ЗЫН ТУРУН

1

Сандра садьмис сьӧлӧмыс пессьӧм вӧсна, быттьӧ вомӧдыс кӧсйӧ чеччыштны. Горӧдны пондыліс да гӧлӧсыс виш оз кыв, сэтшӧма повзьӧма лёк вӧт вӧталігӧн.

Пуксис Сандра вольпасяс, мыйкӧ дыра ас садяс воӧдчис, гӧгӧрыс видзӧдіс, кӧні да мый сійӧ.

Керкаын рӧмыд на. Лӧзыс муртса-муртса тӧдчыштӧ ӧшиньясын. Ывла югыдыс зэв на полігтыр сӧдзӧдчыштӧ керка пытшкӧ, но ӧти-мӧдтор позьӧ нин аддзыны: белитӧм ыджыд пач, пызан, улӧсъяс, камод. Сандра видзӧдӧ на вылӧ да сьӧлӧмыс ньӧжйӧник ланьтӧдчӧ, такалӧ. Гортас тай, сідзкӧ, ставыс бур.

Сандра зыралӧ кияссӧ, видзӧдӧ на вылӧ, шензьӧ, кутшӧма пӧрысьмӧмаӧсь найӧ, лоӧмаӧсь не аслас кодьӧсь. Кикаръясыс чулльӧсь-пелльӧсьӧсь, лӧзов сӧнъясӧн визьласьӧмаӧсь. Сэтшӧмӧсь ӧмӧй вӧліны коркӧ важӧн, том дырйиыс? Уна и удж найӧ керисны-вӧчисны аслас нэм чӧжӧн: и посни челядьӧс гычӧдісны, и пач вом дорын эз этша жаритчывны, вӧрын не ӧти тӧв да гожӧм бертласисны. Чернад Сандра вӧдитчыліс — омӧлик мужиклы сідзи не керасьны. Дӧва олӧмыд абу тай ма чунялӧм. Быд уджыс вичмылӧ.

Сэк, кор Сандра уджаліс колхозын скӧтничаӧн, кымын мӧскӧс старайтлісны, лысьтылісны этайӧ омӧля, нин куснясьысь чуньяса киясыс сылӧн? Абу и дивӧ, ӧні кӧ этадзи позялӧны да юкалӧны. Сэсся квайтымын вит арӧснад, мӧдарӧ кӧ шуны, кысь бурыс да мичаыс. Гашкӧ, кымын сюрсысь ли, миллионысь ли — коді тайӧс лыддьыліс! — ковмыліс шамыртлыны зэлыд мӧс нёньяс, вынӧн лысьтыштны мӧс вӧра йӧв. Кымын во коли сэсянь, а казьтылантор оз вун. Сандра вайӧдліс кисӧ чужӧмыс бердӧ, бара на быттьӧ коркӧя моз нырас чапкис мӧс вӧра йӧв дукыс. Ёна жӧ мӧрччӧма, тайӧ лёк вӧтыс кӧ весиг эз вермы пӧдтыны сійӧс...

А вӧтыс сэтшӧм, эн казьтыв кӧть. И не первойысь нин...

Сандралы сер-сер тыдалӧны асъя рӧмыд керка пытшкын еджыд шабді дӧраӧн вевттьӧм камод, стенас сэн — бур уджысь Почётнӧй грамотаяс, фотокарточкаяс. Шӧрас — Петра верӧсыс Краснӧй Армияын вӧлігас на, гӧтрасьтӧдзыс. Сы весьтӧ Сандралӧн еджыд хрусталь вазаӧ зын турунысь ^Зын турун — нюрвывса дука турун, керч, рочӧн багульник./^ букет сувтӧдӧма. Неважӧн ачыс ветліс турипув вотыштны, нюр вылысь вайис, верӧссӧ казьтыштӧм могысь. Петра радейтліс тайӧ чорыд дука нюр выв турунсӧ. Вӧрысь локтігас пыр вӧлі ваяс гортас да шуас Сандралы:

— Тайӧ тэныд, Сашук, кӧч гӧснеч! Исыштлы жӧ, кутшӧм чӧскыд!..

Сэні жӧ, Петра карточка дорын, кык бокас Гриша да Ӧлекан пияныс. Гриша абу нин ловъя, пеж Гитлерӧн пестылӧм ыджыд война биын сотчис. Войналӧн помыс тыдовтчӧ нин вӧлі, Сандра надейтчис да виччысис. Но 1945-ӧд во заводитчигӧн воинскӧй частьсяньыс воис юӧр: Польшаын, Нарев ю дорысь немецкӧй оборона жугӧдігӧн, сапёр Григорий Петрович Ваддоров усис геройяслӧн смертьӧн. Мина чашнитӧма.

Мыйкӧ вӧлі жӧ шогыд мам сьӧлӧмлы! Мыйкӧ бӧрдыштӧма жӧ вӧлі Сандралӧн дона Гришукыс вӧсна!..

Но не сӧмын усьӧм пи вӧсна шог уна во нин нюкрӧдлӧ Сандралысь сьӧлӧмсӧ. Эм сылӧн и мӧд ыджыд шог. Вояс пышйӧны, а сійӧ оз лаймы, оз быр. Оз-оз да бара на друг чушканзі моз сотыштас веськыда сьӧлӧмас. Вайман бипурйӧ гӧрд лыс шыбитан да дзажмунӧ-ӧзйӧ жар, гулыд биӧн, сідзи и сылӧн тайӧ шогыс выль вынӧн ыпмунӧ, выльысь пондӧ сотны морӧс пытшкӧссӧ.

Гриша усис кӧнкӧ ылын йӧз муын. Бур йӧз гуалӧмаӧсь, памятник пӧ сувтӧдӧмаӧсь и быдтор.

А вот Петра верӧсыс кытчӧ лои? Война пансьытӧдз дас во водзджык вошис и пом! Муніс гортсьыс чӧстуясьны вӧрӧ, эз лок да эз лок, и ӧні абу. Кытчӧ-мый лои верстьӧ арлыда мужик, Сандра и ӧні оз тӧд. И некод оз куж висьтавны. Джуджыд йирӧ из моз дзурсмуніс да весиг серыс ва веркӧсӧ эз коль. Со ӧд кыдзи овлӧ олӧмад.

Кымыныськӧ пыдзыртчыліс жӧ Сандралӧн сьӧлӧмыс, эз жӧ тай шогысла пот-а. Шуласны тай: из кӧ пӧ — потас, кӧрт кӧ — сімас, а яй сьӧлӧмыд ставсӧ терпитӧ.

Вот сэсянь, сійӧ сьӧд арсяньыс и сибаліс тайӧ вӧтыс Сандралы. Тешкодь вӧт. Мукӧд дырйи коляс во, кык, гашкӧ, и унджык. Ланьтӧдчас дӧвалӧн сьӧлӧмыс, вунӧдчылӧ. А сэсся друг бара сійӧ жӧ вӧтыс локтас, таркнитас ӧдзӧсӧ моз морӧсас, выльысь казьтыштас ыджыд шогыс йылысь, выльысь гудыртас пӧрысь аньлысь сьӧлӧмсӧ. Оз тай вун, кымын во нин эськӧ кольӧма да!..

А ӧні, тайӧ асылӧ, вӧтыс вӧлі кутшӧмкӧ торъя нин повзьӧдчысь, дзик вемӧсын кодь.

Бара на быттьӧ асланыс важ рыныш дорын паныдасисны Петракӧд...

Тайӧ рыныш дорас Петра, ас сиктса зон, медводзысь кутыштліс Сандраӧс, сэки дас кӧкъямыс арӧса веж юрсиа нывкаӧс, пӧсь лов шынас чужӧмсӧ сотышталіг вашнитіс:

— Мусаӧй менам! Сьӧлӧмшӧр!..

Тайӧ казьтылӧмъяссӧ Сандра пыр новлӧдлӧ сьӧлӧм бердас, некор оз вунӧд да сьӧрсьыс нуас дзебанінӧдзыс нин, дерт.

Сэки вӧлі мича арся лун, югыд да сӧдз. Ылысянь да паськыда тыдаліс вӧр и ва, и кельыдлӧз шӧвк кодь помысь помӧ вольсыштсьӧм небеса...

А талунъя вӧтын ставыс дзик мӧд кодь: кыза гӧгӧр вольсассис ру, и кыськӧ сэтысь, дышиника вӧрыштан еджгов ру пытшкысь тыдаліс Петралӧн руд синъяса, рудов усторъя косіник чужӧмыс, сэтшӧм мусаник да дона! И рудов юрсиыс, кыдзи век, гартчыштӧ гар чикыльясӧн. А чужӧмыс шог-шог.

— Петра! Лок ме дорӧ, донук! Лок татчӧ! — вӧтӧн горӧдіс Сандра, чепӧсйис муса зон дорӧ. Но сэки тай кодкӧ коймӧд друг петіс рыныш пельӧс сайысь, кутіс Сандраӧс сойӧдыс. Кутіс и оз лэдз. Зэв чорыд ки шамырыс.

А Петра видзӧдліс шога, бергӧдчис, пыр ылӧджык кутіс ӧтдальтчыны, саймовтчыны кыз ру пытшкӧ, вошис син водзысь.

Сьӧлӧмыс потӧ Сандралӧн, кӧсйӧ суӧдны Петраӧс, нетшкысьӧ, мездысьӧ мый вермӧ, но весь. Коймӧдыс, мугов чужӧма, неыджыд сьӧд тошка, чорыда кутӧ, оз лэдз. Сэсся копыртліс чужӧмсӧ, сюся видзӧдӧ ӧгыралан синмӧн Сандра вылӧ, веськыда синмас сылы дзоргӧ. Повзян али он татшӧм видзӧдӧмсьыс!

Тӧдіс Сандра, коді кутӧ, оз лэдз сійӧс вӧтчыны Петра бӧрся: Сьӧдшор Габӧ, мустӧмыд...

Лэчкӧ шедӧм байдӧг моз мынтӧдчӧ сы кабырысь Сандра, и эсідз и тадз песовтчылас — да кыськӧ! Габӧлӧн кабырыс лешаклӧн кодь чорыд, он разь.

Габӧ сэсся босьтіс Сандралысь кисӧ, видзӧдыштіс да шуис:

— Татшӧм сьӧкыд киясаыд водз кольӧны дӧваясӧн!..

Со ӧд мый туналіс, веськыда сотыштіс Сандралысь сьӧлӧмсӧ.

Татчӧ и садьмис Сандра...

2

Век на прамӧя абу сайкалӧма лёк вӧтысь, недыр куйлыштӧм бӧрын Сандра чеччис, лӧсьӧдіс вольпасьсӧ, локтіс ӧшинь дорӧ. Арся пужйӧн моз гыӧртыштӧм юрсисӧ сыналіг, кутіс сійӧ видзӧдны, кыдзи ывлаын лӧзыс пыр ёнджыка бырӧ, сылӧ, кыдзи гӧгӧр ставыс югдӧ да воссьӧ. Сё майбырӧй! Бара на лун кӧсйӧ пуксьыны, кос да мича арся лун.

Тайӧ арыс дыр вӧлі кос да мича. Зэра кад колис бӧрӧ. Ыркнитіс. Дзодзӧг-юсь лэбзьӧм бӧрын прамӧя нин заводитіс кӧдзыдавны. А тавой, со, и лым усьӧма. Важиник кока амбар вевт вылын выль лымйыс сералӧ быттьӧ. Важ йӧзлӧн эм сэтшӧм примета: кын му вылӧ кӧ усьӧ лым — оз нин пӧ бӧр сыв. «Код тӧдас, кыдзи таво лоӧ. Абу нин ӧд водз, йи сувтан кад», — мӧвпалӧ Сандра.

Сылы любӧ видзӧдны югдан ывла вылӧ. Со, жытник весьтын, видзӧдтӧ, том йӧзлӧн бурлачитан шонді — эзысь тупыль кодь тӧлысь — шпыннялӧ, абу на удитӧма саявны. Байдӧг гӧн кодь небыдик выль лымйыс эзысьӧн койышталӧ тӧлысь югӧр улын. Мичлуныс, гажыс!

Видзӧдыштіс Сандра да быдӧн долыдджык сьӧлӧм вылас лои. Майбырӧй! Ставыс на гӧгӧр важкодь, ас местаас, кыдзи вӧлі тӧрыт и войдӧрлун. Нинӧм на абу вежсьӧма. Мед эськӧ век татшӧм. Сӧмын тай олӧмыс оз тэнад кӧсйӧм серти мун, ачыс тӧдӧ, кор лун, кор вой, кор тӧв, кор гожӧм...

Лунъюгыднад Сандралы ставыс мӧд кодьджыкӧн кажитчӧ, весигтӧ мӧвпъясыс мӧдджыкӧсь. И шогъясыс быттьӧ абу нин сэтшӧм повзьӧдчанаӧсь. А кор кутшӧмкӧ удж вӧчан, ставыс вунӧ.

Сандра тэрмасьтӧг, бура да ӧкуратнӧя, чышкысис-пелькӧдчис керкаас, самӧвар пуктіс. Петавліс да чӧскыд сынӧднас чӧсмасигмоз кильчӧ помысь лым весалыштіс, кӧзалы сёян петкӧдіс. Став гортса уджсӧ кор лои керӧма-вӧчӧма, вӧлисти мыссис, вежсис да пуксис пызан сайӧ, пӧсь руӧн пӧлясьысь самӧвар дорӧ.

А сэк кості прамӧя нин югдіс. Радио кутіс сёрнитны, висьталіс Вьетнам йылысь. Американскӧй самолётъяс бара на бомбитӧмаӧсь Ханой. Ӧти бомба веськалӧма школаӧ, пасьнитӧма ставнас, челядьӧс виӧма...

Вьетнам ылын зэв эськӧ, да Сандралӧн сьӧлӧмыс оз вермы веськодя кывзыны татшӧм юӧръястӧ. Сэні ӧд йӧз жӧ олӧны, ми кодь жӧ йӧз. «Коньӧръяс жӧ и найӧ! Коньӧр челядь!» — жалитӧмӧн ышлолалӧ Сандра.

Аслас шогыс мыйкӧ дыра кежлӧ вунліс сылӧн.

Чай юигас пӧрысь ань мӧвпаліс Ӧлекан пиыс йылысь. Зэв тӧлка да шань пи. Лесопунктын уджалӧ, начальникӧн сэні сійӧ. Нинӧм элясьны — оз вунӧд мамсӧ, кор эштӧ, век волывлӧ гортас. Волігас пес поткӧдлыштас вежон кежлӧ, вала котӧртлас и быдтор.

Сандралӧн велалӧма ичӧт дырсяньыс Ӧлеканӧн сійӧс шуны да и ӧні сідзи шуӧ, кӧть эськӧ пиыс ыджыд нин, гӧтыра и аслас нин пи быдмӧ, Толюкӧн шуӧны, Толе-боле, кыдзи ворсӧдігӧн бурысь шулывлӧ внуксӧ Сандра: «Ак, тэ, Толе-боле, сьӧлӧмшӧр!..»

Сідзсӧ писӧ быдӧн ним-вичалӧны Александр Петровичӧн. А мамыдлы тай век на сійӧ Ӧлекан. Тадзсӧ быттьӧ мичаджык сылы.

Ӧлекан — медбӧръя йылӧмыс Сандралӧн да, гашкӧ, сы вӧсна сэтшӧм сылы муса. Гриша усис война вылын, абутор нин сійӧ. Вӧлі ещӧ ныв, да кык арӧсӧдз и оліс, пӧрӧс висьӧм гуӧ нуис. Верӧсыс слук ни дук вошис. И вот колис сылӧн сӧмын Ӧлекан, сьӧлӧм шонтысьыс и олан гажыс. Сыкӧд ӧні йитчӧма Сандралӧн став олӧмыс, мый эм бурыс да донаыс.

Пукалӧ Сандра, видзӧдӧ матичаӧ, кӧні тоньвидзӧ-ӧшалӧ кӧрт кольча. Кольчаас вӧсньыдик потан зіб коркӧ сюйлӧма вӧлі Петра. Зібйыс лайкъяліс, дзуртышталіс сэтшӧм гажаа, гычӧдіс потанын куйлысь ичӧтик Ӧлеканӧс. Кутшӧм любӧ вӧлі Сандралы кывзыны лайканлысь дзуртӧмсӧ да негораа сьывны мусаник питорйыслы:

Кӧч йӧктӧ, йӧктӧ,

Мича табъя кокнас,

Сьӧд сэтӧр синнас,

Льӧм пу кор пельнас,

Вый тупыль юрнас...

Ставыс кытчӧкӧ кольӧма, визувтӧма. Ӧлекан важӧн нин эновтіс потан и горт. Мый вӧчан! Быд пӧтка, быдмас да, эновтӧ ассьыс позсӧ.

Ӧлекан первой велӧдчис гортса школаын, сэсся карын. Помаліс да мастерӧн уджаліс вӧрын. А ӧні лесопунктын начальник. Сэні и олӧ Зина гӧтырыскӧд да Толе-боле пиыскӧд.

Ӧлекан эськӧ шулывлӧ жӧ:

— Мамӧ, лок ме ордӧ овны. Мый тэ тані ӧтнад гажтӧмалан? Кутам ӧтлаын овны, кутшӧм лӧсьыд лоӧ! И тэныд гажаджык, и миянлы бур эськӧ.

Но Сандра эз кӧсйы эновтны ассьыс керкасӧ. Тані сылы тӧдса быд ув, быд тшупӧд. Помнитӧ кӧні-коді пукавліс, сёрнитліс, узьліс. Кӧні колис став олӧмыс сылӧн.

— Час, виччысьла на! — шулывліс сёрниӧ воигӧн Ӧлеканыслы Сандра. — Мӧдысь, кор ёна пӧрысьма да ог кут вермӧдчыны, сэки, гашкӧ. А ӧні вермышта на легыштны да ола би видзысь пыдди. Пасибӧ тэныд, бур пи, но ме аслам гортысь некытчӧ ог мун.

Ӧлекан эз дивит мамсӧ: пӧрысь мортӧс позис гӧгӧрвоны. Сылы збыльысь жаль вӧлі эновтны ассьыс шоныд, муса позсӧ, кодӧс лӧсьӧдлісны Петракӧд ӧтвылысь. Тані, тайӧ вевт улас, колис Сандралӧн медлӧсьыд том кадыс, тані и лӧсьӧдчис кувны. Эз, эз дивит Ӧлекан. Оз кӧ кӧсйы, кыдзи аслыс бурджык, сідзи мед и вӧчӧ, шуас вӧлі. Аслас гӧтырыскӧд, Зинакӧд, найӧ мый вермисны отсалісны мамлы: сёян-юанӧн и паськӧмӧн, вайлісны пес, волывлісны картупель пуктыны да идравны. Деньгатор сетыштлісны и. Сандралы аслыс локтӧ неыджыд пенсия, сэсся садикын отсасьӧмысь сетыштӧны. Тырмӧ сылы деньгаыд, некытчӧ воштыны. Ставыс эм, ставыс тырмӧ. Уна-ӧ ӧтка пӧрысь аньыдлы и колӧ? Кынӧм кӧ пӧт, керка шоныд, абу пасьтӧм, абу кӧмтӧм — мый сэсся ещӧ?

Оз, оз элясь Ӧлекан вылӧ Сандра. Пасибӧ бур пилы, оз вунӧд, кӧть эськӧ лесопунктас уджыс юр вывтыр. Тӧв и гожӧм гольӧдӧны-лэдзӧны вӧр, лэччӧдлӧны ягысь машинаясӧн ю дорӧ. Сылы ӧд, лесопунктса начальниклы, быдлаӧ аслыс колӧ волыны, видзӧдлыны, индавны. Сы вылӧ и начальник, медым производство уджаліс часі моз, кыдзи шулывлӧ ачыс Ӧлекан.

Сандралы нимкодь: сылӧн Ӧлекан, кӧть и батьтӧг да, быдмис удж вылад тэрыб, абу дыш, сэсся бур сьӧлӧма. Леспромхозын сійӧс зэв пыдди пуктӧны, депутатӧ бӧрйисны, премияяс сетӧны бур уджсьыс и быдтор. И оз весь ошкыны морттӧ. Сандра волывлӧ сы орӧ лесопунктӧ да аддзӧ ӧд, кыдзи пиыс зільӧ. Керкаад сійӧ оз радейт пукавны: то делянкаяс вылын, пӧрӧдчысьяс дорын, то трактористъяс дорын, то гаражын, кӧні ремонтируйтӧны машинаяс. Кор он волы, пыр тай сылӧн эштывлытӧм удж-а. Медъя, мед уджалӧны зіля да бура. Том йӧзлы и уджавны ӧні.

«Ӧнія том йӧзыдлы мый овнытӧ, майбыр!» — чашкаӧ чай кисьтігас мӧвпалӧ Сандра. Сійӧ оз тэрмась юны, посньыдик вом тыръясӧн ырснитышталӧ, чӧсмасьӧ ас кежас. Кытчӧ сылы тэрмасьны, эштӧ да? Юӧ да мӧвпалӧ, казьтылӧ думнас, кыдзи важӧн вӧлі чукӧртчасны бабаяс, печкӧны, вангӧны ӧти-мӧдтор йылысь, элясьӧны: аттӧ пӧ луныс мый кузя, некыдзи оз помась! А ӧні тадзитӧ некод нин оз шу. Кадыс ӧні котӧрӧн котӧртӧ, удит сӧмын вӧтчыны. Нем уджтӧмъяслы сӧмын кадыд кузь.

Ачыс Сандра кӧть и квайтымын витӧ тыртчӧ, ӧшинь дорын весьтӧ оз жӧ пукав. Ачыс на горт гӧгӧрыс ставсӧ вӧчӧ: пач ломтӧ, пусьӧ-пӧжалӧ, песлыштӧ на ассьыс паськӧмсӧ. Луннас ветлӧ садикын отсасьыштны. Челядь дорад кадыд оз и тӧдлы кольӧ.

«Олӧмыс ӧні тувсов ва кодь визув да паськыд! — шензьышталӧ ас кежас Сандра. — Босьтны кӧть ветлӧм-мунӧм. Важӧнтӧ Богословад мый дыра вӧлі ветласны подӧн. А ӧні том йӧзыдлы Москваад ветлӧмыд — мӧд керкаӧ петавлӧм кодь. Пуксясны самолётӧ, журкнитасны да кык час мысти сэнӧсь нин. Ёна сюсьӧсь йӧзыд лоины. Тӧлысь вылад луноход ветлӧ и. Мыйсӧ оз вӧчны ӧні! А му вылын шогыс век оз чин, ни оз быр. Радио быд лун выльтор висьталӧ Вьетнам йылысь, Камбоджа йылысь. Кымынӧд во нин сир биын моз сотчӧны сэні йӧзыс! Самолётъяс бомбитӧны, сотӧны, жуглӧны, чирсӧны йӧзсӧ и став ловъя ловсӧ. Эм кӧ кутшӧмкӧ ен, оз жӧ лэдз сідзи вир кисьтны. Челядьсӧ жаль. Найӧ нӧ мыйӧн мыжаӧсь? Ок жӧ, тайӧ война!..».

Кутшӧми сійӧ войнаыд, Сандра бура тӧдӧ, ас вывтіыс вуджис да, писӧ нуис и. Да и не куш ӧтнаслысь сылысь мырддис писӧ. Кутшӧм керкаӧ он пыр сиктаныс, быд вевт улын мыйта синва кисьтӧма йӧзыслӧн, кымын шог казьтылантор кольӧма. Кодлӧн ӧти, кодлӧн кык усьӧма, либӧ сой пӧла локтӧма, коктӧм, синтӧм. Уналӧн и без вести вошисны. Мыйта шогыс йӧзыслы...

«Без вести вошӧм» йылысь казьтыштӧмыс бара на уськӧдіс Сандралы дум вылас талунъя вӧтсӧ.

«Гу вылас эськӧ волыны! — мӧвпыштіс Сандра. — Гашкӧ, сэки эновтас лёк вӧтыс менӧ. Бӧрдышта, оллялышта эськӧ... Сӧмын кӧні сійӧ, Петралӧн гуыс?» — кымынӧдысь нин юаліс сійӧ ассьыс.

3

Кымын во нин колис Петра вошӧмсянь, а Сандралӧн век на быттьӧ син водзас сійӧ шог лунъясыс. Шогсьыд пӧ тай он пышйы, ни из улӧ он дзебсьы, он кӧ ваӧ пыр.

Петракӧд найӧ, том гозъя, муртса на сэки удитісны овмӧдчыны выль керкаӧ. Ур поз кодь сійӧ налӧн вӧлі: квайт пельӧса, шоныд да гажа. Тшупсьыны помеч чукӧртлісны, рӧдвужыс воліс. А сэсся кыз уджсӧ асьныс кыкӧн вӧчлісны. Мый нӧ не вӧчны, томӧсь да ёнӧсь вӧліны да. Петра чера удж вӧчис, тшупсис да лӧсасис. Сандра мый вермис отсасис: ӧтитор ваяс, мӧдтор мыччас, тшӧтш вундӧ, нитшкасьӧ. Йирк вылӧ мусӧ Сандра кызсӧ ачыс и катліс ведраясӧн. Сойясыс рудзавлісны жӧ ӧд, да эз норасьлы, эз элясь. Петра мед оз гӧгӧрво, нарошнӧ ещӧ сьывны вӧлі горӧдас, сералӧ вом тырнас. Уджалӧмыс ворсӧм кодь налы вӧлі.

Петралӧн батьыс да мамыс отсасисны жӧ керка вӧчны, тшупсигӧн и, стен лӧсалігӧн и.

Шуласны тай: выль керкаыд пӧ радейтӧ морт лов босьтны. Сідзи и налӧн лои. Стрӧпилӧ лэптігӧн зэралыштӧ вӧлі. Айка вильдіс, усис вылысянь да доймис. Кузь тӧвбыд сэсся керкаысь прамӧя эз петавлы, пыр висьӧдчис. А тулыснас, лым сылігӧн, хромка гудӧк шы улӧ революционнӧй сьыланкывъяс сьыліг-оллялігтыр, колльӧдісны дзебанінӧдзыс, гуалісны, гӧрд кодзула пу памятник сувтӧдісны гу вылас. Айкаыс Сандралӧн эз эськӧ вӧв коммунист, но ачыс ловъя дырйиыс на эз тшӧкты попӧн колльӧдны. Ог пӧ радейт кузь юрсиаяссӧ, нинӧм наысь. Кӧть эськӧ ыджыд грамота сылӧн эз вӧв, но мортыс дыркодь ветлӧма германскӧй вылын, сэсся гражданскӧй война дырйи красноармеецавлӧма и быдтор. Кыдз шуласны, ветлӧм-мунӧм морт, выльланьӧ пыр кыссис дай Петрасӧ тшӧтш сэтчӧ чуйдӧдіс-велӧдіс. Сандра ёна жалитіс айкасӧ, зэв на колана морт вӧлі, Даньӧ Семӧӧн шулісны.

Мамыс Сандралӧн, Мелень Марья, тайӧ кадӧ оліс нин мӧд сиктын, бокӧ мунӧм ичӧтджык ныв Наталь ордын. А Сандраяс ордын оліс Петралӧн мамыс, Марпа. Верӧсыс сылӧн кор кувсис, Марпалы гажтӧм лои ӧткӧнтӧ овны да локтіс Петра ордӧ, ичӧт Ӧлекансӧ сылысь видзны. Ӧлеканлы сэки арӧсыс на эз вӧв, зэв визув да сюсь кага быдмис. Бӧрднытӧ радейтіс жӧ. Рузумыс кӧ ва — арӧстас керка тырӧн да небось пельтӧмыс кылас.

Энькаыс вылӧ Сандра эз элясьлы, позьӧ вӧлі сыкӧд овны: Марпа эз лэптысьлы, эз ыждавлы моньыс вылын, радейтіс сылысь челядьсӧ. Дерт, ӧтлаад олігӧн пӧ и кык гырнич таркмунлӧны. Гашкӧ, и на костын сэтшӧмыс овлывліс, но шоча, зэв шоча. Йӧзыс эз и казявлыны, мед эськӧ коркӧ найӧ лёк ног увгисны либӧ пинясисны. Энькасӧ Сандра первойсянь кутіс шуны мамӧн, эз кедзовт, эз мукӧд ног ӧбидит. А энькаыс бара жӧ ыдждӧдліс моньсӧ син водзас и син сайын Сашукӧн. Шуны кӧ нин сідзи, регыд и велалісны найӧ ӧта-мӧд дорас, бур ног олісны. Марпа важӧн жӧ нин абу ловъя, югыдін да шоныдін сылы. Шань пиӧс чужтіс да быдтіс, сӧмын тай эз жӧ удайтчы Петралӧн олӧмыс, кадысь водз помасис...

Мӧвпъясыс Сандралӧн Петра гӧгӧр нин бергалӧны. Ставыс син водзас, быттьӧ тӧрыт на и вӧлӧма.

...Сійӧ арыс вӧлі таво кодься кымын жӧ кос да кӧдзыд. Петра мунӧмсянь вель ыджыд кад колис, пӧра нин вӧлі сылы бӧр воны гортас вӧрысь. Сандра виччысис, а сійӧ век абу. Коркӧ рытгорув Сандра петавліс лавкаӧ чай-сакар ньӧбыштны, кыліс бабаяслысь сёрни:

— Сьӧдшор Габӧ пӧ локтӧма вӧрысь, уна и прӧмыс кыйӧма: йӧра яй, сьӧла да дозмӧр кыскӧма нарт тыр.

Тайӧ юӧрыс сьӧлӧмас кучкис Сандралы. Войбыд сэсся прамӧя эз узь, пыр майшасис: Габӧ локтӧма, а Петра век абу?

Тӧлакодь вӧлі ывлаыс да быд таркнитӧмысь садьмыліс, вольпасяс пуксьӧмӧн сюся кывзысис, оз-ӧ кывны верӧсыслӧн кок шыясыс. Сылы кажитчис, быттьӧ неминуча-шог кытшласьӧ керканыс гӧгӧр, корсьӧ пыранін да оз куж восьтыны игансӧ. Ӧтчыд мыйкӧ чорыдакодь кылӧ таркмуніс, ыджыд тыра мӧскыс ли, мый ли картааныс вӧрзьӧдчыліс. Марпа весиг садьмыліс да ун йывсьыс гораа шӧпкӧдыштіс вомгорулас:

Шыр молитва, рака крест!

Шыр молитва, рака крест...

Сандра чеччис водза-водз, ломтіс пач, ид нянь лӧсьӧдчис пӧжавны. Ачыс пыр ӧтитор йылысь мӧвпалӧ: век на тай нӧ Петраыс абу?

Пӧкрӧв бӧрын, вӧралысьяс кор кутісны мунавны вӧрӧ, Петра вӧзйысис удж вывсьыс да тшӧтш жӧ кайис чӧстуясьны. Вежыс сылӧн петіс лолалыштны чӧскыд вӧр-ва сынӧдӧн, да и гортсаяссӧ окота вӧлі чӧсмӧдыштны вӧрса кыйдӧсӧн. Сьӧла-тарыд пӧ арнад госа, чӧскыд яйыс. Эз дыр кӧсйы ветлыны, а со, век абу. Сельсӧветын юасисны нин, кор пӧ локтас.

