КЫЙСЬЫСЬ ЕМЕЛЬ

І

Ылын-ылын, Уральскӧй гӧраын, морт ветлытӧминын, эм ӧти грезд. Сэн сӧмын дас ӧти керка, дас ӧтикӧдыс торйӧн сулалӧ, дзик вӧр дорас. Грезд гӧгӧрыс тшӧкыд сьӧд вӧр. Вылын пуяс вывтіыс тыдалӧны пемыдлӧз юръясыс слудаяслӧн. Медматын сулалӧ дзор юра Ручьев гӧра. Лёк поводдя дырйи сійӧ дзикӧдз дзебсьылӧ руд кымӧръяс пӧвстӧ. Уна шор дзольгӧ Ручьев гӧрасянь. Ӧти шор гажаа визувтӧ грездлань, тӧв и гожӧм быдсӧнӧс юкталӧ югыд кӧдзыд ванас.

Грездын керкаяс сулалӧны разі-пели. Кык керка дзик шор дорас, ӧти — чой шӧрас, сэсся мукӧдыс ыжъяс моз разалӧмаӧсь вадор пӧлӧныс.

Керка костъясӧд ветлӧны векньыдик пода туйӧд. Телегаӧн ветлан туй абу, дай нинӧмла сійӧ: грезд кодяс весиг ӧти телега абу. Гожӧмын грездӧ пырӧны векньыдик вӧрса туйясӧд. Он на ещӧ зэв и веськав сэтчӧ: гӧгӧрыс ӧд ылӧдз нюр да зыбучьяс. Тулыс-арын шоръяс ойдлігӧн грездса кыйсьысьяслы лолывлӧ лун куимъясӧн виччысьны ва ямӧмсӧ.

Став мужикыс грездас кыйсьысь. Тӧлын ни гожӧмын вӧрысь оз петавлыны найӧ. Во чӧж мыйкӧ кыйӧны: тӧлын ошкӧс, кӧинӧс, ручӧс; арын — урӧс; тулысын — йӧй кӧзаӧс; гожӧмын — быдсяма пӧткаӧс. Во чӧж оз бырлы сьӧкыд удж.

Вӧрдорса керкаын олӧ пӧрысь кыйсьысь, Емель, ичӧтик, Гришӧ нима, пӧльӧн шуыськӧд.

Емельлӧн керкаыс дзик нин муас пырӧма. Вевтыс сісь, ӧшиньыс ӧти. Некӧн нинӧм керка гӧгӧрыс оз тыдав: потшӧс ни майӧг. Сӧмын киссьӧм сод помын омлялӧ тшыг Лыско, став грездас медбур вӧралан кыйсян пон. Быд кыйсьӧм водзын Емель лун куим тшыгйӧдӧ Лыскоӧс, мед пӧ ёнджыка корсьысяс, увтас.

— Пӧльӧ, пӧльӧ! — юалӧ ӧтчыд рытын Гришӧ аслас польыслысь: — кӧръясыд нӧ ӧні пияныскӧд ветлӧны?

— Пияныскӧд, Гришук, — шуӧ Емель, ачыс выль нинкӧм кыан помалӧ.

— Пӧльӧ, эськӧ писӧ кыям кӧ!...

— Часлы, кыям... Шондӧдас да кӧръясыд вӧрӧ кутасны дзебсьыны лӧдзьяссьыд, сэк ме тэныд и кыя кӧрпитӧ.

Гришук нинӧм эз шу, сӧмын сьӧкыда ышловзис. Сылы сэк вӧлі квайт арӧс. Куйлӧ, коньӧр, тӧлысь нин паськыд лабич вылын, шоныд кӧр ку улын. Тулыснас на ещӧ лым сылігӧн кынмыссьӧма сылӧн да ӧнӧдз оз вермы бурдны. Чужӧмыс нюжалӧма, кельдӧдӧма; синъясыс вӧйӧмаӧсь, ныр ёсьмӧма.

