КЫБӦМ

Чери кыблӧны арся пемыд войясын. Кыбигӧн черисӧ сутшкалӧны азьласӧн

*Азьлас — уна вожа, кӧрт йыла пу воропа чери сутшкалан кыбысьяслӧн.

. Пыж нырас кӧза би

*Кӧза би — кыбысьяслӧн пыж нырса биныс сідз шусьӧ.

пестӧны. Кыбӧмӧн кыйӧны гырысь чери. Чери кыйысьясыд тӧдӧны, кӧні, кутшӧминын кутшӧм чери олӧ. Вывті визув юяссьыд оз на и позь кыбнытӧ. Кыбӧны гырысь тыясысь, ю куръяясысь, позьӧ кыбны и лӧньджык юысь.

Ме вӧлі ичӧт на, арӧс кӧкъямыса–ӧкмыса. Батьӧ чожӧкӧд унаысь ветлывлісны чери кыйны. Рытъяснас ӧшиньӧдыд вӧлі видзӧдлан вадорлань да, сэн зэв уна югыд бияс ӧтарӧ-мӧдарӧ чувъялӧны. Ме найӧс кодзувъясӧн чайтлі. Ӧтчыд сэсся мамӧлысь юала, мыйла нӧ, мися, ӧні арнас кодзувъясыс зэв улынӧсь. То, мися, видзӧд, дзик быттьӧ Кӧджӧрӧм видз вылынӧсь. Мамӧ видзӧдліс ӧшиньӧд да шуис: «Абу ӧд сійӧ кодзувъяс, йӧюк. Кодзувъясыс ӧд вылынӧсь, енэжын. Талун пемыд, кодзувъясыс абуӧсь. Тайӧ чувъялысьясыс батьыдъяс, чери кыбӧны. Со кымынӧн талун рыт лэччӧмаӧсь. Кысь сэсся уна чериыд, коньӧръяслы, шедас. Мый-ий оз мунны кывтыдланьыс, гашкӧ эськӧ сэн этшаджыкӧнӧсь».

Ме зэв чӧла кывза, быдӧн шемӧс босьтіс. Пыжӧн ветлӧдлӧны Кӧджӧрӧм видз дінті, мукӧддырйиыс кытчӧкӧ увлань кывтлӧны. Видзӧді ӧшиньӧд онзіль босьттӧдз. Сэсся воді да войбыд вӧтаси кодзув кодь би йылысь. Аскинас садьми, да батьӧ воӧма нин. Самӧй чожӧкӧд черинас юксьӧны, сёрнитӧны: «Позьӧ нин тай эськӧ кыбнытӧ да. Аттӧ, жаль сійӧ сирпиыс. Абу на, буракӧ, вермӧма чорыда онмовсьны, водзджык на веськалім. Кыдзкӧ эськӧ колӧ жӧ сійӧс кыйӧдлыны да. Аски ещӧ ветлам, оз на, гашкӧ, вермы ылӧдз пышйыны». Мем зэв окота лои тшӧтш ветлыны ыджыд черисӧ видзӧдлыны. Муні батьӧ дінӧ да вӧзйысьны куті. Эз эськӧ босьтны да, сӧмын пӧ мущайтчыны

*Мущайтчыны — мешайтчыны, дӧзмӧдчыны.

кутан, сэсся аддзисны менсьым бӧрдӧмӧс дай кӧсйисны босьтны. Мем зэв нимкодь лои. Пырысь-пыр котӧрті мыссьыны. Сэсся чери батьлысь видлалі да нимъяссӧ юавлі, мользи

*Мользьӧ — дзользьӧ, тёльӧдчӧ. Челядь оз ланьтлыны: мользьӧны, мыйкӧ юалӧны, висьталӧны. Шуӧны ещӧ: дзользьӧны пӧ, тёльӧдчӧны дугдывтӧг.