Пӧрысь Марпа кор чеччис да локтіс пач дорын отсасьны, Сандра шуис сылы:

— Мамӧ, тӧдан мый? Ме ӧд вӧрӧ кӧсъя кайлыны.

— Вӧрӧ? Петра дорӧ али мый?

— Сы дорӧ. Бур ногӧн кӧ — сылы важӧн локтан кад. Сьӧлӧм войбыд ёнтіс: эз-ӧ мыйкӧ ло сыкӧд?

— Чӧв, чӧв, нылӧ! Мый нӧ вермис лоны сыкӧд, бласлӧ-кристос? — зілис такӧдны моньсӧ Марпа, кӧть эськӧ син сертиыс тыдалӧ вӧлі — ачыс тшӧтш жӧ гусьӧник майшасьӧ, оз-оз да ӧшиньӧ и видзӧдлас.

— Вӧрад быдторйыс вермас лоны, мамӧ. Нянь пӧжала да ме мӧдӧдча сэсся. Тэ горт олышт метӧг.

— Ӧлеканыд кӧ нёнясьны кутас корны? — тӧждысьӧмӧн сёрнитіс энькаыс. Кӧзяиныс кувсьӧм бӧрын сійӧ синлы тыдавмӧн вежсис: пӧрысьмис, укшальмис, мышкыртчыштӧмӧн кутіс ветлӧдлыны, тшайподъяснас чушкыны. Сэсся шоныд чышъянӧн тӧбсис, пыр быттьӧ кынмис. Но эз на ёна лябзьы, челядьтӧ вермис на дӧзьӧритны. Позьӧ вӧлі сыкӧд кольны челядьсӧ. Сэсся ӧд эз жӧ дыр кежлӧ лӧсьӧдчы ветлыны Сандра.

— Мӧс сюрыс тай эм, мед сэсся велӧдчӧ мӧс йӧв сёйны! — вочавидзис сылы Сандра. — Ветла, видзӧдла, мый Петракӧд. Гашкӧ, висьмис да? Колӧкӧ, оз вермы локнысӧ?

— Ветлы, мый сэсся. Эн шогсьы, челядьтӧ видза ӧд, верма на да. А эн жӧ быттьӧ дыр ветлы, регыдджык лок. Туйсӧ тӧдан? Он вош, Сашук? Асьтӧ оз ковмы корсьны миянлы?

— Оз жӧ! Петракӧд кык ар пом вӧравлі Бадьёль йылад. Тӧда мунан и локтан туй. И вӧр керканымӧс аддза: Кузь нырдын, ёль бокын. Некытчӧ сэні вошнысӧ — ёльыс ӧти.

— Мый нӧ босьтан сьӧрсьыд?

— Со, пӧсь нянь пӧжала. Сэсся пищаль, чер. Нарт тай лӧскын куйлӧ, сійӧс босьта. Гашкӧ, прӧмыссӧ ковмас вайны. Выль лым кузяыс кокниа мунас нартыс, абу на джуджыд сійӧ.

— Ветлы вай, ветлы! — сьӧлӧм сетіс Марпа.

Пӧжассьӧм бӧрын Сандра шоныд гачасис, дукӧс вылас пелькиник лаз пасьталіс, вӧралан кӧм кӧмаліс, кокньыдикӧс да шоныдӧс; босьтіс айкаыслысь ружье, патронъяс, вӧлӧга тыра ноптор, окаліс челядьсӧ, тшӧктіс кывзысьны баблысь, не вильшасьны, кӧсйысис налы кӧч гӧснеч вайны вӧрысь — и петіс керкаысь. Сэки сійӧ эз на тӧд, мый сійӧс виччысьӧ водзын.

Асылыс пуксис югыд да ыркыд, нинӧм эз тунав лёктор. Мӧдарӧ на, сьӧлӧм вылас Сандралӧн вӧлі личыд, чайтіс — регыд аддзысяс верӧсыскӧд. Гажыс ёна нин бырис сыысь Сандралӧн.

Восьлалӧ Сандра тэрыб кокнас, кыскӧ кокньыдик нарт. Керка бӧрад любӧ арся ывланас нимкодясьны, лолавны чӧскыд сынӧдсӧ, тальны вӧр туй вылысь кок улын рудзмуныштан выль лымсӧ.

Вӧрсьыд Сандра оз пов. Коми мортыдлы вӧр-ва матушкаыд горт кодь жӧ, вердан вердысьыс пӧ тай шуласны. Радейтӧ Сандра вӧртӧ. Дедъяссяньыс на вирас, тыдалӧ, пырӧма сылы тайӧ радейтӧмыс. Найӧ ӧд вӧр помысь и овлӧмаӧсь, сэтысь кынӧмпӧт перйылӧмаӧсь. Вӧрыс пасьтӧдліс и кӧмӧдліс, зэрысь видзліс и шонтыліс кӧдзыдъяс дырйи. Ноддятӧ кӧ вӧчан — тӧлын, медся кӧдзыд дырйиыс, он кынмы...

Сандра вель ылӧ восьлаліс нин вӧлӧстьысь, воис кыддза раскӧ. Выль лымйӧн шебрасьӧм раскын аслысног кыпыд. Вӧсни кока еджыд кыдз пуяс эз дзескӧдны мӧда-мӧдсӧ, а сулалісны бур чой-вокъяс моз, ки на ки кутчысьӧмаӧсь, быттьӧ кругӧн йӧктыны лӧсьӧдчисны.

Со ыджыд кыдз вылын, кодлӧн увъясыс паськыда да мичаа шевгысьӧмаӧсь быд бокӧ, чирзӧны жоньяс. Сандра весиг сувтовкерис видзӧдыштны. Бур здук нимкодясис-видзӧдіс посни лэбачьяслӧн ноксьӧм вылӧ. Жбыръялӧны увйысь увйӧ, мыйкӧ аслысног тёльӧдчӧны-висьталӧны. Налӧн тшӧтш жӧ тай кутшӧмкӧ асланыс олӧм, асланыс ноксьӧм.

Со, ай жоньяс. Морӧсныс би кодь гӧрд, сьӧд шапкааӧсь, вӧччӧмаӧсь, быттьӧ свадьба кежлӧ жӧникъяс. А со и эньясныс. Налӧн паськӧмныс абу сэтшӧм югыдгӧрд сера, но мича жӧ — ставнас кельыдруд. Эньясыс пелькджыкӧсь, посньыдджыкӧсь. Гашкӧ, и тшапджыкӧсь. Гӧрд морӧса айясыс тай ёнджыка на гӧгӧр бергалӧны, налы бӧжнаныс тіркӧдӧны, налысь веж петкӧдлӧны асланыс удаллуннаныс. И со жӧ ӧд: быдӧнлӧн аслас пӧв. Серамтӧ петкӧдласны...

Сандралы усис дум вылас, кыдзи Петра коркӧ сералӧмӧн вӧлі висьталӧ на йылысь Гришуклы: со пӧ тай пелысь пу вылас локтӧмаӧсь да пукалӧны Тима Закар да Закар Ӧдя. Тшыглуныд вӧтлӧма вӧрсьыд найӧс. А Гриша чиктылӧ серамысла, мыйла нӧ пӧ сідзи шуӧны жоньяссӧ? Да сыла пӧ, шуӧ Петра, катыд помын олӧны гозъя Тима Закар да Закар Ӧдя. Пыр зыксьӧны да увгӧны. Закар Ӧдяыс сямтӧм баба, оз и дугдывлы пинясьӧмысь, пыр мыйыськӧ мужиксӧ видӧ. Энь жоньясыс сэтшӧмӧсь жӧ, пыр чирзӧны, абу кӧ на ног.

Сандралӧн нюмыс петіс, аддзис да, кыдзи эн жонь кӧсйис быттьӧ кокыштны айсӧ, вомсӧ паськӧдӧмӧн весиг ырыштчыліс. Мӧдыс тай ӧдйӧ и весасис, мӧд ув вылӧ лэбзис, сэсянь кутіс видзӧдны аслас тшап пӧлыс вылӧ.

Но Сандралӧн аслас мог, некор сылы дыр нимкодясьны тайӧ кыдз дорын. Водзӧ воськовтӧмкӧд тшӧтш жоньяс жбыр лэбзисны ыджыд чукӧрӧн мукӧд пуяс вылӧ.

Арся вӧр абу тыртӧм. Сійӧ олӧ аслас олӧмӧн, сӧмын куж аддзыны да гӧгӧрвоны сійӧс. Лым вылас со мыйта быдсяма кок туйыс паныдасьлӧ: урлӧн, кӧчлӧн, байдӧглӧн...

Зумыш козъя вӧрын Сандралы усины син улас виж морӧса уркайяс. Мыйла найӧс комияс шулӧмаӧсь уркайясӧн? Дерт жӧ сы вӧсна, мый тайӧ посни вӧрса лэбачьясыс и уръяс радейтӧны ӧтитор: коль килльыны. А таво колля во, со тай мыйта пуяс вылас ӧшалӧ колльыс, сярвидзӧ быдлаын. Уркайяс тӧвбыд лоӧны пӧтӧсь, оз лэбзьыны татысь некытчӧ. Сідзкӧ и ура во таво.

Сандралы бара усис дум вылас, кыдзи вӧр керкаын Петра висьтавліс рытъясын зверь-пӧтка олӧм йылысь и тайӧ, со, уркайяс олӧм йылысь. Вот дивӧыд, быдтысьӧны найӧ тӧвнас, сьӧд вӧр шӧрын! Ывлаын швачкакылӧ веж мороз, а энь уркай пукалӧ кольк вылын, пӧжӧ. Кык вежон чӧж места вывсьыс оз вӧрзьӧдчыв, ӧд муртса кӧть эновтан, кольк пытшкад куласны пияныд. Айыс пыр тӧждысьӧ, вердӧ гӧтырсӧ, сэсся весиг и пиянсӧ, кор чужасны, вердӧ. Со ӧд кутшӧм бур бать, а пев пом ыджда ачыс и эм.

Сандра нюммуныштліс татчӧ: сылӧн Петра тшӧтш жӧ зэв радейтӧ челядьсӧ. Радейтӧ и Сандраӧс. Налӧн тайӧ кыкнанладорсяньыс ӧткодь пӧсь. Сідзи тай сьӧлӧмъясныс лӧсялӧны, сідзи сиӧма, тыдалӧ, налы радейтны ӧта-мӧдсӧ. А Сандралы таысь ыджыд шудыс оз и ков...

4

Мудзис, пӧсяліс вӧрті мунігӧн Сандра, чышъянсӧ быдӧн разьышталіс, личӧдыштіс и. Мудзис не сэтшӧма нартсӧ вӧр туйӧд кыскӧмысь, кутшӧма ловнас мудзис. Сьӧлӧмыс пыр майшасис да поліс, мый жӧ сійӧс виччысьӧ водзын? А, гашкӧ, со, эсійӧ нӧрыссӧ вуджас да паныдасяс Петра? Гортас лэччӧ ыджыд нопъя, жив-здоров... Чӧвлы, коді нӧ эсійӧ пу улас нюжӧдчӧма куйлӧ? Абу-ӧ сылӧн Петраыс? Дзик тай нӧ кулӧм морт кодь?..

Котӧртлас, видзӧдлас — важ сісь колода куйлӧ. Бара личмуныштлас сьӧлӧмыс выль туй чукыльӧдз.

Вӧр керка дорӧ Сандра матыстчис рытъявыв нин. Ывлаыс тӧдчымӧн вежсис, еджгов сорса кымӧръяс улӧджык быттьӧ лэччыштісны юр весьтӧ, гажтӧмджык да пемыдджык лои гӧгӧр. Сандра кутіс тэрмасьны, кӧсйис ӧдйӧджык аддзыны дыр виччысянтор. Петіс вӧрысь керкадорса эрд вылӧ да тан сувтіс.

Со тай сійӧ, вӧр керка-матушкаыс! Эз ылав, эз вош Сандра, аддзис майбырӧс. Век на важкодьыс: ичӧтик, пелькиник, ӧтарӧ пӧката юра, ӧшиня и ӧдзӧса. Зэв гӧрд пелысь ноша ӧшалӧ стенас. Мышкас моз тшамъя сулалӧ. Тайӧ налӧн вӧр керканыс.

Сьӧлӧм тіпиктӧмӧн Сандра сулаліс, видзӧдіс да виччысис, оз-ӧ уськӧдчы сылы паныд Буско понныс. Гажаа увтчӧмнас сійӧ век юӧртлывлӧ кӧзяиныслы гӧтырыс локтӧм йылысь.

Но некод Сандралы паныд эз уськӧдчы. Чӧв-лӧнь сулалӧ вӧр керка, некутшӧм тшын оз везъясь ни, некутшӧм кок туй абу. Выль лымйыс сы гӧгӧр еджыд горт выв дӧра кодь вольсыштчӧма: шыльыд, кӧдзыд, гажтӧм.

Ыркмуніс сьӧлӧмыс Сандралӧн. Мый тайӧ? Али нӧ эз на лок вӧрсьыс Петра?

Мудзӧм ань котӧрӧн локтіс керка дорӧ, сувтовкерис, кывзысьыштіс, ещӧ на гӧгӧрпӧв нуӧдіс синнас, вештіс пыкӧд да восьтіс ӧдзӧссӧ.

Дойман сьӧлӧмӧн воськовтіс порог вомӧн Сандра.

Керкаын шы ни гу. Куш. Некод абу...

— Петра! — негораа чукӧстіс Сандра да эз тӧд ассьыс гӧлӧссӧ. Кодкӧ быттьӧ мӧд шуис, а эз сійӧ, эз ачыс.

Керка пытшкӧ поздысьӧма рытъя рӧмыдыс, но неыджыд ӧшиньӧд пырыштӧ на ывла югыдыс, бура на позьӧ аддзыны.

Веськыд пельӧсын пызантор. Шуйгавылас узьлан нар. Ырснитліс-воськовтліс сы дорӧ Сандра бурджыка видзӧдлыны: оз-ӧ сэн куйлы Петра? Копыртчыліс, увдорсӧ тывйыштліс синнас, весиг кималасӧн видласьыштіс, быттьӧ эз быдса мортӧс корсь, а кепысь ли кутшӧмкӧ сэтшӧм ичӧттор.

Дивӧ тай, сё дивӧ! Абу! Куш. Сандра век на эз верит да выльысь гӧгӧр видласис. Вӧр керка пытшкӧс ичӧтик: нёль воськов ӧтарногыс, сы мында жӧ мӧдарног. Дзебсьыны некытчӧ. Да и мыйла Петра кутас дзебсясьны?..

Вӧлӧма эськӧ Петра. Неважӧн на и вӧлӧма. Пызан вылас сюмӧд чуманын пув, сов доз. Керкаысь петігӧн чӧсмасьӧма, тыдалӧ, пувнас.

Сандра видліс пувсӧ: чӧскыд, сьӧдгӧрд, небыд арся пув. Татшӧм гырысь да мича пувйыс быдмӧ Кузь нырд нӧрысын, шонді инманінын, улис нитшкаинын. Пувйыд радейтӧ ва и шонді. Тайӧ местасӧ тӧдӧ Сандра, ачыс вотчывліс сэні.

Но кӧні ачыс кӧзяиныс?

Сулалыштіс Сандра гор дорын, кисӧ пуктыліс изъясыс вылӧ: кӧдзалӧмаӧсь. Ыркалӧма керка, кӧдзалӧма и гор — некымын лун нин абу ломтылӧмаӧсь сійӧс. А пескыс ӧдзӧс дорын дась куйлӧ. Абу дышӧдчӧма Петра, дасьтылӧма пессӧ тырмымӧн керкаас и ывлаын неыджыд чипасын. Прамӧй вӧралысь заппестӧгыд оз ов. Дедъяссянь на сідзи вӧралысьясыдлӧн лӧсьӧдӧма: локтас вӧрысь ачыс ли, кодкӧ мӧд ли, мудзӧма, кӧтасьӧма. Ломтас гор тыр кос пес, шонтысяс, косьтысяс, и бара ён да збой.

Медводдза шогсӧ сьӧлӧм пырыс нуӧдӧм бӧрын Сандра сайкалыштіс да копыртчыліс порог дорсянь керкаыслы, вӧзйысис:

— Керка-матушка, лэдз жӧ менӧ шойччыштны! — Тадзи быд вӧралысь вӧчӧ. Дедъяссянь жӧ сідзи лӧсьӧдӧма.

Та бӧрын Сандра петавліс да пыртіс ноп, ружье, пуктіс нар вылӧ, пӧрччис лузансӧ да пуксис кыз чурка пом вылӧ керкаас. Дзикӧдз лигышмуніс, быттьӧ лыяссӧ перъялісны.

Мый вӧчны? Петны корсьны вӧрысь Петраӧс, али мый? Гашкӧ, ачыс на локтас да? Вӧралысьясыд ӧд мукӧд дырйи вель сёрӧн локтӧны вӧрысь. Петралӧн лэч туй, нальк туй да чӧс туй лӧсьӧдӧма. Ставсӧ кӧ ӧти лунӧн кытшовтны, он и удит на. А, гашкӧ, кутшӧмкӧ зверӧс вӧтӧдны муніс понйыскӧд? Тулан зэв кужӧ кок туйсӧ дзеблавны. А йӧра бӧрся мукӧд вӧралысьыс лун кык-куим вӧтлысьӧ, кытчӧдз оз су. Но Петра оз кут йӧраӧс кыйны, абу сэтшӧм сійӧ. Ньӧтчыд на эз ошйысьлы йӧраӧс лыйӧмӧн, зэв пӧ ыджыд да мича, да жаль пӧ. Мед котралӧны, сытӧг мукӧд кыйдӧсыс тырмас миянлы.

Сэк кості дзикӧдз рӧмдіс. Мунны ылӧ вӧрӧ ӧні кутшӧм тӧлк? Бурджык тані виччысьлыны. Гашкӧ, кӧнкӧ матын нин локтӧ Петра. Друг да понйыс увтыштас ывлаын? Петра ӧд абу ӧтнас, сыкӧд тшӧтш Буско. Ок, эськӧ! Друг кӧ ӧні кыліс понлӧн гора увтыштӧмыс, сэсся Петралӧн гӧлӧсыс:

— Буско! Мый тэ, сё мор! Кодӧс увтан? Ноко видлам, коді сэні...

Петра радейтіс понсӧ. Мый ачыс сёйӧ, сійӧс и понйыслы сетӧ. Морткӧд моз сёрнитӧ сыкӧд. Сюсь понйыд ставсӧ гӧгӧрвоӧ, сӧмын висьтавны оз куж-а. Пон Петраӧс оз выдайт, быд зверысь видзас.

Сандра лов шы пыкӧмӧн кывзысис, оз-ӧ друг кыв понлӧн увтчӧм либӧ морт кок шы. Ӧдзӧссӧ пыригас эз пӧдлав да пыр на гув восьса оліс. Эськӧ кутшӧм нимкодя уськӧдчис верӧсыслы паныд Сандра, ляскысис ён морӧс бердас, медмуса кывъяссӧ кутіс сылы шуавны!

Но гӧгӧр вӧлі чӧв...

Мыйкӧ дыра кокъяссӧ шойччӧдыштіс Сандра да бӧр петіс ывлаӧ, горӧдіс:

— Петра-а!

Сылӧн горӧдӧмыс вошис пуяс шувгӧм шыӧ. Весиг йӧлӧга эз шыасьлы.

Сандра шога нуӧдіс гӧгӧр синсӧ.

Этайӧ вӧр керкасӧ найӧ асьныс, гозъя, тшуплісны Петракӧд. Пач гор тэчны изъяссӧ катлісны ёль дорысь. Со тай ёльыс визувтӧ. Кызь воськов кыр горув лэччыштан и гумлав сюмӧд чибльӧгӧн васӧ. Ёльыс визув, изъя, ваыс на вывті чеччалӧмӧн котӧртӧ. Мыйта колӧ чукӧрт изсӧ сэтысь.

Петра кужліс бӧрйыны гор тэчан изсӧ. Кутшӧмсюрӧ изйыд оз на и шогмы, кольмӧдны кутас. Налӧн чукӧртӧм изъяс ньӧти абу курыдӧсь. Ломтан гор тыр пес, шоныдыс паськалас быд пельӧсӧ, керка ӧдйӧ и шоналас. Ломтысигӧн тшыныс восьтӧм ӧдзӧсӧд петӧ. А кор пескыс кыз ӧгырӧ усьӧ, ӧдзӧссӧ тупкан, колян сӧмын восьсӧн тшын петан розь, сэсся кӧть кушӧдз пӧрччысь. Сэтшӧм шоныд да лӧсьыд налӧн керканыс. Найӧ, гозъя, кымынкӧ ар пом олісны тані, чӧстуясисны, вотчисны...

Сэки найӧ томӧсь да ёнӧсь вӧліны. Петра вӧраліс, лэчкӧн да чӧскӧн кыйис-виис сьӧла, тар, дозмӧр. Кӧчтӧ кыйліс капканӧн и петляӧн. А Сандра вотіс пув, сэтӧр, тшак, льӧм косьтіс. Тӧвнад кос льӧмсӧ изан да кутшӧм чӧскыд ляз позьӧ пуны. Лӧсьыд вӧлі налы. Кыкнад ньӧти абу гажтӧм, кӧть и сьӧд вӧр шӧрын.

Мукӧд дырйи войнас буксӧны сюзьяс, либӧ му вӧран тӧв куснялӧ ёль бокысь ньывъяс да козъяс. Сандра топӧдчас Петра бердӧ да ставыс веськодь. Сыкӧд сійӧ некор нинӧмысь эз повлы. Челядь вӧсна шог эз жӧ вӧв. Найӧ быдмисны, олісны энька-айкакӧд, ставыс вӧлі бур. Сандра сэки и думыштны эз кужлы, кутшӧм ыджыд шог найӧс виччысьӧ водзын...

— Ок, Петра, Петра! Кытысь нӧ ме тэнӧ кута корсьны? — шога шуыштіс Сандра, эз и тӧдлы, кыдзи синваыс молльӧн кутіс лэччыны чужӧм кузяыс.

Бӧрд кӧть сэсся, ыджыд ырӧн горзы, тӧлкыс сыысь этша. Мыйкӧ колӧ вӧчны!

Сандра пыраліс ружьеысла керкаӧ, зарадитіс патронӧн, сэсся ёль нӧрыссянь, медся джуджыдінсяньыс, шков лыйис вылӧ. Гашкӧ пӧ, Петра кывлас да петас лыйӧм шыас; вошӧма кӧ, локтас ли, мый ли.

Сандра ветлӧдлыштіс керка дорті, шемӧс кывзысис. Но арся вӧр важ моз зумыша чӧв оліс. Ни морт гӧлӧс шы, ни понлӧн увтыштӧм эз кыв, кӧть кутшӧм сюся эз кывзысь Сандра.

А парма весьтӧ пыр улӧджык лэдзис сьӧд вонсӧ вой. Эз нин кутны прамӧя тыдавны торъя пуяс. Гӧгӧр водалісны сьӧд вуджӧръяс. Кытчӧ мунан пемыднас? Кималасӧн али кыдзи ветлӧдлыны пуяс костас? Кытысь ӧні аддзан Петраӧс? Тӧдан кӧ эськӧ кӧні сійӧ, дерт, он кут тан виччысьны, пыр и котӧртан. Да ӧд кытчӧ котӧртнысӧ?..

Мудзӧма, лунтыр сёйтӧм, кытшласис ёль пӧлӧнті Сандра, шога мӧвпаліс, горзіс гӧлӧс быртӧдз, бӧр локтіс вӧр керка дорӧ. Сэки син улас усис тшамъя. Кыдзи нӧ эз гӧгӧрво видзӧдлыны сэтчӧ?

«Часлы, видлам, мый сэні!» — думыштіс Сандра, локтіс сы дорӧ да увдорсяньыс вештыштіс пӧвсӧ, юрсӧ сюйліс розяс, видзӧдліс пытшкас. Пемыд нин, но позьӧ на аддзыны: лӧсьыда идралӧмӧн сэні куйлӧны сьӧлаяс, дозмӧръяс, таръяс. Ён ноп тыр лоӧ. Эмӧсь и кӧч тушаяс, кульӧма и быдӧн. «Абу тай дышӧдчӧма Петра, ёна кыйсьӧма, сӧмын кӧні ачыс сійӧ?» — шогсьӧмӧн мӧвпаліс Сандра.

Сэсся босьтіс кык сьӧла, муніс да ломтіс пач, куштіс пӧткаяссӧ да пӧртйын пуис. Пач ваймӧм бӧрын, кор кыз тшыныс петіс, тупкис ӧдзӧс, пӧрччис лузансӧ, кӧтасьӧм дукӧс, дышиника панясьыштіс пызан дорӧ пуксьӧмӧн. Сьӧла шыд вӧлі чӧскыд, но вомас сылы сёяныс эз пыр. Кымыныськӧ паньыштіс и эновтіс. Мӧд думӧн ӧні сійӧ оліс.

Важӧн нин и ӧгыръяс чусмисны горйын, и шыд кӧдзаліс, а сійӧ пыр на пукалӧ пызан дорын, узьӧ нисьӧ олӧ, кывзысьӧ, оз-ӧ кывны ывлаын кок шыяс.

Дерт, эськӧ надея вӧлі зэв ичӧт, но Сандра век на кутшӧмкӧ чудӧ виччысис: а друг да ачыс Петра таркнитас ӧдзӧсӧ?! Сылы дась ломтӧма пач и быдтор, вот эськӧ локтас кӧ ӧні, шонтысяс!

Некымынысь нин вугыр дзӧр босьтліс мудзӧм Сандраӧс. Оз и казявлы ачыс, кыдзи юрыс копыртчӧ пызан весьтӧдз, унмыс личкӧ.

Ун йывсьыс ӧтчыд сылы кыліс, быттьӧ кодкӧ ывлаын шарӧдчӧ, лызьсӧ пӧрччӧ, кок пыркӧдӧ. Сандра черӧбтіс, сувтіс да чепӧсйис ӧдзӧс дорӧ, гурйыв восьтіс. Сьӧлӧмыс аслас сювтчӧ: нимкодь и, долыд и, страк...

— Петра, тэ?..

Вӧлӧмкӧ, тӧв шарӧдчӧ. Некод нинӧм...

Сулаліс Сандра, кытчӧдз йирмӧг эз босьт. Бӧр пырис да пӧдлаліс ӧдзӧс, пуксис пызан дорӧ, сідзи кутіс виччысьны, кор помасяс вой, кор югдыны заводитас ывлаын...

— ...Сашук! Тэ нӧ мый тані вӧчан? — друг, кылӧ, кодкӧ чукӧстіс Сандраӧс.

— Петра! — нимкодя артмис Сандралӧн, чеччис да уськӧдчис верӧсыслы паныд. — Тэнӧ ме виччыся, тэнӧ! Кор нӧ тэ пырин? Эг тай нӧ и кывлы?

— Эн тай, сэтшӧм чӧскыда вугыртӧмыд! — шешъялӧ Петра, вомыс весьт оз топав.

— Вай зіля пӧрччысь, донукӧй! Ой, кутшӧма тэ чуткасян! Тошсялӧмыд да вӧрса кодь лоӧмыд! — любӧысла сералӧ Сандра.

— Нинӧм! Тӧдін кӧ и бур. А тэнад вом доръясыд, Сашук, важ кодь чӧскыдӧсь, дзик жӧ быттьӧ намыр роз курччыштан! — тшӧтш жӧ сералӧ Петра. Ачыс кутлыштӧ да кутлыштӧ, гажыс ӧкаяннӧйлӧн бырӧма.

— Дугды вай, эн из нинӧм абусӧ! — кинас вомсӧ сылысь тупкышталӧ Сандра. Эн пӧ тэрмась, йӧюк, зэв пӧ тай тэрыб кылан. — Пӧрччысь вай, личӧдчы, ме тэныд сьӧла шыд пуи. Сюмаліс, кӧнкӧ, кынӧмыд? Эта дыра он лок. Кӧні нӧ ветлін?

— Бадьёль йылӧдз талун кайлі, налькъяс да лэчьяс чукӧрталі. Гортӧ лӧсьӧдча лэччыны сэсся. Виччысьӧны пӧди сельсӧветын?

— Виччысьӧны. Гортӧ волісны нин юасьны, кор пӧ локтас, — верӧсыслы пӧрччысьны отсалігмоз сёрнитіс Сандра. Пачысь кыскис шыд тыра пӧрт, вайис пызан вылӧ. Ид нянь сы дорӧ матӧджык вештыштіс. — Сёй ид няньсӧ, ачым пӧжалі. Талун водз-водз чеччи, пӧжаси да ӧдйӧджык татчӧ. Дыр эн кут локны да, гажтӧм босьтіс. Час, мися, кайла да видзӧдла, мый вӧчан тані.

— Локтін кӧ и бур. Челядьыд кутшӧма олӧны?

— Олӧны. Папсьыныс гажтӧмчӧны, кӧч гӧснеч виччысьӧны. Мамыдкӧд найӧс коли, оласны кымынкӧ лунтӧ.

— Оласны, дерт...

Найӧ панясьӧны да сёрнитӧны, быттьӧ абу и янсавлӧмаӧсь. Сандралӧн вом тырыс нюм, бара ӧтлаынӧсь да.

Но мый тайӧ? Сандра сюсьджыка видзӧдліс паныдӧн пукалысь вылӧ да шензьыштіс думсьыс: мыйкӧ тай нӧ Петраыс сылӧн абу ас кодьыс и пом! Каститчӧ али мый нӧ, чурки-буди?

— Мыйкӧ тай ёна кутін видзӧдны ме вылӧ? — юаліс паныдӧн пукалысьыс.

— Видзӧда, кыдзи тэ панясян... шуйга кинад... Мыйла нӧ шуйгаӧн, а он веськыдӧн, прамӧй йӧз моз?

Паныдӧн пукалысь нюммуніс-керис, сэсся шуис:

— Ак пӧ! Казялін жӧ!.. Ме ӧд абу сійӧ, кодӧс тэ чайтан.

— Абу сійӧ?

— Абу.

— А... коді эськӧ тэ? — чуймис Сандра.

— Орт.

— Орт? — горӧдсис Сандралӧн. — Кутшӧм орт?

— Петраыдлӧн... Зэв нин ёна гажтӧмалан да волі видзӧдлыны тэнӧ.

— Кӧні нӧ ачыс? Кӧні менам Петраыс? — кевмысьӧмӧн сыланьӧ нюжӧдіс кисӧ Сандра. — Висьтав ен могысьӧн, кӧні сійӧ, кӧні?

Орт нинӧм эз шу, грым-йирккерис и вошис син водзысь, быттьӧ сыліс.

— Ойя жӧ да ойя! — чарӧстіс Сандра да... садьмис.

5

Садьмис Сандра, видзӧдӧ: ӧтнасӧн вӧр керка пытшкын, некод сэсся абу. Дзоляник ӧшинь пыр муртса лӧз тӧдчыштӧ, югдыны кӧсйӧ.