Аддзӧ Емель Гришуклысь омӧльтчӧм, сылысь сись моз сылӧмсӧ, да оз вермы некыдз отсавны. Юктӧдіс кутшӧмкӧ турунӧн, пывсьӧдіс кыкысь. — Ньӧтик эз кокньӧд. Гришук дзик нинӧм оз сёй. Аклялыштас рудзӧг няньтор дай эновтас. Вӧлі эськӧ сола яйтор да, Гришук сы вылӧ оз и видзӧдлы.

— Со ӧд мый ковмӧма... Кӧрпи, — мӧвпалӧ пӧрысь Емель. — Лоас кыдзкӧ судзӧдны.

Емель ар сизимдаса, дзор, гӧрбыля, омӧлик морт. Чуньяс муртса нин куснясьӧны, пу кодьӧсь. Кок йылын пельк на: кынӧмпӧтсӧ ас кыйсьӧмӧн на шедӧдӧ. Сӧмын синъясыс кутісны омӧльтчыны. На понда сылӧн керкаыс пондіс киссьыны дай ачыс кыйсян кадӧ унаысь гортас пукалӧ.

Важӧн нин эськӧ пӧрысь мортлы шоныд паччӧрвыв колӧ да, отсӧгыс тай абу. Сэтчӧ жӧ ещӧ Гришукыд сы ки вылӧ коли дай. Он ӧд сійӧс, буракӧ, эновт.

Гришуклӧн батьыс куим во сайын нин биависьӧмӧн кулӧма. Мамсӧ тӧвся рытын грездсянь гортас ичӧтик Гришуккӧд локтігӧн кӧинъяс сёйӧмаӧсь дай. Кыдз ещӧ Гришукыс ловъя кольлӧма... Кӧинъяссьыс мамыс тупкӧма сійӧс аслас тушанас. Став коксӧ йирӧмаӧсь мамыслысь.

Пӧрысь пӧльлы лои Гришукӧс быдтыны. Сэтчӧ сэсся ещӧ содтӧд сійӧ висьмис дай. Шогыд пӧ тай, шуласны, ӧтнас оз ветлӧдлы.

ІІ

Юнь тӧлысь пом. Медшоныд кад грездын. Гортъясӧ кольӧмаӧсь пӧрысьяс да посни челядь. Кыйсьысьяс важӧн разӧдчисны вӧрӧ кӧръясла. Емельлӧн Лыскоыс коймӧд лун нин омлялӧ тшыгйысла.

«Емель, буракӧ, вӧравны лӧсьӧдчӧ», — шуалӧны грездса аньяс (бабаяс).

Сідзи и вӧлӧма. Регыд керкасьыс петіс Емель пищальӧн, лэдзис Лыскоӧс, мӧдӧдчис вӧрлань. Емель выль нинкӧма, киссьӧм паськӧма, юрас шоныд кӧр ку шапка, мышкас нянь ноп.

Важӧн нин Емель новлӧ ассьыс кӧр ку шапкасӧ тӧв и гожӧм. Бура сійӧ видзӧ сылысь куш юрсӧ тӧвся кӧдзыдысь и гожся жарысь.

— Но, Гришук, бура жӧ бара менам ветлігкості ов, — шуис Емель Гришуклы янсӧдчигас. — Тэнӧ видлывлыны Малань тьӧткаыд волывлас.

— Кӧрпитӧ ваян, пӧльӧ?

— Вая, вая.

— Еджыдӧс? Вижӧс?

— Вижӧс.

— Ме тэнӧ кӧрпиӧн и кута виччысьны... Эн жӧ бара бокӧ лый.

Важӧн нин эськӧ вӧлі Емель мӧдӧ кӧръясла да, Гришукӧс жалитӧм кузя пыр эновтчыліс. Ӧні со кокньӧдыштіс сійӧс дай убӧлитіс кольны Малань тьӧтка вылӧ.

Вӧрыс Емельлы вӧлі гортсьыс-горт. Нэмсӧ ассьыс сэн кольліс понкӧд да пищальӧн. Став туйсӧ, став пассӧ вӧрысь тӧдӧ Емель сё верст гӧгӧр.

