ИЗКАРСА КОСЬ
Мӧскуаса войска юксьӧма кык пельӧ. Ӧтиыс мунӧма Вылі Парма вылӧ, мӧдыс кольччӧма Изкар босьтны. Став коми тышкасьысь войтыр чукӧртчис Изкарӧ, Вылі Пармаӧ некод эз коль. Кор кывсяс Изкарӧ мӧскуасаясӧн Урӧс кар жугӧдӧм, Микаль ӧксы босьтас куимсё повтӧмджык коми мортӧс да мунас Покча кар видзны. Изкарӧ коми тышкасьысьяс вылас ыджыд пыддиыс коляс Матьӧ ӧксыӧс. Изкарын чукӧртчӧмаӧсь став тышкасьысь войтыр Матьӧ ӧксы гӧгӧр да нем думайттӧг каччалӧны. Найӧ чайтӧны: ӧтилаті кӧ вермисны Мӧскуатӧ венны, мӧдлаті найӧ оз нин кутны сюйсьыны. Матьӧ воеводаяскӧд водзӧ кежлӧ лӧсьӧдчӧны вермасьны мукӧд мӧскуасаясыскӧд, сэсся кӧсйӧны мунны мездыны Покча да Чердін. Сьӧкыд пӧ лоӧ Микаль ӧксыыдлы 300 мортнад вермасьны.
Бурмат ӧтнас сулалӧ бокын. Тошсӧ малалӧ, шмыньялӧ ӧксы сёрни вылӧ. Сэсся друг быттьӧ садьмис, видзӧдліс гӧгӧр... Чужӧм вылас вежсис, бергӧдчис маті десятниклань да шуис:
— Мун ноко, Юсь, ветлы видзӧдлы, сулалӧны оз миян йӧзыд мудӧд вылад. Эз-ӧ татчӧ ставныс локны?
— Кывза, воевода, — воча шуис Юсь, ачыс котӧрӧн мӧдӧдчис мудӧдлань. Мунігмозыс ӧткымын вылӧ горӧдіс: «Мый тан сулаланныд? Мунӧ места выланыд! Тан сулавны тіянлы эз тшӧктыны».
— Эн горзы, — шуӧны сылы воча. — Талун миянлы «Ыджыд лун»! Нимкодясям! Огӧ ӧд унаысь вермылӧ Мӧскуатӧ. Мудӧд вылад ӧд эштам на сулавныд!
— Нинӧм, нинӧм тіянлы бызгыны. Тшӧктӧны кӧ — кывзӧ, мунӧй места выланыд!
Юсь котӧртӧ водзӧ, тэрмасьӧ видзӧдлыны йӧзӧс мӧдар помсьыс, сэн мудӧдыс ляпкыдджык да. Эз на удит мӧдар помӧдзыс воны, паныдасисны морт дас кымын, повзьӧмаӧсь, горзӧны мый вынсьыныс:
— Мӧскуа, Мӧскуа локтӧ!.. Синмӧн лапнитны эг эштӧ весиг, найӧ мудӧд дінынӧсь нин, кайны лӧсьӧдчӧны, посйысьӧны. Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык чукӧртчӧ татчӧ! Кыдз вермад водзсасьӧ накӧд! Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!..
Ставныс повзисны, шемӧс лоины. Воеводаяслӧн Матьӧкӧд арталӧмыс эз имит, дыр эз казявны Мӧскуасалысь пырӧмсӧ да.
Бурмат юрсисӧ ассьыс нетшкӧ скӧрысла да шогысла. Пӧрысь йӧз сэтшӧм ыджыд пакӧсьт син водзсьыс эз казявны челядь моз радлӧмысла. Дерт эськӧ, сійӧ ачыс ассьыс уджсӧ вӧчис: сувтӧдліс йӧзӧс, кодӧс кытчӧ колӧ. Некодӧс некытчӧ эз тшӧкты мунны сувтӧдӧминсьыс. Сэсся нимкодясьӧмысла эз путьмы кадын видзӧдлыны, сійӧ тшӧктӧм серти-ӧ вӧчӧны сылӧн йӧзыс. Йӧй сулалысь ратникъяс абу вермӧмаӧсь терпитны, унджыкыс котӧртӧмаӧсь гажӧдчысь йӧз пиӧ. Кольӧм йӧзыд гажа серам да сёрни кывзӧмысла абу казялӧмаӧсь мӧскуасалысь мудӧд дінӧ локтӧмсӧ.