Пызан вылын тӧрытъя шыдыс, ид нянь, пань, сюмӧд, сов доз. Мудзӧм бӧрад сідзи и унмовссьӧма сылӧн, нинӧм эз ло идралӧма пызан вылысь. А джоджын, кок дорас, пу тасьті туплясьӧ, усьӧма пызан вывсьыс. Ун йывсьыс, тыдалӧ, ачыс Сандра тӧдлытӧгыс тойыштӧма гырддзаӧн. Кыдзи эськӧ сэсся сійӧ джоджас лои? Эз жӧ ӧд эсійӧ, коді тай каститчыліс сылы, уськӧд?

Вежӧрнас Сандра гӧгӧрвоис — некутшӧм орт ни нинӧм сэтшӧмыс абу, прӧстӧй сӧрӧм тайӧ. Петра век шулывліс сылы:

— Эн пов, Сашук! Ен ни чӧрт абу, ставыс мойдъяс тайӧ!

Вежӧрнас кӧть и гӧгӧрвоис Сандра, но сьӧлӧм вылас век жӧ эз вӧв бур. Вӧралысьяс уна быдсяматорсӧ висьтавлӧны, мый налы вӧр керкаясын каститчылӧ.

Важ комиясыд сьӧд вӧр шӧрын олігад быдторйысь повлӧмаӧсь: гым, чард, бушков, шер, лым — ставыс повзьӧдлӧ. Быдлаысь чайтлӧмаӧсь омӧльӧс, вежӧмӧс, вӧрсаӧс да васаӧс. Кульяс пӧ — васалӧн челядь. А вӧрсалӧн гӧтырыс — мисьтӧм лёк ёма. Йӧла пӧ дзебсясьӧ вӧрын, некод на сійӧс абу аддзылӧма, кутшӧми и эм ачыс, а эльтчыны радейтӧ. Вӧрад олігад важ йӧзыс пуяслы пӧ и юрбитлӧмаӧсь. А став зверсьыс медся пыдди пуктылӧмаӧсь ошкӧс. Прӧста ӧд и ӧні на оз шуны: ош кодь пӧ лёк, либӧ ош кодь пӧ ён. Ошсьыд ёна повлӧмаӧсь. Ошкыс пӧ сійӧ вӧрса мортыс и эм. Висьталӧны, эмӧсь пӧ сэтшӧм тунъяс — морттӧ вермӧны ошкӧ керны. Прамӧй вӧралысьыд виас оштӧ, прӧща сылысь корӧ, пасьсӧ пӧрччӧм бӧрын перйӧ сьӧлӧмсӧ да пуртӧн кресталӧ-вундӧ. Мӧд ногтӧ пӧ ошкыс вермас тунӧ пӧртсьыны да аслыд жӧ лёк керны.

Унатор висьталӧны важ йӧзыд, быдсямасӧ мойдласны.

Ставыс тайӧ Сандралы усис дум вылас, кор кутіс лӧсьӧдчыны петны вӧрӧ корсьны Петраӧс. Пач ломтыны да шыд шонтыны сійӧ эз нин кут, сідз панялыштіс тӧрытъя шыд пыдӧссӧ ид нянь сорӧн, кад не воштыны медым. Петраӧн вотӧм пув сёйыштіс чуманысь — ёна сьӧлӧм вылас воис. Арся луныд дженьыд, кӧч бӧж кузя, нюжмасьны оз позь, а кытшовтны сылы ковмас паськыда. Петралӧн угоддьӧыс вель ыджыд, Бадьёль пӧлӧн нюжӧдчӧма Ыджыд нюр помӧдзыс.

Сёйӧм-керӧм бӧрын идраліс пызан вылысь сёян, пасьтасис туйӧ петӧм вылӧ. Сулалыштіс, думнас казьтыштіс — кыдзи да мый ӧні челядьыс? Узьӧны на, кӧнкӧ. А, гашкӧ, и чеччисны нин, кынӧмныс сюмаліс да. Мыйӧн бара вердас бабныс? Мыйӧнкӧ вердас жӧ ӧд: рыська йӧв эм, пӧсь картупель лӧсьӧдас, чай юасны ид няньӧн. Кыдзкӧ оласны лун-мӧдтӧ. А сэсся локтас Сандра, тар шыдӧн чӧсмӧдас, кӧч яй жаритас. Со тай мыйта кыйӧма Петра...

— Но, избушка-матушка, пасибӧ узьтӧдӧмыд вылӧ! Рытнас бара на локта! — кӧсйысис Сандра, копыртчыліс да петіс ывлаӧ, топыда пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, таскӧн пыкис, мед некутшӧм зверь нырсӧ эз сюй.

Мича югыд нин. Войнас поводдяыс вежсьӧма. Чизыр асыв-вой тӧв петӧма, пу туганъяс лайкйӧдлӧ, лым пыркӧдӧ на вылысь.

Арся небеса руд да кӧдзыд. И Сандралӧн сьӧлӧм вылас сэтшӧм жӧ кӧдзыд, нинӧм бурсӧ сійӧ эз тунав. Гашкӧ, прамӧя узьтӧмыс вӧсна, майшасьӧмыс вӧсна сідзи кажитчис Сандралы ӧні, керкаысь петӧм бӧрын. Он ӧд тӧд, вермас лоны, кутшӧм бур козьналас сылы пуксян луныс. Нинӧм он тӧд, нинӧм! Локтӧма да мыйкӧ колӧ вӧчны.

«Кытчӧ мунны? Кодарланьӧ сетчыны? Кытысь эськӧ бурджык заводитны корсьны Петраӧс?» — керка дорын сулаліс да мӧвпаліс Сандра.

Сійӧ тӧдіс: Петралӧн тані лӧсьӧдӧма некымын кыйсян туй. Эм сьӧла лэч туй. Сійӧ гартчӧ парма вӧрӧд, расъясӧд, лёк пӧрӧмаинъяс вуджӧ, помасьӧ кӧнкӧ Ыджыд нюр дорын. Сэтчӧ коркӧ Сандраӧс нуӧдліс Петра мырпом вотны. Уна и мырпом быдмӧ сэні, сӧмын зэв ылӧ муннысӧ, дай туйыс лёк зэв.

Эм сылӧн и тар-дозмӧр кыян чӧс туй, медсясӧ Бадьёль пӧлӧн гартчӧ, веж ягъяс вывті мунӧ. Тайӧ туйыс кос да лӧсьыд. Петракӧд таті ветліс жӧ Сандра пув вотны. Висьталӧ вӧлі: ёль мӧдарас пӧ Габӧлӧн чӧстуясяніныс.

«Колӧма жӧ Габӧ дорас ветлыны да юавны. Гашкӧ, аддзыліс Петраӧс ли, мый ли...» — видіс ӧні асьсӧ Сандра.

Сандра мӧдӧдчис Бадьёль йывлань, бурджык туйӧдыс. Яг нӧрысъясысь сійӧ радейтліс воддза воясӧ пув вотны да тӧдӧджык местаяссӧ. Лӧсасъяс кузя и мӧдӧдчис. Найӧ ылысянь тыдалӧны. Чӧс туй пасныс налӧн — утка кок кодь, Петралӧн дедыс на лӧсьӧдлӧма.

Мыйкӧ дыра Сандра кайис ёль пӧлӧнті, кӧні чукӧрӧн быдмисны сора коръя пуяс: бадь, льӧм, пелысь. Налӧн коръясныс гылалӧмаӧсь нин, мукӧдлаас сӧмын кымынкӧ важ кор летсьӧ-сырмӧ. Чизыр тӧв кор ёнджыка пӧльыштлӧ, шаракылӧны йизьӧм вожъясныс.

Ӧтилаын, увтасінын, кӧні пелысь пуяслӧн сярвидзисны на чим гӧрд гырысь розъяс, жуисны юрсиа кайяс. Найӧ татчӧ локтӧмаӧсь кымӧр мында. Ставныс азыма кокалӧны пелысьсӧ да мыйкӧ ас ногныс варова зэв сёрнитӧны: сили-сили-сили!.. Быттьӧкӧ посньыдик эзысь кӧлӧкӧльчикъясӧн зильӧдчӧны. Жоньяс серти найӧ ёна гырысьӧсь. Сэтшӧмӧсь жӧ гӧрдвиж сера рӧмаӧсь, зэв мичаӧсь, кӧть век видзӧд. Юр выланыс быдӧнлӧн вель джуджыд сорс, зэв лӧсьыдӧсь да тшапӧсь асьныс. Но тайӧ абу жоньяс, полӧны кӧдзыдсьыд, оз лысьтны кольччыны тӧв кежлӧ. Этайӧ ыджыд кельӧбыс, тыдалӧ, шоныдлань жӧ нин мӧдӧдчӧма, сувтӧма вердчыштны, чӧсмасьыштны медводдза пужъясӧн чишкалыштӧм юмов пелысь розъясӧн. Пелысьыс татчӧ уна артмӧма. Кокасясны пӧттӧдз, жбыр кыпӧдчасны чукӧрӧн да аски, гашкӧ, сё верст сайынӧсь нин лоӧны, шоныдджыкинын нин. А сэсянь, шойччыштасны да, бара водзӧ, сэтчӧ, кытчӧ кӧдзыд вой тӧвлӧн лов шыыс оз кут воны да кӧні век шоныд, век шонді дзирдалӧ. А тулыснас бӧр локтасны чужанінаныс поздысьны да ас кодьныс жӧ мича сорса пиянӧс чужтыны да быдтыны. Чужаніныд тай быдӧнлы медся дона да муса, мортлы кӧть пӧткалы...

— Но, бур туй тіянлы, сильӧяс! — меліа бур сиис юрсиа кайяслы Сандра да водзӧ мӧдӧдчис муртса синлы казялан лӧсас туй кузя. Вуджис кыддза-козъя вӧр. Чӧс туй вывлань кутіс кайны, сэсся петкӧдіс зэв гажа пожӧма ягӧ. Гӧрд гача пожӧмъяс сись кодь веськыдӧсь, гырысьӧсь, джуджыдӧсь. Видзӧдлан веж туганныс вылӧ да юрыд бергӧдчыны пондӧ. Гожӧмнад ёна тані лӧсьыд, паськыд, кыпыд горничаын кодь, сӧмын джодж дӧраыс пыдди небыд яла нитш вольсалӧма, кокыд вӧйласьӧ. Ӧні, лым усьӧма да, гӧгӧр еджыд.

А со и медводдза лэчкыс Петралӧн. Неджуджыд пӧкатын, кушинын, кытчӧ шонді инмӧ да кӧні радейтӧны пуртікасьны, посни изторъяс кокавны тар, дозмӧр, ягын овны радейтысь пӧткаяс. Бедьясысь потшӧс кодьӧс вӧчыштӧма, шӧрыс восьса, сэтчӧ сиалӧма лэч. Локтас тар, кокасьыштас ӧтарас, вежыс петас мӧдарас пуртікасьыштны. Сюяс юрсӧ розяс — и шедас лэчкӧ.

Сандра дыр сулаліс лымйӧн тырӧм, эндӧм лэч дорын. Важӧн нин некод татчӧ абу волӧма, некутшӧм кок туй абу — мортлӧн ни пӧткалӧн.

Сандра видзӧдіс Петра киӧн лӧсьӧдӧм лэч вылӧ да мӧвпаліс: медбӧръясьыс корджык татчӧ волӧма Петра? Синнас корсис, абу-ӧ сылӧн кольӧма кутшӧмкӧ пас ли, мыйкӧ мукӧдтор. Гашкӧ, куритчис да чигарка пом уськӧдіс, истӧг тув, пуртӧн вӧлыштӧм ньӧр? Ставыс ӧні зэв дона Сандралы, ставыс зэв колӧ. Но мый эз видзӧд, синмыс нинӧмӧ эз крукась. Кысь нӧ лым улысь мыйкӧ аддзан?! Кымын лун нин, колӧкӧ, эндӧм лэчкыс сулалӧ тадзи, кӧзяинсӧ виччысьӧ? И волас оз нин сэсся сійӧ коркӧ татчӧ?

Ышловзис Сандра, водзӧ мӧдӧдчис лӧсасысь лӧсасӧ чӧс туй кузя, лэчкысь лэчкӧ. Но кытчӧ оз лок, быдлаын ӧткодь: эндӧма, лымйӧн да ёгӧн тырӧма.

Вӧр туй кузя восьлалігас Сандралысь сьӧлӧмсӧ йирис пыр ӧти пӧлӧс дум: ловъя али абу нин Петра? Лэчьяс серти кӧ, важӧнкодь нин абу кытшовтлӧма таті, некутшӧм кок туй абу. Лэчьясыс кушӧсь, эндӧмаӧсь. Сӧмын ӧти чӧскӧ шедлӧма тар, да и сійӧс руч ли, анча ли кыскӧма да йирӧма. Сандра бура гӧгӧр видласис: морт кок туй эз казяв чӧс дорысь, а бокысьджык аддзис гӧн чукӧр.

Тані, тар койтанінын, Сандра мукӧдлаын серти дырджык оліс да видласис. Сійӧ тӧдіс: тайӧ гажа яг выв нӧрыссӧ Петра медся ёна радейтліс, пыр ошйысьліс — сэтшӧм пӧ лӧсьыд да гажа, колӧ пӧ чом кӧть вӧчны да. Век пӧ сэні шойччыла, чай пузьӧдла да юа, ывланас нимкодяся.

Ӧтчыд коркӧ и Сандраӧс сійӧ вайӧдліс татчӧ дона гоб вотны. Гобйыс сэки татчӧ петӧма вӧлі страсьт уна, зырйӧн кӧть зырт. Да ставыс сэтшӧм ён, топыд да мича, дзик булки кодь. Сандра вотіс медся ёнъяссӧ да мичаяссӧ косьтыны. Буретш сулалісны мича, гожъя лунъяс, ёна позис косьтыны.

Со и бипур местаыс, кӧні найӧ Петракӧд чай пузьӧдлісны да юисны.

Сандра кӧть и мудзыштӧма нин вӧлі, эз дышӧдчы да лэччыліс нӧрыс горулӧ, ёль дорӧ. Сэні, тыдаланаинын, сулаліс сюмӧд чибльӧг. Петралӧн вӧчӧма да сэтчӧ кольӧма чибльӧгсӧ. Сандра донаторйӧс моз босьтіс сійӧс, дыр кутіс, видзӧдіс сы вылӧ. Сэсся беддьӧн тойлӧмӧн жугӧдіс йисӧ да гумовтіс чибльӧгнас ёль васӧ. Кутшӧм сійӧ кӧдзыд да чӧскыд кажитчис!

Горш веськӧдӧм бӧрын Сандра бӧр пуктіс чибльӧгсӧ ас местаас, сулалыштӧмӧн видзӧдіс-нимкодясис, кыдзи мукӧдлаас йи улысь чепӧсйӧмӧн визувтіс ёль ваыс. Гашкӧ, визулыс сэті сёйӧма йисӧ, вермас лоны, и ключьяс писькӧдчӧны му пытшсьыс, оз лэдзны дзикӧдз дорны йи куд улӧ ёль васӧ.

Нӧрыс йылӧ бӧр кайӧм бӧрын Сандра ещӧ на сулалыштіс джуджыд керӧс йылас, кысянь паськыда гӧгӧр сылы тыдаліс.

Гӧгӧр лӧнь, быттьӧ ставыс кулӧма. Кытчӧдз син судзӧ — вӧр, вӧр и вӧр.

Петралӧн дедыс, вӧралысь Ларион, коркӧ висьтавлӧма сылы: кайны кӧ водзӧ ёль пӧлӧныс, воан дзик мусюрӧдзыс. Но сэтчӧдз пӧ зэв на ылын, зэв на дыр колӧ мунны. Кузь нырдыс помасяс да лоӧ тіль парма вӧр. Уна егыр, арай да нюр ковмас вуджны. А нюръясыс зэв ваӧсь, кос гожӧм шӧрын сӧмын и лыбан на вывті мунны. Ӧні арнад нинӧм, дерт, сэтчӧ сюйсьыны. Мӧдарӧ кӧ шуны, мыйла Петра кутас нюрӧ пырны? Мый сэтысь корсьны сылы?

Сандра паськыда кытшовтіс тар койтанінсӧ ставнас, ӧтарӧ и мӧдарӧ. Думсьыс пыр Петраӧс корсис. Код тӧдас, гашкӧ, коксӧ музгыльтӧма да кутшӧмкӧ пу улын куйлӧ, оз вермы тувччыны. Гашкӧ, сьӧлӧмыс друг топӧдіс, кӧть эськӧ сьӧлӧм вылас верӧсыс некор эз норасьлывлы. Да ӧд вӧрад быдсямаыс вермас лоны.

А вермис и ошкӧд паныдасьны. Лёк зверыд курччаліс, пеграліс, сэсся нитшкӧн тыртіс. Висьтавлӧны тай, ошкыд пӧ мукӧд дырйи сідзи вӧчас, толькӧ сюрлы сылы гыж улӧ. Бара жӧ шуны кӧ сідз, ошъясыд гуӧ нин пырисны, а ӧтнас Петра эз эськӧ, дерт, кут гусьыс сійӧс вӧрзьӧдны. Сы мындатӧ сійӧ гӧгӧрвоӧ жӧ...

Быдсяматорсӧ думайтӧ Сандра чӧс туйті кытшовтігас. Вежӧрас ӧти бӧрся мӧд гажтӧмджык серпасъяс чужӧны, сьӧлӧмсӧ йирӧны.

То сылы чайтсьӧ — водзын кутшӧмкӧ морт вуджрасьӧ. Абу-ӧ Петраыс? Котӧртас сыланьӧ, а сэні — сотчӧм сьӧд мыр чурвидзӧ. Чардби кучкылӧма пожӧмас да сотӧма коркӧ. То виччысьӧ сьӧлӧмыс — вот ещӧ муныштас эсійӧ гуранӧдзыс да аддзас, мыйысь медся ёна полӧ: куйлӧ сылӧн Петраыс кын, оз нин лолав.

Ветлӧдлігчӧж сійӧс кӧдзыдысь пӧсьӧ тадзи шыблаліс. Надея вежласис ыджыд полӧмӧн, сэсся бара надеяӧн.

А кад котӧртіс. Чизыр асыв-вой тӧв кыптіс, пӧльтӧ и пӧльтӧ. Луныс кымӧра лои, шонді оз тыдав, но сы серти, кыдзи ывлаыс рудӧдны да унзільмыны кутіс, Сандра казяліс: рытлань катовтӧдіс. Колӧ эськӧ бӧр нин вӧр керкалань бергӧдчыны. Да буретш син улас веськалісны кырнышъяс. Кыкӧнӧн чивъялӧны да курксӧны выліын, нюр весьтас моз.

«Мый найӧ сэні чивъялӧны?» — шензьыштіс Сандра да веськӧдчис яг горув, увтаслань, кӧні тыдаліс гежӧдик козъя вӧр.

А сьӧд кырнышъяс пыр лэбалӧны да курксӧны.

«Мыйкӧ сэн эм, прӧста оз кытшласьны сюсь синмаясыд!» — козъя вӧрӧд мунігас мӧвпаліс Сандра. Муныштіс мыйкӧ дыра на да козъя вӧр помасис, водзын тыдаліс кузь юсь турунӧн тырӧм арай. Сандра сувтіс пӧрӧм коз пу дорӧ, синнас кутіс корсьны, мый казялӧмаӧсь кырнышъяс.

«Оз-ӧ нин Петралысь лов лэдзӧмсӧ кыйӧдны?» — бытшкыштіс Сандралысь сьӧлӧмсӧ.

Козйыс, код дорын сулаліс ружьесӧ киас кутігтыр Сандра, пӧрлӧма неыджыд бужӧд кодь улӧ, вужъяссӧ вывлань чургӧдӧма. Чӧвтліс сы вылӧ синсӧ Сандра, да быттьӧ биӧн асьсӧ сотыштіс ставнас: пу бердас ляскысьӧма, скӧрысь видзӧдӧ сы вылӧ кутшӧмкӧ зверь. Синъясыс гӧгрӧсӧсь, пиньясыс жервидзӧны, вот-вот чеччыштас.

Сандра бура оз помнит, кыдзи резьгис-лыйис зверлы дась кутан ружьеысь. Патронсӧ вӧлі ӧтка пуляӧн зарадитӧма. Инмис ли, эз ли, а зверь наперво лёк ног равӧстіс да турбыльтчис пу вылысь муӧ, гырыся чеччалӧмӧн пышйис.

Ставыс тайӧ сэтшӧм ӧдйӧ артмис, Сандра прамӧя эз и удит видзӧдлыны, кутшӧми вӧлі зверыс. Вежӧрас сӧмын колины посньыдик скӧр синъясыс, жервидзан ёсь пиньяс, кызкодь дженьыдик кокъяс, кыз гӧна бӧжыс. Ачыс пелькиник, пон ыджда кымын, сьӧдовруд рӧма. Дерт, тайӧ вӧлі сан.

Сайкалыштӧм бӧрын Сандра бура видласис гӧгӧрбок да гӧгӧрвоис, мый вӧлӧм вӧчӧ тані саныс да мыйла кытшласьӧны кырнышъяс. Арай бердын муас туплясис йӧра шой. Кушӧдз вильӧдӧм лыясыс нин сӧмын кольӧмаӧсь — юрыс, сюрсаыс, ордлыяс, кокъяс. Ёна нин пируйтӧмаӧсь йӧра шой дорын вӧрса олысьяс. Кок туйныс серти позис гӧгӧрвоны: волӧма и руч, и сьӧдбӧж. Медъёна сан да кырнышъяс пӧткӧдчӧмаӧсь, кыскалӧмаӧсь кишка-рушку и кучик торъяс, кодлы мый сюрӧма. Ӧтилаын и мӧдлаын туплясисны ордлыяс, кокчальпа, паськыд вожа сюр йӧраыслӧн. Прамӧй яй чигъяс некӧн эз тыдавны. Гашкӧ, саныс новлӧма да дзеблалӧма. Сійӧ пӧ зэв сюсь татшӧмтортӧ вӧчны.

Но мый шензьӧдіс Сандраӧс — эз аддзы сійӧ лядьвей лыяссӧ йӧралысь, кӧні медбур яйыс. Сэсся кучикыс эз туплясь некӧн. Эз жӧ ӧд кушӧдз ставнас сёйны зверьясыд, кузь гӧна кучик лестукъяссӧ ӧд колисны жӧ эськӧ. Мыйлакӧ сылы кажитчис — кокъяссӧ черӧн кералӧмаӧсь, абу зверь пиньӧн варкӧдӧма.

Коді виис йӧраӧс? Кутшӧмкӧ зверь джагӧдӧма, али морт начкӧма? Эз жӧ ӧд Петра. Сійӧ кӧ начкис, кытчӧ новліс кусӧ да яйсӧ? Тшамъяын абу, вӧр керкаысь Сандра некысь жӧ эз казявлы. Мукӧдлаын кӧні сійӧ кутас дзеблавны йӧра яй? Дивӧ тайӧ ставыс. А медся ыджыд дивӧыс — кӧні ачыс Петраыс?

Вӧр керкаас бӧр локтігчӧж та йылысь пыр думайтіс Сандра. Лунтыр сійӧ кытшласис, мудзис — муртса коксӧ кыскӧ, вӧрысь аддзис йӧра шой, а нинӧм буртор Петра йылысь сідзи эз и тӧдмав. Ӧтитор сӧмын стӧча ӧні вермис шуны Сандра: верӧсыс гортӧ эз лэччы, эндӧмӧн эз эськӧ коль тар койтанінысь лэчьяссӧ да чӧсъяссӧ; кыйдӧсыс тшамъяын куйлӧ и. Сідзкӧ, сійӧ кӧнкӧ тані. Колӧ корсьны.

«Аски сьӧла лэч туйӧдыс кытшовтча. Гашкӧ, сэтысь мыйкӧ югдас?» — аслыс шуис Сандра мудз восьласӧн гортлань локтігас.

Вӧр керка порог вомӧн сійӧ воськовтіс сёрӧн нин, пемдӧм бӧрын. Важ кок туйясӧдыс лючки-бура локтіс, но мудзис сэтшӧма — бур здук первой пукаліс, шойччис. Личӧдчӧм бӧрын дась пескӧн ломтіс пач, пузьӧдіс пӧсь ва. Пач ваймӧм бӧрын нуръясьыштіс, пӧсь чай юис. Тавой лючки пӧрччысьӧмӧн нин водіс нар вылӧ. Кӧм-паськӧмсӧ ӧшліс косьтыны.

Муртса на удитіс нюжмовтчыны, мудз вывсьыс пыр и суркмуніс-унмовсис. Быттьӧкӧ небыдика гычӧдан гыяс вывті кывтны мӧдӧдчис.

6

Тайӧ войсӧ Сандра узис кулӧма кодь чорыда. Асывнас, кыдзи сылӧн велалӧма, садьмис зэв водз. Керкаын пемыд на.

Мыйӧн син восьтіс да гӧгӧрвоис, кӧні сійӧ куйлӧ, сьӧлӧмсӧ пыр и ёнтыштіс: колӧ ӧд бара мунны Петраӧс корсьны. Ачыс сійӧ, Сандра, шоныдінын со стынитіс-узис, а кӧні да кыдзи коньӧрушко верӧсыс войсӧ колляліс?

Мыйӧн тайӧс думыштіс Сандра, весиг здук эз кут нюжмасьны, бара сылы сэтшӧм шог лои. Зэв ӧдйӧ чеччис, биасис, тэрмасьӧмӧн пасьтасис-кӧмасис, Петраӧн лӧсьӧдӧм ыджыд туисӧн котӧртліс ёль дорӧ вала. Сэні жӧ и мыссис кӧдзыд ёль ванас, унзільсӧ вӧтліс.

Югдандор. Енэжын некутшӧм кодзув оз тыдав. Бара на кымӧра, кӧдзыд лун кӧсйӧ пуксьыны. Век на чизыр асыв-вой тӧв пӧльтӧ. Вой тӧлыд кӧ ӧддзас, дыр дӧзмӧдчас кӧдзыд лов шынас.

Сандра сулалыштіс ёль дорын, кывзысьыштіс. Ставыс на тані важкодь. Тӧрытсянь нинӧм абу вежсьӧма. Кӧч тай, со, вӧрсьыс петавлӧма, креста кок туйсӧ кольӧма лым вылас. Бадьёль пӧлӧн козъяс да ньывъяс шувгӧны, асъя лӧз рӧмыд пытшкас быттьӧ копрасьӧны Сандралы, видзаалӧны сійӧс: бур асыв пӧ, ичмонь! Бур асыв!..

Вӧрад эськӧ Сандра не первойысь нин, да талун мыйлакӧ ставыс сылы кажитчӧ вылькодьӧн, выль синмӧн моз видзӧдӧ став вылас да шензьышталӧ.

Колян арсянь этайӧ козйыс кутшӧма быдмӧма нин! Веж да мича, лымйыс пызьйыштӧма да венеч ув невеста кодь.

Быдлаын, кытчӧ син оз чӧвтлы, вӧр керка гӧгӧр подув вӧрыс во чӧжӧн зу моз кайӧма вывлань. Видзӧдтӧ кутшӧм ставыс тэрыбӧсь, овны тэрмасьӧны, дзескӧдӧны ӧта-мӧдсӧ, коді кодӧс удитас. Гырысьджык пуяс гежӧдджыка нин быдмӧны. А медся гырысьясыс, кодъяс медвылӧ удитісны лыбӧдчыны, шевкниталӧмаӧсь гӧна лапъяссӧ, дзор ройыс на вылын кузь сырсъясӧн ӧшалӧ. Вӧрад тай быд пу жӧ зільӧ ёнджыка да паськыдджыка вужъясьны, унджык шонді аддзыны.

Чизыр тӧв пальӧдіс Сандраӧс мӧвпъяссьыс. Сулалігад быдсӧн йирмӧг босьтіс сійӧс, кватитіс ва тыра туиссӧ да котӧртіс керка дорӧ.

«Кӧдзыд кӧть абу, а сьӧла лэч туй быть колӧ меным талун кытшовтны!» — тшупыштіс аслыс Сандра вӧр керкаӧ пыригас.

Бура узьӧм-шойччӧм бӧрад сійӧ бара на асьсӧ кыліс ёнӧн да крепыдӧн. Том вир-яйыс ӧдйӧ вӧтліс медбӧръя унзіль, медбӧръя мудз, коді первойсӧ кылыштӧ на вӧлі ки-кокъясас чеччӧм мысти.

Кор ружьесӧ весаліс, нуръясис да туйӧ лӧсьӧдчис Сандра, прамӧя нин удитіс югдыны. Позьӧ и вӧрӧ петны. Лӧсьӧдчӧм-керӧм бӧрын сюйис питшӧгас ид нянь, ещӧ на синнас кытшовтіс керка пытшкӧс, тӧнлун моз жӧ прӧщайтчис избушка-матушкакӧд и бара петіс ывлаӧ ассьыс шог пальӧдны — корсьны вошӧм верӧссӧ.

Пельпом вылас ружьесӧ волысалӧма, шоныд чышъяна, лазъя, Сандра вуджис посни понӧля вӧр, петіс сьӧла лэч туй вылӧ да мӧдӧдчис восьлавны лӧсас кузя.

Мича югыд нин эськӧ, но лӧсас туйыс гартчӧ парма вӧрӧд, да ёна сюся лоӧ видзӧдны гӧгӧр, мед не ылавны, не вошны. Колян во арнас Сандра ветліс тайӧ туйӧдыс

Ыджыд нюр дорысь мырпом да турипув вотны. Но ӧд сэки Петра нуӧдіс, а ӧні ас вылас нин колӧ надейтчыны сӧмын. Сэки верӧсыс сылы индаліс-висьталіс, кыдзи мунны, ачыс Сандра зілис сюся видзӧдны, кӧні кутшӧм пас эм, пӧрӧм либӧ ганьӧм пу кытысь колӧ помнитны, кутшӧм гуранъяс да шоръяс паныдасьлӧны вӧрті мунігӧн. Ставсӧ колӧ юрад кутны, мӧд ног абу дыр сьӧд парма шӧрад и ылавны да вошны, ӧтнасӧн ӧд Сандра, некод вылӧ сылы надейтчыны ӧні. А ветлыны лэч туй кузя быть колӧ, быть, мед кӧть мый сэсся сійӧс сэні виччысьӧ.

И Сандра восьлаліс пуяс костӧд, кыті копыртчылас, мед коз лыскыс чужӧмсӧ эз пегырт, кыті кытшовтас лёк пӧрӧмаин. Лымйыс ляпкыд на да бур ногӧн кӧ мунны, абу эськӧ, гашкӧ, сэтшӧм сьӧкыд, да дурк нин зэв вӧрас. Абу яг вывті кытшласьӧмыд тані. Кытчӧ он тувччы — кок улын ва на пычьялӧ. Арся зэралӧм бӧрын прамӧя абу на удитӧмаӧсь кынмыны ва гӧпъясыс. Лэч туй гартчӧ ёнджыкасӧ сук козъя вӧрті, подулыс нитшка, лымйӧн тырыштӧм пу вужъясыс сідзи и видзӧдӧны конйыштны, а бытшласьысь лыска увъясыс синтӧ перйыны, мунігад швачӧдӧны морӧсӧ и чужӧмӧ.