Юнь тӧлысь помын вӧрыд торъя лӧсьыд. Турун пӧвстын мыччасьӧны быдсяма дзоридзьяс. Чӧскыд дук кайӧ насянь. Енэжын югыд гожся шонді югӧръяссӧ ассьыс сявкйӧ быдлаӧ: вӧрӧ и, турун вылӧ и, ваӧ и, ылыса кыръяс вылӧ и. Лӧсьыд, гажа гӧгӧр! Унаысь Емель сувтӧмӧн видзӧдлывліс гӧгӧр, долыда лолаліс. Туйыс кок улас змей моз нюклясьӧ, кайӧ вылӧ гырысь изъяс кості. Туй бокысь гырысь пуяссӧ кералӧмаӧсь. Сулалӧны сӧмын том кыдзьяс да виж пелысьяс. Шочиника паныдасьлӧны жӧ неыджыд тшӧкыд пармаяс. Ӧтиласянь джын туйсяньыс зэв лӧсьыда тыдалӧны ылыса чойяс, асланыс грездыс. Пыдӧ дзебсьӧма сійӧ вӧр пытшкӧ. Муртса тӧдчӧны керкаяс, быттьӧ сьӧд чутъяс. Емель синсӧ шондіысь кинас тупкӧмӧн дыр видзӧдіс аслас керка вылӧ, мӧвпаліс Гришук йылысь. «Но, Лыско, корсь!» — шуис Емель. Лэччисны чой горулӧ да пырисны тшӧкыд, пемыд сьӧд вӧрӧ.

Лысколы унаысь оз ков тшӧктыны: тӧдӧ ассьыс уджсӧ. Юрсӧ муӧ лэдзӧмӧн гӧнитіс, воши пуяс пӧвстӧ. Ӧтчыд сӧмын тыдовтчыліс гырысь сера мышкуыс.

Гырысь пӧрысь козъяс лэптӧмаӧсь ёсь юръяссӧ енэжлань. Дзор увъяс ӧтлаасьӧмысь артмӧма ён пемыд вевт. Шонді югӧр муртса кытъястікӧ пырӧ, зарни чутӧн ӧзтыштӧ виж нитш, либӧ паськыд лапкор. Турун сэтшӧминын оз быдмы. Емель мунӧ небыд вижгов нитш кузьта, быттьӧ небыд мича джодждӧра кузя. Вель дыр нин мунӧ сійӧ тайӧ вӧр кузьта. Лыско дзикӧдз воши. Сӧмын шочиника ратшкысяс кок улын кос ньӧр да лэбзьыштас пӧтка. Емель зіля видзӧдӧ гӧгӧр: абу-ӧ кӧнкӧ кутшӧмкӧ кок туй, абу-ӧ кӧр пулысь увсӧ сюръяснас жугӧдӧма, абу-ӧ сёйӧма мыръяс вылысь нитш. Пемдандор Емель мудзис, узянін корсьны кутіс. «Буракӧ, кӧръястӧ мукӧд кыйсьысьяс повзьӧдлӧмаӧсь», — мӧвпалӧ Емель. Друг кылыштіс понлӧн никсӧм. Сэсся пуяс кутісны трачкакывны. Емель сувтіс пу бердӧ, виччысьӧ.

Тыдовтчис зэв мича ай кӧр, медмича вӧрса олысьыс. Сюрыс дас вожа. Лэдзис сюръяссӧ мышкас, пельяссӧ чошкӧдіс, исасьӧ... Сідзи и видзӧдӧ чардыштны би моз, пышйыны вӧрӧ. Видзӧдӧ эськӧ Емель кӧр вылӧ да, мый? Лыйныс оз позь: ылынысла оз веськав ни, пуляыс оз судз ни. Лыско куйлӧ, лолыштны оз лысьт, виччысьӧ лыйӧм. Кылӧ сійӧ кӧрӧс, кылӧ сылысь дуксӧ... Емель лыйис. Кӧр ньӧв моз уськӧдчис водзӧ. Пуля сылы эз веськав. Тшыгйысла омлявны кутіс Лыско. Сійӧ, коньӧр, кылӧ нин вӧлі жаритӧм кӧр яй дуксӧ, аддзӧ вильӧдӧм мысти шыблалӧм лыяссӧ. Сы пыдди бара на лоӧ тшыгйӧн куйлыны.

