьтсӧ ас кианыс, найӧ пӧ бара жӧ и ӧшӧдчасны тіянлы голя выланыд. Озыр йӧзкӧд ӧтувтчӧм дорысь пӧ бурджык крестьянакӧд ӧтувтчыны. Налы пӧ муыс колӧ, а мырддьыны тіян отсӧгтӧг ас пемыдлуннысла оз лысьтны. Сар бӧрсяыд пӧ вӧтлалӧй и озыръясӧс, медым выль правительствоын вӧліны сӧмын тіян дор сулалысь йӧз.

Тадз велӧдіс Ленин уджалысьясӧс 1905 воын, кыпӧдіс уджалысьӧс да крестьянаӧс ӧружйӧӧн сувтны асьнысӧ дорйыны, вежны олӧм нуӧдӧм.

Ленин Россияын йӧз нимӧн оліс, явмӧдчыны сылы оз вӧлі позь.

Ёртъясыс Ленинлӧн — Плеханов да Мартов — мӧдарӧ кыскисны: бурӧн пӧ колӧ лӧсьӧдчыны капиталистъяскӧд, найӧ пӧ отсасьны миянлы пондасны.

В. И. сыысь ёна поліс. Чорыда сувтіс ас туй вылас: «Сетчӧм пӧ налы оз ло. Капиталистъяскӧд ӧтувтчӧмысь бур оз ло».

Найӧ юксисны. Ленин дор мунысьыс унджык лои, большевикъясӧн пондісны шусьыны; Мартов дор — этшаджык, меньшевикъясӧн шусисны.

Ӧнӧдз со сэсся пыр на В. И. уджалӧ коммунист партияын, нуӧдӧ ёртъяссӧ водзӧ. Шойччытӧг, лун и вой пессис сійӧ гӧль да уджалысь йӧзӧс мездӧм понда, пестіс олӧмнысӧ вежны, вӧчны революция.

Сартӧ чӧвтігӧн Ленин заграничаын вӧлі. Сьӧлӧм пуӧ сылӧн — колӧ мунны гортӧ, велӧдны йӧзӧс, индавны налы туйсӧ водзӧ вылӧ. Петны некыдз оз вермы, гӧгӧр фронт.

Кыдзкӧ сэсся немецкӧй ёртъяс отсӧгнас Германия да Финляндия пыр вуджис Россияад.

Капиталистъяс юӧр лэдзисны: Ленинтӧ пӧ немечьясыд дорӧм вагонӧн гортас вайисны, немечьяс дор пӧ сійӧ сулалӧ. Ӧні пӧ сэсся тіянӧс, бур йӧзӧс, ылӧдлыны пондас.

Ленин некодӧс эз ылӧдлы. Питирас воӧм мысти чукӧртіс став уджалысьяссӧ, висьталіс налы, мый сійӧ вӧчис заграницаын, кыдз вуджис Россияӧ, мый ӧні колӧ вӧчны.

Сарӧс шыбитӧмыд пӧ — ыджыд удж. Коли вӧчны сыысь ыджыдӧс — ланьтӧдны помещикъясӧс да капиталистъясӧс, мырддьыны налысь видз-мусӧ, пабрик-заводъяссӧ; власьт сетны Сӧветъяслы.

Уна шог, тюрмаын пукалӧм, ссыльнӧялӧм, доймалӧм муніс сы вывті йӧзӧс дорйӧм вӧсна, долыд, шуда олӧм корсьӧм вӧсна.

Уна во сійӧ уджаліс гусьӧн, чуксаліс пемыд йӧзӧс югыдлань. Уджалас, уджалас вӧлі ас муад, сэсся шойччӧм пыдди лоас мӧд муӧ пышйывны. Унаысь сійӧ сідзтӧ вӧчліс, эз шедӧдчыв сарскӧй жандармъяслы да кыйӧдчысьяслы. Сійӧ каднас воча мунысьясыс сылы тільсисны лямӧдны йӧзтӧ, вӧйтны пемыд гуранӧ, няйтӧ; повзьӧдлісны адӧн.

Ленинтӧ найӧ синнас эз вермыны видзӧдны, лӧгалісны сы вылӧ. Вины кӧсйисны. 1918 воын митинг вылысь петігӧн лыйисны сійӧс. Веськаліс голяас. Пуляыс вӧлӧма яда. Сы вӧсна Ленин висьліс. Бурдӧм мыстиыс вывті ёна уджалӧмысла 1923 воын бара висис.