Мыйкӧ дыра мысти Сандра пӧсяліс да кӧтасис брӧд ва.

Кыдзи и яг вылын тӧрыт, тані Петралӧн сьӧла лэчьяс эндӧмаӧськодь жӧ вӧліны. Кымынкӧ лэчкӧ шедӧмаӧсь сьӧлаяс. Сандра найӧс мездаліс, сюйис лаз нопъяс. Сьӧлаясыс турдӧмаӧсь нин кузятӧ си петляад лётъялӧмысь.

А киподтуйыс Петралӧн тӧдчӧ жӧ: сьӧла лэчьяссӧ кутшӧм лӧсьыда пукталӧма сылӧн, Ларион дедыслӧн моз жӧ бура да ӧкуратнӧя. Местасӧ налы бӧрйӧма кужӧмӧн и, кӧні сьӧлаыс ёнджыка радейтӧ овны. Кык коз костӧ сёр пуктӧма. Сёръяс кык увйысь кольча кодьӧс вывлань гартыштӧма, сэтчӧ и сиалӧма вӧв бӧжысь гартӧм лэчсӧ. ӧтар-мӧдар помас сёръяс — пелысь розъяс, сьӧлаяслы ылӧг. Пуксяс сьӧла сёр вылӧ пелысь кокавны, ӧтарсьыс ӧктас, кутас мӧдар роз дорас мунны сёр кузя, шедас сиалӧм лэчкӧ.

Но ӧні пелысь розъясыс гылалӧмаӧсь, сияссӧ тӧлыс лёк ног вежньӧдлӧма, лэчьяс сулалісны эндӧмакодьӧсь. И тані нинӧм эз висьтав сы йылысь, мый кӧзяиныс коркӧ тайӧ лунъясӧ волӧма, кытшовтӧма ассьыс лэч туйсӧ, ӧктӧма шедӧм прӧмыс.

Пӧсялӧма, мудзӧма нин, пыр водзӧ писькӧдчӧ тіль парма кузя Сандра. Ылӧ нин муніс, оз и шойччы, пыр восьлалӧ. Лӧсас туй пыр кытчӧкӧ водзӧ нуӧдӧ сійӧс: козъя вӧрысь раскӧ пыравлас, верӧтя вылӧ кайлас, шор гуранӧ лэччывлас. Сандра восьлалігас оз вунӧд ас гӧгӧрыс сюся видзӧдны, кӧні мый эм, но шочиника сылы паныдасьлӧны сӧмын зверь да пӧтка кок туйяс — урлӧн, кӧчлӧн, байдӧглӧн. Морт кок туй и тан эз на паныдасьлы, мый эз дзоръяв, мый эз видзӧд синвейяс ортӧдзыс Сандра.

Пуяс костӧд кытшласигас да шоръяс вомӧн посйысигас Сандра эз и тӧдлы, кыдзи воштіс лэч туйсӧ. Ӧтарӧ шыбитчылас, сэсся мӧдарӧ котӧртлас.

Петіс сэсся нюр дорӧсӧ — вель паськыда вольсыштчӧма, джодж кодь шыльыд. Гежӧдика ляк бадьяс дор гӧгӧрыс быдмыштӧны, пыдынджык зын турун діӧн-діӧн тыдалӧ.

Видзӧдліс Сандра енэжӧ — кымӧръяс увлань лэччӧмаӧсь, абу нин водз, тэрмасьыштны колӧ.

Дерт, эськӧ, гашкӧ, бурджык бӧр ас кок туйӧд бергӧдчыны, да уна кад вошӧ: мый дыра нин кытшласьӧма сылӧн, бара сэті жӧ кытшласьны али мый? Водзын тыдалӧ мича козъя вӧр. Сэні, колӧ чайтны, лэч туйыс. Местаыс тӧдса кодь. Тані али эз колян во ельдӧгсӧ вотлы Сандра? Гашкӧ, и тані да...

Сандра лӧсьӧдыштіс пельпом вылысь ружье волыссӧ, мӧдӧдчис вомӧнавны нюрсӧ. Кок улын лымйыс вӧйласьӧ, вадзмунӧ, но кынмыштӧма да позьӧ мунны. Лёк парма вӧрӧд конъясьлӧм дорысь таті кык кокни восьлавны, кӧть эськӧ и ваджык кок улын. Нинӧм, вӧр керкаӧ локтас, косьтысяс Сандра. Ӧні заводитӧма да — ӧдйӧджык вуджны нюрсӧ, бӧр веськавны лэч туй вылӧ.

Рудзмунлӧ кок улын лым, а лым улас нитш, тувччан да небыдика лайкмунлӧ. Сэсся пыдӧджык и пыдӧджык кутісны кокъяс вӧйласьны, и друг Сандра гӧгӧрвоис — тайӧ ӧд кадъя нюрӧ пырӧ сійӧ! Зэв ӧдйӧ бӧр чепӧсйис, но ёнджыка лои муркнитӧма сылӧн кокнас да кок ув нитшкыс, сісь рузум моз, косясис, чаштіс, кокъяс вӧйисны кизьӧр няйт пытшкӧ. Няйтыс кокчӧрйӧдз нин, быд вӧрзьӧдчигӧн ещӧ вылӧджык кайӧ. Кодкӧ быттьӧ кутчысьӧма Сандралы кокъясас да мырдӧн увлань кыскӧ кӧдзыд лёк кизьӧр няйт пытшкас.

Сандра заводитліс кыскыны сибдӧм кокъяссӧ, ӧтчыд, мӧдысь выныштчыліс — оз шедны, пыдӧджык на пырӧны. Повзис, ружьесӧ шыбитіс косінлань, ачыс морӧснас уськӧдчис зын туруна дікодь вылӧ, паськӧдіс кияссӧ. Сідзи лолалыштіс, чукӧртіс вынъяс. Сэсся ньӧжйӧник, тэрмасьтӧг, зэв видзчысьӧмӧнджык кутіс мездыны няйт пытшкысь первой ӧти коксӧ, сэсся мӧдсӧ... Бур ещӧ, ляк бадь матын вӧлӧма, сыӧ судзӧдчис да кутчысис Сандра, весьт бӧрся весьт кыссис мышлань, кытчӧдз кок улас эз кыв зумыдджык подув.

Петіс, ружьесӧ судзӧдіс да ыджыда лолыштіс: бара на ловъя коли! Век на ставнас тірзьӧ повзьӧмысла да мудзӧмысла. Эз кокни вӧв мездысьны тыдавтӧм сиалӧм лэчкысь. Кадъя нюр медбӧръя вынъяссӧ сылысь нёньыштіс. Ладнӧ ещӧ эз асьсӧ ставнас ньылышт. Колины эськӧ челядьыс сирӧтаясӧн.

Век на прамӧя абу сайкалӧма повзьылӧмсьыс, Сандра весаліс ӧшйӧм няйтсӧ да видіс асьсӧ: кыдзи нӧ йӧйыд водзджык эз гӧгӧрво, мый пырӧ зыбучӧ. Ещӧ кӧ ӧд кык-ӧ-куимысь воськовтіс водзӧ, кӧні нитшкыс абу нин сэтшӧм кыз да ён, дерт жӧ, эз вермы сэсся петны. Кутшӧм мудера пармаыс октӧма тайӧ нальксӧ Сандра кодь бӧб йӧзлы!

«А, гашкӧ, Петрасӧ сылысь тайӧ лёк зыбучыс и нямыштіс да?» — повзьӧмӧн думыштіс Сандра да быдӧн йирмӧг котӧртіс мыш кузяыс. Ветлӧдлыштіс нюр пӧлӧн, но некутшӧм мукӧд кок туйяс эз аддзы.

Кадъя нюр дорын кытшласиг-ноксигкості Сандра эз и казявлы, кыдзи пемдіс. А кодарланьын вӧр керкаыс, кыдзи сэтчӧ мунны — оз тӧд. Эбӧсысь усьӧм, кӧтасьӧм ань бӧр пырис парма вӧрӧ, сэні кӧть абуджык тӧла.

Дзикӧдз кор пемдіс да воськов сайысь нинӧм эз кут тыдавны, Сандра вӧлисти сувтіс, личкысис мышнас кутшӧмкӧ пу бердӧ, кунис синсӧ.

Аслас сьӧлӧмыс потӧ шогысла, некытысь нинӧм эз аддзы да: ни асьсӧ Петраӧс, ни паськӧм лестук, дзик нинӧм. Лымйыс усьӧма да ставсӧ дзебӧма ас эжӧд улӧ, весиг кок туйыс некӧн абу.

Водзӧ мунны Сандра оз вермы, сэтшӧма эбӧссьыс усис. Колӧ эськӧ би перйыны, косьтысьны, но ылӧджык воськовтны оз нин вермы, эбӧсыс дзик абу. А синъяс сідзи и куньсьӧны. Ставыс лои веськодь сылы, сӧмын эськӧ узьны, узьны.

«Час, шойччышта да вӧлисти!» — думнас кӧсйысис да ляпкӧдчис коз улӧ, гегдӧм кияссӧ кутіс лолалӧмнас шонтыны Сандра. Бара на кутіс мӧвпавны аслас шогыс йылысь.

Эз, эз ас вӧснаыс шогсьы Сандра. Ачыс мый — югдас да корсяс лэч туй и вӧр керка аддзас. Мед и мудзӧма, и кокыс кынмӧ, чуньяссӧ чепӧльтӧ, и кияс гегдӧмаӧсь. Нинӧм тайӧ, ставсӧ терпитас. Эз тай аддзы Петрасӧ — со мый медыджыд шогыс!

«Коньӧрушко жӧ нин и сійӧ! Кӧнкӧ ӧд эм жӧ эськӧ да, ог тай аддзы!» — вугралігмоз мӧвпаліс Сандра.

Дырӧ-ӧ сійӧ сідзи пукаліс пу улын, висьтавны оз куж. Друг сэсся кодкӧ быттьӧ локтіс да шуис пуыслы:

«Виччысям ӧд тэнӧ, он на лок?»

А Сандралӧн козйыс висьталӧ:

«Ме ӧні ог. Шойччысь локтіс да мед шойччӧ. Мужиксӧ корсьӧ сійӧ, вӧралысь Петраӧс».

«Ок, вӧрын жӧ эськӧ сійӧ да абу тані».

— Кӧні, кӧні? — горӧдіс Сандра да сувтіс.

...Зумыша шувгӧны коз пуяс, пемыдас довкйӧдлӧны ёсь туганъяссӧ, паськыд веж лапъяс вывсьыныс гылӧдӧны лым чиръяс.

Коркӧ мельничаын изӧдчигӧн Сандра кывліс сёрнитысь пуяс йылысь висьталӧм: быттьӧ пӧ кык вӧралысь коркӧ важӧн сёрмасны войын да тадзи жӧ коз улӧ узьмӧдчасны.

Тӧдтӧм вӧр керкаад ли пу улад узьмӧдчан да век пӧ тай юасян, лэдз пӧ, козйӧ, узьны. Найӧ сідзи жӧ юасясны. А войнад и кыласны пуяслысь сёрнитӧм. Ӧтиыс локтас да юалас:

«Мамыд пӧ кулӧ, мамтӧ видзӧдлыны он-ӧ волы?»

А налӧн козйыд шуас:

«Ме пӧ ӧні ог мун, узьысьяс пӧ локтісны да мед пӧ узьӧны. Асыв ме пӧ локта».

Сэсся бӧрти, коркӧ войнас, сажень кызь сайын пӧрӧма пӧрысь коз. Мам козйыс и кулӧма тайӧ войнас пӧ...

Коркӧ кывлӧм висьтыс ӧні аслысног бара ловзис Сандра вежӧрын. Тыдалӧ, вугыртчылӧма сылӧн.

А лёк чизыр тӧв пыр мустӧма шутьлялӧ, гылӧдӧ Сандра вылӧ пу лапъяс вылысь лым чиръяс. Ки-кокъясыс турдӧмаӧсь, эм ли, абу ли найӧ — Сандра дугдіс нин кывны. Кутчысьнысӧ оз вермы — ун личкӧ.

Медым не унмовсьны, мӧвпалӧ Сандра, кутшӧм бура да лӧсьыда найӧ овмӧдчылісны Петракӧд, кутшӧм шань челядь налӧн быдмӧны. Гришӧлы вит арӧс нин тырӧ, регыд школаӧ кутас котравны. А Ӧлеканлы муртса на арӧс. Ӧні войнад чӧскыда узьӧны пӧлатьын, вӧтасьӧны быдсяма лӧсьыд вӧтсӧ.

Пукалӧ Сандра коз улын, йирышталӧ ид няньсӧ. Ачыс йӧжгыльтчӧма, медым питшӧгас шоныд йӧртны, лунтыр вӧрті келалӧм бӧрын шойччӧ. Но кыдзи кӧть оз йӧжгылясь, кӧдзыд пыр ёнджыка писькӧдчӧ яй бердас, мустӧма визйӧдлӧ мыш кузяыс, вӧтлӧ сэтысь медбӧръя шоныдсӧ. Со нин сійӧ морӧссӧ йи асыкӧн моз топӧдӧ, сьӧлӧм бердас матыстчӧ.

Унзіль пырыс Сандра вежӧртӧ, колӧ эськӧ чеччыны да мыйкӧ вӧчны. Дзикӧдз изӧймитны кутіс, ещӧ недыр, и кӧдзыдыс вермас сійӧс, кынтас. А вӧрзьӧдчыны оз вермы, эбӧсыс абу. Сылы и тадзи лӧсьыд кутіс лоны. Кок чуньяссӧ дугдіс чепӧльтны, юр весьтас пӧрысь коз шувгӧ, мыйкӧ зэв лӧсьыдӧс висьталӧ, сӧмын Сандра некыдзи оз гӧгӧрво сылысь сёрнисӧ.

И быттьӧ абу нин вӧрын сійӧ, а гортас, гажа гожъя лунӧ ӧшинь улын челядьыслысь песлалӧм паськӧм ӧшлӧ потшӧс вылӧ.

Гриша пукалӧ кильчӧ пос помын, пидзӧс вылас гычӧдӧ ичӧт воксӧ, Ӧлеканӧс, сьылӧ сылы:

...Батьӧ давйӧ кайис.

Мамӧ вала муніс.

Дедӧ гидйӧ лэччис.

Пӧчӧ пачӧ пырис!..

— Мыйла нӧ пӧчӧыс пачӧ пырис? — юалӧ Ӧлекан. Сылы долыд, вом тырнас сералӧ. Кыдзкӧ тай сэсся неногӧн сійӧ дзирнёвтчис дай грымгысис-усис муӧ. Бӧрддзис ыджыд ырӧн, ёна, тыдалӧ, доймӧма.

— Ма-мӧ! Ма-мӧ! — кутіс чуксавны мамсӧ.

Сэтшӧм мичаа, сэтшӧм лӧсьыда кыліс Сандра кагаыслысь чуксалӧмсӧ, вемӧсын моз дзик. Мам сьӧлӧмыс ёкмуніс, доймана топавліс. Кыдзи тай пӧтка уськӧдчӧ позйысь усьӧм пиыс дорӧ, Сандра ун йывсьыс черӧбтіс, кӧсйис чеччыны да котӧртны бӧрдысь пиыс дорӧ, но лым тукта моз сэтчӧ жӧ места вылас пӧрис. Ки ни кок оз кусыньтчыны сылӧн, дзикӧдз турдӧмаӧсь, кын бедьяс кодьӧсь.

«Мый тайӧ мекӧд?» — кӧнкӧ пыдын вежӧрас Сандралӧн чужис да повзьӧдіс мӧвп. Бара заводитліс кокъяссӧ вӧрзьӧдны да юковтіс сэтшӧм ён дой, Сандра ымӧстіс быдӧн, вом доръяссӧ курччис.

«Ме ӧд тадзтӧ згинита татчӧ!» — вежӧртіс Сандра, — Челядьӧй тыр сирӧтаясӧн кольӧны...»

Тайӧ думыс дзикӧдз пальӧдіс Сандраӧс. Пеляс сылӧн век на быттьӧ кыліс ичӧт Ӧлеканлӧн бӧрдӧм шыыс, нюкыртіс сьӧлӧмсӧ, тойлаліс-вӧтліс сылысь унзіль.

Сандра кызмырдӧн вӧрзьӧдліс ӧти кисӧ, сэсся мӧдсӧ: кывзысьӧны на, абу на дзикӧдз кынмӧмаӧсь.

Сандра кульыштіс кепысьяс, кутіс зыравны чуньяс, кикаръяс. Бур здук песлӧдліс кияссӧ, ӧддзӧдіс вир ветлӧм. Чуньяс сьӧкыда на куснясисны, но ӧні найӧ кутісны ӧзйыны биын моз. Бур, тайӧ зэв бур!

Та бӧрын Сандра пуӧ кутчысьӧмӧн, ружтышталӧмӧн сувтіс да кынмӧм кокъяссӧ мӧдіс зыравны, песлӧдлыны. Дыркодь тапикасис коз улын, сэсся чеччаліс-йӧктіс сэні. Кодкӧ кӧ ӧні видзӧдліс сы вылӧ, чайтіс — ачыс вӧрсаыс тадзи гажӧдчӧ вой шӧрнас сьӧд парма пытшкын.

Мӧд татшӧм вой сэсся оз помнит Сандра аслас нэмын. Позьӧ шуны, Ӧлеканлӧн бӧрдӧм шыыс бергӧдіс сійӧс мӧдар югыдысь. Кынмыны арся кӧдзыд вӧрын сылы некыдзи эз позь, быть вӧлі колӧ корсьны Петраӧс. Сійӧ, гашкӧ, тадзи жӧ гегдӧма куйлӧ кутшӧмкӧ пу улын, виччысьӧ, кор локтас Сандра да мездас дзикӧдз кынмӧмысь.

А оз кӧ нин сюр? Оз кӧ сюр — бӧр гортӧ, челядьыс дорӧ! Найӧс колӧ быдтыны, мортӧ петкӧдны. Кыдзи нӧ найӧ кутасны овны батьтӧг да мамтӧг, сэтшӧм ичӧтъясыс?..

И Сандра чукӧртіс медбӧръя вынъяссӧ вермасьны мудзкӧд, кӧдзыдкӧд, унзільыскӧд. Мыйкӧ дыра тапикасьӧм да коз гӧгӧр котралыштӧм бӧрын сійӧ кутіс кывны, кыдзи вир-яйыс пыр ёнджыка шоналӧ, ловзьӧ да небзьӧ. Кӧть и недыр шойччыштіс, а том вын-эбӧсыс кыськӧ бара на чукӧрмыштіс, содіс.

И бара Сандра шенасис да котраліс коз гӧгӧр, аслыс шоныд перйис. Та бӧрын вӧлисти судзӧдчыліс да кыскис лузан мышкас ӧшалысь пелькиник чер. Корсис кос пу, кераліс увъяссӧ, лӧсалыштіс чаг торъяс, чукӧртіс да вайис аслас коз дорӧ.

Истӧгыс нюрын пузласигас кӧтасьӧма, оз шогмы. Но Сандралӧн эм ещӧ и бива мешӧк. Быд вӧралысь сійӧс вӧнь бердас новлӧдлӧ. Йӧрмигӧн зэв шогмылӧ.

Кыскис Сандра бива кӧрт, тшак, биа из. Гульс-гольс кучкалыштіс кӧрт торйӧн биа изйӧ. Сюв-сяв лэбзялісны бива кӧрт улысь би киньяс. Ӧти веськаліс тшак вылӧ, кутчысис, тшынасьны кутіс тшак. Пидзӧсчаньӧн сувтӧмӧн Сандра кутіс пӧльтны, ёнджыка ӧзйӧдны тшаксӧ. Бур, мый вӧр керкаысь петігӧн гӧгӧрвоис сюйыштны лаз зептас сюмӧд. Ӧні тшак дорӧ вайӧдіс вӧсньыдик сюмӧд киль — и со нин ичӧтик би ӧзйӧ, ыджыдджык сюмӧдӧ кутчысьӧ, а сэсся и чагъясӧ, увъясӧ. Недыр мысти Сандра кисӧ шонтіс нин гажаа ломзьысь би дорын.

Бӧрыннас лаз нопсьыс кыскис да керис сьӧла, тыртіс пӧсь пӧим пытшкӧ, вылысас дон ӧгыръяс чукӧртыштіс. Мыйкӧ дыра мысти кыскис, кулис да сэтшӧм чӧскыда нуръясис жаритчӧм свежӧй пӧтка яйӧн! Лаз нопъяс совтор вӧлыштіс да солыштӧмнад кык чӧскыд кажитчис сылы. Тадзсӧ вӧчны Петра велӧдліс сійӧс. Би кӧ пӧ эм, вӧралысьыд некор оз йӧрмы...

Кыдзкӧ тай колис жӧ сылӧн тайӧ кузь да гажтӧм, зэв сьӧкыд арся войыс. Асывнас, югдӧм бӧрын, корсис воштылӧм сьӧла лэч туй. Важ кок туйяс серти, беддясьӧмӧн да конъясьлігтыр ньӧжйӧник кыссис-лэччис вӧр керка дорӧдз. Порог дорас и усис, бӧрддзис шогысла да забеднӧысла. Коркӧ дырӧн вӧлисти вермис пырны шоныд керкаӧ, пӧрччысис да уськӧдчис нар вылӧ. Нинӧм мукӧдтор вӧчны эз нин вермы. Мудзыс да унмыс личкӧмӧн личкисны сійӧс.

Узис Сандра лёка. Чеччис асывнас — чужӧмыс ӧзйӧ, пӧсь петӧ, юрыс висьӧ, кызӧдӧ и. Вӧрті келалігад кынмыссьӧма сылӧн. Кытчӧдз ёна висьӧмыс эз топӧд да вермӧ на, шуис ӧдйӧджык гортӧ лэччыны. Тані сэсся нинӧм сылы виччысьны, висьмас да колӧкӧ и лэччыныс сэсся оз вермы.

Туйӧ петтӧдз Сандра пузьӧдіс на сэтӧр кор да чага сорӧн пӧсь ва, юис-нуръясьыштіс, кӧть эськӧ сёйнысӧ и эз ков, сӧмын горшыс косьмис. Ывлаӧ петіс да нартӧ тшамъяысь сӧвтыштіс Петраӧн кыйӧм прӧмыс — ставсӧ эз босьт, поліс, вын-эбӧсыс оз тырмы гортӧдзыс кыскыны.

— Прӧщай, избушка-матушка! — копыртчыліс медбӧръяысь вӧр керкаыслы Сандра, пысаліс голяас нарт волыс и мӧдӧдчис гортлань.

Кыдзи сылӧн сэки локсьӧма гортӧдзыс, омӧля нин и помнитӧ. Кымыныськӧ юр вежӧрыс пондыліс жӧ бергӧдчыны, кымыныськӧ усьліс жӧ. Чеччас да бара водзӧ. Сиктӧ воигӧн бур йӧз нин отсалісны нартсӧ кыскыны, асьсӧ сойбордйӧдыс кутӧмӧн вайӧдісны.

Та бӧрын тӧлысь саяс Сандраӧс видзисны больничаын, висис. Дас лунсӧ садьыс эз петав...

Уна ва сы бӧрын удитіс визувтны. Унаысь на быдсяма лёкыс вуджліс сы бӧрын Сандралысь олан туйсӧ. Гриша пиыс усис война вылын. Энькаыс куліс война кадӧ. Ачыс Сандра уджаліс колхозын скӧтницаӧн, быдтіс Ӧлеканӧс. Йӧзыскӧд тшӧтш став сьӧкыдлунсӧ юкис-кыскис, мед отсавны вермыны лёк вӧрӧгӧс, мездыны сӧветскӧй му фашистъясысь. Сідзи и колины сылӧн сійӧ воясыс...

7

Сандра век на пукаліс кӧдзалӧм самӧвар дорын, вежӧр пырыс выль пӧв лэдзис коркӧя вӧвлӧмторъяс. Тайӧ мӧвпъясысь сійӧс пальӧдісны кок шыяс — кодкӧ кильчӧ помын коксӧ чышкӧ. Видзӧдліс ӧшиньӧ: Сьӧдтор Габӧ кильчӧ поскӧд кайӧ нин.

«Со тай, инасис лёк вӧтыд!» — думыштіс Сандра.

— Видза олан, Сандра! — сьӧкыда ваткыльтӧмӧн керкаӧ пырис да видзаасис Габӧ. Пӧрысь мортыдлӧн кильчӧ постӧ кайӧмысь лолыс тырӧма, ышкӧ-пошкӧ сьӧкыда.

— Шойччы, шонтысь! — кайтыштіс сылы кӧзяйка комияслысь векся видзаалан кывъяс. Ачыс думыштіс сэк жӧ: «Мыйла нин Кузьыс тайӧс ме ордӧ вайис?»

Габӧ быттьӧ гӧгӧрвоис сылысь думъяссӧ, кутіс висьтасьны:

— Больничаӧ локті да водзджык на пӧ. Докторыс оз на примит, обкод вӧчӧ — висьысьяссӧ кытшовтӧ. Налӧн сідзи быд асыв... Думышті да, час, мися, ветла, видзӧдла, кыдзиджык тэ олан-керан. Некымын во нин ӧд эг аддзысьлӧй. Но, кутшӧма сэсся, низюк, олан-вылан?

Низьнас Сандраӧс нылалігас на зонъяс шулывлісны, ачыс Габӧ тшӧтш и. Сідзи сэки найӧ вӧлі нимтӧны ас костаныс ас сиктса нывъясӧс: ӧтиӧс низьӧн, мӧдӧс туланӧн, коймӧдӧс сьӧд ручӧн, нёльӧдӧс сьӧдбӧжӧн. А дуркджыкъяссӧ да мисьтӧмджыкъяссӧ — сьӧд вурдысьӧн, муошӧн либӧ няршырӧн.

«Со ӧд мый дум вылас усьӧма пӧрысь кульлы!» — Тадзи, дерт, сӧмын думыштіс Сандра, а вочавидзис раминика, дӧзмӧмсӧ петкӧдлытӧг:

— Ола тай, со... Лун да вой. Пӧрысь олӧмыд ачыд тӧдан кутшӧм. Тэ, Габӧ, шуин низьӧн менӧ. Чӧв, чӧв, кутшӧм нин ӧні «низь»! Пӧрысь кутшыс лӧсяласджык... Но, а тэсӧ ачыд кыдзи олан?

— Омӧлика. Важмыны, сё морыд, куті, важмыны. Пӧрысь пондіс личкыны. Сідзсӧ эськӧ нинӧм, легышта на. Гыркйӧй мыйкӧ абу бур. Карад куйлі да лечмыштлі, а ӧні бара сьӧктӧдіс. Сёйӧмысь дзикӧдз чӧвтіс. Гоз-мӧдысь кызмырдӧн паньышта шыд, ся и оз ков. Мый керан да он кер, оз кӧ пыр вомад!

— Омӧльтчӧмыд тай чужӧм вылад, — жалитыштіс Сандра. — Пуксьы пызан саяс, чай кисьта. Пӧсь на.

— Ог нин буди-а. Больничаад тшӧктісны сёйтӧг локны. Видлавны кӧсйӧны, анализъяс пӧ колӧ вӧчны.

— Гыркйыд, шуан, висьӧ?

— Гырк...

Чӧв олыштісны, видзӧдісны ӧта-мӧд вылӧ. Чӧв олӧмныс вывтіджык нюжавны кутіс да Сандра юаліс:

— Гортсяньыд талун?

Война вылысь локтӧм бӧрын Габӧ пырис лесникавны да ӧнӧдз пыр на олӧ лесник керкаын, сиктсянь верст куим бокынджык. Аслас гӧтырыс кувліс, дӧва ордӧ пырис овны.

— Гортсянь, — нюжӧдыштіс Габӧ. — Ылын-ӧ миянсянь больничаӧдз, а мудзтӧдз локті... Важӧнтӧ, помнитан, Сандра, кутшӧм ме вӧлі тэрыб кока да ён? Йӧра эз удитлы меысь пышйыны! Гортсянь татчӧдз локтӧмыд вӧлі ворсӧм кодь. А ӧні... — Ӧвтыштіс кинас Габӧ. — Висьӧмыд оз тай красит ни басит морттӧ.

— Висигад сідзи, дерт, — кывйӧ воӧдчис Сандра.

Ачыс думсьыс пыр на шензис, мый могӧн локтіс сы ордӧ Габӧ? Эз, дерт, прӧста сідз лок, мед кӧть и висьталӧ-а. Кывйыс ӧтитор висьталӧ, а синмыс мӧдтор. Тӧдӧ сійӧс Сандра, зэв бура тӧдӧ.

Коркӧ важӧн тешкодя крестасьлісны налӧн туйяс: Сандра муртса эз ло талы гӧтырӧн, ӧні страсьт и думыштны та йылысь. А ӧд вермис и сідз лоны, зэв ещӧ матын вӧлі.

Та йылысь думыштӧм вӧсна нелӧсьыд лои Сандралы, весиг быттьӧ йирмӧг визнитіс мыш кузяыс. Чеччыліс, босьтіс тувйысь шоныд чышъян да палскыштіс аслыс пельпом вылас.

Габӧ казяліс да юаліс:

— Чышъянасин тай, Сандра? Ме буди кӧдзыдсӧ вайи-а?

— Мыйкӧ тай мыш кутіс кынмыны, — кайтыштіс Сандра. — Пӧрысь вирыд омӧля нин и шонтӧ.

— Сідзи, дерт.

— Сідзи, сідзи...

И бара ланьтісны. Габӧлӧн эськӧ и эм, буракӧ, кутшӧмкӧ сёрни, да мыйкӧ век на кӧсйӧ.

— Томлун муніс — эз прӧщайтчы, пӧрысьлун локтіс — эз юав! — шуыштіс Сандра. Мыйкӧ ӧд висьтавны, ачыс чӧв олӧ-а. Он ӧд сідз кут пукавны да синтӧ лапйӧдлыны.

— Тэ ӧд тӧдан, Сандра, том дырйиыд кутшӧм ме вӧлі ён да удал, — бара аслас важ йылысь заводитіс сёрнитны Габӧ. — Вӧрад уджалігӧн сортӧвӧй кертӧ вӧлі зорйышта да тронякылӧ-тупыльтчӧ. Быдсямаыс жӧ сюрліс миянлы, важ йӧзыдлы. Комынӧд воясад, кор тай колкозасьны кутісны, эг пыр да твёрдӧй задание швачнитісны. Тӧвбыд вӧрысь эг петав, морӧсӧдз лым пытшкын келалі, сортовка пӧрӧді да кыскалі катище вылӧ, — негораа, но мӧрччана ног сёрнитіс Габӧ. Позис гӧгӧрвоны: сьӧлӧм вылас важысянь чукӧрмӧмтор. — Сэсянь на менам висьӧмыд, Сандра, сэсянь. Эз маӧн сэкитӧ миянӧс чуньӧдны.

— Сэкитӧ быдӧнлы сьӧкыд вӧлі. Ӧти ваӧд ставным кывтім. Ӧтмоза шыблаліс гыа ва вылас, — вочавидзис сылы Сандра.

