* * *

Вай ӧні орччӧн сувтӧдам кык пӧлӧс висьтасьӧм. Со ӧтиыс.

«Чизыр тӧв пӧльтіс Войвывсянь, вой саридз дорсянь, вайис сук пармаӧ сылысь лов шысӧ».

«Джуджыдджык тушаа нылыс, кодлӧн сьӧд синъясыс видзӧдлісны вильыша да гажаа да кодлӧн медгораа вӧлі пыригас кылӧ лэчыд гӧлӧсыс, шмонитӧмӧн юаліс...»

«Недыр мысти пачын гажаа трачкӧдчис-сотчис сирӧд пес, картупель тыра ыджыд чугунын булькйис-пуис ва...»

«Челядь нимкодя пуксисны доддьӧ, вензьыштісны, кодлы веськӧдлыны, но вермис ыджыдджыкыс».

Либӧ со кыдзи тэчӧма ӧти лист бок: «Разведчикъяс сувталісны ӧдзӧс дорӧ... Поручик чепӧсйис телефон дорӧ... Разведчикъяс шобисны... Проня юӧртіс... Командир тшӧктіс... И эз на удитны лыжникъяс... Прӧтивник гӧгӧрвоис... Тыш нюжаліс... Югдігӧн Проня кыліс...»

Г. Фёдоровлӧн «Кыа петігӧн» романын унджык лист бокас — тадзи, ӧткодь «глаголъяс пыр» разьсьӧ сюжет. Зэв шоч кутшӧмкӧ рассуждение, абуӧсь лирическӧй отступлениеяс, — быд абзацын геройяс действуйтӧны, мыйкӧ ӧта-мӧдлы шуӧны, пӧшти абу, — зэв шоч, — татшӧм конкретнӧй действиеысь «мездӧм» абзац. Сӧмын медся помас — геройлӧн мӧвпъяс, челядьдырӧс жалитӧм, мамкӧд думысь прӧщайтчӧм, казьтылӧмъяс, олӧмлӧн медбӧръя здукъяс, — пейзаж, — ю, кыа, пожӧма вӧр, медбӧръя ӧткодялӧм: варышпи...

А «Зын турун» нима выль повестьын абу нин татшӧм веськыд действиеыс, а эм геройлӧн кылӧмъяс, казьтылӧмъяс, мӧвпъяс, весиг керка пытшкӧс сетӧма на пыр (рӧмыд, лӧзыс муртса тӧдчӧ...).

Повестьлӧн медводдза кывъясыс нин — уджалысь кияс йылысь лирическӧй отступление, кӧн унаысь ышловзьӧм, горӧдӧм, юалӧм, висьтасянногыс — йӧзкостса, быдлунъя сёрнилӧн инверсияяс, вводнӧй кывъяс, лыддьӧдлӧмъяс.

«Сэтшӧм ӧмӧй вӧліны коркӧ важӧн, том дырйиыс? Уна и удж найӧ керисны-вӧчисны аслас нэм чӧжӧн...»

«Дӧва олӧмыд абу тай ма чунялӧм. Быд уджыс вичмылӧ...», «кымын мӧскӧс старайтлісны... этайӧ омӧля нин куснясьысь чуньяса киясыс сылӧн! Код тайӧс лыддьыліс!... Ёна жӧ мӧрччӧма...». — Лирическӧй сказ, позьӧ шуны. — Мед кӧть войдӧръя, тӧдса традиционно-литературнӧй повествованиеыс корсюрӧ сӧдзӧ жӧ став тайӧ выльнога гижӧд пырыс, — миян водзын дзик мӧд сяма Г. Фёдоров.

Кык пӧлӧс вайӧдӧм повествованиеысь друг нин тӧдчӧ, мый воддзаыс — мед кӧть сэн лоӧмторйыс и уна — тэрмасьӧмджык. Тайӧ артмӧ, кор гижысь висьтасьӧ овлӧмторъяс йылысь сӧмын грамматическӧй кольӧм кадын (сувталісны, чепӧсйис, шобисны, юӧртіс, тшӧктіс ...), действиеыслы оз сет сувтны, лоӧмторъяссӧ вежлалӧ «сувтлытӧг», висьтасьӧ, быттьӧ ортсысянь, оз ёнасӧ пырӧдчы лоӧмторъясас: оз быд разӧ сувт геройяс пӧвстысь кодкӧ дор...