. Ог вермы лунсӧ колльыны, некыдз рытыс оз во. Дай пола, мед эськӧ, мися, батьӧ кывсӧ оз жӧ веж. Пажын бӧрын чожӧ лэччис сирӧд перйыны. Ми батьӧкӧд недыр мысти лэччим кӧлуйӧн. Зорӧд бокысь лэдзим пыж, бадь пиысь кыськӧ батьӧ вайис пелысъяс. Ме пырысь-пыр пукси пыжӧ да сынны куті кыдзсюрӧ, кужтӧгыд. Пыж зэв лӧсьыд, кывзысьысь, абу дзибыр, джуджыдкодь, кытчӧ, кодарӧ сынышта, сэтчӧ и мунӧ. Ньӧти ог пов, зэв збоя пыжын дура. Батьӧ менӧ чирыштіс, кылӧдас пӧ кужтӧгыд, эн пӧ дур. Ме пыр и дугді дурӧмысь, повзи, мед эськӧ бӧр гортӧ оз мӧдӧдны. Недыр мысти миян дінӧ локтіс чожӧ аслас сирӧд нопнас. «Но», — шуӧ: — «рытыс, буракӧ, лӧнь лоӧ, кӧдздӧдыштны тай пондіс. Гашкӧ, ичӧтик кыйсьысьыд шуда да мыйкӧ и сюрас талун». Ме ем йылын моз пукала, мед жӧ, мися, ме кузя чериыс шедас. Кутісны лӧсьӧдчыны кыйсьыны. Пыж нырӧ сатшкисны лӧсьӧдісны кӧза, пестісны би. Регыд пемдіс. Менӧ пуксьӧдісны биыслы паныд. Чожӧ азьласӧн сувтіс пыж шӧрӧ. Батьӧ пуксис бӧжавны-сынны. Ме лои на костын. Ньӧжйӧникӧн тойыштчисны берегысь да мӧдім кывтны ва ньылыд. «Со сё дивӧыд!» Шензя ӧтнам гусьӧникӧн, шуны налы нинӧм ог лысьт, мед эськӧ оз видны: видзӧдан да ва пыдӧсӧдзыс ставыс тыдалӧ. Став лӧпыс и, туруныс и, чериыс и, ракыс и, быдсӧн тыдалӧны. Да ӧд быттьӧ ставыс зэв матынӧсь. Видзӧда да — вель гырысь черияс пыдӧсас узьӧны. Мый нӧ чожӧыс оз сатшкы, оз кӧ аддзы-а, думайта ӧтнам. Видзӧдлі сы вылӧ мый керӧ, видзӧдӧ оз ме моз ваӧ. Сылӧн чужӧмыс ӧдва тыдалӧ бисяньыс, буракӧ видзӧдӧ жӧ ваас. Пыж бӧжын батьӧ быттьӧ мыр, оз и тӧдчы мый морт. Сӧмын пелысъясыс югнитласны васьыс лэптігӧн, сэсся гӧгӧр пемыд, немтор оз тыдав. Бара куті видзӧдны ва пыдӧсӧ, шензя ӧтнам. Быдтор ӧд тыдалӧ: став гураныс и, мылькйыс и, весиг став изйыс син водзад. Бура гырысь черияс тыдавлісны и. Сӧмын чожӧ весиг ӧтикӧс на пытшкысь эз сутшкы. Ме эськӧ сылы киӧн и кокӧн жӧ инда на вылӧ да. Сійӧ сӧмын юрнас гут-готкерас да кинас ӧвтыштас, чуньнас менӧ ӧлӧдӧ, мед ме чӧла пукала. Недыр мысти ачым жӧ казялі: вӧлӧмакӧ, войнад чериясыд ваад гырысьджыкӧн кажитчӧны. Шлыньгим ва кузя неылӧдз. Батьӧ сяммӧ сынны: шлывгам шытӧг, пыжным весиг оз тракнитчыв. Матыстчим полой дінӧ. Ещӧ гырысьджык черияс кутісны паныдасявны. Батьӧ ньӧжмӧдіс пыжсӧ. Чожӧ веськӧдчис, азьлас ваӧ лэдзис. Ньӧжйӧник, ньӧжйӧник сюйӧ сійӧс ва пытшкӧ. Сэсся тай кыдз сатшкӧбтас зэв чорыда! — Ыджыд и сир лэптіс. Пыдӧдз жӧ азьласыс сатшлӧма, ӧдва и перйис сійӧс чожӧ черисьыс. Сэсь жӧ шеді мӧд бура ыджыд чери — ёді. Ме чайта, тув вита-квайта вӧлі. Водзӧ мунігтырйи ёна сюраліс шӧркоддьӧм черияс. Сын да ёді дас витӧс кымын, буракӧ, кыйим, сэсся сир поводнӧй уна дай: тув квайт-ӧ-сизимӧ. Посниыс уна шеді. Нем жалиттӧг сатшйӧдлісны найӧс азьласӧн. Уна сирпи сэтчӧ, вӧлӧм, чукӧрмӧма, ньылалӧны мукӧд пӧлӧс посни чериясӧс. Сир ёнджыка сюралі куръяясысь да берегдорса ва колода бокъясысь. Абу тай кокни, вӧлӧма, черитӧ кыйны: мукӧдыс матыстчигкостіыс пышъяс, мукӧдыслы азьласыс оз веськав.