— Ӧти ваӧд, гашкӧ, кывтім эськӧ да, — кыдзкӧ ас ногыс нюммуныштіс Габӧ, синкым увтіыс видзӧдліс Сандра вылӧ. — Сӧмын, ме шуа, ӧтияс сынісны ки гаддявтӧдз, мӧдъяс бӧжалісны.

— Бӧжалысьыдлы кокньыдджык али мый, чайтан?

— Ок, ӧткодялін!..

Сандра гӧгӧрвоис, кодарӧ синӧ Габӧ. Дерт жӧ, Петра йылысь сійӧ тадзсӧ гарыштіс. Веськыда эськӧ эз шу, а йӧйыс оз гӧгӧрво сӧмын.

Комынӧд воясӧ Петра да Сандра, гӧтрасьӧмныс бӧрын регыд, пырисны колхозӧ. Петра и вӧлі колхоз котыртысьяс котырысь ӧти. Сійӧс бӧрйылісны сельсӧветӧ, секретаравліс. А кутшӧм кадыс сэки вӧлі, та йылысь уна висьтавны оз ков: индустриализация, пятилетка, колхозъяс! Но и, дерт, коді важӧ кыскис да прӧтивляйтчис, дзескӧдны кутісны: нянь поставкаяс, налог, твёрдӧй задание.

Дерт, шуны кӧ нин сідз, эз ӧтнас Петра урчитлы Габӧ коддьӧмъяслы сэки твёрдӧй заданиеястӧ. А мӧдарӧ кӧ шуны, сылӧн, Петралӧн, кывйыс эз жӧ вӧв медбӧръя.

Збыль, чирыштісны сэки Габӧясӧс, чорыдакодь чирыштісны. Ладнӧ ещӧ эз кулачитны налысь семьясӧ, а матын вӧлі. Олісны найӧ бура, колльысисны, батьыс станция видзліс. И нянь налӧн, дерт, вӧлі, но эз и кӧсйыны сёрнитны поставка тыртӧм йылысь, дзеблалісны няньсӧ. Та йылысь сиктын быдӧн тӧдісны. Сиктад ӧд ӧта-мӧдтӧ тӧдӧны ассьыныс вит чуньӧс моз. Колхозӧ Габӧлӧн батьыс эз жӧ пыр — вӧлі сирӧд мыр кодь, некыдзи он бертышт. Бур йӧзысь ӧтдортчис сійӧ, син сайын увгыліс выль власть вылӧ: дзескӧдӧны пӧ крестьянаӧс, олӧм эз ло...

Йӧзыс ӧтув уджалӧны, пятилетка тыртӧны, а налы мог абу! Мый нӧ сэсся видзӧдны сэтшӧмъяс вылас? Бур кыв кӧ оз имит, кыдзи сэсся накӧд? Твёрдӧй задание! Татшӧмъяскӧд сэки мӧд ног эз позь. Олӧмыс сідзи тшӧктӧ вӧлі. И Сандра оз дивит Петраӧс. Сельсӧвет вӧчис сідзи, кыдзи колӧ вӧлі сэки...

— Да, твёрдӧй задание... Вӧлі, вӧлі сэтшӧмтор! — синсӧ куньыштӧмӧн ышловкерис Габӧ.

Ӧні на быттьӧ сылӧн син водзас сійӧ арся асылыс. Талунъя моз жӧ сійӧ вӧлі ыркыд, кын-кос. Кузя зэралӧм бӧрын сэзьдӧм енэжас быликтӧм шондіыс кӧдзыд дзирднас киськаліс сыысь гажтӧмчӧм пуяс да керкаяс. На ордӧ ышкӧ-пошкӧ локтіс сельсӧветса стӧрӧж. Пыр-пыр пӧ кӧзяинсӧ корисны локны сельсӧветӧ.

Бать мисьтӧма ёрччыштіс:

«Вӧчныс налы нинӧм, гачтӧмъяслы! Уджыс мында, а вот мун да больӧдчы накӧд. Мый нин налы бара ковмӧма? Нянь кӧ, сэсся ки тыр ог сет! Тырмас, мый сетӧма нин...»

Габӧлӧн сьӧлӧмыс дрӧгмуніс: дум вылас уси, кыдзи сельсӧветса юралысь Кӧсьта Васька грӧзитчис твёрдӧй заданиеавны найӧс. Лёкыс пузис и батьыс вылӧ: пыр увгӧ сельсӧветчикъяс вылӧ, ньӧти нин оз виччысьышт. Оз али мый гӧгӧрво, кутшӧм кадыс локтіс? Лёкалӧмнад этша босьтан, кыдзкӧ колӧ мӧд ногджык эськӧ...

Пасьтасигас батьыс ропкӧдчис гораа: мед пӧ Кӧсьта Васькасӧ сельсӧветнас и быдӧн визув ва кылӧдас! Абу окота сылы, да нинӧм он вӧч, быть мун, корӧмаӧсь да. Габӧ тшӧтш жӧ пасьтасис да мӧдӧдчис батьыс бӧрся.

— Тэ кытчӧ? — синсӧ бугжыльтліс порог дорсянь батьыс.

— Тэкӧд тшӧтш ветла сэтчӧ, бать.

— Ачым ог сяммы али мый сёрнитны? Гашкӧ, выжывми нин да? Поводдяыс со кутшӧм мича, кын кос. Турунла колӧ ветлыны.

— Чӧвлы, бать! Турунлаыд удитан на. Тэ ӧд бара сэні налы кутан кабыртӧ петкӧдлыны да пинясьны. Кӧсьта Васька скӧр миян вылӧ, а Петра сыысь на скӧр ме вылӧ. Увгӧм-горзӧмнад лёк вермас лоны. Вай жӧ ме ветла да сёрнита.

— Но, но, больӧдчы накӧд, нювсьы гачтӧмъяскӧд, а ме ог куж сідзитӧ! — нурбыльтіс ныр улас батьыс.

Сельсӧветын Кӧсьта Васька пукаліс аслас паськыд пызан сайын, кунӧра кымӧр кодь зумыш, сідзи и видзӧд — гымыштас да чардыштас. Зуньгыртчӧма кутшӧмкӧ бумага весьтӧ, вӧрӧдӧ льӧбъяссӧ, мыйкӧ лыддьӧ сэтысь. А мӧдар пызан помас Петра сулалӧ. Сійӧ чӧвтліс синсӧ пырысьяс вылӧ, мӧдарӧ чужӧмсӧ бергӧдіс. Тыдалӧ, синнас оз вермы аддзыны Габӧӧс, век на зонмалан кадыс абу вунӧма.

Кӧсьта Васька первойсӧ быттьӧ нинӧм, бурысь моз заводитліс сёрнитны, да Габӧлӧн батьыс чер дор моз сувтіс.

— Но, мый, Игӧ, — сёрнитіс Кӧсьта Васька, сельсӧветын юралысьыс, — нянь поставкаыд ӧд абу тырӧма. Он али мый кӧсйы тыртны?

— Мый верми — сеті, сэсся кӧть джагӧдӧй, ог сет! Абу!

— Колхозӧ он жӧ кӧсйы пырны ни?

— Дыш позъяс? Эг на жӧ йӧймы! Сира гезйӧн сэтчӧ ті менӧ он кыскӧй! Мый лӧсьӧдӧма менам, ставыс аслам сюсьлунӧн да синмысь би петмӧн уджалӧмӧн. А ся сет ставсӧ йӧзлы, дыш чукӧрлы? Да? Сідзи али мый? Нинӧмӧ кӧсъянныд воштыны бур крестьянасӧ, рӧзӧритны? Тэ, Васька, важ старшина кодь, сӧмын морӧсад оз тырмы эстшӧм гӧгрӧс метальыс! Эн бызгылясь, эн бызгылясь, ог пов!

Кӧсьта Вась татчӧ кос лыс моз ӧзйис, быдӧн чужӧмас вирыс кайис. Шуӧ:

— Тэ, Игӧ, чистӧ кулак сьӧлӧма и сёрниыд сэтшӧм! Но ме тэныд висьтала: видзӧд, со, ми тэнӧ гижам твёрдӧй задание вылӧ. Он тырт — судитны кутасны, сэсся ачыд тӧдан. Вот и ставыс!

Лёклаыс бать виньдыліс быдӧн, кывйыс оз артмы. Сэки Габӧ петіс водзӧ пызан дорӧ да пондыліс мелі кывйӧн сёрнитны. Кӧсьта Васькаӧс весиг ним-вичаліс:

— Василей Константинович, тэ жӧ тӧдан, абу ми кулакъяс кодьӧсь, асьным уджалам. Сэсся и ме гражданскӧй война дырйи краснӧйяскӧд ветлі, телепониставлі налы, аслам морӧсӧн пыклі выль властьсӧ! Тӧданныд ӧд асьныд?..

— Кывлім, эн этшаысь нин дольлы сы йылысь, кыдз и телепон провод кыскавлӧмыд да вугсӧ бергӧдлывлӧмыд. Сэки кӧ, шуан, морӧснад пыклін выль властьсӧ, мыйла ӧні мышнад сы дорӧ бергӧдчӧмыд? Нинӧмӧн онӧ кӧсйӧ отсавны Сӧвет властьлы! Колхозӧ онӧ пырӧй ни, йӧзсӧ тшӧтш дзуганныд! Батьыд аддзан кыдзи сёрнитӧ! А син сайын не татшӧм ещӧ агитация паськӧдӧ йӧз пӧвстас!

— Кутшӧм сэн агитация, мый эм, сійӧс и висьтала! — крапкис сэтчӧ батьыс. Но батьсӧ мышнас зырыштіс Габӧ да бара кутіс сёрнитны, весиг сералыштӧмӧн моз:

— Онӧ ӧмӧй аддзӧй тайӧс: пӧрысь выжыв! Ачыс оз тӧд, мый сёрнитӧ! Энӧ пыдди пуктӧй, Василей Константинович. А колхозад, колӧ кӧ, ме и ӧтнам пыра, сійӧ кӧ оз кӧсйы. Юкся и пыра!

Батьыс чуймӧмӧн видзӧдліс Габӧ вылӧ: йӧймин кӧ пӧ тэ-а?! Ме пӧ тэныд петкӧдла эськӧ пуж!

Кӧсьта Васька витнан чуньнас пузувтіс ассьыс сук, сьӧд юрсисӧ. Тадзсӧ сійӧ вӧчлывлӧ, кор мыйкӧ колӧ сылы бурджыка думыштны.

Сёрни костаныс сэсся Петра сюйсис:

— Адза, Габӧ, абу йӧй тэ, сюся кӧсъян вӧчны: ӧтнад пыран, мед юкны овмӧснытӧ, твёрдӧй заданиеысь дзебсьыны? Ой, сюсь зэв кылан!

Габӧ век на кӧсйис шуткаӧ бергӧдны налысь пансьӧм сёрнинысӧ:

— Дерт нин ме дзебся, а тэ кутан корсьны да он аддзы картупель гуысь али пывсянысь!

— Эн шогсьы, аддзам, он дзебсьы. Миянӧс юксьӧмнад он ылӧд!

Сэки и Кӧсьта Васька вежӧртіс, кодарӧ кӧсйӧ кусыньтны Габӧ. Паськыд ки пыдӧссӧ бумага вылӧ пуктіс, да чорыда шуис, быттьӧ керыштіс:

— Шань сэсся тіянкӧд кад воштыны. Тадзи кӧ прӧтивляйтчанныд Сӧвет властьлы, сетам твёрдӧй задание!

Налы кодыр висьталісны, уна-ӧ ковмас нянь сетны государстволы да кымын кубометр вӧр пӧрӧдны да кыскыны катище вылӧ, бать быдӧн шатовмуніс, швачнитіс шапкасӧ джоджӧ, горӧдіс лёкысла сибдӧм гӧлӧсӧн:

— Лов вильӧдысьяс! Ӧти тусьӧдз кӧ став няньсӧ ті менсьым кураланныд да нуанныд — и сэки та мындаыс оз чукӧрмы, а миянлы ковмас тшыг кувны! А та мында вӧрсӧ вӧчны вермас ӧмӧй ӧти морт? Ме ӧд пӧрысь, ӧтнас Габӧ уджалысьыс! Али, гашкӧ, пӧрысь пельтӧм старукакӧд тшӧтш миянлы кайны вӧрас ӧкӧлейтны?

И сэки бара Петра:

— Нинӧм, Габӧыд ён, дай вӧвныд тіян сы кодь жӧ ён!

— Тіян абу на медбӧръя кыв, эмӧсь гырысьджык начальникъяс на! Оз жӧ лэдзны важ краснӧй партизанӧс тадзи ӧбӧдитны! Али нӧ правдаыс абу нин му вылас? — воча паныдаліс Габӧ.

Габӧ лӧгысь сотыштіс сэки синнас Петраӧс. Вот и бара на налӧн крестасьлісны сэки туйясныс. И бӧръя кылыс бара на коли сы сайын, коді мырддис сылысь Сандраӧс...

Батьыскӧд Габӧ сэки петіс сельсӧветысь лёкысла пуан сьӧлӧмӧн, весиг сельсӧвет ӧдзӧссӧ швачнитіс мый вермӧмысь.

Та бӧрын батьыс лёкалӧмнад дыр сэсся эз нин ов, тӧвнас кувсис. А. Габӧ тӧвбыд вӧрын уджаліс, твёрдӧй задание тыртіс. Ладнӧ ачыс вӧлі том да ён, сэсся вӧлыс зэв жӧ ён вӧлі...

Сандра ӧні видзӧдіс раминика пукалысь Габӧ вылӧ да эз тӧд, кутшӧм думъяс бергалісны сы юрын.

...Вӧр керкаысь локтӧм бӧрын Сандра, кор бурдӧдчис да петіс больничаысь, ветліс Габӧ ордӧ.

Габӧ вӧлі пестерысь чери ректӧ, чери кыянінысь локтӧма.

— Ме бара нинӧм ог тӧд, — Петра йылысь кор Сандра кутіс юасьны, юрсӧ катлӧдлӧмӧн шуис Габӧ. — Ме ӧд сэки водз усйысьлі вӧрсьыс, а сійӧ кольччӧма на вӧлі. Дивӧ тай, кытчӧ лои Петра! Гашкӧ, вӧрсаыс ылӧдліс сійӧс да? Коркӧ менам пӧль вӧлі висьталӧ: синсӧ сылысь пӧртлӧма вӧрса, дыр кытшлӧдлӧма Ыджыд нюр гӧгӧр. Пӧльӧыд сэсся гӧгӧрвоӧма пернапасасьны, нимкыв лыддьыны, куимысь сьӧлыштӧма да пӧльыштӧма шуйга пельпом вомӧныс, вӧлисти мортыдлӧн синмыс воссьӧма да вӧрысь петан туй аддзӧма. Виччысьлы, гашкӧ, локтас на Петраыд...

Эз такав Сандралӧн сьӧлӧмыс, муніс сельсӧветӧ, висьталіс ассьыс став шогсӧ. Сэні сылы шуисны: тэнад висьмӧм бӧрын пӧ мужик чукӧр ветлісны вӧрысь корсьны Петраӧс, тшӧтш Габӧӧс босьтлісны. Нинӧм жӧ налы эз югды. А Габӧ пыр ассьыс долис: ме пӧ нинӧм ог тӧд, эг аддзыв ни нинӧм эг кывлы...

Мыйкӧ дыра мысти сы бӧрын Габӧ усйысьӧма вӧлі сиктысь. Гортсьыс петігӧн висьталӧма: менӧ пӧ быд ногыс тані дзескӧдӧны. Олӧм эз ло да муна бурджыкин корсьны...

Дыр сэсся Габӧ бокын ветлӧдліс. Война дырйи салдатавлӧма, кутшӧмкӧ транспортнӧй ротаын вӧвлӧма, ранитчӧм бӧрын куйлӧма госпитальын. Лэдзӧмаӧсь да кӧстыльӧн локтіс гортас. Война помасьтӧдзыс пыр дзурликасис кӧстыль вылын, сэсся шыбитіс жӧ. Ёнмис да лесникӧн уджавны пырис. Гӧтырыс кулӧма жӧ нин вӧлі сылӧн, нылыс мунӧма верӧс сайӧ ылӧ. Бара на Габӧ воліс сэки Сандраӧс коравны. Но Сандра и сёрнитны эз кут: кутшӧм пӧ пӧрысьӧ-нэмӧ верӧс сайӧ мунӧм меным, сідзи нин ола...

Ӧні Сандра видзӧдіс Габӧ вылӧ, думнас орчча сыкӧд быттьӧ аддзис мӧдӧс, томӧс да ёнӧс.

Аслас кадӧ Габӧ эз вӧв шыбитана зонмӧн эськӧ да. Том дырйиыс, шуны кӧ нин сідзи, ас местаас зэв на ещӧ лӧсьыд чужӧма вӧлі. Нывъяс унаӧн вежалісны сы вылӧ. Гашкӧ, мудерджык да наянджык вӧлі-а. Ас вӧснаыс оліс сӧмын, батьыс моз жӧ ас вӧснаыс сӧмын тӧждысьліс. А ӧні, видзӧд, кутшӧма пӧрысьмӧма, омӧльтчӧма, джуджыд чукыръяс визьйӧдлӧмаӧсь чужӧмсӧ. Син гуранъясыс вӧйӧмаӧсь и. Синъясыс, со, ёна висьысь мортлӧн моз жӧ видзӧдӧны шога да нораа. Кыткӧ быттьӧ сідзи доймӧ сылӧн, сідзи ёнтышталӧ, вот-вот ойӧстас коньӧрыд...

«Абу жӧ нин дыр олысь тайӧ!» — думсьыс жалитыштіс сійӧс Сандра, меліджыка видзӧдліс да тшӧктіс:

— Лок, матыстчы пызан дорас, Габӧ. Чай кӧ он кут юны, гашкӧ, вина румка видлан? Вая ӧд...

— Пасибӧ, Сандра! Ог нин буди-а. Важӧнтӧ эськӧ кутшӧма радейтлі курыдтӧ да. Ӧні и сыысь чӧвтчӧдіс, — бокӧ видзӧдӧмӧн шуыштіс Габӧ.

Ӧтчыд-мӧдысь сійӧ сюся чӧвтліс Сандра вылӧ синсӧ, мыйкӧ быттьӧ ещӧ кӧсйис висьтавны. Но паныдасяс Сандралӧн синъяскӧд да ланьтас.

— Аттӧ, шондібан олӧм! Позьӧ кӧ эськӧ бергӧдны том дырнымӧс, Сандра! — чӧв олыштӧм бӧрын бара негораа кутіс сёрнитны Габӧ.

— Мый визувтӧма, бӧр он бергӧд! Мый нин сійӧс казьтывны? — пызан вылысь нянь торпыригъяс соддзас чукӧртігмоз кайтыштіс Сандра. Сылы колӧ нин садикӧ петны, а тайӧ мортыс пукалӧ, оз и кӧсйы мунны, пыр мыйкӧ ассьыс тшӧкӧлдывайтӧ.

— Сійӧтӧ збыль шуин, Сандра. Киссьӧм ватӧ бӧр он курышт, шулывласны. А век жӧ тай думайтсьӧ. Веритан он, мукӧд дырйи войбыд син ог куньлы.

— Мый нин сідз думайтсьысьӧ тэнад? — юаліс Сандра.

— А быдтор йылысь. Вот кӧть сэтшӧмтор. Коркӧ изӧдчигӧн меным висьтавлісны Йиркап йылысь. Сімдор ты дорын пӧ овлӧма сійӧ, вӧралӧма. Вӧрад пӧ быд мортлӧн эм аслас пу, сӧмын аддзыны сійӧс, ок, сьӧкыд! А коді аддзас да вӧчас кӧ сыысь лызь, зэв ёна кутас шедны прӧмыс. И быдторйыс сылӧн артмыны кутас, шуда морт лоӧ. Вот ӧтпыр Йиркапыд и веськалӧма сэтшӧм пу шӧрӧ. Кор оз лок, век понйыс увтӧ сійӧ пуӧ. Куим во вӧлӧм ӧти пуӧ увтӧ. Мый пӧ тайӧ лои, век ӧти пуӧ увтӧ? Дӧзмас Йиркапыд дай керыштас сійӧ пуад. Керыштас дай вир письтӧ сійӧ пусьыд. Пуыд сэсся и шуас сылы:

— Пӧрӧд менӧ да вӧч аслыд лямпа пӧв!

Пӧрӧдас Йиркапыд, вӧчас сэтысь лызь пӧв, мӧдсӧ прӧстӧй пуысь дай. Кыкнан лызьсӧ кӧ вӧчис, сэсся эськӧ эз нин вермыв сувтлыны, му мӧдарӧ эськӧ и лэбӧдіс. Кытчӧ думыштас, сэтчӧ лызьыс и нуӧ сійӧс. Кепысь-шапкасӧ кӧ водзладорас шыбитас, лызьыс и сувтас, оз кӧ — и оз.

Ӧтчыд Йиркапыд чеччас асывводзын, сюяс питшӧгас пӧсь ид нянь да петас вӧравны. Думыштас Сибир-изйӧдз кырсьнитлыны. Ветлас, бӧр локтас да чегас няньсӧ — няньыс век на руалӧ, век на пӧсь. Со мый дыра и ветлӧма. Но и сыысь шуда вӧралысьыс абу жӧ сэсся вӧлӧма!

— Тэ тай, Габӧ, мыйкӧ мойдӧн талун заводитін сёрнитны, — дӧжныштіс Сандра. — Мойдыд мойд и эм. Мойднад быдтор позьӧ.

— Дерт, эськӧ, сідз да, тайӧ мойдыс узьны меным эз сетлы сэсся, — юрнас лайкнитыштӧмӧн тӧдчӧдіс Габӧ. — Вот эськӧ, мися, меным аддзыны сэтшӧм пусӧ! Эм жӧ ӧд эськӧ кӧнкӧ да? Кыдзи тэ чайтан, Сандра, эм абу эськӧ?

— Ме бара та йылысь некор эг думайтлывлы, — вочавидзис Сандра. — Ме думысь, шудыд быд мортлӧн ас саяс... Сэсся, шуны кӧ нин сідз, тэа-меалӧн кадыс нин кольӧма кутшӧмкӧ ещӧ шуд корсьны. Мый эм — сійӧ и эм.

— Вернӧ шуин, Сандра, кольӧма! — ышловзис Габӧ. — Ме та йылысь мӧвпавлі жӧ. Да, эз удайтчы менам олӧм. Думыштла да бӧрдны окота лоӧ. Нэм чӧж мыйкӧ корси, виччыси, кӧсйи ассьым шуд аддзыны, а кӧні сійӧ? Сідзи и визувтісны вояс, казьтыштны нинӧм.

— Сэсся нинӧм и казьтыштны лои? Мыйкӧ ӧд вӧлі жӧ бурыс да долыдыс?! — шензьыштӧмӧн юаліс Сандра.

— Нинӧм! — кияссӧ паськӧдліс Габӧ. Чӧв олыштіс джоджӧ видзӧдӧмӧн, лэптіс юрсӧ, сюся видзӧдліс Сандра вылӧ. — Ладнӧ, шуам, ме сэтшӧм шудтӧм морт. А вот тэ, Сандра, тӧлка баба, со, почётнӧй грамотаяс, ударнича вӧлін коркӧ и быдтор. Олін юр дзормытӧдз жӧ, лун и вой мыркин, а мый бурыс? Мыйӧн верман ошйысьны? Чайтан, памятник тэныд сувтӧдасны?

— Мыйла памятник? Некутшӧм памятник меным оз ков, — кинас ӧвтыштіс Сандра. Габӧлӧн юалӧмыс лои сылы дзик виччысьтӧмтор, быдӧн шай-паймуніс. — Мыйысь нӧ меным памятниксӧ? Мыйкӧ тэ сёрнитан жӧ, Габӧ!

— Этадзи колкозыдлы уджалін да? Пенсияыд ыджыд-ӧ? Муртса сакар-тшай ньӧбны, а унджык вылӧ и оз нин тырмы.

— Быдӧн уджалісны и уджалӧны. Быдӧнлы кӧ памятникъяс сувтӧдавны, кор и уджавны йӧзыслы!

— Мый меным «быдӧныд»!? Быдӧн ассьыс ӧти олӧм олӧ. Вот и кӧсъя ме тӧдны: мый миян олӧмысь?

— Мыйкӧ нинӧм абусӧ сёрнитан жӧ талун, Габӧ! — дӧзмыштіс Сандра. — Бур уджысь и памятник сылы, коді бура уджалӧ. Ме тадзи тай гӧгӧрвоа-а. Вай дугдам сэсся та йылысь.

— Ачыд юалін да, мый пӧ мӧвпалан. Ме и висьталі, эн дивит, Сандра. А кыдзи заводитчис менам висьӧмӧй, висьтала кӧ — ыджыд дивӧ! — мӧдтор вылӧ нин сёрнисӧ вуджӧдіс Габӧ. — Веритан он, кутшӧм вӧт ме вӧталі? Быттьӧ аслам чӧс туйӧд локта. Зіля ӧдйӧджык лямпаӧн водзӧ, мыйыськӧ пола ачым, а водзӧ мунӧм нинӧм оз сод. Друг сэсся пу сайысь тӧдан коді мыччысис?

— Коді? — чуймыштӧмӧн юаліс Сандра. Сьӧлӧмас сылӧн пыр ёнджыка и ёнджыка содіс кутшӧмкӧ полӧм ли виччысьӧм. Сійӧ чайтіс: вот тайӧ Габӧыс висьталас ӧні сэтшӧмтор — веськыда сьӧлӧмас Сандралы кучкас. А Сандралӧн сьӧлӧмыс абу нин важ кодь, уна шог нуӧдіс ас пырыс. Мый нин ещӧ вермас лоны сыысь вывті?

— Дивӧ ӧд, веськыд сё дивӧ, мый сӧмын он вӧтасьлы! — лысӧм юрсӧ лайкйӧдлыштіс Габӧ, сэсся шуис: — Пу сайсянь мыччысис Петра, ружьесӧ веськӧдӧма ме вылӧ. Кӧсъя горӧдны — гӧлӧсӧй виш оз кыв. Кыдз тай меным дзенгас веськыда морӧспань улӧ! Садьми — збыль сэті висьӧ. Сы бӧрын эз и ланьтлы сэсся, пыр висис. Лои карӧ лэччывлыны. Тулыснас парокодӧ пукси дай шывкниті карӧ. Карас том, мича доктор ордӧ веськалі, ренгӧнӧн видзӧдліс, пыр жӧ ыстіс мӧд доктор дінӧ. Сійӧ бура комиӧн сёрнитӧ, ставсӧ юасис. Ачыс том жӧ. Юалі сылысь: «Кытысь тэ, бур пи?» Эжва катыдысь пӧ, Висер вожысь, крестьянин пи. «Тэ тай пӧшти менам земляк», — серала ме. А сійӧ: пӧшти земляк пӧ, да кута тэнӧ, дедушка, лечитны. Операция тэныд вӧчам.

— Мый тэ коньӧр Петрасӧ думыштін кодравны, Габӧ? — дӧзмис да торкис сылысь висьталӧмсӧ Сандра.

— Ме жӧ вӧт йылысь висьталі, вӧт тайӧ. А тэ кывзы, кывзы водзӧ, мый ме висьтала...

Габӧ зэв на лӧсьӧдчис мыйкӧ водзӧ висьтавны, весиг вешйыштыштіс Сандралань, ещӧ на сюсьджыка видзӧдліс сы вылӧ ӧгыралан синнас. Да эз вевъяв. Буретш, кылӧ, ӧшинь улӧ журкнитіс-локтіс брезент вевта легкӧвӧй машина, кильчӧ поскӧд котӧрӧн кайис да пырис керкаӧ Александр Петрович, Сандралӧн Ӧлеканыс.

— Бур асыв, мамӧ! — пыригмозыс гораа чолӧмасис сійӧ, аддзис керкаысь Габӧӧс да шензьыштіс: — Но, Габӧ дядь! Видза олан! Водз тай тэ гуляйтан!

— Больничаӧ локті, да водзджык вӧлӧма, — киас шапкасӧ нямраліг, висьталіс Габӧ. — Докторыс обкод пӧ вӧчӧ, оз на эшты. Важ кузя пыри мамыд ордӧ. Важӧн нин эг аддзыв да, час, мися, пырала, видзӧдла, кутшӧма олӧ. Мунны жӧ сэсся лоӧ.

— Виччысьлы ӧти здук, Габӧ дядь. Ме тэнӧ машинаӧн веськыда больнича пос помӧдзыс шаркнитӧда-вая! — Кӧсйысис Александр Петрович.

Габӧкӧд найӧ тӧдсаӧсь жӧ. Лесопунктса начальник да лесник унаысь аддзысьлісны удж кузя. Александр Петрович эз элясьлы лесник вылӧ. Габӧ пыр зілис бурджыка вӧчны лесопунктлы, некор эз дӧзмӧдчывлы некутшӧм актъясӧн да протоколъясӧн, некор нинӧмысь эз крукасьлы. Кор волас лесопунктӧ, пыр нин пыртас Александр Петровичлы сьӧла гоз ли, кӧч туша, дон вылӧ, дерт. Ыджыд дон некор эз босьтлыв, ёнджыкасӧ бур вӧчӧм ради вайліс. Йӧзыс лыддьылісны сійӧс бур сьӧлӧмаӧн. Сӧмын вот йӧзсьыс важ мозыс пырджык ӧтдортчис сійӧ, вӧлӧстьӧ эз и петавлы, зэв шоча лавкаӧ кындзи.

— Мамӧ, ме райцентрӧ сессия вылӧ лэчча. Рытнас бӧр локта, — мамыслы кутіс висьтавны Александр Петрович. — Тӧдан мый, мамӧ? Аски ӧд Толя внукыдлӧн чужан лун! Тӧдан он?

— Эг жӧ вунӧд! Тӧда, дерт! — долыда кайтыштіс Сандра. — Ме сылы козинтор нин лӧсьӧді: небыдик вурун чулки кыи ачым да мича сера кепысь. Бабсяньыс козин лоӧ, мед новлӧ дона пи.

Сандралы нимкодь, пиыс локтіс да. Чужӧмнас сійӧ дзик жӧ Петра кодь. Вӧсньыдик вом доръясыс пыр нюммуныштны лӧсьӧдчӧмаӧсь, сэтшӧм мусаникӧсь. Кисьмӧм льӧм тусь кодь синъясыс видзӧдӧны гажаа, збоя. Но, кульӧма да ляскӧма Петра! Весиг, со, юрсиыс сылӧн моз жӧ гартчыштӧ. Да ӧд и сёрнитанногыс батьыслӧн кодь жӧ: лабутнӧй да гора гӧлӧса, оз тай ков велӧдӧм, кыскӧ рӧдад.

— Толя тӧрытсянь нин виччысьӧ тэнӧ, мамӧ. Меным шуис: ыджыд мамӧ пӧ мед ӧдйӧджык локтӧ! Зина тшӧтш тэнӧ ёна корис и. Кутшӧма вермӧдчан? Кочӧгыд оз нин бытшкы? — тӧждысьӧмӧн юасис Ӧлекан.