«Зын-турунын» важсӧ да ӧніясӧ йитӧма мортлӧн ловъя чувствоӧн, шонтӧма сійӧн, геройлӧн сьӧлӧм пырыс нуӧма: «...И некод эз куж весиг висьтавны. Джуджыд йирӧ моз дзурсмуніс да весиг серыс ва веркӧсӧ эз коль...» А «Кыа петігӧн» гижӧдын тайӧ шуӧмыс, эськӧ воштіс воддза союзсӧ, «весиг» наречиесӧ, — коді содтӧ тані стӧчмӧдӧмлысь рӧм. Накӧд вошис эськӧ и чувствоыслӧн, висьтасьысь морт характерыслӧн аслыспӧлӧслуныс. Ва веркӧсын серкӧд ӧткодялӧм, колӧкӧ, эз жӧ эськӧ ло: зэв зумыд, чорыдкодь, «дзебӧм кылӧмъяса» сэн висьтасьӧмлӧн ӧдыс, кодӧс татшӧм нога шуӧмъясыд эськӧ «манитісны», чужтісны сэні ковтӧм неопределённость.

Повестьын эмоцияӧн тырӧма быд шуӧм: «Вот сэсянь, сійӧ сьӧд арсяньыс и сибаліс тайӧ вӧтыс Сандралы. Тешкодь вӧт. Мукӧддырйи коляс во, кык, гашкӧ, и унджык. Ланьтӧдчас дӧвалӧн сьӧлӧмыс, вунӧдчылӧ. А сэсся друг бара сійӧ жӧ вӧтыс локтас, таркнитас ӧдзӧсӧ моз морӧсас, выльысь казьтыштас ыджыд шогыс йылысь, выльысь гудыртас пӧрысь аньлысь сьӧлӧмсӧ. Оз тай вун, кымын во нин эськӧ кольӧма да!...

Йӧзкост сёрнилӧн интонацияяс, кывйысь кывйӧ висьтасян ӧдыс содӧ. Гӧлӧсыс ньӧжмыдсянь, куслӧмсянь («тешкодь вӧт») — перечислениеяс пыр (коляс во, кык, гашкӧ, и унджык), ӧдӧбтысь повторъясӧн («...тайӧ вӧтыс... Тешкодь вӧт...»), ӧткодь глаголъяс пыр («коляс, ланьтӧдчас, локтас, тракнитас, казьтыштас, гудыртас»), кодъяслӧн грамматическӧй (лоана) кадыс петкӧдлӧ унаысь вӧвлӧмтор («вунӧдчалӧ»), — гӧлӧсыс кыптӧ, содӧ («бара сійӧ жӧ вӧтыс локтас, тракнитас ӧдзӧсӧ моз морӧсас, выльысь казьтыштас...») да повторъяс пыр мунӧмӧн («выльысь казьтыштас... выльысь гудыртас...), — «йывмӧ» «Оз тай вун, кымын во нин эськӧ кольӧма да!» — сьӧлӧмсянь горӧдӧмӧн. Тайӧ гуся горӧдӧм-ышловзьӧмыс — не сӧмын фраза помлӧн пас, но и геройлӧн шог мӧвпъясысь да кылӧмъясысь (унаысь) петантуй... Тайӧ надеятӧм виччысьӧмлӧн бӧрдӧм шы. Тайӧ — юкӧнторыслӧн кульминация.

Вӧтсӧ йӧзкодялӧмыс висьталӧ тшӧтш выль ногӧн гижӧм йылысь. — Роч нога.

«И», «вот», «а», «оз тай вун», «да» — став тайӧ ичӧтик кывъясыс сетӧны шуӧмлы торъя кылӧм, рӧм, и налӧн сьӧрся-бӧрся сулалӧмыс тшӧтш сетӧ сійӧс. (Дерт, бурджык эськӧ вӧлі, коми кывъяс кӧ найӧ вӧліны).

Куим-ӧ-нёль предложениесӧ кӧ шуӧ ачыс висьтасьысь, авторыс, бӧръяяссӧ («А сэсся друг...») быттьӧ позьӧ чайтны нин и Сандраӧн шуӧмӧн: авторыс пырӧдчӧ героинялӧн лов пытшкӧ, олӧмӧ, — чувствосӧ сыкӧд юкӧ, кылӧ.