Казялӧм бӧрад сёр нин лоӧма, кысь нин накӧд водзсасьны: сідзи и мудӧд вылас найӧ кышасьӧны увйӧсь потшъяс сувтӧдлӧмаӧсь да. Йӧз повзьӧмысла мудӧд дінӧ изйӧн шыбласьӧны, керйӧн быгльӧдлӧны.
— Сувтӧ, сувтӧ чожа, орччӧн! — горзӧ Бурмат, шыпуртӧн (сабля) ӧвтчӧ, ышӧдӧ йӧзӧс. Десятникъяс мурксьӧны чукӧрас, корсьӧны ассьыныс йӧзсӧ.
Матьӧ ӧксы эз повзьы, сувтіс джуджыдінӧ да гора горзыны кутіс:
— Энӧ повзьӧй, ёртъяс, энӧ повзьӧй! Регыд найӧс вӧтлам тась! Тыртам керъясӧн да изъясӧн! Тырмас налы вылӧ миян изйыс да керйыс! Быгльӧдлы сӧмын!..
— Локтӧй ме бӧрысь! — Мый вынсьыс горӧдіс Бурмат. Ачыс сьӧлӧмнас кевмӧ енлы, корӧ отсӧг. Котӧртӧ мӧскуасаяс локтанінӧ. Ратникъяс збоя вӧтчӧны муса воевода бӧрсяыс. «Кулам пӧ, а вермасьтӧг огӧ сетчӧ». Матьӧ мукӧд воеводаяскӧд вӧтчӧ на бӧрся. Ставныс думнас кӧсйӧны Бурмат моз косясьны, тэрмасьны кадын воны мудӧд вылӧдз, мед оз удитны пырны карӧ Мӧсквичьяс.
— Эг удитӧй! — нем кӧсйытӧг шусис Матьӧлӧн, кор аддзис мудӧд вывті чеччыштӧм кымынкӧ Мӧскуасалысь. Сэсся на бӧрысь кыськӧ ӧтпырйӧ зэв уна Мӧскуаса гылавны кутісны джуджыд сувтса краж потшӧс вывсянь. Буракӧ, потшӧс вылас мӧдарсяньыс мӧда-мӧд пельпом вывсяньыс кайӧны, асьныс лёк гӧлӧсӧн горзӧны: «Мӧскуа! Мӧскуа!» Ӧти здукӧн тыдовтчис зэв уна Мӧскуаса: шыясыс да шы йыла черъясыс тшӧть моз сулалӧны, зэр моз ньӧвсӧ лэдзӧны. Бурматлӧн сьӧлӧмыс ыркмуні. «Лэдзим жӧ, зон, этійӧясӧс медъён карӧ ньӧти вермасьтӧг ас кычи вежӧра челядь моз радлӧмла!» Мӧскуаса содӧ да содӧ. Шог лои Бурматлы сьӧлӧм вылас, сир курыд шог. Кылӧ, горзӧны Мӧскуасаяс, кӧсйӧны збыльысь косясьны. Бурмат друг вежсис. Скӧрмӧмысла, лёкмӧмысла, сёрмӧмысла синмыс пемдіс, киыс тіралігтырйи чабыртіс сабля воропсӧ. Сэсся югмуні сабляыс юр весьтас, тӧдлытӧг петіс водзӧ:
— Ак ті, антусъяс! Ті кӧсъянныд миянӧс челядьӧс моз босьтны! Нӧрӧвитӧй ичӧтика, вермасьыштам! коднымӧс вермам! Эй, ёртъяс, кодлы муса чужан муыд — ме бӧрысь! Коді бергӧдчас, кӧч моз повзяс, юрсӧ сылысь орӧда! Виа пеж понйӧс моз жӧ.