— Ӧні оз нин, бур пи. Паччӧрын куйлышті да лэдзис, — водз дӧрасӧ пидзӧс вылас паськӧдӧмӧн шыльӧдіс да висьталіс Сандра.

— Садиксьыд лэдзласны жӧ ӧд?

— Мый нӧ озыс. Ме вӧсна сэні матӧ оз на воны.

— Бур сідзкӧ. Рытнас бӧр кута локны да пыравла тэла, тшӧтш и каям. Горт олысьыд сюрас жӧ ӧд?

— Пеклаӧс корла. Пасибӧ, дона пи, корӧмыд вылӧ. Ветлам вай, ветлам! Да тэ пӧрччысь, Ӧлекан! Самӧварыс пӧсь на. Вай личӧдчы да пуксьы пызан саяс, чай кисьта.

— Менам сёйӧма-юӧма, мамӧ. Аски ми тэкӧд ме ордын ёна гӧститам да варовитам. А ӧні эн дӧзмы да эн дивит: сёрмыны меным оз позь, абу бур... Габӧ дядь, лок нуӧда больничаад! — Габӧлы нин шуис Александр Петрович.

— На кӧть шаньгасӧ сюй портпеляд! — газетӧ тубыртыштіс да сетіс пиыслы пызя шаньгаяс Сандра, кильчӧ помӧдз на колльӧдіс, сьӧлӧмсяньыс сиис-вордіс сылы:

— Бура ветлыны, Ӧлекан! Рытнас виччысьны кута! Лок ӧдйӧджык!

Габӧ, керкаысь петігас, аслысног видзӧдліс Сандра вылӧ, негораа шуыштіс:

— Этайӧ мый нин... Ме, гашкӧ, вола на, Сандра...

— Но, водзлань! — шуыштіс Сандра сылы. Висьысь мортыдлы он ӧд тон шу: эн пӧ лок сэсся, эн гызмась...

Машина мурӧстіс ён моторнас, кежис мир туй вылӧ и мӧдӧдчис пызйыны-котӧртны кын чорас кузя. Регыд и вошис Сандра син водзысь.

8

Ӧлекан пиыс воліс да, быттьӧ шонді пыравліс Сандра оланінӧ: сьӧлӧм вылас лои долыдджык да шоныдджык. Машина колльӧдӧм мысти пӧрысь ань кутіс лӧсьӧдчыны ветлыны лесопунктӧ гӧститны, внукыслысь чужан лунсӧ сэні пасйыштны. Сэтшӧма жӧ нин гажыс бырис Толюкысь, топӧдлыны сылысь шабді сӧдз юрсӧ аслас морӧс бердӧ, чӧскыда-чӧскыда окыштны неуна чукышакодь вом доръяссӧ.

— Толюкыс ӧд миян абу кага, а оз тусь! — ошйысьлывлӧ Сандра аслас тӧдсаяслы.

Колян гожӧм Сандра, гашкӧ, тӧлысь оліс лесопунктын, пиыс ордын, пыр внукыскӧд ноксис: вердіс-юкталіс, гуляйтіс сыкӧд вӧрса посёлок кузя, мойдлывліс «Шыр кывтӧ-катӧ» да мукӧд коми мойдъяс.

Медсясӧ Толя радейтіс кывзыны ош йылысь мойд. Ичӧт морт быдӧн ланьтӧдчывліс, топӧдчывліс бабыс бердӧ, кор сійӧ мойдіс, кыдзи ошкыс варгыльтӧ-локтӧ ёмаӧс сёйны:

Зы, зы! Ош локтӧ!

Сьӧрдысь-вӧрысь, Варс ягысь,

Белыма мусюрысь.

Ыджыд нюрсӧ вуджис нин,

Ичӧт нюрсӧ вуджӧ нин...

Ёна радейтӧ мойдъястӧ кывзыны Толюк. Аски тырӧ сылы вит ар. Зэв визув да збой детина быдмӧ. Сыкӧд гажтӧмыд оз босьт! Ичӧт морт ставсӧ кӧсйӧ тӧдны, пыр мыйкӧ юасьӧ, ачыс висьталӧ, тёльӧдчӧ-больӧдчӧ. А то кубикъясысь мыйкӧ тэчӧ-вӧчӧ, либӧ пуысь вӧчӧм сабля босьтӧма да ӧвтчӧ, сійӧ и видзӧд, мыйкӧ мед оз жугӧд.

Чужӧм ӧбликнас Петра дедыслань жӧ мунӧ. Сэтшӧм жӧ вӧсньыдик, неуна чукыштчӧм вом доръяса, чӧдлач кодь сьӧдлӧз синъяса. Сэсся — сё дивӧыд! — мышкас, веськыд лопатка дорас, сылӧн моз жӧ ӧмидз ыджда пудпас. Со кыдзи рӧдад кыскыны вермас! Та вӧсна Сандралы внукыс вӧлі кык муса. Видзӧдіс Толюк вылӧ да думнас казьтыліс ылӧ-ылӧ кольӧм том дырсӧ, Петраӧс, мый важӧн визувтӧма сылӧн, кольӧма сӧмын бырлытӧм, вунлытӧм гуся шог да печаль.

Мича лунъясӧ найӧ, баба-внука, вӧрса посёлок кузя гуляйтісны ывлаын, видзӧдісны, кыдзи гараж дорын журӧдчӧны трелюйтчан тракторъяс, вӧр кыскалан машинаяс да прицепъяс. Кодӧскӧ дзоньталӧны, кодӧскӧ удж вылӧ мӧдӧдӧны. На дорын пыр нин кодъяскӧ ноксьӧны-бергалӧны. Толялӧн батьыс ачыс унаысь татчӧ волӧ, тӧждысьӧ, мед эськӧ техника весь эз сулав.

Волывлісны и улыс складӧ, кӧні уджаліс Толялӧн мамыс — лӧсьыдик гӧгрӧс чужӧма, гажа да збой учётчица Зина. Лӧз спортивнӧй гача, мича сера свитера, киас фанерка пӧв, Зина ветлӧдліс кер чукӧръяс дорын, пасъяліс фанерка пӧв вылӧ.

Тані, улыс складас, век вӧлі зэв гажа да шума. Машинаяс ваялісны вӧрысь пуяссӧ быдсаясӧн, сӧмын увъяссӧ керавлӧмаӧсь. Улыс складын уджалысьяс, зонъяс да нывъяс, вундалісны найӧс, сортируйтісны, быгльӧдлісны зоръясӧн, идралісны ёгсӧ да сотісны. Тані век везъясис чӧскыд лыс кӧра тшын дук. Зиналӧн гора, том гӧлӧсыс юргис катище вылын то ӧтилаын, то мӧдлаын. Нывъяс да зонъяс вежавидзыштісны сыысь, шуисны Зинаида Васильевнаӧн.

Зина мыйӧн аддзас баба-внукаӧс катище вылысь, кокньыдика тувччалӧмӧн котӧртас налы паныд, шуас стрӧжитӧмӧн, но сэк жӧ тшӧтш и меліалӧмӧн:

— Ті нӧ мыйла татчӧ локтінныд? Дойманныд кӧ нӧ?Аддзанныд, кыдзи машинаяс ветлӧны! Вот таляласны да мый ме кута вӧчны? Бӧрдны ӧд кута. Сьӧлӧмӧс ті менсьым жугӧданныд!

— Толялӧн гажыс тэысь бырӧма! — правдайтчӧ монь водзас Сандра. — Ветлам пӧ мама дорӧ, видзӧдлам, мый вӧчӧ! Мырдӧн нуӧдчӧ да кыдзи сэсся! Ачыс и котӧртӧ водзын. Тӧдӧ тай туйсӧ, оз ков сылы ӧчки. Сійӧ тай ставсӧ тані тӧдӧ меысь унджык: машинаяс и, йӧзсӧ и быдтор. Тайӧ быдмӧ бать туй талялысь. Вӧр лэдзысь жӧ, тыдалӧ, лоас. А ме вӧлі чайта — вӧравны кутас, Петра дедыс моз жӧ.

— Оз жӧ буди-а! — сералӧмӧн топӧдлас пашкыр юрсӧ морӧс бердас шуда мамыс, сэсся, синмас меліа видзӧдӧмӧн, юалас сылысь:

— Кодӧн нӧ кӧсъян лоны, Толя?

— Ме лоа — шопер! — век ӧти ног кӧсйысьліс Толя. — МАЗъяс вылын кута ӧдйӧ ветлыны: ду-ду-ду! Кеж-жӧй!

— Видзӧдтӧ кутшӧмкӧ МАЗъяс нин тайӧ тӧдӧ, оз тусьыд! — нимкодя шензис Сандра. — А менӧ босьтан, бур пи, МАЗнад гуляйтны?

— Босьта! — оз ӧткажит внукыс; вӧчалыштас лӧсьыдик вом доръяссӧ да содтас збыльысь: — Босьта тэнӧ, бабӧ, и мамаӧс и папаӧс босьта! Ылӧ нула, со, эстчӧ! — лежнёвка туй кузя водзӧ индігмоз ӧвтыштлас ичӧт кинас пони морт сыланьӧ, кытысь локтӧны вӧр тыра машинаяс...

Зэв шань пи быдмӧ Ӧлеканлӧн. Ёна радейтӧ сійӧс Сандра. Позьӧ шуны — олан гажыс сылӧн сійӧ таладор югыдас. Внукыскӧд быд аддзысьлӧм сылы праздник кодь. И талун бара Сандра кутіс нимкодьпырысь лӧсьӧдчыны ветлыны лесопунктӧ.

Гортас идрасьӧм-пелькӧдчӧм бӧрын Сандра петавліс: суседка Пекла ордӧ, корис горт олыштны ветлігкостаыс.. Тӧвнад керка кӧдзӧдны абу бур, абу гожӧм шӧр — колӧ и пач ломтыштны, и кӧзасӧ сылысь вердыштны, кильчӧ пом чышкыштны, мед эз ло эндӧм керка кодь.

Ставсӧ тайӧс вӧчӧм-керӧм бӧрын Сандра ветліс садикӧ, ӧти-мӧдтор отсыштіс сэні вӧчны да сёрнитчис кымынкӧ лун не волыны.

Тадзи ноксьӧм-керӧм бӧрад Сандра быдсӧн мудзыштіс. Локтіс садикысь гортас, пӧрччысис да пуксьыштліс лабичӧ шойччыштны.

Видзӧдліс да — лабичас шарп куйлӧ.

«Тайӧ нӧ мыйла тані? — шензьыштіс Сандра. — Ӧлекан оз новлы татшӧм важсӧ. Тайӧ тай Габӧ кольӧма! Вот пӧрысь выжылыд!..»

Сандра быдӧн дӧзмыштіс. Сьӧлӧм вылас пуксьылӧм долыдлуныс торксьыштіс. «Аттӧ жӧ тайӧ Сьӧдшор Габӧ! Шойччыштны да больничаас лоӧ котӧртӧдны!» — пеньгыштіс аслыс пӧрысь ань.

Шарп вылӧ видзӧдігӧн дум вылас Сандралы уси памятник йылысь Габӧлӧн сёрнитӧмыс. И сэки тешкодьӧн сылы кажитчис тайӧ сёрниыс, и ӧні, ас кежас та йылысь мӧвпалігӧн.

Дерт, эз кокни вӧв сэки выль олӧмыслы подувсӧ лӧсьӧдны, ёна эз кокни. Сандра бура помнитӧ, кыдзи сійӧ воясӧ уджалісны йӧзыс. Но и ачыс Сандра тшӧтш, кӧть босьтам. Сылы сетісны кызь колхознӧй мӧс дӧзьӧритны. Ставыс сулалісны разі-пели, посньыдик крестьянскӧй картаясын. Ӧні ӧд лӧсьӧдӧма механизируйтӧм, шоныд да югыд скӧтнӧй дворъяс, быдсяма сэн кормозапарникъяс, эм водопровод, электричество, быдторсӧ лӧсьӧдӧма. Весиг, со, ӧні лысьтӧны мӧсъяссӧ доильнӧй аппаратъясӧн, электричество отсӧгӧн. Ставсӧ тӧлкӧн-ладӧн, наука серти вӧчӧма. Да и йӧзыс ӧні велӧдчӧмаӧсь. Том кукань видзысьяс да дояркаяс, со, кӧкъямыс класс помалӧмаӧсь, уджалӧны фермаын, быдсяма аппаратъясӧн вӧдитчӧны, ставсӧ асьныс кужӧны. Конкурсъяс вӧчалӧны, коді медся ӧдйӧ да медся бура кужӧ.

А сэкитӧ Сандраяслӧн став механизацияыс вӧлі — карнан, вила да зыр. И туруныд оз тырмы, и вольӧсыд абу. Кыдз гажыд уджав, а скӧт мед вӧлі бур, и мӧсъяс мед лысьтісны уна.

Ӧні думыштан да шен босьтӧ: мыйсӧ абу лэптӧма, вермытӧмторсӧ вермӧма! Эз ӧд пыр юрси ньылыд олӧмыс малав, быдсямаыс вӧвлі, бурыс и лёкыс. Ӧти воӧ, помнитӧ, Сандра, гожӧмыс вӧлі кӧдзыд да зэра. Шондіыс гожӧмбыд прамӧя эз петкӧдчывлы, видзьяс вылын турун быдмис гежӧдик да ляпкыдик. Шондітӧгыд да шоныдтӧгыд кысь бурыс?! А мый вермисны ытшкыны, зэр эз лэдз бур ногӧн идравны зорӧдъясӧ, сьӧдасис да бакшасис. Сійӧ тӧвнас скӧтничаяс прамӧй узьӧм ни шойччӧм эз тӧдлыны, мӧсъяс дорысь эз и вешйывлыны, пыр на дорын ноксисны, мед выль турунӧдз, веж ӧтава чепӧсйытӧдз кок йывсьыныс эз усьны. Сандра тӧждысис да вермис видзны, а кодсюрӧлысь гез йылӧ лэптӧмӧн ковмыліс тулыснас сулӧдны, асланыс эбӧсныс эз нин тырмы чеччыны да сувтны.

Кызь мӧстӧ Сандралы колӧ вӧлі видзны да дӧзьӧритны, вердны, юктавны шоныд ваӧн, куимысь лысьтыны, куйӧд идравны, вольӧс вольсавны. А васӧ кутшӧмджык вӧлі ваявны юкмӧсысь? Карнанӧн, пельпомъяс гаддявтӧдз!..

Тулысъядор, турунъяс кор кутісны бырласьны, скӧтницаяс асьныс кералісны вӧрысь да ваялісны бадь ньӧръяс, лыс, яла нитш, шырисны да пожӧмӧн вердісны мӧсъяслы. Ноксьӧмыс вӧлі! Пасибӧ комсомоллы, школьникъяслы, пионеръяслы. Найӧ ёна жӧ отсалісны бадь ньӧр да лыс керавны, ваявны вӧрысь, шырны да пӧжны. Эз, дерт, куш ӧтнаныс скӧтницаяс скӧт дорад бергавны да тӧждысьны. Колхозтӧ артельӧн лэптісны, быдӧнлы сюрыштіс, гырысьлы и поснилы. Но веськыда кӧ шуны дерт, скӧтницаяслы медсяджык жӧ тырмыліс нокыс да лёкыс, узьӧм ни олӧм, торйӧн нин война воясӧ, кор верстьӧ ён уджалысь верӧсъяс да пиян мунісны фашистъясӧс нӧйтны. Сэки ӧд ставсӧ вӧлі сетӧны фронтлы: картупель и нянь мый вӧлыштіс, кӧм и паськӧм чукӧртісны да мӧдӧдісны фронтовикъяслы. Нинӧм он шу, сьӧкыд вӧлі, зэв сьӧкыд.

И кӧть кутшӧм эз вӧв сьӧкыд, Сандралӧн мода эз вӧв кодлыкӧ норасьны либӧ элясьны. Сійӧ дай быдӧн сиктаныс гӧгӧрвоисны: война! Быдӧнлы сьӧкыд да делӧ. Тані кӧть найӧ гортынӧсь, шоныдінын, пуля шер оз шутьляв юр весьтаныс. А сэні, салдатъяслы, кӧні биа ньӧвъясӧн лыйсьӧны да морт юръясӧн мачасьӧны, налы нӧ кокньыдджык али мый? Кӧнкӧ и Гришукыс сылӧн, дона пи, сэні жӧ, сир биа вабергачас...

Ставсӧ тайӧс гӧгӧрвоис Сандра и, мед кӧть кутшӧм эз вӧв сьӧкыд, уджаліс став вынсьыс, некутшӧма эз жалитышт асьсӧ. Сылӧн велалӧма нин вӧлі тувччавны Петра кок туйӧд. Ловъя дырйиыс юкліс сыкӧд став шог и мог, шуд и гаж.

Шуны кӧ нин сідз, Петракӧд налӧн эз жӧ пыр шогсьӧм да ноксьӧм вӧв. Долыдлуныс колӧкӧ унджык на вӧлі. Сэкитӧ, том дырйиныс, найӧ дасьӧсь вӧлі мусӧ бергӧдны. Уджын найӧ и долыдлунсӧ аддзисны. Зілисны сьӧлӧмсянь, бура ставсӧ вӧчны, мый шуӧма. А шуӧмасӧ вӧлі зэв гӧгӧрвоанатор: мездысьны важ тшыг олӧмысь, мунны Ленин туйӧд, му вылас выль бур олӧм лӧсьӧдны, мед челядьлы бура овсис. Та ради и уджаліс Сандра. Некор некутшӧм памятникъяс йылысь и дум эз вӧвлы, мый сэні сӧрӧ Габӧыс. Сэки эз жалитлы и ӧні оз жалит Сандра, мый бур йӧзыскӧд тшӧтш уджалӧмӧн тадзи вот коли сылӧн олӧмыс, кӧть и эз кокни, но зато сьӧлӧм ӧзйӧдана ӧтувъя кыпыд уджын. Вӧлі кӧ ловъя Петра, дерт, эськӧ шуис:

«Сашук! Ставыс бур! Бурӧн казьтыштасны миянӧс челядьным!»

Овны йӧзыскӧд ӧти ыджыд олӧмӧн — мый таысь ыджыдджык шудыс вермас лоны мортлы?!.

Думнас век на Габӧкӧд вензиг, Сандра чеччис да кутіс рыт кежлӧ лӧсьӧдчыны кайны лесопунктӧ. Камодысь перйис да вайис шоныд вурун чулки, кепысь гоз, кодъясӧс ачыс кыліс внукыслы. А моньыслы лӧсьӧдіс сыръя дора кашемир чышъян — зэв мича, ставнас быттьӧ лӧз-гӧрд дзоридзьяса. Ӧлеканыслы тшӧтш жӧ вурун носки сылӧн лӧсьӧдӧма. Вӧрті келалігас сылы тшӧтш жӧ колӧ, мед новлӧ. Ставыслы козинторъяс лӧсьӧдӧма пӧрысь аньлӧн. Кымын рыт печкис да кысис, дасьтіс тайӧ дона козинъяссӧ!..

Сӧмын на Сандра кӧсйӧ вӧлі петны да котӧртӧдны Габӧлы больничаас шарпсӧ, видзӧдліс да — ачыс бара нин гыжъясьӧ-кайӧ кильчӧ пос кузя.

— Визя орда, эн дӧзмы, бара на локті да! Шарпӧй абу тэ ордӧ кольӧма? — пырис керкаӧ да юаліс Габӧ.

— Кутшӧмкӧ тай шарп, со, лабичас куйлӧ. Ме нин больничаад вӧлі кӧсъя петкӧдны-а! — кайтыштіс Сандра.

— А ме, казялі да, ачым, ас кокӧн локті! — тӧдчӧдӧмӧн шуис Габӧ.

Кыдзи сійӧ шуис да видзӧдліс ёся да збыльысь, Сандра гӧгӧрвоис — Габӧ прӧста мӧдысь эз лок, да и шарпсӧ эз вунӧд, а нарошнӧ кольлӧма, мед помка лоӧ волыны выльысь. Со, тэрмасьӧмӧн локтӧма, лолыс быдӧн тырӧма. Полӧма, тыдалӧ, гашкӧ, оз су кӧзяйкасӧ да. Ньылӧмыс, посни лысва моз, чепӧсйӧма вижов кымӧс вылас.

Бара на жальыс петіс Сандралӧн, небыдалӧмӧн юаліс:

— Мый нин больничаас шуисны?

— А, больнича! — вижӧдӧм, косьмӧм кинас шеныштіс Габӧ. — Вир тай босьтісны, бара видласны... Прӧстӧй ноксьӧм! Ачыд кӧ ён, бурдӧдасны найӧ, докторъясыд. А кадыд кӧ воис — ӧти доктор нин отсалас, эсійӧ косаа старукаыс!

— Чӧв, чӧв! — такӧдӧмӧн кайтыштіс Сандра. — Водзвыв эн тунав лёксӧ ас вылад.

— А мый... Быдӧн сэні лоам, быдӧн, Сандра! Ме тай сідзи чайта-а.

— Сідзи, дерт, эськӧ да.

— Ме йылысь кӧ сёрнитны — ӧти кокӧн сэні нин...

Габӧ чӧв олыштіс, лолалыштіс, быттьӧ чӧжыштіс вын сьӧкыд туйӧ петӧм водзвылын. Сандра вылӧ век сідзи жӧ ёся видзӧдлывліс ӧзъян кос синъясӧн. Сэсся шуис друг чорзьӧм гӧлӧсӧн:

— Сандра! Менам ӧд сёрни тэ дорӧ!

— Кутшӧм сёрни? Мый коркӧ вӧліс миян костын, важӧн ва кывтыд визувтіс да бырис. Асъя шондіыс кӧ миянӧс, Габӧ, эз шонты, рытъяыд оз нин, оз! — шуыштіс Сандра. Аслас сьӧлӧмыс дрӧгмунліс мыйкӧ друг виччысьӧмысь.

— Эм, эм ыджыд сёрни! — мӧдысь тӧдчӧдіс Габӧ. — Ӧнтай, пиыд дырйи эг нин кут панны, а ӧні — висьтала.

— Пуксьы либӧ да вай висьтав, кутшӧм сэтшӧм ыджыд сёрни суис! — кывзыны ёсьтысьӧмӧн шуис Сандра. Ачыс думыштіс: «Мый тайӧ, бара, гашкӧ, локтіс памятникъяс йылысь дольны да? Син сертиыс кӧ — абу, абу тайӧ сёрни, мыйкӧ мӧдтор...»

Сандра судзӧдчыліс да босьтіс сёр вылысь печкансӧ, пуксис лабичӧ, лӧсьӧдчис печкыны. Кывзысьтӧм пӧрысь чуньясӧн лӧсьӧдыштіс кудельсӧ, дулльӧсьтіс чуньяс, заводитіс швыркйыны-печкыны. Ачыс лӧсьӧдчис кывзыны Габӧӧс.

Габӧ пуксис мӧдар пызан помӧ, мед бурджыка аддзыны Сандралысь чужӧмсӧ, сылысь синъяссӧ.

— Помнитан, Сандра, кыдзи ме первойысь корасьлі? — заводитіс сійӧ ылысянь. — Кӧсъя вӧлі олӧмӧс тэкӧд йитны. Ме тэнӧ сэки ёна радейтлі...

Габӧ сёрнитіс Сандралань копыртчыштӧмӧн, видзӧдіс ёсь видзӧдласнас, виччысьыштіс да ышловкерис, аслыс моз нин шуыштіс:

— Да, сьӧлӧм потмӧн радейті... Ок, ок, ок! Кытчӧ бара кольӧма, шондібан, кызь нёль арӧсӧй! Кутшӧми ми коркӧ вӧлімӧ томӧсь да ёнӧсь! Помнитан, Сандра, видзӧ пыригад кыдзи шор пос кузя вӧлӧн гӧняйтлывлім! А миян вӧлыс вӧлі биа-бордъя змей кодь. Кыдзи тай ӧддзас — тшын-бус сӧмын гартчӧ! А миян сьылӧмыд, гажӧдчӧмыд!..

— Мый нин сійӧ важсӧ казьтывныс! — не аслас кодь пӧдыштӧм гӧлӧсӧн шуыштіс Сандра да ыджыда лолыштіс. Габӧ кужис жӧ вӧрзьӧдны сылысь медся гуся сьӧлӧм везсӧ, нылалан каддырся медся донасӧ, медся югыдсӧ, мый вӧвлі сылӧн коркӧ. Друг быттьӧ кодкӧ горшӧдыс сійӧс тшапкис, сьӧкыд быдӧн лои лолавны...

9

Помнитӧ, ставсӧ зэв бура помнитӧ Сандра. Вежӧрыс, аслас этайӧ чӧрсыс моз жӧ кузя бӧрся кузя, заводитіс тэрыба путшкыны-гартны ылӧ кольӧм олӧмысь серпасъяс.

Сылы, Сандралы, сэки муртса на вӧлі тырӧма дас кӧкъямыс. Сандра быдмис чийӧбпырысь. Гашкӧ нӧ дӧва нянь вылад он ёна быдмы да сӧвмы, а гашкӧ нӧ сьӧкыд удж вӧснаыд ёдмӧны быдмысь войтырыд. Видзӧдлас вӧлі бабыс сы вылӧ, ышловзяс, жальпырысь шуас:

— Код рӧдӧ тэ, шӧвк туг, мунӧмыд. Дас квайт нин, а тэ век на нэриник бадь кодь, омӧлик, вӧсньыдик, кок сер мунӧмыд!..

Вӧсни кокыс эз омӧля шогӧдлыв и асьсӧ Сандраӧс. Ныв-ёртъясыс да и зонпосни дӧзмасны сы вылӧ ли, вильшавны кӧсйӧны ли, пыр и нимтасны кузь кокаӧн да вӧсни кока туриӧн. Сандра эз этшаысь весиг бордлы забеднӧысла.

Но тайӧ вонас Сандраӧс быттьӧ вежисны: кыдзкӧ друг сійӧ шаньмис, чужӧм вылас водісны лежнӧг чвет рӧмъяс, а синъясыс лоины сэтшӧм джуджыдӧсь, лӧньӧсь и мыйкӧ быттьӧ тӧдысьӧсь, кутшӧм тай овлӧ Пемыд вадйыс найӧ сикт дорын. Ӧнӧдз Сандра ворсанінъясын нывпоснияскӧд йӧршитчыліс пельӧсъясын, завидьпырысь видзӧдіс мичаа вӧччӧм верстьӧ нывъяс вылӧ, кодъяс йӧктісны зонъяскӧд, гажӧдчисны. Сандра вылӧ эз на ыштыв ни ӧти зон. Он жӧ ӧд кут пуктыны зон пыдди зонпосниясӧс, кодъяс лыйлісны Сандраӧс из торъясӧн либӧ някралісны юрсиӧдыс.

И вот ӧтчыд Пиля Васька ордын ворсанінын, кор Сандра сулаліс нывъяскӧд пӧлать улын, сы дінӧ воськовтіс арся тӧдсаыс, армияысь локтӧм Петра. Кыскыштіс сійӧс киӧдыс, нюммуніс да шуис:

— Мича ныв, лок мекӧд йӧктыштам кадриль!

Сандралӧн чужӧмыс ыпнитіс-ӧзйис, кӧсйис дзебсьыны нывъяс сайӧ, да найӧ кильксигтыр йӧткыштісны водзӧ. Сандра эз и тӧдлы, кыдзи кокъясыс нуисны джодж шӧрӧ. Неуна смелмыштіс, кор зонмыс шӧпкӧдыштіс пеляс:

— Эн пов, аддзылан, кутшӧм лӧсьыда тэа-меа мыськыштам-йӧктыштам!

Видзӧдліс Сандра: сувталӧмаӧсь нин кӧкъямыс гоз кадрилясьны, а на водзын суседыс Габӧ мича да тшап Мишка Елюккӧд сулалӧ. Елюк неуна чуймӧмӧн видзӧдіс Сандра вылӧ, а сэсся лӧсьыдик паръяссӧ кӧрыштліс сылысь кӧдзыд нюм. И сэк сӧмын Сандра аддзис ассьыс важиник юбкасӧ, вушйӧм ковтасӧ, дӧмаса гын сапӧгсӧ. Сэки сылӧн сьӧлӧмыс топавліс, дрӧгнитіс киыс. Петра, тыдалӧ, казяліс, копыртчыліс, шӧпнитіс:

— Эн пов! Юртӧ кут! Мед миян вылӧ видзӧдӧны да шензьӧны, кыдзи ми кужам йӧктыны! Вай сизьдыштам!..

Сійӧ рытыс Сандралы коли югыд, мича вӧт кодь нэм кежлас.

Вот тайӧ вонас Сандраӧс быттьӧ вежисны: кыдзкӧ друг сійӧ шаньмис, гӧгрӧсмисны пельпомъясыс, став тушаыс лои сэтшӧм топыд да лӧсьыд, некод нин сійӧс эз нимтыв кузь кока туриӧн. Мунны кутас да кысь и босьтсьӧ сэтшӧм покодкаыс. Карнанӧн ва катӧдӧ — ва веркӧсыс ведраас оз вӧрзьыв, а восьлалӧ ачыс кокньыда, быттьӧ оз ыджыд ва тыра ведраяс ну, а шыльыд джодж кузя ворсігтыр восьлалӧ. Лӧз синъясыс лоисны сэтшӧм збойӧсь да вильышӧсь, видзӧдлас сьӧд синкым увсяньыс, быттьӧ дона козинӧн козьныштас, — шуас вӧлі Ӧксинь тьӧтыс. Паныдасигӧн сійӧ, вежсьӧмъяссӧ казявмысьт, век сувтӧмӧн шензис:

— Адӧй, адӧй, Сандра, да тэ тай оз тусь моз нин кисьмӧмыд! Синъясыд уна и зонмӧс ылӧдасны, дзирдалӧны кодзувъяс моз!

Сандралӧн мамыс ӧтчыд кывліс да ёна и дӧзмис суседка вылас:

— Мый нӧ тэ, Ӧксинь! — шуӧ. — Сир пинь горшад, каля из кымӧсад! Вомдзавны ӧмӧй кӧсъян менсьым нывсӧ!..

Дас кӧкъямыс арӧсӧ тыртчигас Сандра уна зонлысь нин веж петкӧдліс аслас збойлунӧн, лӧсьыд, гора гӧлӧснас. Сьылӧмыс и гажыс вӧлі сылӧн сэки. Войпукъяс дырйи печкис и, сьыліс и йӧктіс медся шурыда. Турун-пес вайны эз жӧ йӧрмывлы, ытшкигӧн йӧзысь эз жӧ кольччыв. Мамыс кодь жӧ уджалысь вӧлі, сылысь и велӧдчис. Мамыс вӧлі шулывлас, нинӧм кӧ он вӧч ли, шойччан ли:

— Ог вермы видзӧдны, весьтӧ кор пукалӧны. Босьт да нянь торсӧ кӧть курччав, век нин удж!..