Дерт, Г. Фёдоровлӧн и воддза гижӧдъясын эм геройлӧн кылӧмъясӧ татшӧм пырӧдчӧмыс. Вӧлі нин шуӧма романлӧн медбӧръя лист бокъяс йылысь. Содтам сэтчӧ сцена, кор Домна войын петӧ разведкаӧ. Тайӧ лиризмыс артмӧ кыкнан сценаас ёнджыкасӧ пейзаж петкӧдлӧм пыр, да, бара жӧ, казьтылӧмъяс пыр.

Ӧти авторлӧн кык гижӧдысь вайӧдӧм кык примерыс ӧта-мӧдсьыс зэв торйӧдӧны кыкнан гижӧдсӧ. Сідзкӧ позьӧ шуны, мый лирическӧй манераыс «босьтӧма» и олӧма гижысьӧс. Воддза гижӧдъясас кӧ сійӧ шочиника кутчысьліс сылӧн пасъясӧ, том гижысьяслӧн ышӧдан, эмоциональнӧй сямыс вӧрзьӧдіс тшӧтш уна дас во нин гижысьӧс. — «Зын турунын» сійӧ кӧдзӧдчис аслас воддза манераысь да сетчис тайӧ выль, зэв мортнога «мӧвпалан-кылан» гижанногӧ, кор ыджыдалӧ быттьӧ ӧнія кадӧ вуджӧдӧм висьталӧм, мед кӧть и важӧн кольӧмтор йылысь. Асшӧр мӧвпалӧм сяма.

Колӧ шуны, кор лыддян «Зын турун», не ӧтчыд быттьӧ кылан сэтысь «И. Торопов сяма да Г. Юшков сяма» оборотъяс, шуӧмъяс, интонацияяс, — дивӧ кӧть абу. — Коді кодлысь велӧдчис? Гашкӧ, Юшков-Торопов поколениелы коркӧ ас кадӧ медъёна инмис Г. Фёдоров романысь тан казьтыштӧм помыслӧн гижанногыс? Гашкӧ, тӧдлытӧг найӧ сюрисны тайӧ кылӧмъясӧн тыр финал обаяние улӧ? И кутісны гижны аслыссяма гижӧдъяссӧ, кӧн ышӧдан либӧ ньӧжйӧ мӧвпавны тшӧктысь эмоцияясыс ыджыдалӧны?

А сэсся со олӧмаджык гижысь тувччис налӧн кок туйӧ...

Коді кодӧс ышӧдіс-чепӧстіс? — Тадзи и мунӧ литературалӧн помасьлытӧм ордым: и тӧдчытӧм, и тыдалана коктуйяс сійӧс паськӧдӧны зумыдмӧдӧны. (Вермасны, дерт, и гуранӧсьтны!)

Татшӧмӧсь и эм художествоа гижӧдлӧн сика-кыйдӧса туйясыс, кор важӧн аддзӧмторыс виччысьтӧг кутӧ дзоридзавны выль гижӧдъясын, и кор тайӧ выль гижӧдъясыс ӧдӧбтӧны выльлань тшӧтш, олӧма гижысьлысь сямсӧ, восьтӧны сы водзын выль, помтӧм туйяс.

Да абу и дивӧ.

Лирическӧй прозалӧн морт кылӧмӧ пырӧм кындзи Г. Фёдоров повестьын — сказӧвӧй манера, кодӧс аддзам уна роч гижӧдын. Сылы и быть лоны, герой кӧ важсӧ казьтылӧ. Со выль керка тшупӧм йылысь висьтасьӧмыс сэтшӧм и эм. Да и уна мукӧдлаын, — быдлаын, шуам, Петра бать-мам йылысь висьталӧмын... И тайӧ, дерт, лирикакӧд ӧттшӧтш озырмӧдӧ гижӧдсӧ — мӧрччӧджык лыддьысьысь сьӧлӧмӧ.

Тайӧ «сказ» пырыс ми аддзам важъя сиктлысь уна тӧдлытӧм нин тор, вунӧмасӧ казьтылам (керка тшупӧм сиктын, мортӧс дзебанног, вӧрӧ арся прӧмыс вылӧ петӧм).