Сёркодь нин. Чери шедігад эгӧ и тӧдлӧй кад мунӧмсӧ. Батьӧ пондіс нуӧдчыны Лёксавад тыӧ. Сыв кык сайын кымын и вӧлӧма тыӧ пыраніныс. Кузякодь лои пырны бадьяс да турунъяс пӧвстті. Петім паськыд ты вылӧ. Ӧтилаӧ воим полой кодь инӧ. Чожӧ кыскис лаз зепсьыс вӧсньыдик ён гезпом да кӧрталіс азьлас пу помӧ. Ме син паськӧдӧма, видзӧдла сы вылӧ, видзӧдла ва вылӧ, нинӧм ог аддзы. Чожӧ кинас индіс батьлы кодарӧ пыжсӧ веськӧдны, ачыс чорыда кутчысис азьласӧ, гезсӧ веськыд ки гӧгӧрыс гартыштіс. Ме бара шемӧс, син ог босьтлы ва вылысь. Чожӧ гусьӧникӧн азьлас сюйис ваӧ, дыркодь метитіс, корсис туйсӧ. Сэсся тай кыдз сатшкас мый вынсьыс, чеччыштлас да мӧдысь. Зургис дай йӧткыштіс пыжланьсьыс, лэдзис азьлас пусӧ кисьыс. Пыж улын ва быттьӧ пузис, дзибрасьны кутіс, вӧрны. Ме зэв ёна повзи. Эг васьыс (ваыс аршын кык судта кындзи эз вӧв), а мый, мися, водзӧсӧ лоас. Чериыд бергӧдчис да ва шӧрлань уськӧдчис кывтны. Азьлас пу джынйыс кымын сӧмын тыдалӧ васьыс. Ас сьӧктасьыс да гезсьыс пӧлыньтчӧма боквыв. Муніс, муніс чериыд дай ньӧжмис. Чожӧ киас кутӧ гез, шуӧ: «Сюрин жӧ тэ мем. Важӧн нин ме тэнӧ кыйӧда». Батьӧ скӧракодь ӧлӧдіс: эн на пӧ радлы, водз на; кисьыд пӧ гезтӧ эн мынты. Чожӧ ки гӧгӧрыс гартыштіс гезсӧ, мый вермӧмсьыс зэлӧдіс. Чери кыскӧ миянӧс ас бӧрсяыс. Ты шӧрас кымыныськӧ вӧйтӧдчыліс. Нёль аршына азьлас весиг оз и тыдовтчыв. Кыдзсюрӧ пессьӧ чери, мынтӧдчӧ азьласысь да некыдз оз вермы. Пессис, пессис дай, буракӧ, мудзис: лӧньыштіс тай-а. Чожӧ кыскис асланьыс азьлассӧ да ещӧ чеччыштлӧмӧн содтіс, зургис. Чери сыв нёль кымын муныштіс да ланьтіс дзикӧдз. Ме пола нисьӧ радла чери вылӧ, виччыся сійӧс лэптӧм. Бӧр кутім кывтны пыранінлань. Черитӧ ва кузяыс сыв вит кыскисны азьласнас, сэсся азьласнас жӧ и лэптісны пыжӧ. Зэв ыджыд сир вӧлӧма. Азьласнас и нюжисны сійӧс пыжас. Ловъя на вӧлі, вомсӧ паськӧдлӧ, а оз нин вӧр. Мем пельпом вылӧ азьлас пуктісны кутны, мед пӧ оз пӧр ваӧ. Чожӧ пуксис нырӧ. Кыкӧн пондісны сынны. Пыж быттьӧ лэбзьӧ. Катім первой керка дінӧдз, чеччим берегӧ. Мыйкӧ пессисны азьлас перйигӧн: оз шед дай сӧмын. Ӧдва и нетшыштісны. Заводитіс нин югдыны. Медводдза керкаас быд тулыс и ар узьлӧны мӧс лысьтысьяс. Ӧти-кӧ, сэк ваыд паськыд, мӧд-кӧ, мӧсъястӧ быд рыт гортӧ новлӧдлыны ылын, сэсся со и узьтӧдлӧны найӧс нарӧсьнӧ вӧчӧм гидъясын. Асывнас водз лысьтысясны да лэдзасны пемӧсъясӧс йирсьыны. Миян воигӧн мӧс лысьтысьяс буретш лӧсьӧдчӧны вуджны гортлань. Аддзисны миянлысь черитӧ да шензьӧмыд. Ӧти ичӧт тушаа зон вылын бура дыр шмонитісны: ладнӧ пӧ ещӧ ляпкыдінын купайтчылӧмыд гожӧмнад, эськӧ пӧ этійӧ сирыс ньылыштіс тэнӧ кельчиӧс моз. Мӧд кылӧ шуӧ: «Кокъясыд эськӧ чурвидзны пондісны чери вомӧдыс». Перевозчикыс пӧ дыр мысти на вӧлі гаравлӧ: уна рыт пӧ мӧс узьтӧдлысьяс шензьылісны ыджыд чери вылас. Ми пыжнымӧс кыским керка саяс, асьным чери тырӧн мӧдӧдчим гортӧ. Нимкодясьӧмыд гортын! Зэв ыджыд черитӧ нюжӧдісны пызан вылӧ, сэсся вокӧй кыськӧ аршын вайис да мурталісны сійӧс. Кык аршын саяс лои. Лунтыр ставнымлы батьӧлы да чожӧлы кындзи долыд да гажа вӧлі, быттьӧ кутшӧмкӧ праздник. Найӧ сӧмын ичӧтика юыштісны-а, нимкодясьны миян моз эз нимкодясьны. Ме ещӧ унаысь мӧвпыштлі, мый нӧ, мися, оз радлыны, быттьӧ эз найӧ и кыйны, оз ньӧти ошйысьны. Унаӧн суседъяс волісны чери видзӧдлыны. Батьӧ чожӧкӧд нинӧм оз висьтасьны. Ме ставыслы висьталі кыдзи, кор, кӧн сюри. Гӧгӧр чериӧс видлалім. Кымӧсыс