Тшыг во вӧлі сэки. Няньсӧ кач сорӧн пӧжалісны, идзас да жуг тшӧтш косьтісны да гырйын тойисны, пызь сорӧн йӧв вылын папуяс пӧжалісны. Мӧд ног он и ньылышт вӧлі, сэтшӧм джагыд да курыд.

Олӧмныс налӧн сэки вӧлі сэтшӧм жӧ курыд. Батьыс германскӧй вылын веськавлӧма газ улӧ, пыр пӧдіс да курксіс-кызіс, тулыснас лым сылігӧн куліс. Арнас Сандралӧн вокыс, Мишук, ваӧ вӧйис. Мам бердӧ колины куим чой, Сандра медыджыдыс.

Тӧвнас, йӧввыв матысмигӧн, на ордӧ локтісны корасьысьяс, Сьӧдтор Габӧлӧн вежайыс да вежаньыс.

Таӧдз Сандра дружитіс Петракӧд. А мыйӧн Петра муніс карӧ велӧдчыны, Габӧ кутіс Сандра дінӧ ляскысьны. Ныв-зон ворсанінъясын векджык бергаліс сы гӧгӧр; кадрилясьны аскӧдыс кыскывліс, кругӧн ворсігӧн сыкӧд орччӧн сувтліс, ӧтчыд-мӧдысь колльӧдіс гортӧдзыс, кӧть эськӧ Сандралы и оз вӧлі ков сійӧ.

Колльӧдчигас Габӧ некымынысь дуригмоз гарыштліс: «Ме регыд корасьысьясӧс тіянӧ ыста». Но Сандра пыдди эз пукты сылысь татшӧм сёрнисӧ, шуткаӧ бергӧдліс: «Мун сэсь, корасьысьлӧн ныр улад на улялӧ! Эн сӧр нинӧм абусӧ!»

А ӧтчыд, кор Габӧ зэв нин кутіс дӧзмӧдчыны тайӧ сёрниӧн, Сандра сералӧмӧн шуис сылы:

— Кыдзи нӧ, Габӧ, кӧсъян коравны менӧ, а батьыд? Сійӧ ӧд гачтӧ лэдзас да тасманас кыдзи сеталас! Ставыс тэнад вунӧ!.. Сылы нӧ ме кодь монь колӧ? Сылы колӧ бура олысьяс рӧдысь, ыджыд приданнӧй коді ваяс керкаас; да мед вӧлі ыж кодь раминик, кычи кодь кывзысьысь. А менам нӧ мый эм? Вӧлӧй бӧжтӧм, доддьӧй вожтӧм. Мый эм вылысам, сійӧ и став озырлунӧй. Да и, ачыд тӧдан, абу зэв рам ме. Батьыд тӧдӧ: ӧти пӧв кузя ме ог кут сы водзын ветлыны. Эн и сӧр, Габӧ, тэ сайӧ менам мунӧм оз ло!..

Но Габӧ эз ӧвсьы, вӧчис ас ногыс. Войпукъясын векджык зілис пемыд пельӧсӧ топӧдны, кутлывліс, гильӧдчис, жара вашкӧдіс Сандралы пеляс:

— Корася! Батьысь ме ог пов. Вот аддзан, пӧрысь мырйӧс чега! Ме кӧ шуи — чега, сідзи и лоӧ. Абу сылы важ кадыд! А мамӧлы тэ сьӧлӧм вылас воан, меным висьтавліс нин сійӧ. Ошкӧ, зэв пӧ шань да лӧсьыд ныв, керкатӧ гажӧдны кутас. Сэсся пӧ шыр кодь тэрыб, быд уджыс сылӧн пуӧ...

Шуны кӧ нин, Сандралы сьӧлӧм вылас жӧ воліс Габӧлӧн мамыс, Надежда тьӧтка. Дзик пельтӧм сійӧ, нинӧм оз кыв. Томӧн и пельтӧммӧма, висьталӧны — мужикыс нӧйтӧм вӧсна. Мыйӧн пӧ скӧрмас, косьыштас сылы пель бокас, а сэсся и мӧдарас, мед пӧ гоз нин лоӧ. И ӧні мӧд ног оз и нимты — пельтӧм сыч да пельтӧм лешачика! А гӧтырыслы веськодь, немтор оз кыв да, кыдзи кӧть сэсся омӧльтӧ.

Игӧлӧн, Габӧ батьлӧн, вӧлі мода лёклунсӧ гӧтырыс вылын песны: быд пежторнас шуас сійӧс, быд ногыс омӧльтас, а чужӧмыс аслас сэки рам-рам, быттьӧ бур ног сыкӧд сёрнитӧ. А гӧтырыс кывзӧ, юрсӧ сӧгласа весиг лайкйӧдлӧ. Сӧмын синмыс мукӧд дырйи висьталӧ мӧдтор да вомкӧтшас серам дзебласьӧ: тӧда пӧ, мый сьылан, тӧда...

Да, Надежда тьӧтка дзик мӧд кодь на чукӧрын вӧлі, йӧз морт кодь. Сёрнитігӧн сюся видзӧдӧ вом вылад, некор некод йылысь лёк кыв оз шулы, синъясыс век быттьӧ мыжа мортлӧн моз повзьыштӧмаӧсь, нюммунны лӧсьӧдчӧны да оз лысьтны. Паныд лӧсялігӧн век нин вӧлі юалас Сандралысь:

— Кытчӧ мӧдӧмыд, шӧвк туг?.. Но, но, рочакань...

И вот ӧтчыд рытъядор, рӧмдӧ нин вӧлі ывлаас, Сандраяс ордӧ локтісны тшын гудралан тушаа Сандрӧ Педӧр — Габӧлӧн вежайыс, да Пиля Гриш гӧтыр — Грапӧ, вежаньыс сылӧн.

Пыриганыс посводзын грым-йирк пӧрӧдісны гыр. Пырисны, видзаасисны. Сандралӧн мамыс эз виччысь да быдӧн повзьыштіс, шуис налы:

— Шойччӧй, шонтысьӧй!

Пырысьяс чӧвтісны пернапас, сувтісны матич улӧ.

Сандра буретш лӧсьӧдчӧ вӧлі ныв-ёртъяс дорӧ котӧртны да вӧлі пасьтасьӧ-вӧччӧ пач водзын занавес сайын. Кор тай кыйкнитліс-видзӧдліс сійӧ занавес костӧд, сідзи и орис сьӧлӧмыс, друг быттьӧ сійӧ дзескыдінӧ веськаліс да сэтчӧ и коли топалӧмӧн, лолыштны оз лэдз.

Сёрнисӧ паніс тэрыб вома Грапӧ:

— Ме аддзылі дона туланӧс и сійӧ менам син водзысь вошис. Кок туй сертиыс ми Педӧркӧд мунім да кок туйыс пырис татчӧ. Ми локтімӧ юавны: оз-ӧ позь ньӧбны тайӧ дона тулансӧ, мича-мича нывсӧ миян добрӧй молодечлы?

Мам пуксис пызан дорӧ, тшӧтш тшӧктіс налы пуксьыны. Но сылӧн зумыштчӧм, жугыль чужӧмыс шемӧс вӧлі сэки. Сійӧ видзӧдіс юасян синмӧн локтысьяс вылӧ, виччысис, мый водзӧ найӧ висьталасны.

Сэки сэсся сёрниӧ пырис таг зіб кодь кузь да шыльыд Педӧр. Сійӧ ӧтчыд-мӧдысь кызӧктыштіс гӧлӧссӧ лӧсьӧдӧм могысь, кутіс лабутнӧя сёрнитны, тэрмасьтӧг да кужӧмӧн кывъяссӧ лӧдны, быттьӧ чипасӧ пес тэчӧ:

— Нинӧм дыр кытшлӧдлыны, ме радейта веськыда сёрнитны. Этайӧ, мый нин... Но, шуам, миян жӧник — купеч, тіян тӧвар — невеста. Да, корошо! И локтім коравны тіянлысь Сандратӧ миян Габӧ сайӧ! Сёрнитчам-ладмӧдчам, кикутам, дай рӧдсвӧйясӧн лоам, кыдз шуласны, сват да сватья.

Татчӧ бара сюйсис тэрыб вома Грапӧ, ошкыны кутіс Габӧӧс, семьянысӧ налысь:

— Габӧ саяд кӧ петас, оз жӧ ворссьы Сашукныд! Да любӧй ныв Габунь сайӧ котӧрӧн котӧртас-вӧтчас. Видзӧдлӧй, кутшӧм сійӧ миян шань да лӧсьыд, шонді бан да тӧлысь гуг кодь, дзик жӧ нин сё зӧлӧта! А удж вылад лев-зверь кодь! А овмӧс йылысь и сёрнитны нинӧм: налӧн сӧмын абуыс абу, сэсся ставыс эм: и няньыд налӧн, и паськӧмыд, и став мукӧд добраыс — тырмас и Габӧ семьялы и чойясыслы тшӧтш. А айканыс кутшӧм киподтуя да ӧкуратнӧй олысь! Сы кодь кӧзяинтӧ колӧ корсьны! А энькаыслы — доныс абу! Керка пытшкӧсыс сылӧн век ур поз кодь лӧсьыд да сӧстӧм. Джодж дӧраясыс кутшӧмӧсь! А пӧжасьӧсӧ кутшӧм чӧскыда Надежда тьӧтка! Ачыс андел кодь бур да шань. Шуда и монь лоӧ сылы Сандра, мунас кӧ Габӧ сайӧ. Этатшӧм овмӧсӧ да не мунны! Кымын ныв узьӧны да вӧтасьӧны та йылысь!..

Сандра видзӧдіс занавес костӧд Грапӧ вылӧ, кыдзи сылӧн вомыс пуӧ, да нямраліс чунь костъясас чышъян помъяс: кӧртыштас да разяс, кӧртыштас да бара разяс. Сійӧ век виччысис, мый мамыс шуас. А мамыс зумыштӧма сук сьӧд синкымъяссӧ, дӧзмӧмӧн теребитӧ пельк чуньясӧн водз дӧрасӧ. Чужӧм сертиыс тӧдчӧ — оз кажитчы сылы Грапӧлӧн ошйысьӧмыс, зэв нин юмола мавтӧ. Ачыс мамыс этша сёрниа вӧлі, эз радейтлы лишнӧй кузя больгысьястӧ.

Тшын гудралан тушаа Педӧр казяліс: вывтіджык шыбӧлитіс Грапӧӧс ошйысьӧмнас, ружтыштӧмӧн босьтсис отсыштны перйыны сійӧс шыбӧльсьыс шыльыдджык туй вылӧ.

— Васильевна, этайӧ мый нин... Он тай сизим му, сизим ва сайын ов, позьӧ шуны — суседъяс. Ачыд тӧдан жӧниклысь семьясӧ и овмӧссӧ налысь, мый сы йылысь уна сёрнитны. Ми бара жӧ тӧдам тіянлысь рӧднытӧ, кутшӧм зільӧсь да бурӧсь ставныд. А невеста нывныдлӧн чунь помъясыс веськыд зарни, сэтшӧм шурыдӧсь да пелькӧсь, мамыслӧн кодь жӧ... Но и вежӧрнас да чужӧм-рожанас ен абу жӧ ӧбидитӧма. Прӧста ӧд Габӧ миянӧс матӧ эз вошты; горш вылӧ лючки тальччис: ветлы пӧ, вежай, Сандраӧс коравны, и больше ничево! Мед пӧ оз вольскӧбты сійӧ меысь. Сыысь кындзи меным некод оз ков! Со ӧд мый шуӧ жӧникыд!

Сандралы кажитчис — мамыс быттьӧ первой ышловкерис сьӧкыда, дорлӧдлыштіс юрсӧ, сэсся шуис вӧлисти:

— Да, Сашук миян ёна отсасьӧ, ог тӧд, кыдзи ме сытӧг кута вермыны. Став сьӧкыд мужичӧй уджсӧ сійӧ миян бергӧдӧ...

Грапӧ пыр жӧ паныдаліс сійӧс, кинас и вомнас кутіс висьтавны:

— Да ӧд важмас сэсся сійӧ тэнад, пӧрысь ныв лоӧ, мый сэтшӧмсӧ гортад видзны! Ся ӧд тэнад ещӧ кык ныв быдмӧны, найӧс регыд ковмас инавны и. — Юрнас Грапӧ довкнитіс паччӧрлань.

Корасьысьяс локтігӧн Сандралӧн кык ичӧтджык чойыс ӧдйӧ али эз усйысьны сэтчӧ, ӧні мыччасисны быттьӧ веж нитш пытшкысь кык гоб.

Грапӧ пидзӧсъясас киясӧн шлопӧдӧмӧн сёрнитіс:

— Эн жӧ дзуг нылыслысь ыджыд шудсӧ, вай жӧ бурӧн-такӧн сёрнитам козинъяс да приданнӧй йылысь.

Сандра сулаліс занавес сайын, йирышталіс чышъян помъяссӧ, сэтшӧма сьӧлӧмыс пуис пызан сайын пукалысьяс вылӧ! Мый нин тайӧ сэсся? Коралӧны сійӧс, асьныс оз и юавны, кӧсйӧ али оз мунны Габӧ сайӧ? Сылы ӧд, Сандралы, ковмас овны Сьӧд шордорса Габӧыскӧд, а оз мамыслы либӧ этайӧ мустӧм Грапӧыслы. Вот петас ӧні на дорӧ и висьталас веськыда: — Ог мун Габӧ сайӧ!.. Мед оз чайтны, йӧзысь бурджыка кӧ олӧны, сэсся позьӧ налы вышитчыны да ышнясьны.

Но ачыс эз вӧрзьӧдчы места вылысь, кокъясыс быттьӧ измӧмаӧсь, оз вӧрзьыны.

Мый сійӧс кутіс? Гашкӧ, поліс мамыслысь кывсӧ вуджны. Гашкӧ, ичӧтджык чойясыс жальӧсь лоины — налы туй тупкӧ. А, гашкӧ, и поліс суклясьӧмысь. Грапӧлӧн ӧд кывйыс кольтан кодь тэрыб да шыла кодь ёсь, петас да вӧлӧсть пасьтала паськӧдас, кутшӧм самӧвӧлка Мелень Марьялӧн ыджыд нылыс!..

И ещӧ надейтчис Сандра, чайтіс — приданнӧй йылысь оз воны ӧти кывйӧ: Габӧлӧн рӧдас ставыс ок ӧд радейтӧны нӧк куртны, зэв курасьысьӧсь. А мый Сандраяслысь курыштан?

Но мам мыйлакӧ ньылыд кутіс сёрнитны:

— Но, мый сэсся! Ӧти кывйӧ кӧ воам, мед инӧ лоӧ свадьба! — кӧсйысис сійӧ.

Грапӧ да Педӧр любӧпырысь видзӧдлісны ӧта-мӧд вылӧ. Грапӧ бара заводитіс мавтны аслас небыд кывйӧн:

— Энька да айка сёрнитісны-тӧлкуйтісны да шуисны: приданнӧйыс ӧд аслыныс овмӧдчӧм вылӧ жӧ колӧ. Кыдзи нӧ сытӧг? Аслыныс жӧ, аслыныс, юся-дзодзӧгалы. Абу тай кутшӧмкӧ корысь чукӧрысь тіян невестаныд. Сьӧрсьыс мед и скӧтсӧ вайӧ — мӧс, кык ыж. Сэсся выль пась, куим сарапан, ӧтиыс сатинысь, выль кӧті гоз уджавнысӧ да вӧччан ляпкыд башмак. Сэсся куим пома дӧра, дас кузьчышъян, гӧн вольпась да кык юрлӧс, пызан дӧраяс, кепысьяс, тугъя вӧньяс козинъяс вылӧ да мукӧд шылльӧ-мылльӧ. Сэсся айкалы да жӧниклы морт сатин дӧрӧмӧн, энькалы — сера чувки, ая-нывъяслы — кузьчышъянъяс. Вежайлы сера чувки да тугъя вӧнь (Педӧр сэки лайкнитіс юрсӧ), а меным, вежаньлы — мичаджык чышъян да чуня кепысь. Но и кызь вит шайт деньгаӧн на ещӧ шуисны.

Мам недыр олыштіс чӧв, сэсся шуис негораа:

— Ковмас, тыдалӧ, тіян Габӧлы мӧд местаысь невеста корсьны. Менам куим ныв, а ӧтиӧс на кӧсъя сетны верӧс сайӧ. Сылы ставсӧ сета, а мукӧдъяслы мый коляс? Кык ыжтӧ, дерт, гашкӧ, ковмас сетны, а мӧстӧ ог вермы. Аслыным нӧ сэсся ялавич коляс? Выль пась ог жӧ вермы лӧсьӧдны. Кутшӧм эм, сійӧн мед и ветлӧ. Мед асьныс лӧсьӧдӧны. Сы мында деньгатӧ ог жӧ вермы чукӧртны, абу нажӧвитысьыс миян. Тшӧтш и козинъяс уна коранныд. Сатин дӧрӧмъяс шуанныд, со. Кытысь сійӧ сатинсӧ босьтан? Асланым абу-а... Оз, оз лӧсяв миян невеста тіян жӧниклы.

Сандра личыда лолыштіс занавес сайын: со и эз артмы корасьӧмыс, бӧр ковмас усйысьны — вабӧр мед визулыс кылӧдӧ ӧдйӧджык! Тадзи бурджык, оз кӧть ков мамкӧд пинясьны-вензьыны!..

10

Кыйкнитліс-видзӧдліс Сандра занавес костӧд. Но, мокасьтӧ! Оз и кӧсйыны корасьысьяс чеччыны да мунны. Грапӧ гӧгрӧстӧма сувтса синсӧ, видзӧдӧ мам вылӧ.

Сандраӧс, кор оз паныдасьлыны, век шензьӧдлісны Грапӧлӧн синъясыс: гӧгрӧсӧсь, кутшӧмкӧ югыд нюйт рӧмаӧсь найӧ сім кучика, сьӧдов синкыма чужӧм вылас, дзик жӧ ракалӧн кодь — сылӧн моз жӧ дуввидзӧны, оз лапнитлыны...

Грапӧыс тувкнитіс Педӧрлы гырддзанас. Мӧдыс малыштіс ассьыс налим сера тошсӧ, чужӧмыс шыньмуніс зӧрйӧн вердӧм вӧвлӧн моз.

— Тэ, Васильевна, этайӧ мый нин... — кутіс сёрнитны сійӧ. — Эн тэрмась миян жӧниклы шог вӧчны. Вай жӧ сёрнитчам бура да лӧсьыда. Ми ӧд вермам и чинтысьыштны: мӧс пыдди позьӧ и ялавич. А деньга кӧ абу — бара жӧ ладнӧ шуам, коркӧ мӧдысь, кор лоас. Позяс и виччысьыштны. Визув ва миянӧс тай оз кылӧд.

Мам чӧв олыштіс, шуис:

— Мед либӧ сідз лоӧ: сета ялавичӧс, а сэсся нинӧм.

Корасьысьяс бара видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс, ӧттшӧтш сувтісны, кутісны пернапас чӧвтавны. Мам тшӧтш жӧ пернапасасис. Пась зепсьыс Педӧр кыскис аскур сулея, мам вайис пызан вылӧ кутшӧмкӧ пинь вольӧс. Пуксисны, троньмуніны, кылӧ, негырысь кока румкаяс. Найӧс сьӧрсьыс Грапӧ вайӧма, Сандраяслӧн эз вӧдитчывны сэтшӧмнас.

Сандралы горшас джаг гӧрӧд кайис, забеднӧысла синваыс быдӧн чепӧсйис. «Тайӧ нӧ мый сэсся? Эз и юавны менсьым, коралісны сы сайӧ, кодӧс ме ог радейт?! Кытчӧ бара Петраыс лои? Кӧсйысис регыд локны, а век абу? Гашкӧ, збыль карас кутшӧмкӧ шырӧм юракӧд нин шывкъялӧ, а менӧ вунӧдіс? Мый нӧ мен вӧчны? Кӧть мый, а ог, ог мун бурӧн Габӧ сайӧ! Пета вот и шуа налы!..» — дзугыль сьӧлӧмӧн мӧвпаліс Сандра.

Сэки бара на кыліс Грапӧлӧн вый бордйӧн моз мавтан небыд сёрниыс:

— А кӧні нӧ миян шӧвк туг невестаыс? Видзӧдлыны эськӧ миянлы сы вылӧ, нимкодясьыштны!

Мам чеччис да вештіс занавес, киӧдыс кутӧмӧн петкӧдіс джодж шӧрӧ Сандраӧс, коді тэрмасьӧмӧн чышкышталіс ассьыс синвасӧ.

А Грапӧ век ассьыс:

— Со ӧд шань нылыс, бур бать-мам быдтӧмаӧсь да тӧдӧ, кыдзи асьсӧ кутны. Невестаалігад бӧрднытӧ бур, зэв бур, зато верӧс саяд он кут синватӧ кисьтны. Со тай кутшӧм пельк да сӧстӧм паськӧмыс и керка пытшкӧсыс. Мукӧдлӧн нывъясыс невестаяс, а керканыс яран додь кодь. А тіян, со, гӧгӧр дзим-дзурк, пӧчӧ кудйын кодь. Выльлаад, Габӧяслӧн керкаын, тӧран небось, позяс бур киподтуйтӧ петкӧдлыны!

— Энӧ и виччысьӧй, нинӧм ме ог кут петкӧдлыны! Ог мун Габӧныд сайӧ! Ог радейт сійӧс! Нэм мед ӧтнам кута овны, а сы сайӧ ог мун! — быттьӧ лэчыд коса пуртӧн вундыштіс Сандра.

Таг зіб кодь шыльыд-мольыд Педӧр дивитӧмӧн дорлӧдлыштіс юрсӧ. Юыштӧм аскурысь синъясыс сылӧн удитісны нин выя кеньӧн кеньсявны, чужӧмыс вирсяліс и, а вашъялан серыс эз и быр, пыр сідзи жӧ ворсіс вом гӧгӧрыс, быттьӧ кӧсйис шуны: «Тӧдам ми нывъясыдлысь этшнысӧ, чужъясьӧй кӧть люкасьӧй, а миян ног лоас».

А Габӧлӧн вежаньыс ставнас эсідз водзлань сетчис, лапниттӧг видзӧдан синъяссӧ сатшкис Сандра вылӧ, ёсь нырнас быттьӧ вот-вот кокыштны лӧсьӧдчӧ. Гӧгӧра моз геджгӧмӧн нин шуӧ:

— Со ӧд ӧнія нывъясыд кыдзи ассьыныс шудсӧ оз гӧгӧрвоны. Бур ещӧ, на вӧсна гырысьяс тӧждысьӧны, на пыдди мӧвпалӧны, кыдзи бурджык да лӧсьыдджык!

— Оз ков меным тіян тӧждысьӧмныд, ачым тӧда, кыдзи меным бурджык да код сайӧ мунны!

Мамныс, кыдзи помнитӧ Сандра, некор киӧн эз волы ас челядь вылӧ, но сы вӧсна тай найӧ век полісны, вежавидзисны этша сёрниа да стрӧг мамсьыныс. Ӧні сійӧ воськовтіс Сандралань, доймана тракнитіс сой пӧлӧдыс, тойыштіс занавес сайӧ. Друг чорзьӧм гӧлӧс шыыс сылӧн нинӧм буртор эз си:

— Водз тэныд гыжъястӧ петкӧдлыны! Ассьым кыв ме ог вудж: шуӧма тэныд мунны Габӧ сайӧ — и мунан! Эн и лысьт мӧд ног мӧвпавны! Кутшӧм лоӧма!

А Грапӧ бара нин асланьыс синӧ-висьталӧ:

— Но, вот и бур! Ӧні вай сёрнитчамӧ, кор кикутны, да кор свадьба. Нинӧм нюжӧдчыны. Локтан вежонын йӧввыв нин, а сэсся локтӧ ыджыдвидз, оз нин сэк свадьбуйтлыны. Важӧнтӧ эськӧ йӧввыв дырйиыд попыд эз венчайтлывлы да, кытысь ӧні попсӧ босьтан! Сытӧг нин ковмас... Вӧскресенньӧӧ кикутам, а вежон мысти и свадьба.

Кылӧ, чеччисны, Педӧр гораа кутіс шуавны:

— Господи, Сусе Кристе, помилуй нас!

— Аминь! — кыв кӧрталіс мам, и кортӧм гӧстьяс прӧщайтчисны да петісны керкаысь.

Ак, мед эськӧ му пырыс найӧ мунісны, кокнысӧ чегисны, либӧ мед Кузьыс нӧбаліс!..

Мам воськовтіс занавес сайӧ, пуксис Сандракӧд орччӧн, кисӧ пуктіс пельпом вылас. Чӧв сідз пукалыштісны эня-ныла.

— Олӧмад тай не ставсӧ лоӧ вӧчны, кыдзи сьӧлӧмыд кӧсйӧ. Тэ, со, шуан: он кӧсйы мунны Габӧ сайӧ, а, гашкӧ, ассьыд шудтӧ тойыштны лӧсьӧдчан да?! Ачыд аддзан, нэм чӧж ми тільсям-мырсям, гӧльлунын да сьӧкыд уджын, нужа-тужаысь ог мынлӧй. Миян унаысь и няньыд оз овлы, тшыг виньгыртам. А найӧ олӧны — век кынӧмныс пӧт, керканыс бур да ыджыд, скӧтныс мында! Верӧсыд тэнад лоас шань, оз пов уджсьыд. Ме ӧд тэныд бур кӧсъя, Сандра. Гӧль олӧмыд кӧдзыд зэр улын олӧм кодь. Озыр мортыдлӧн питшӧгыс пӧ шоныд, шуласны. Тӧда, тӧда, мый кӧсъян шуны: айкаыс дай аянывъясыс абу шаньӧсь? Да ӧд не накӧд тэныд овны. Коркӧ юксянныд, торйӧдчанныд асшӧр олӧм вылӧ. Он радейт Габӧӧс, мӧдӧс виччысян?.. А, гашкӧ, важӧн нин сійӧ вунӧдӧма тэнӧ, мӧд дінӧ ляскысьӧма! Радейтӧмыд, дитя, унаысь сӧмын шог да печаль вайӧ. Менӧ кӧть босьтам. Кӧні менам шудӧй? Медся шудтӧмыс и эм ме вӧльнӧй светас! Верӧсӧс гуалі, а сійӧ жӧ вонас, арын, ӧти пи вӧлі да вӧйис, вокыд тэнад. Регыд вит во лоӧ, а быттьӧ тӧрыт ставыс вӧлі. Кор тай висьталісны — Мишукыд пӧ мӧдлапӧв куръя вомӧ вӧйӧма, мӧс корсигӧн виссӧ вуджны кутӧма да, кыдзи ме эг йӧймы сэки! И йӧйми эськӧ, энӧ кӧ ещӧ ті вӧлӧй менам, куим сирӧта чой. А мый вӧсна татшӧм лёкыс меным? Да сы вӧсна — ен менӧ накажитіс. Бать-мам сетӧны вӧлі менӧ Якӧ Микол сайӧ, бура олысь крестьянин семьяӧ, а ме радейті тэнсьыд батьтӧ, сы сайӧ мырдӧн петі, эг кывзысь бать-мамлысь. Сы вӧсна и шудӧй менам абу...

Мамлӧн тайӧ сёрниыс пыдӧ мӧрччис Сандралы сьӧлӧмас.

Став сійӧ шуштӧм лунъяссӧ Сандра оліс ыджыд шогын, кын сьӧлӧмӧн, эз тӧд, мый и вӧчны.

Кикутны бара на чукӧртчылісны Сандра мам ордӧ. Локтіс сэки и ачыс Габӧ батьыскӧд да мамыскӧд, рӧдвужыскӧд. Габӧ кисьталіс сур да вина гӧстьяслы, Сандра налы мыччаліс. Гӧстьяс кор медводдзаысь гумыльтісны курыдсӧ, Габӧ аслыс кисьтіс, джынсӧ юис, мӧд джынсӧ Сандралы мыччис, лӧсьӧдчис окыштны. Но Сандралӧн шогысла юрыс кутіс бергӧдчыны, ыджыд ырӧн бӧрддзис, пышйис пачводз занавес сайӧ.

Татшӧминъясад, невестаӧс кор верӧс сайӧ сетӧны, ёна бӧрдлӧны, да некод прамӧя пыдди эз пукты Сандралысь ырзӧмсӧ, сідзи быттьӧ и колӧ.

Невесталы тшӧктісны вежсьыны, босьтісны сойбордйӧдыс, бара вайӧдісны йӧз дорӧ, пуксьӧдісны гӧстьясысь бокӧджык, заводитчисны бӧрдӧдчыны — вӧльнӧй уськӧдны.

Налытӧ, бӧрдӧдчысьяслы, мый! Кӧть и лыддьӧдлӧмӧн бӧрдісны, гораа казьтылісны, кутшӧм лӧсьыд вӧлі Сандралы овны гортас, бать-мам ордын, асьныс син пӧвнаныс видзӧдісны, кыдзи йӧзыс гӧститчӧны, мед эськӧ ёнасӧ оз удзавны асьныс. Збыльысьсӧ сӧмын Сандралӧн шогысла потіс сьӧлӧмыс. Но и бӧрдыштіс жӧ сійӧ сэки! Кымынкӧ носӧвӧй чышъян ковмис жӧ вежны! Кӧтасяс да выльӧс сетасны.

— Сідзи пӧ и колӧ! — вашкӧдісны сылы.

И бӧрдіс Сандра юр висьмытӧдзыс, синваыс шорӧн лэччис.

Аскинас Габӧ дружкаяскӧд бара на локтіс сы ордӧ. Гортсаяс ломтісны пывсян. Бӧрдӧдчыськӧд Сандра ветліс пывсьыны. Мый тшӧктісны сылы, сійӧс и вӧчис.

Пывсьӧм бӧрын бара на бӧрдӧдчисны, разисны невесталысь кӧса да юрсинас тупкисны чужӧмсӧ. Бара на сылы такӧдӧмӧн вашкӧдісны:

— Тадзи пӧ, дитя, колӧ, тадзи, сё зӧлӧта! Миянӧс тадзи жӧ пӧ верӧс саяд сетлісны. Олыштан да муса лоӧ!..

Корасиг-керигӧн Сандра кыдзкӧ эз на вермы прамӧя думыштлыны, мый сыкӧд лоӧ. Мыйкӧ быттьӧ сэки сійӧ виччысис, мый вылӧ кӧ пыр на надейтчис. Гашкӧ, друг да Петра локтас, и ставыс тайӧ лёк вӧт моз бырӧ син водзысь. Гашкӧ, коляс лун да аски друг вежсяс ставыс. Тайӧ гуся надеяӧн да думӧн и оліс сэки, лӧгысь видзӧдлывліс мамыс вылӧ, Габӧ вылӧ, став вылас, кодъяс сэн бергалісны.

Сандра казявліс: Габӧлӧн батьыс, Игӧ, тшӧтш жӧ лӧгысь видзӧдлывліс сы вылӧ, быттьӧ кӧсйис шуны: «Час, локтан миянӧ да петкӧдла ме тэныд пуж!..»

А мый вермис вӧчны Сандра? Гидӧ петны да ӧшӧдчыны? Ваӧ пырны?..