Эмӧсь гижӧдын и коми мулӧн аслыспӧлӧслун йылысь висьталӧмъяс (мыйла лэбач шусьӧ уркай); дедъяслӧн лӧсьӧдлӧмторъяс йылысь (чӧс туй пас, лэч октӧм, вӧр керкаӧ сов, пес дасьтӧм, понмӧс ёрт пыдди видзӧм, нывбабалӧн быд уджӧ кутчысьӧм — верӧслы вӧрын отсасьӧм). Ставсӧ тайӧс сетӧма зэв образнӧя, топыда, эскӧдана. Веськыда ловъя вӧр-ва кужӧ сетны гижысь: «Мыйкӧ дыра Сандра кайис ёль пӧлӧнті, кӧні чукӧрӧн быдмисны сора коръя пуяс: бадь, льӧм, пелысь. Налӧн коръясыс гылалӧмаӧсь нин, мукӧдлаас сӧмын кымынкӧ веж кор летсьӧ-сырмӧ. Чизыр тӧв кор ёнджыка пӧльыштӧ, шаракылӧны йизьӧм вожъясныс.

Ӧтилаын, увтасінын, кӧні пелысь пуяслӧн сярвидзисны на чим гӧрд гырысь розъяс, жуисны юрсиа кайяс. Найӧ татчӧ локтӧмаӧсь кымӧр мында. Ставныс азыма кокалӧны пелысьсӧ да мыйкӧ ас ногыс варова зэв сёрнитӧны: сили-сили-сили! Быттьӧкӧ посньыдик эзысь колокольчикъясӧн зильӧдчӧны».

Либӧ: «Чӧс туй вывлань кутіс кайны, сэсся петкӧдіс зэв гажа пожӧма ягӧ. Гӧрд гача пожӧмъяс сись кодь веськыдӧсь, гырысьӧсь, джуджыдӧсь. Видзӧдлан веж туганныс вылӧ да, юрыд бергӧдчыны пондӧ. Гожӧмнад ёна тані лӧсьыд, паськыд, кыпыд горничаын кодь, сӧмын джодж дораыс пыдди небыд яла нитш вольсалӧма, кокыд «вӧйласьӧ». Ӧні, лым усьӧма да, гӧгӧр еджыд».

И тайӧ пейзажъясыс заводитчӧны войдӧрся кодь ньӧжмыд, вӧвлӧмтор йылысь нин висьталӧмӧн. А сэсся друг кутшӧмкӧ здукӧ «вуджӧны» сӧмын на ӧні мунысь действиеӧ (сырмӧ, пӧльыштӧ, шаракылӧны, локтӧмаӧсь, кокалӧны, сёрнитӧны, зильӧдчӧны; вольсалӧма, вӧйласьӧ, ӧні... гӧгӧр еджыд). — Друг бара — кывмӧн — содӧ ӧдыс, кыптӧны эмоцияяс, ойдӧдӧны лыддьысьысьӧс... И... повествованиеыс лоӧ миянлы тӧдса нин И. Тороповлӧн манера кодь, кор — тайӧс вӧлі шулӧма нин — гижӧдыс ышӧдӧ, став лоӧмторйыс лоӧ быттьӧ ӧні, лыддигкості, висьтасьысь йитчӧ геройкӧд, сылысь кылӧмъяссӧ эрдӧдӧ, ӧтлаын переживайтӧ. Воддза Г. Фёдоровлӧн гижӧдъясын (сійӧ жӧ «Кыа петігӧн) став тайӧ глаголыс вермис эськӧ кольны вӧвлӧмторъяс йылысь сёрниӧн (сырмис, шаркакылісны, кокалісны, вӧйласис...)

Пасйӧмторъяс кындзи «Зын турун» повесть торъялӧ зэв сложнӧй композицияӧн: казьтылӧмъяс пытшкас нӧшта на казьтылӧм, унаысь талунъя луныс важас бергӧдчылӧ... Тані став висьтасьӧмыс тэчсьӧ зэв эмоциональнӧй юкӧнъясысь, — татӧг эськӧ кыдз позяс казьтывны! Жалитӧм, шог, повтӧмлун, олӧмлӧн меддолыд здукъяс йылысь радпырысь висьталӧм, волытӧм «гӧсьт» Габӧлӧн кыкысь пыралӧмӧн чуймӧм; повзьӧм, бӧрдӧм, нюмъялӧм, пиӧн гордитчӧм да уна на мукӧд кылӧмъяс гижӧдын Сандралӧн образкӧд йитчӧмаӧсь! Авторыс унаысь оз и торъяв висьтасьысьысь, кор видзӧдӧ сылӧн чувствояслӧн быдмӧм-паськалӧм бӧрся, «вӧтчӧ» сылӧн мӧвп бӧрся.