*Кымӧс — плеш, мылькъяин шусьӧ сідзи. Эм син кымӧс, ки кымӧс.

вывті паськыд, руд, быттьӧ гӧгрӧс — дзор. Чери кыйысьяс шуӧны: тайӧ пӧ пӧрысь нин, кымӧсас пӧ нитш нин быдмӧма. Вомсӧ паськӧдан да повзян. Пиньыс кык визь: гырысь и посни. Голя розьыс зэв паськыд: крукасьлытӧг тӧрас пӧрысь утка. Важӧн нин казявлӧмаӧсь тайӧ черилысь олӧмсӧ Лёксавад тыын. Ёна уна утка пӧ ньылыштіс горшас аслас нэмӧн. Ӧні на ме коръясӧкӧ мӧвпавла, мыйла ми сэк эг гӧгӧрвоӧй ӧшны черисӧ, сьӧкыд-ӧ лои. Ыджыдӧн нин аддзылі пуд да вит тувъя сир. Сы серти кӧ, ме чайта, миян ыджыд чериыд кык пудысь сьӧкыдджык вӧлі. Сэтшӧм чериыд шоча сюрлывлӧ, гашкӧ, дас во пиын ӧти сюрлас-ӧ оз-ӧ.

Тайӧ кыбӧм бӧрын эг нин чайтлы кыбысьяслысь бисӧ кодзулӧн, эг нин шензьыв уна чери шедӧм вылӧ. Сӧмын зэв ыджыд чериыд кувтӧдз оз вун.