ЛОВЪЯ ВЫЛЫСЬ ГУАЛӦМ ЙӦЗ
Тюрма миян вӧлі зэв джуджыд каменнӧй крепӧсьт пытшкын медпомас. Ортсысьыс немтор весиг вӧлі оз тыдав. Мукӧддырйи тай кутшӧмкӧ костӧд видзӧдлан да муртса тыдыштлас енэжыс ки пыдӧс пасьта да джуджыд мудӧд вывті ветлӧдлӧм часӧвӧйлӧн. Сэні часӧвӧй лун и вой кытшлаліс. Шога вӧлі мӧвпыштан: со пӧ тадзи уна во коляс; часӧвӧй кындзи да ки пыдӧс пасьта енэж кындзи немтор выльӧс он аддзыв.
Тюрмалӧн кузьтаногыс кыксё кымын воськов, пасьтаыс сё ветымын кымын. Гӧгӧр сувтӧдалӧмаӧсь ёсь пома сюръяяс, вывті пыдӧ да тшӧкыда тувъявлӧмаӧсь, некутшӧм кост весиг абу. Ӧти бокын вӧчӧма ыджыд ӧдзӧс. Сійӧ ӧдзӧссӧ лун и вой видзӧ часӧвӧй. Вывті шоча воссьывлӧ сійӧ ӧдзӧсыс. Ок, ок, ок! Ӧдзӧс саяс, майбырӧй, сё майбырӧй, югыд вӧльнӧй светӧй! Пытшкас олысьяслы ортсыас олӧмыс мойд кодь, вӧт кодь нин вӧлі. Сэні джуджыд сюръяяс саяс олӧмыс аслысногса, дзик мӧд пӧлӧс быдтор: законыд и, паськӧмыд и, оланногыд и. Веськыда ловъя вылысь гуалӧм йӧз. Ловъя вылысь гуалӧм йӧзлысь оланінсӧ ме кӧсъя тані висьтавны.
Крепӧсьт пытшкын тыдалӧ вель уна стрӧйба. Ӧтар-мӧдар пӧлӧнас кузяла ляпкыдик керкаяс, казармаяс. Сійӧ казармаясас олісны арестантъяс. Пыдынджык тыдалӧны: пӧжасянін, амбаръяс, пывсянъяс, сарайяс. Шӧрыс вель паськыда тыртӧм, восьса. Сэтчӧ быд лун кыкысь-куимысь чукӧртлӧны арестантъясӧс, видлавлыны да лыддьыны. Керка сюръяяс костас гӧгӧрыс вель паськыда тыртӧминъяс эмӧсь. Сэтшӧминъясас, йӧз син сайясас мукӧд зумышджык арестантъясыс шойччан лунъясас ветлӧдлӧны зумыштчӧмаӧсь, мӧвпалӧны ёна мыйкӧ. Унаысь ме аддзывлі сэтшӧм зумыш чужӧмъяссӧ. Унаысь сюся видзӧдлывлі найӧ чужӧмъяс вылӧ, тӧдмавлі налысь думъяссӧ.
Ӧти ыстӧм (ссыльнӧй) морт пыр вӧлі лыддьӧ сюръяяссӧ. Сюръяыс сюрсӧн-джынйӧн кымын вӧлі. Став сюръясӧ ӧтитӧг вӧлі тӧдӧ. Быд сюръя сылӧн вӧлі лун. Пасйӧм сюръя сертиыс тӧдӧ кымын лун сылы коли овны. Уна, уна во на сылы колӧ вӧлі лыддьыны, пасъявны сюръяяс. Тырмӧ тай терпенньӧыс, велӧдӧма тай тюрмаыд терпитнытӧ. Аддзылі ме ӧти арестантлысь петігас быдӧнкӧд прӧщайтчӧмсӧ. Пукалӧма сійӧ кызь во. Сылысь пырӧмсӧ помнитысьяс на вӧліны. Пыригас пӧ вӧлі том, мича, варов, оз весиг гӧгӧрво вӧлі ассьыс мыжсӧ. Ӧні петӧ пӧрысь, дзор пӧль кодь, кывворыс весиг оз пет. Чӧв ланьтӧмӧн быдӧн дінӧ матыстчылӧмӧн муӧдз копрасис синваӧн: «Энӧ пӧ бара лёкӧн казьтылӧй». Бара жӧ помнита ӧти Сибырса арестантӧс. Коркӧ сійӧс чуксалісны ӧдзӧс сайӧ. Во джын кымын войдӧр воліс юӧр, гӧтырыс пӧ выльысь петӧма верӧс сайӧ. Вӧлӧмкӧ, ӧні гӧтырыс чуксалӧма важ верӧстӧ. Найӧ сёрнитыштісны, кыкнанныс бӧрдыштісны дай нэм кежланыс янсӧдчисны. Ме аддзылі сылысь чужӧмсӧ пыригас... Сӧмын тані тюрмаын морт вермӧ, вӧлӧм, сы мында терпитны.