— Мед на нӧ ветлыштас, — ӧтнас сёрнитӧ Емель рытын би дорын, сё вося пемыд коз улын пукалігмоз. — Миянлы эськӧ писӧ корсьны, Лыско. Кылан?

Пон сӧмын ньӧжйӧникӧн легнитіс бӧжнас. Талун сылы сӧмын ӧти кос корка сёйыштны сюрлі. Сэсся со жугылиника куйлӧ, юрсӧ лапаяс вылас пуктӧма да.

ІІІ

Куим лун ветліс Емель вӧрӧд Лыскокӧд. Пыр весь: кӧрпикӧд эз и паныдасьлы. Эбӧсыс нин пӧрысь мортлӧн бырны кутіс, а куш киӧн гортӧ оз бергӧдчы. Лыско тшӧтш шогсьӧ, дзикӧдз тшыгъяліс. Сылы сӧмын кык кымын том кӧчпи сюрлі. Коймӧд вой узьмӧдчисны вӧрын би дорын. Войбыд вӧталіс Емель ичӧтик кӧрпиӧс, Гришуклысь коранторсӧ. Дыр вӧтӧн кыйӧдіс сійӧс, лыйліс. Кӧрпи пышъяліс сыысь. Лыско, буракӧ, кӧръясӧс жӧ вӧталіс: унаысь тай увтны пондыліс-а.

Нёльӧд лунас нин эбӧстӧм Емель Лыскоыскӧд вӧлись веськалісны кӧр туйӧ. Войдӧр Лыско аддзис кӧрлысь узянінсӧ, сэсся исаліс кок туйсӧ турун вылысь.

— Энь... Пиыскӧд... — мӧвпалӧ Емель, гырысь и посни кок туй видлалігмоз. — Асывнас на тані вӧлӧма... Лыско, корсь, зарни!

Лун зэв жар. Шонді би моз сотӧ. Пон куйлӧ кывсӧ нюжӧдӧмӧн. Емель ӧдва нин коксӧ кыскалӧ. Друг кыліс тӧдса шы... Лыско водіс турун пиӧ, оз лолышт. Емельлы кылӧ быттьӧ Гришуклӧн кывъяс: «Пӧльӧ, судзӧд кӧрпиӧс... Да мед вӧлі вижов». «Со тай, локтӧны». Тыдовтчис зэв мича энь кӧр. Сувтіс вӧр дорӧ полігтырйи, видзӧдӧ веськыда Емель вылӧ.

«Ӧні менӧ он нин пӧръяв», — мӧвпалӧ Емель коз сайысь петігмоз. Кӧр важӧн гӧгӧрвоис мортлысь матысмӧм, збоя видзӧдӧ быд воськов вылӧ. Тайӧ энь... Пи дінсьыс нуӧдны кӧсйӧ миянӧс, ылӧдлыны, думайтӧ Емель, ачыс кыссьӧ пыр матӧджык. Кыйсьысь кӧсйис нин лыйны, да кӧр котӧртыштіс неуна ылӧджык, сэсся бара сувтіс. Емель надзӧникӧн кыссьӧ бӧрсяньыс. Мыйӧн лӧсьӧдчас лыйны — кӧр пырысьтӧм-пыр и дзебсяс.

«Он мун пи дінсьыд», — вомгорулас шуалӧ Емель. — «Ӧні ме тэ бӧрся вӧтлысьла нин помӧдзыс».