— Водзӧ, водзӧ! — Бурмат вылӧ видзӧдӧмӧн тшӧтш горӧдіс Матьӧ. Оз жӧ ӧд кольччы менам йӧзӧй аслас ӧксысьыс!
— Водзӧ, вокъяс! — тшӧтш шуисны воеводаяс, уськӧдчисны Мӧскуасаяс вылӧ, мый вермӧмсьыс вӧтчӧны Бурмат бӧрысь.
Бурмат веськыда лэбзьӧ, вуні весиг мышкас видзӧдлыны, кодкӧ бӧрсяньыс вӧтчӧ оз.
Йӧз вӧтчӧны ӧксы бӧрся да воеводаяс бӧрся, некод оз кольччы, лӧсьӧдӧмаӧсь ассьыныс черъяс, шыяс, ош вылӧ ветлан торъяс. Ӧткымыныс чукӧрад, дерт, сӧмын воеводаясысь полӧмла вӧтчӧны. Мукӧдыс сьӧлӧмсяньыс горзӧны: «Кулам, а огӧ сетчӧ лёк йӧзлы!»
Паныдасисны. Звӧн лыбис кӧртлӧн да стальлӧн. Пансис кось. Брунакылӧ кӧрт, клёнакылӧ сталь. Горзӧны, лӧвтӧны. Ад гуран кодь лои кар пытшкын. Мӧскуасаяс пыр ӧтарӧ содісны. Изкар чукйӧн тыри йӧзӧн. Бурмат йӧймис, нинӧм оз аддзы. Сӧталӧ-кучкалӧ, сӧмын шырӧ йӧзӧс, тальыштӧ усьысьӧс. Юрыс аслас тупкӧма сталь шлемӧн. Морӧсыс, пельпомыс, ачыс ставыс дона кольчуга пиын. Сы пыр оз мӧрччы ньӧв ни ёсь пурт. Врагъяс пиньсӧ йирӧны лёкысла, Бурмат паськӧмӧ нинӧм оз мӧрччы да.
— Керав! Сӧт сылы! Ви сійӧс, лёк понйӧс! Ӧтнас сійӧ миянлысь йӧзтӧ шырӧ! — кылӧ горзӧны Бурмат вылӧ. Сійӧ нинӧм оз кывзы. Уджалӧ ассьыс уджсӧ саблянас. Сы вылӧ ыштӧмӧн тшӧтш косясьӧны коми йӧз.
Ӧксы Матьӧ воеводаяскӧд эськӧ водзвылас жӧ косясьӧны да, не Бурмат кодя. Матьӧ, ичӧт тушаа мортыд, не ас серти ыджыд саблянад регыд мудзис, быдсӧн пӧсяліс. Уна кучкӧм сылы инмис юрас, да бур паськӧмыд пыр на видзис. Моякывны жӧ эськӧ кутіс кучкӧминъястіыс да. Воеводаяс: Кӧч, Зыран да Мычкин косясигас оз вунӧдны йӧз вылын ыджыдавны, видзӧдны. Первой ратникъяс збоя косясисны, ош моз усьласисны; сэсся ӧткымыныс кутісны бӧрыньтчыны, дзебсясьны мукӧд саяс. Зыран ӧтиӧс аддзис сэтшӧмсӧ, босьтіс шошаӧдыс да тойыштіс Мӧскуасаяс вылӧ. Коньӧрӧс пырысь-пыр жӧ и шырисны.
— Ставнытӧ шыблала на дінӧ, кутанныд кӧ бӧрыньтчыны! — горӧдіс Зыран. Ачыс бӧрыньтчис бӧрӧ да кутіс видзӧдны косясьысьяс вылӧ. Комияс бӧр ярмисны, казялісны мышсьыд скӧр воеводатӧ да.
Кось пуӧ. Гӧгӧр зэв ыджыд шум. Доймӧмӧн кулысьяс горзӧны, лӧвтӧны. Кӧрт да сталь звеньгӧ... Мӧскуасаяс лёкысь зыртчӧны водзӧ. Комияс оз лэдзны, чорыда сулалӧны ӧтилаын. Бурмат оз мудз: кӧні сьӧкыдджык, сэтчӧ и мунӧ.