Рӧмдігӧн миянӧс вӧлі пыртасны казармаясӧ. Шог жӧ нин вӧлі сэтчӧ пырныд ывласьыд. Оланін вӧлі зэв кузь, ляпкыд, пемыд керка. Муртса дзузгыштӧ сиська би. Лолыд ӧдва ветлӧ лёк дукысла. Ӧні ачым шензьывла — кыдзи менам вермысьӧма сэні дас восӧ овны. Менам куйланінӧй вӧлі куим пӧв пасьта. Ӧти керкаас сідзи вӧлі куйлӧны комын морт. Тӧвнад йӧршитасны водз. Час нёль кымын виччысян йӧзыслысь ланьталӧм — унмовсялӧм. Сэки вӧлись кокньыдджыка лолыштан ӧтнад. Ланьтавтӧдзныс ӧтарӧ зык, серам, мать, чепъяслӧн гольгӧм, лӧз тшын. Чужӧмъяс пасаӧсь, бритӧм юраӧсь, паськӧмыд куссюв киссьӧма. Таысь омӧль да мисьтӧм олӧмыс му вылас оз жӧ нин тӧр. Мортысь винёв некод жӧ бара абу. Уна жӧ вермӧ морт вывті мунны. Ме чайта, быдсяма олӧм вылӧ морт вермӧ велавны.
Тюрмаын пукалысь вӧлі кыксё ветымын кымын. Лыд оз ёна вӧлі вежлась. Ӧти пырӧ, мӧд петӧ, коді кулӧ. Быдсяма пӧлӧс йӧзыс вӧлі сэні. Ме чайта, быд губерняысь пукалысьыд вӧлі. Уна пӧлӧс сёрниа йӧз пукаліс. Ставсӧ юкӧмаӧсь вӧлі мыж серти, срок серти. Уна пӧлӧс мыжа йӧз пукалісны. Медыджыд мыжаяс ссыльнӧй-каторжнӧйяс. Налысь мырддьӧма нэм кежланыс став олӧмсӧ, правасӧ, янсӧдӧма став йӧзсьыс-обществосьыс, чужӧмнысӧ век кежлӧ пасйӧмаӧсь (клеймитӧма). Найӧс ыстӧны тюрмаясӧ во дасъяс кежлӧ уджавны, сэсся (поселенцы) сы бӧрын мӧдӧдӧны Сибырӧ нэм кежланыс.
Вӧліны пукалысьяс военнӧйяс. Налӧн мыжныс ичӧтджык лыддьысьӧ. Найӧс регыдик кежлӧ, строкӧн мӧдӧдӧны. Сэсся бӧр лэдзӧны строк бӧрын. Унджыкыс эськӧ регыдӧн бӧр локтӧны. Мӧдысьтӧ ыджыд мыжъясысь йӧртӧны во кызь кежӧ. Сэтшӧмъясыс асьнысӧ шуӧны «век кежсяӧн».