Рытӧдзыс кӧра-морта вермасисны. Дасысь кымын кӧр вӧлі зэв матын смертьысь. Пӧрысь Емель скӧралӧ сы вылӧ, шензьӧ сійӧ збойлун вылӧ. Некыдз оз вермы кыйсьысьысь пышйыны кӧр мам. Эз ӧд нин этшаысь ас нэмнас вилы татшӧм кӧръяссӧ Емельыд. Лыско вуджӧр моз пыр ветлӧдліс Емель бӧрся. Сӧмын кӧр вошӧм бӧрын юрнас дӧвкнитӧмӧн ӧлӧдіс сійӧс. Бергӧдчис Емель, видзӧдӧ: сыв дас сайын кымын сулалӧ ичӧтик кӧрпи. Сы понда сійӧ ветлӧдліс вӧрӧд куим лун чӧж. Кӧрпи зэв мича, муртса недель-мӧдся: виж гӧна, вӧсньыдик кокъяса. Мича юрсӧ вылӧ лэптӧма: голя нюжӧдӧмӧн судзӧдӧ веж кор.

Кыйсьысьлӧн сьӧлӧм чеччӧ, лӧсьӧдчӧ лыйны ичӧтик кӧрпилы веськыда юрас... Турбыльтчис эськӧ нора горзігтырйи кӧрпи турун вылӧ, да ӧтитор мездіс: пӧрысь кыйсьысьлӧн тӧд вылас уси кӧрпилӧн мамыс. Нормис сылӧн сьӧлӧм. «Со пӧ тай нӧ, Гришуклӧн мамыс писӧ видзӧм кузя асьсӧ кӧинъяслы вердіс». Ори быттьӧ мыйкӧ Емельлӧн морӧсас, лэдзис пищальсӧ... Кӧрпи зэв збыльысь, збоя ветлӧдлӧ пу дінті, йирӧ коръяс. Пельяс чошкӧдӧма. Емель ӧдйӧ чеччис муыс, гора шутёвтіс — чардби моз воши кӧрпи пуяс костӧ.

«Ӧттӧ, кутшӧм збой!» — шпыньялӧмӧн шуӧ Емель: — «муртса и аддзылі... ньӧв моз лэбзис... Пышйис тай, Лыско, кӧрпиным. Но мед. Мед на быдмыштас... Аттӧ, кутшӧм збой!»

Пӧрысь дыр ӧтилаын сулалӧмӧн шпыньялігтырйи мӧвпаліс кӧрпи йылысь.

Мӧд лунас Емель локтіс гортас.

— Пӧльӧ!.. Виин? Вайин кӧрпитӧ? — юаліс сылысь пырысьтӧм-пыр Гришук. — Ёна нин ме тэнӧ виччыси.

— Эг, Гришук. Аддзылі эськӧ да.

— Виж гӧна?

— Виж, сӧмын юрыс сьӧд. Сулалӧ пу улын да коръяссӧ йирӧ... Ме лӧсьӧдчи лыйны...

— Эн веськав?

— Эг эськӧ сы понда, Гришук да. Жаль лои ичӧтик кӧрпиыс... Мамыс дум вылӧ уси... Ме шутёвті да — кӧрпиыд ньӧв моз вӧрӧ котӧртіс. Муртса и аддзылі... Пышйис ӧд. Сэтшӧм збой.

Дыр висьтавліс пӧль Гришуклы кӧрпи корсьӧм йылысь, кӧрпи йылысь. Гришук кывзӧ, долыда тшӧтш сералӧ пӧлькӧд.

— Тэныд ме сы пыдди дозмӧр вайи. Сійӧс ӧд эськӧ кӧин сёйис жӧ сэн, — шуис Емель бӧрвылас.

Дозмӧрӧс куштісны дай пуисны, Гришук зэв чӧскыда сёйис дозмӧр яя шыд, сэсся водіс узьны. Унмовсигас на унаысь юаліс пӧльыслысь:

— Пышйис, шуан, кӧрпиыд?

— Пышйис, Гришук, пышйис.

— Виж гӧна?

— Ставыс виж, юрыс кындзи.

Унмовсис Гришук. Войбыд сійӧ вӧталіс виж гӧна кӧрпиӧс: долыда ветлӧ сійӧ мамыскӧд вӧрӧд.

Емель паччӧр вылын унйывсьыс войбыд шпыньяліс.