Унаӧн усисны ӧтарсьыс и мӧдарсьыс. Доймӧм йӧз, кулӧмъяс, дзонь чукӧръясӧн му вылас туплясьӧны. Коньӧръясӧс талялӧны кок улас: идравны найӧс кось дырйи некодлы. Ловъя йӧз мӧда-мӧдсӧ мый вермӧны нӧйтӧны. Бӧрвылас вермысьыс идралас став шойсӧ.
Он тӧд кодарыс эськӧ вермис, эз кӧ локны выльысь мудӧд уліысь Мӧскуаса выль гырысь ён йӧз. Буракӧ, сэтшӧмъяссӧ нарошнӧ бӧръяпом кежлас видзӧмаӧсь. Ставныс кӧрт паськӧмаӧсь. Ӧружйӧясыс — видзӧдлӧмсьыс повзян. Шыпуртъясыс кык аршын кузя. Йӧзыс найӧӧн быттьӧ чачаӧн ворсӧны, сідзи и бергӧдлӧны. Шы пыддиыс дзонь зоръяс. Щитъясыс быдсяма рӧмаӧсь, пельпомсяньыс пидзӧсӧдзыс тушатӧ видзӧ, некутшӧм ньӧв оз вермы розьӧдны.
— Мӧскуа! Мӧскуа! — лёкысь равӧстісны гырысь йӧз, уськӧдчисны повзьӧм перымсаяс вылӧ.
Бурматлӧн сьӧлӧмыс ыркмунлі — повзис, мудзӧм киясыс лётмунісны: казяліс весьшӧрӧ водзсасьӧм ён йӧзкӧд. Бергӧдчис сійӧ аслас йӧзлань, кӧсйис ышӧдны найӧс кывъясӧн... Эз удит. Ӧти ён морт швачкӧбтіс сылы юрас, — шлемыс пасьмуні-жугалі посньыдик торъясӧ. Уси Бурмат садьтӧгыс...
Мӧскуасаяс нимкодьысла горӧдісны, неуна лестукӧн-лестукӧн эз нетшкыны Бурматӧс. Ӧд мыйта лёксӧ сійӧ ӧтнас вӧчис налы! Буретш Мӧскуаса юралысьыс, Пестрый, удитіс воны да эз лэдз сійӧс чашйӧдлыныс.
— Эн вӧрӧдӧ! — скӧра горӧдіс сійӧ. Тайӧ, тыдалӧ, налӧн ӧксыыс ли, воеводаыс ли. Ловйӧн колӧ босьтны. Дай абу ӧмӧй тіянлы яндзим вины мортӧс вермӧм мысти!
— Вывті жӧ збой вӧлі!.. Омӧль кодь!... Уна лов миян йӧзлысь босьтіс!.. Понлы понлӧн и места! — видчӧны, а паныд мунны Пестрыйлы оз лысьтны. Кыскисны бокӧ Бурматӧс, кык мортӧс сувтӧдісны сійӧс видзны.
— Ӧтвылысьджык, зонъяс, ӧтвылысьджык! Ен тіянкӧд! Уджалыштӧй, босьтӧй Коммусӧ ӧксы Иван Васильевич улӧ! — шуышталӧ Пестрый аслас йӧзлы, кодъяс уськӧдчисны мый вынсьыс коми йӧз вылӧ.
— Сідз, сідз! Ёнджыка, ёнджыка, челядь!.. Пышйӧны нин со!
Бурмат усьӧм бӧрын коми йӧз повзисны, дзугсисны, оз тӧдны мый вӧчны.
— Мӧскуа! Мӧскуа! — лёк горшӧн равзісны Мӧскуасаяс да идзасӧс моз шырисны коми йӧзӧс.
Час джын мысти ставыс помасис. Ӧксы Матьӧӧс виисны, воеводаяс: Кӧч, Мычкин да Зыран ёна доймӧмаӧсь. Найӧс босьтісны Мӧскуасаяс пленӧ. Косясьысь йӧзыс, коді вермис, пышйис карсьыс да дзебсис вӧрӧ. Унджыкыс кольччисны да сетчисны Мӧскуасаяслы.