Повесть зэв озыр йӧзкост кывйӧн. Торъя нин лӧсьыда важ олӧм йылысь шуӧма важ кывъясӧн жӧ. «Гӧлӧсыс виш оз кыв», «кикаръясыс чулльӧсь-пелльӧсь», «эзысь тупыль кодь тӧлысь шпыннялӧ», «кока амбар вевт вылын лымйыс сералӧ быттьӧ», «шогсьыд пӧ тай он пышйы, ни из улӧ он дзебсьы, он кӧ ваӧ пыр», «чуньпомъясыс шурыдӧсь», «налим сера тош», «пӧчӧ кудйын кодь», «яран додь кодь», «коксер мунӧмыд», «тшын гудралан туша», «тӧлысь гуг кодь лӧсьыд», «вежӧрыс... этайӧ чӧрсыс моз жӧ бӧрся кузя, заводитіс гартны ылӧ кольӧм олӧмлысь серпасъяс...», «рынышӧ кольтаяс моз шӧтӧма»...

Дерт, оз куш важ олӧмлӧн экзотика тэч образсӧ, но тані, ме чайта, сійӧ содержательнӧй: тэчӧ геройлысь олӧмсӧ, обстоятельствояссӧ, «пасйӧ» кадсӧ. А такӧд тшӧтш ми кутшӧмкӧ пыді юр вемӧн да торъя нин сьӧлӧмӧн лыддигӧныс кылам чужан кывлысь мичсӧ, нэмӧвӧйя образностьсӧ, шаньлунсӧ, шоныдсӧ...

Гижӧдын уна листа бокын не сӧмын Сандралӧн Петра йылысь казьтылӧм, но и уна шуӧма Габӧ йылысь, кодӧс Сандра зэв бура тӧдӧ томсяньыс, кодлӧн «кывйыс ӧтитор висьталӧ, а синмыс мӧдтор».

Томдырйиыс наян, лёк, мортӧс гӧгӧрвотӧм Габӧ лои ӧні жалитана ӧтка висьысь вынтӧм пӧрысьӧн. Ставсӧ казялӧ и кылӧ сійӧ ӧні: «Чышъянасин тай, Сандра? Ме буди кӧдзыдсӧ вайи-а? Водзті кӧ, эськӧ, тайӧ кывъяссӧ эз шу, ас кежысь мӧвпыштіс. А ӧні сылы быть колӧ пӧкаитчыны, Сандралысь жаль перйыны ас дінас».

Габӧлӧн сёрниыс аслыспӧлӧс жӧ (шуам, батьыс и Габӧ «сэсся» пыдди шуӧны «ся»). Гижысь сылы сетӧ жӧ эмоциональнӧй сёрнисӧ: «Да, сьӧлӧм потмӧн радейті... Ок, ок, ок! Кытчӧ бара кольӧма, шондібан, кызь нёль арӧсӧй!» да с.в. — Габӧ кужис жӧ «вӧрзьӧдны сылысь медся гуся сьӧлӧм везсӧ...»

Габӧӧс повестьлӧн медбӧр юкӧнын петкӧдлӧмсӧ пӧшти «важ ногӧн» гижӧма сы вӧсна, мый автор «оз пыр» Габӧ «кучикӧ» сылы тайӧ оз лӧсяв: «Олӧмыд дона да муса, кор ачыд тэ ён, асылын чеччан збой да гажа, некыт тэнад оз доймы, оз вись сэки, и шондіыс тэныд дзирдалӧ гажаа, мусаа»... да с.в. — сӧмын тайӧ Габӧлӧн мӧвпъясыс авторскӧй отступление кодьӧсь. А водзӧ — гижӧд помӧдз нин — оз петавлы сэсся лирическӧй шы, — ковтӧм нин сійӧ тані. Габӧ йылысь висьталігӧн сӧмын сорса кайяс да ымралысь пелысь йылысь шуӧм тӧд вылӧ уськӧдӧны, мый татшӧм жӧ серпас вӧліс гижӧд заводитчигӧн Сандра син водзын, кор сылӧн эз на кус надея Петраӧс вӧрысь аддзыны. Ӧні, 15-ӧд юкӧн шӧрын, тайӧ серпассӧ — Габӧлӧн олӧмас шуд вылӧ вошӧм надеякӧд — воча сувтӧдӧма, кыдз олӧмлӧн помтӧм мичлысь серпас.

Г. Фёдоров повестьын кӧ ми аддзам авторлысь Сандралӧн пытшкӧс олӧмӧ пыдіа пырӧдчӧм, сылысь дум и кылӧмъяссӧ гӧгӧрвоӧм.