Ещӧ вӧліны ӧти пӧлӧс мыжмӧм йӧз военнӧй пытшкысь жӧ. Найӧс шуӧны вӧлі «торъя отделенньӧӧн». Роч му пасьталаысь чукӧртӧмаӧсь сэтшӧм мыжмӧмъяссӧ ӧтилаӧ. Найӧ асьнысӧ шуӧны «вечнӧйясӧн». Некутшӧм пом пукалӧмыслы найӧ эз виччысьны. Закон серти налысь уджсӧ ӧтарӧ содтыны да сьӧктӧдны колӧ вӧлі. Воссяс Сибырын кутшӧмкӧ сьӧкыд каторжнӧй удж, мӧдӧдӧны найӧс сэтчӧ. Ӧні ме кывлі — абу нин пӧ сэтшӧм «отделенньӧыс». Ме ӧд тайӧ ёна важ дырсяӧс гижа. Ӧні унатор нин сэтысь вежсьӧма. Мӧд нога, выль нога олӧмъяс лоӧма.
Важӧн нин ставыс кольӧма. Ӧні меным сэні олӧмыс дзик вӧт кодь кажитчӧ. Сы понда тай оз на вун менам тюрмаӧ пыралӧмӧй. Вайӧдісны менӧ рытын январ тӧлысьын. Буретш вӧлі удж вылысь локталӧны. Кузь уска опицер восьтіс меным ӧдзӧс. Пыри ме сэтчӧ сы мында во кежлӧ. Унатор ме сэки аддзылі, тӧдлі! Унатор ме вывті муніс! Мый ас вывтіыд, вӧлӧм, оз мун, он вермы сійӧтор тӧдны. Ме эг чайтлы унатор сьӧлӧм пӧттӧдз сьӧкыдӧн. Дас во колӧ вӧлі овны каторгаын пыр йӧз пытшкын. Дас во чӧжӧн кӧ коркӧ ӧти здук кежӧ кольлісны ӧтнамӧс. Удж вылӧ мунам — конвой вӧтлысьӧ, гортӧ локтан — кыксё морт гӧгӧрыд. Весиг ӧтчыд ӧтнам эг лолыштлы. Сыысь сьӧкыдыс немтор жӧ абу вӧлӧма. Велалан тай, вӧлӧм, быдтор терпитны.
Вӧліны сэні быдсямаыс: морт виысьыс, рӧзбойникыс, гусясьысьыс. Вӧліны жуликъяс, брӧдягаяс. Мукӧд вылӧ вӧлі сӧмын шензян: мый мыжысь сюрӧмаӧсь? Дзик нин ме ногӧн мыжтӧмӧсь вӧліны мукӧд.
Быдӧнлӧн эськӧ вӧлі воддза олӧм йывсьыд висьталанторйыд да, сӧмын оз радейтны найӧ висьтавлыны ас олӧм йывсьыд. Весиг ӧтнаныс мӧвпавнысӧ оз вӧлі радейтны мыжъяс йывсьыныс. Вӧліны вывті варов да серамбана йӧз, некутшӧм мыж быттьӧ абу вӧлӧма налӧн, эськӧ морт виысьяс асьныс. Бара жӧ аддзывлі вывті чӧв йӧзӧс. Кывворныс вомсьыныс ньӧтчыд оз петав. Весиг оз вӧлі радейтны йӧзыслысь висьталӧмсӧ. Юасьӧм перевод эз жӧ вӧв дай.
Коркӧ-коркӧ тай кодкӧ кутлас висьтавны мыж йывсьыс, мӧд чӧв, юр ӧшӧдӧмӧн кывзӧ. Шензьӧм оз вӧлі тӧдны сэні. — Ми пӧ велӧдӧм йӧз, тӧдам пӧ быдтор, — ошйысьӧмпырысь шуасьӧны. Коркӧ ӧти рӧзбойник кутіс ошйысьны аслас мыжнас: вит арӧса детинаӧс виӧма да. Ставныс равӧстісны сы вылӧ, регыд тай дугдыны лои ошйысьӧмсьыд. Эз жаляддза дугӧдны. Абу нин шуӧма висьтавлыны мыжъяс йывсьыныс. Збыльысь ӧд, сэні йӧз велӧдчӧмаӧсь быдтор вылӧ. Кыксё ветымын морт пытшкысь джынйыс дзик вӧлі грамотнӧйӧсь. Сэні жӧ кодкӧ шуліс: велӧдчӧм пӧ мортӧс тшыкӧдӧ. Дерт эськӧ, велӧдчӧм оз тшыкӧд да. Велӧдчӧм мортыс ас вылас лачаӧнджык олӧ. Сэтысь тон омӧльыс абу.
Мыжмӧм йӧзӧс янсӧдны вӧлі позьӧ паськӧм серти. Паськӧмъяс кык пӧлӧсысь вурсьӧ. Джынйыс ӧти пӧлӧс, мӧд джынйыс мӧд пӧлӧс. Мукӧдлӧн сӧмын соскыс мӧд пӧлӧс. Ӧтчыд удж вылысь локтігӧн менӧ аддзис ичӧтик ныв дай шуис: «Ок кутшӧм мисьтӧм. Руд нойыс абу тырмӧма дай сьӧдыс абу тырмӧма». Юрнымӧс сідзи жӧ уна ног вӧлі шырӧны: ӧтилысь плеш водзсӧ, мӧдлысь балябӧжсӧ.
Сэні олӧмыс став йӧзсӧ кыдзкӧ ӧткодялӧ. Быттьӧ ӧти пӧлӧс йӧз олӧ. Выль пырысьясыд эськӧ аслысногсаӧс жӧ пыригад да, регыд тай вежсясны. Ӧткымын морт сӧмын сюрас варовыс да серамбанаыс. Сэтшӧмъяссӧ оз зэв вӧлі радейтны. Унджыкыс вӧлі зумышӧсь, завидьӧсь, ыджыдӧ пуксьысьӧс, ошйысьысьӧсь, лӧгасьысьӧсь, чорыд сьӧлӧмаӧсь. Шензьытӧмӧс вӧлі медбур пыдди пуктӧны. Куж пӧ асьтӧ ыджыдпырысь кутны. Вӧліны эськӧ гоз-мӧд морт ыджыд сьӧлӧмаяс, вежӧраяс да. Весиг сэтшӧм йӧз пиас вӧліны ыджыдӧ пуксьысьясыс. Мыйлакӧ ыджыдӧ пуксьӧмыс вӧлі медбур туйӧ лыддьысьӧ налӧн. Унджыкыс вӧлі тшыкӧм, яндысьтӧм йӧз. Зык, пинь, мӧда-мӧд йылысь сёрни. Ад дай сӧмын. Оласног налысь нинӧм вылӧ он вермы вежны. Воласны эськӧ вель наян-ёсь йӧз, аслыссяма йӧз, да пыр тай лоӧ вежны сямнысӧ. Ваясны рӧзбойникӧс, дзонь кар ув пикӧ воштысьӧс. Чайтан нин, мися, став тюрмасӧ мӧдарӧ путкыльтас. Видзӧдан да, лёка регыдӧн ӧткодясяс. Быттьӧ каторжнӧй нимыс кутшӧмкӧ налӧн бур ним (чин). Некутшӧм яндзим ни каитчӧм мыж вӧчӧмысь абу сэні. Ме чайта, ӧти морт асьсӧ эз мыжавлы, эз каитчыв. Некод эз лысьтлы налы мыжнысӧ казьтыштны. Мыжыштас кӧ кодкӧ вӧлі, оз и мын бурӧн сыысь: увгӧмыд, видчӧмыд. Кужӧны бара виднытӧ. Сэтшӧма видасны — бӧрыннас пон оз сёй яйтӧ (шулывлӧны коми йӧз).
Пиньнад да зыкнад олӧмыд найӧс ёна велӧдӧма видчыныд. Уджӧдӧны найӧс мырдӧн, беддялӧмӧн, велалӧмаӧсь весь овны тюрмаад. Тӧдан ӧд, весь олігад морт тшыкӧ. Сэтчӧ пыригад эськӧ, колӧкӧ, тшыктӧм на мортыд вӧлі да, тюрмаыд тай ассьыс уджсӧ вӧчыштас. Дзикӧдз морттӧ сісьтас сьӧлӧмсяньныс вежӧрӧдзныс. Йӧршитӧмаӧсь коньӧръясӧс сэтчӧ мырдӧн, некод ас окотаысь сэтчӧ оз пыр. Ставныс найӧ мӧда-мӧдыслы бокӧвӧйяс, йӧзъяс.