Кикутігӧн жӧника-невестаӧс пуксьӧдісны ен ув пельӧсӧ, ӧти чышъян вольсалісны пидзӧсныс вылӧ. Сэки вӧлисти Сандра повзьӧмӧн думыштіс:

«Мыйла ме тадзи вӧча? Мыйла ме такӧд орччӧн пукси ен улас? Ме жӧ тайӧс ог радейт. Меным тайӧ дзик веськодь, весиг мустӧм. Кыдзи нӧ ме сыкӧд кута овны, нэм коллявны?»

Сандралы колӧ вӧлі ӧзтыны ен водзын сись, сувтны пидзӧсчаньӧн да корны благӧслӧвитны. Сы пыдди сійӧ горӧдіс керка тырӧн:

— Лэдзӧй менӧ! Ог, ог мун ме верӧс сайӧ!

Сыркъялӧмӧн бӧрддзис да чепӧсйис ывлаӧ. Но сійӧс кутісны сойӧдыс, бӧр бергӧдісны. Сандра сэки уськӧдчис паччӧрӧ, горзіс сысянь:

— Ог, ог и ог! Кӧть сэсся мый вӧчӧй мекӧд, ог пет Габӧ сайӧ!..

...Кывйӧн висьтавны ставсӧ тайӧс регыд, а кутшӧмджык сэки терпитнысӧ вӧлі Сандралы!..

11

Сандра ӧні видзӧдіс порогдорса лабичын раминика пукалысь Габӧ вылӧ, важ шогыс да лӧгыс бара на кутісны морӧссӧ чашкӧдны. Локтӧма тай, со, кутшӧмкӧ ыджыд сёрниӧн, раминик да коньӧр кодь. А сэки небось эз тадзи сёрнит. Веськодь вӧлі Сандралӧн синваыс да кевмысьӧмыс сылы. Кӧсйис ньӧбны мича чачаӧс моз аслыс...

— Тэ менсьым юалін: помнита ог корасьӧмтӧ? Месӧ помнита, ставсӧ помнита на, кыдзи менам сэки арся зэр моз синваӧй киссьыліс. А ме вот тэнсьыд ӧні кӧсъя юавны: мый тэ сэки думайтін, кор ме сыркъялӧмӧн бӧрді да аслам курыд синваӧн мысси? — Габӧлысь юаліс Сандра. Сэсся выльысь: — Мый тэ сэки думайтін, висьтав вай ӧні, та йылысь кӧ ачыд сёрнисӧ панін?

Габӧ паськӧдліс кияссӧ. Мыжа морт моз сійӧ кӧсйис нюмдыны, но эз артмы нюмыс, сӧмын вомсӧ вӧчалыштіс да шуис пӧдӧм гӧлӧсӧн:

— Мый ме думайтлі? Ӧтитор ме тэныд ӧні шуа: радейті ме тэнӧ, ок ёна радейті!

— Дерт нин радейтін! — дӧзмӧмӧн шуыштіс Сандра. — Радейтін кӧ эськӧ, мырдӧн ас улад эн таляв...

— Радейті, Сандра, зэв ёна радейті — сэки и бӧрынджык. Помнитан, коркӧ тай скӧт картанытӧ ва босьтліс, кылӧдны заводитліс. Ме тай тэнӧ васьыс кыски... Эг кӧ радейт, куті эськӧ ме юрӧс сюйны ытва вабергачас?

Габӧ збыльтор йылысь казьтыштіс ӧні Сандралы. Вӧвлі сэтшӧмторыс, вӧвлі.

Тайӧ вӧлі война мунан медбӧръя воын, тулыснас. Ранитчӧм вӧсна Габӧ гортас удитіс нин локны, беддясьӧмӧн ветлӧдліс, чотіс, коксӧ пурыштӧма осколок.

Сійӧ тӧвнас лымйыс уна усьліс, джуджыд толаясӧн куйліс сикт гӧгӧрын муяс вылын и вӧрын. Тулысыс сэсся шоныд локтіс. Тувсовъя жар шонді котӧрӧн сывдіс лымсӧ. Ытва ӧдйӧ содіс. Вӧрзис кылавны йи.

Колхозныслӧн сэки омӧлик да скӧтнӧй двор вӧлі нин, муртса война заводитчигӧн и удитісны вӧчны. Ва дорӧ и лэптісны, ваыс мед вӧлі матынджык. Вадорса увтас кодяс уна во нин ваыс абу волӧма да чайтісны — оз лок. Но эз тай ло сідз. Во вылӧ во оз лӧсяв тай, мыйӧнкӧ век нин торъялӧ.

Сандралӧн буретш удитіс куканясьны медрадейтана мӧскыс «Звездочка». Кымӧсас сылӧн еджыд печат кодь вӧлі да сы вӧсна тадзи нимтылісны. Мӧскыс вӧлі бур, бура лысьтыліс, но сэки вайсис сьӧкыда. Лунтыр сы дорын ноксис-бабитчис Сандра. Вайсигас ветеринар тшӧтш вӧлі.

«Звездочкалӧн» кукйыс чужис рытъядор нин, дзик мамыс кодь жӧ сьӧд сера да кымӧсас сэтшӧм жӧ еджгов пас. А кокъясыс вӧсньыдикӧсь, еджыд чулкиаӧськодь, муртса вермыштӧны кутны нэриник тушасӧ. Ветеринар шуис, мед пӧ кукйыс мам дорас олыштас, ёнмыштас.

Сандралы вӧлі любӧ, ыджыд тыра мӧскыс медбӧрти лючки-бура вайсис да. Дыр сійӧ рытӧ ноксис-керис сы дорын, быд мича нимнас ыдждӧдліс, бурджык сёянӧн вердіс.

Шондіыс вӧлі лэччӧ нин, кор, ёна мудзӧма, но долыд сьӧлӧма, Сандра петіс идралӧм-сёӧдӧм мӧсъяс дорысь ывлаӧ лолалыштны чӧскыд тувсов сынӧднас.

Гажа, гора тувсов рыт веськыда сьӧлӧмас кучкис Сандралы: сэтшӧм сійӧ югыд, шоныд, мича! Ва дор пӧлӧн дзользигтыр лэбалӧны сырчикъяс, вӧтлысьӧны ловзьӧм гут-гаг бӧрся. Рытъя шондіыс мыськӧ зарни югӧръяснас мӧдлапӧвса веж козъя вӧр. Ю кузя кывтӧны йи палакъяс, зурӧдчӧны кыркӧтшӧ, жугласьӧны, бергалӧны кылалан лӧптыскӧд тшӧтш, быттьӧ ворсігтыр панласьӧны, коді водзджык удитас петны вабергачсьыс.

А мӧдлапӧвса бадьяс морӧсӧдзныс келӧмаӧсь ытваас, мыськӧны тӧвбыдся буссӧ да няйтсӧ. А тувсов ваыс пыр ёнджыка туӧ, кыркӧтш доръясын нин ворсӧдчӧ. Оз жӧ ӧд пет кыркӧтшъяссьыс? Некор на эз вӧвлы сэтшӧмыс да. Дедъяс эськӧ висьталӧны, коркӧ пӧ сэтшӧма ваыс тулӧма, мый пывсянъяс кылӧдлӧма.

Дыркодь Сандра сулаліс ва дорын, нимкодясис тувсов гажа рытнас. Синъясыс сылӧн быттьӧ медводзысь на аддзӧны татшӧм югыд да гора мичлунсӧ. Ас вылас шензис, кыдзи сійӧ водзджык эз казявлы став тайӧ бурсӧ? Майбырӧй олӧмӧй, ёна жӧ тэ гажа да лӧсьыд!..

Лунтыр уджалӧм, мудзӧм Сандра войнас узис чорыда, эз и кывлы, кыдзи кӧртӧ клёнӧдӧмӧн сиктаныс лэптісны тревога, чуксалісны войтырӧс вермасьны ышмӧм ытвакӧд. Сандралы бӧрынджык висьталісны: кывтыдын, Мӧс лыа дорын, артмӧма йи затор, юсӧ потшӧма Сьӧд кырӧм дорын. Ваыс кутӧма зэв ӧдйӧ туны, гумыльтӧма кыркӧтшъяс, ыльнитӧма скӧтнӧй двор вомӧн визувтны. Татшӧмторсӧ некод эз чайт лоны.

Сандра садьмис керка ӧшинь тасӧ лёкысь таркӧдӧмысь. Лэчыд гӧлӧса, верӧс сайӧ петавлытӧм том скӧтнича Ӧгаш горзіс, кылӧ, сылы:

— Сандра, чеччы! Кылалам ӧд, кылалам!.. Эта дыра он садьмы, но и узян жӧ тэ, чурти-буди!

— Мый лои, мый? Кытчӧ кылалам? — ун йывсьыд нинӧм эз гӧгӧрво Сандра.

— Скӧтнӧй дворнымӧс ва босьтіс! Ӧдйӧ вай пасьтась да котӧртам! Сойтӧм Ӧньӧ ставсӧ тшӧктіс садьмӧдны, мӧсъясӧс да куканьясӧс косінӧ вуджӧдавны!..

Эз тай ков кыкысь тшӧктӧм Сандралы. Быттьӧ тӧв ныр гартыштіс да лэбӧдіс сійӧс скӧтнӧй дворныс дорӧ, кӧні водзджык локтӧм бабаяс коскӧдз ваын келалісны, восьталісны ӧдзӧсъяс, петкӧдалісны скӧт. Война вылысь неважӧн локтӧм сой пӧла Ӧньӧ, коді юралысь пыддиныс вӧлі налӧн колхозаныс, чорыд салдатскӧй гӧлӧсӧн сеталіс командаяс, тшӧктіс, кодлы мый вӧчны.

Аслас мӧсъяс дорӧ котӧртігас Сандра кывліс, кыдзи сойтӧм Ӧньӧ горзіс:

— Ме муна затор дінас. Взрывӧн жугӧдам! Менам сёрнитчӧма сплавщикъяскӧд! Ас пыдди татчӧ коля зоотехникӧс! Тэрмасьӧй, тэрмасьыштӧй, ёртъяс!..

Ставыс тайӧ вӧтын моз вуджӧртіс сэки Сандра син водзын. Мый вӧчсис, мый вӧчсис сэки скӧтнӧй двораныс! Бабаяс горзӧны, мӧсъяс баксӧны! Ва визулыс жвучкӧ веж быгйӧн, кучкалӧ пидзӧсъясӧ кылӧдан кер помъясӧн, быдсяма кокораясӧн, кодъяс йи сорыс тшӧтш бергалісны ва визулас.

«Звездочкалысь» куканьсӧ моздорас босьтӧмӧн Сандра петіс скӧт картаысь, тшӧтш «Звездочкасӧ» вӧтліс водзвылас. Аслас юрсиыс лёзь, гӧлӧсыс виш оз кыв, а сьӧлӧмыс повзьӧмысла веськыда вомӧдыс кӧсйӧ чеччыштны. Ваыс сідзи и видзӧдӧ кок йылысь уськӧдны.

Сэки и казяліс сійӧс Габӧ. Буретш пыжӧн вӧлӧм сійӧ кывтӧ. Казяліс Сандралысь чепсасьӧмсӧ, веськӧдіс сыланьӧ ассьыс паськыд набоя пыжсӧ, чукӧстіс:

— Сандра! Тэ нӧ тайӧ татшӧмыс?! — шензьыштіс сійӧ. — Йӧймӧмыд кӧ-а, йиа ваас келалан! Бруткы вай куксӧ пыжас, ачыд ӧдйӧджык сӧв! Абу ӧмӧй аслад юрыд донаджык ляб бӧжа кук дорысь? — дивитыштӧмӧнмоз сёрнитіс сэки Габӧ. А Сандра, пыжӧ кавшасьӧм бӧрын, пӧрччис вылыссьыс шоныд ватниксӧ, тупкыштіс повзьӧм да кынмӧм куксӧ; пыдзыртыштіс сэсся ассьыс кӧтасьӧм юрсисӧ да тшӧктіс Габӧлы:

— Со эсійӧ кос эжа дорас сувт... Салдат мортӧн шусян, а он жӧ тай уськӧдчы ваас...

— Менам кок оз куснясь, би пыр и ва пыр нин ветлӧма ас пай! — дорйысьыштіс Габӧ. — Сэсся нӧ мыйла ме ваас пыра, пыж эм да?! А тэ, Сандра, видзӧда да, важкодьыд на пиня-гыжъя. Сэтшӧмъяссӧ ме радейта. Гашкӧ, волыны кильчӧ постӧ лӧсьӧдыштны? Киссьыны жӧ тай кутӧма.

— Кутшӧм эм — олас. Менӧ вайӧмысь аттьӧ тэныд, Габӧ. Мун да сэсся мукӧдъяслы отсав.

Тадзи бара на найӧ воча лӧсявлісны сэки. Сандра, дерт, гӧгӧрвоис, кыдзи Габӧ вӧзйысис кок шонтысь пыдди, но бара на сылы вӧлі шуӧма: он ков, кывт, кытчӧ мӧдӧдчӧмыд...

Сандра выльысь сьӧлӧм пырыс лэдзис ставсӧ тайӧс да ышловзьӧмӧн кайтыштіс Габӧлы:

— Тэ вот шуан — радейтлін менӧ?

— Радейтлі, Сандра. Чайтлі: гӧтрасям, кутам овны...

— Кутам овны! — нерыштігмоз артмис Сандралӧн. — Тэ жӧ тӧдан вӧлі, ме радейті Петраӧс. Тӧдлін али эн?

— Эг ӧд синтӧм вӧв, — ышловкерис Габӧ. — Сэкитӧ, корасян войпук дырйи, кор тай тэ петін сы дорӧ ывлаӧ, ме пельӧс сайсянь тіян вылӧ видзӧді. Ставсӧ кывлі тіянлысь.

— Кыйӧдчин? — лӧгысь чӧвтыштіс Сандра.

— Вӧлі сэтшӧм грек. Мый кольӧма — кольӧма, а висьтала ӧні: эн кӧ сэки бӧр пыр керкаӧ, код тӧдас мый вермис лоны. Бӧрыннас казялі: киын вӧлӧма сартас юкалан коса пурт. Пеша вор дорысь курыштсьӧма. Сэтшӧма лӧг петіс!.. Ставсӧ ӧні висьтала, нинӧм ог дзеб. Сійӧн ме и локті талун...

— А эн кӧ лок, бурджык вӧлі. Став сьӧлӧмӧс бара менсьым гудыртін! — скӧра чӧвтыштіс Сандра, чӧрсыс сылӧн кутіс кык ӧдйӧ да кык гораа швыргыны-бергавны.

12

Уна во колис сэсянь, а Сандра эз вунӧд, век помнитӧ тайӧ войпуксӧ.

Важӧнтӧ коми сиктъясын том йӧзлӧн гажыс войпукыс и вӧлі. Тӧвнад нывъяс оз вермыны виччысьны, кор пемдас да позяс босьтны печкан, котӧртны ворсанінӧ. Чукӧртчасны да печкӧны, варовитӧны, сералӧны, сьылӧны. А кор зонъяс локтасны, ворсны да йӧктыны мӧдӧдчасны. Печканъяс лэпталасны пӧлатьӧ да сёрйӧ, заводитчӧ прамӧй гаж. Гашкӧ, вой шӧрӧдз кимӧститчасны, сэсся сьылігтыр разӧдчаласны гортъясаныс.

Сійӧ рытӧ войпуксӧ чукӧртісны Сандраяс ордын. Ломтісны гожся керка пӧв. Медым тӧрасныджык ворсны да йӧктыны, петкӧдісны сарайӧ да посводзӧ сола капуста тыра, рысь тыра пельсаяс, став мукӧд кӧлуй. Сувтӧдісны пеша вор, кыдз пу сартас пес дась лӧсьӧдісны. Лӧсьӧдчӧмыс вӧлі праздник кежлӧ моз.

Ворсанінӧ сійӧ рытӧ чукӧртчисны нывъяс да зонъяс сы мында, рынышӧ кольтаяс быттьӧ шӧтӧма. Кыдзи и век, нывъяс первой пукалісны да зіля печкисны. Печканъяс налӧн мичаӧсь, гӧрд, лӧз рӧмъясӧн краситалӧма-баситалӧма, мукӧдыслӧн быдсяма мича сернас гажӧдӧма. Асьныс нывъяс вӧччӧмаӧсь жӧ: еджыд соскаӧсь, кодлӧн ситечысь, кодлӧн кумачысь, а кодлӧн и лӧз сатинысь сарапанаӧсь. Вӧліны и ас дӧраысь вурӧдӧм чорыд сарапанаӧсь. Судзсьӧм серти.

Зонъяс вӧччӧмаӧсь жӧ: сатин либӧ ситеч дӧрӧмаӧсь, ас кыӧм мича сера, тугъя вӧньясӧн вӧнясьӧмаӧсь, петукъяс моз гоннялӧны. Найӧ ноксьӧны пеша дорын, би видзӧны, сартас юкалӧны да шмонитӧны ас костаныс. Сюсьджыкъяс да кужысьджыкъяс сарайӧ петавлісны, турун пытшкысь корсисны кос гум, вӧчалісны пӧлянъяс, чипсанъяс.

Би дорын вӧласьӧны, видлалӧны пӧлянъяс, лад вылӧ лӧсьӧдӧны, медым вермисны нывъясӧс йӧктӧдны. Серам, дурӧм, гаж сэні пеша дораныс.

А кор локтіс гудӧкасьысь Тимко да ышнясьыштӧм бӧрын паськӧдіс алӧй мекъя венкасӧ, нывъяс юръяс гоньгӧдісны, дугдісны сьывны сы йылысь, кыдзи уна нывъяс ва дорӧ лэччылісны купайтчыны да Василиса прӧстудитчӧма.

Том йӧзлы гажа и долыд, а Сандралӧн нюм ни серам оз пет. Пукалӧ нывъяс чукӧрын, тшӧтш печкӧ, но вомсӧ оз восьтывлы. Шог да шог сылы. Пуксьӧма, юрсӧ пӧлыньтыштӧма, видзӧдӧ джоджӧ, мыйкӧ быттьӧ вунӧдӧма да некыдзи дум вылас уськӧдны оз вермы.

— Но, нывъяс! Эновтӧй печканъястӧ, йӧктыштамӧй вайӧ! — пешадорса зонъяс чукӧрысь сувтіс да кык ки воча швачнитіс Габӧ. Ышнясьысь Тимкоӧс сійӧ чӧсмӧдыштіс аскурӧн, да мӧдыс азыма вазнитіс венканас, быттьӧ чардыштіс-лыйис ныв сьӧлӧмъясӧ. Габӧ кумач дӧрӧма, сьӧд ной пинжака, кокас лӧсьыдик кром сапӧг. Сьӧд юрсиыс аслас петук сорс моз сулалӧ. Жӧник-зон юыштӧма да гажакодь, збой да варов.

Нывъяслы кыкысь тшӧктӧм эз ков: печканъяс лэпталісны сёрйӧ, гозйӧн-гозйӧн сувталісны кадриль йӧктыны, коді кодкӧд кӧсйис.

Габӧ, дерт, аслыс пӧв пыддиыс босьтіс Сандраӧс. Локтіс да киӧдыс кутӧмӧн петкӧдіс джодж шӧрӧ. Жӧникпу да мӧдӧс тон оз босьт. И мый кӧть сэсся эз йӧктыны, Габӧ эз нин вешйыв Сандра дорысь. Кокнас лӧсьыда сизьдыштас, юрнас пыркнитас, кинас мичаа шеныштас, любӧысла аслас вомыс весьт оз топав. Нинӧм он шу, кужліс Габӧ гажӧдчыны...

Ныв-зонъяс кор мудзисны йӧктӧмысь, разӧдчалісны лабичьяс пӧлӧн, гусьӧник мӧдісны мыйкӧ кургыны ас костаныс. Габӧ тшӧтш жӧ зілис зырны Сандраӧс пыдӧджык пельӧсӧ да окыштны. А Сандралы мустӧм сійӧ, чужӧмсӧ мӧдарӧ бергӧдӧ, дӧзмӧмӧн шуалӧ сылы:

— Дугды вай, эн дур! Йӧзсьыс яндысьышт...

Сандра вермис кыдзкӧ мынтӧдчыны сыысь да пышйис нывъяс дорӧ. Вот сэки сы дорӧ гусьӧник локтіс ичӧтджык чойыс, Парӧ, да пеляс вашнитіс Сандралы:

— Гид сайын Петра виччысьӧ тэнӧ. Мыйкӧ пӧ зэв ёна колӧ висьтавны тэныд, шуӧ...

Сандралӧн лолыс быдӧн мытшасьліс, муыс кок улас лайкмунліс.

Том йӧз кутісны сувтавны кыка кӧрӧн ворсны, но Сандра шуис — юрӧй пӧ висьӧ да, час, петавла ывлаӧ. Сэсся чышъян кежысь гусьӧник уйыштіс-петіс керкаысь.

Войыс вӧлі шоныд да лӧнь. Джуджыд ниа весьтӧ, коді быдмис пывсян дораныс, кайӧма югыд тӧлысь. Сы гӧгӧр кывтӧны вӧсньыдик эзысь кымӧръяс. Эзысь киньясӧн жӧ лымйыс ворсӧдчӧ пывсян вевт вылын и муас. Гӧгӧр мойдын кодь мича да лӧсьыд. Татшӧм эзыся войнас эськӧ и сьывны да гажӧдчыны сӧмын, кыдзи бур йӧзыс ӧні вӧчӧны, а Сандралы шог-шог, сьӧлӧмыс пессьӧ морӧсас: кӧні Петраыс? Ӧдйӧджык колӧ висьтавны сылы аслас ыджыд шогыс йылысь...

Аддзис сійӧс гид пельӧс дорысь, уськӧдчис паныд Сандра, став йывсьыс вунӧдіс, кор топӧдчис муса зонлӧн шоныд морӧс бердӧ. И тіль бӧрддзис любӧысла ли, ыджыд шогысла ли. Синванас виньдаліг да сыркъялігтыр вашкӧдіс-норасис аслас шудтӧмлун вылӧ. Петра малаліс сылысь юрсӧ, пельпомъяссӧ аслас паськыд, ён кинас. А кор Сандра такалыштіс, юаліс шог синмӧн нывлы вазьӧм синъясас видзӧдӧмӧн:

— Мыйла нӧ, Сашук, эн виччысьлы менӧ? Мыйла Габӧ саяс петан? Тэ жӧ он радейт сійӧс! Озырлун вылӧ ыштін?

— Эн вид, Петра! Абу ӧд ме ыджыдыс. Мамӧ, вежань мырдӧн сетӧны, — юрсӧ мыжаа копыртӧмӧн вочавидзис сылы Сандра. Сэсся тэрыба-тэрыба кутіс висьтавны, мыйла сылы быть лоӧ петны Габӧ сайӧ:

— Кык ичӧтджык чой на менам, невестаяс жӧ нин. Мамӧ шуӧ: налы пӧ туй тупкан. Мый ме сэсся верма вӧчны?.. А тэ мунін да вошин карас. Сёрнитӧны: кутшӧмкӧ шырӧм юрсиакӧд нин олан, карса мича барушнякӧд подручку ветлӧдлан.

— Пӧръялісны тэнӧ, Сашук! Некутшӧм барышня менам абу дай оз ков тэысь кындзи! Ещӧ во джын коли велӧдчыны, виччысьышт. Пет вай ме сайӧ!

— Ой, мый тэ сёрнитан, Петра! Кикутӧм бӧрас нӧ позьӧ ӧмӧй мыйкӧ вежны?

— Мый нӧ озыс? Ыджыдтор тай — кикутӧм! Разин дай прӧст! Вай пырам керкаас да став дырйи висьтав — он кӧсйы Габӧ сайӧ мунны! Со и ставыс! — пӧся вашкӧдӧмӧн велӧдіс Сандраӧс Петра, пӧсь ки кабырас небыдика чабралыштіс сылысь кисӧ.

Сандра ещӧ ёна бӧрддзис, оз тӧд, мый вӧчны. Бара на дум вылас усины мамыслӧн пеньган кывъясыс налӧн гӧльлун йылысь. Морӧс бердас кияссӧ топӧдӧмӧн кутіс висьтавны зонлы:

— Сьӧлӧмшӧр Петра! Рад эськӧ муна тэ сайӧ, да став рӧдвужыс дольӧ: тэ пӧ ачыд гӧль да Петра сэтшӧм жӧ гӧль, кык гӧльыд кыдзи кутанныд овны?

— Эн пов, кыдзкӧ-мыйкӧ олам! Лок мунам мекӧд, ӧні и мунам! — нуӧдчис Петра. — Кутам радейтны мӧда-мӧдӧс, сыысь бурыс мый колӧ?

— Куш окасьӧмнад ӧд, Петра, он пӧт. Гӧтрасям, лоасны челядь. Ковмас найӧс кӧмӧдны-пасьтӧдны, вердны-юктавны. Корысь мешӧкъясӧс кутам быдтыны, милӧстина корысьясӧс? Ой, эн сёрнит, Петра! Ме та йылысь ёна нин мӧвпалі тайӧ лун-войяснас...

— Ми тэкӧд, Сашук, ёнӧсь, уджавны кутам! Ош моз ме кута уджавны, а тэнӧ и челядьнымӧс кыдзкӧ-мыйкӧ тшыг ог видз! — сёрнитіс Петра. — Ми лӧсьӧдчам артель котыртны, ӧтвылысь гӧльлункӧд вермасьны. Ӧні уналаын нин артельнад уджалӧны, государство отсалӧ и. Тэ кӧ эськӧ тшӧтш миянкӧд лоан, кутшӧм лӧсьыд лоӧ, Сашук! Кутшӧма эськӧ ме тэнӧ куті радейтны! Кывлі верӧс сайӧ петны кӧсйӧм йывсьыд да котӧрӧн татчӧ локті. Кевмысьӧмӧн кевмыся: эн пет Габӧ сайӧ, виччысьлы менӧ!..

Петра сёрнитіс меліа да пӧся, Сандралӧн сы кывъясысь быдӧн юрыс бергӧдчис.

Краснӧй Армияысь Петра кӧть эськӧ вӧлі локтӧма лёка на регыд, налӧн радейтчӧмныс удитіс топыда нин гӧрддзасьны. Тӧдмасисны найӧ дзик виччысьтӧг, арнас, муяс вылын. Мамыскӧд да чойясыскӧд Сандра буретш вӧлі ид кольтаяс чукӧрталӧ вундӧм му вылысь, ӧднӧколкаӧн ваялӧ гумла дорӧ сёрӧмӧ тэчны. Кольтаяс тыра ӧднӧколкаыс Сандралӧн ызгысис ва гуранӧ, муртса эз пӧр. И сэки Петра, коді вӧлі локтӧ служба вылысь гортас нопторъя, уськӧдчис вежыньтчӧм ӧднӧколка дорӧ, зэлӧдчис, отсаліс ва гуранысь петны. Гумла дорӧдзныс на колльӧдіс Сандраӧс сійӧ, пыр гажаа варовитіс, отсаліс вилаӧн кольтаяссӧ мыччавны, а Сандра тэчис сёрӧмӧ.

Сэки нин воис сьӧлӧм вылас Сандралы красноармейскӧй гимнастёркаа да фуражкаа тайӧ служивӧй зонмыс, морӧсас кодлӧн дзирдалісны значокъяс «МОПР» да «Ворошиловскӧй стрелок». Тэрыб вӧраса, тӧлка сёрниа зон первойсяньыс чӧвтыштіс дас кӧкъямысӧ тыртчысь Сандралы сьӧлӧмас радейтчӧмлысь пӧсь киньсӧ.

Сэки, тэчсигӧн, налӧн рыныш дораныс, медводз вот тадзи и тӧдмасисны Сандра да Петра. Сэсся ворсанінъясын кутісны аддзысьлыны, колльӧдчыны. Сэсся Петраӧс ыстісны карӧ курсъяс вылӧ, и на костӧ сюйсис сэки Сьӧдшор Габӧ.

И вот нин кикутӧма Габӧкӧд, регыд свадьба лоӧ, а найӧ Петракӧд сулалӧны гид пельӧсын, чабралӧны ӧта-мӧдлысь кияс, йӧзысь гусьӧн вашкӧдчӧны.

Сандралӧн сюсь пельыс друг кыліс керка дорсянь локтан морт кок шыяс. Тӧдіс, коді кыйӧдчӧмӧн локтӧ налань: Габӧ!

И повзис Сандра, тэрыба шуис Петралы:

— Мун вай! — Медбӧръяысь чабыртліс зонлысь кисӧ да содтіс: — Мун тась ӧдйӧджык! Вӧч меным тайӧ бурсӧ! — Бергӧдчис да котӧртіс керкаӧ.

Габӧ суӧдіс Сандраӧс пос помын, топӧдіс, кутіс юасьны:

— Кытчӧ вошлін? Кодкӧд вӧлін?

— Некодкӧд! — вундыштіс Сандра.

— Кыдзи некодкӧд? Ме казявлі — Петра вӧлі! Сійӧ? Да?

— А мый кӧть и сійӧ?!

— Ме сылысь юрсӧ поткӧда! А тэнсьыд дзикӧдз орӧда, кутан кӧ сыкӧд ноксьыны!

— Эн тэрмась киястӧ ме вылӧ лэптавны, ме абу на тэнад гӧтыр! — ӧлӧдіс Сандра.

— Регыд лоан менам! — ыршасис Габӧ.

— Вот ог мун тэ сайӧ, сы мында и босьтан менсьым! — чорыда шуис сылы Сандра.

— Кысь он мун, козинъяссӧ мамыд босьтіс нин да! Ме сылы ачым кашемир чышъян сеті! И тэныд тшӧтш сета! — ошйысьыштӧмӧн кайтыштіс Габӧ.

— Нинӧм меным тэнад оз ков! — ӧвтыштчис Сандра. — А кутан кӧ кинад воны, веськыда висьтала: этайӧ аслам киӧн тэнӧ помала, ачым ваӧ пыра сэсся!

Вот сэки Габӧ и кутіс Сандралысь кисӧ, видзӧдыштіс тӧлысь югӧр улын да шуис:

— Татшӧм сьӧкыд киаясыд водз кольӧны дӧваясӧн!..

Тайӧ кывъясыс парскисны Сандралысь сьӧлӧмсӧ, быттьӧ туналіс сэки Габӧ...

Ныв-зонъяс сійӧ рытӧ дыр на сьылісны да гажӧдчисны, ворсісны гораньӧн, кутасисны, сэсся бара йӧктісны.

Йӧктӧм да ворсӧм костъясын зонъяс тшемилӧ песісны, чунь крукӧн кыскасисны, вермасисны, петкӧдлісны ассьыныс удаллун.

Войпук гажыс коркӧ ёна сёрӧн нин помасис. Ныв-зонъяс мудзисны, ланьтӧдчалісны, шӧпкӧдчисны гозйӧн-гозйӧн паччӧрын, пӧлатьын, пельӧсӧ саймовтчӧмӧн. Медбӧръяысь вашкӧдчисны, гусьӧник окасисны чышъянӧн тупкысьӧмӧн, лӧсьӧдчисны гортъясаныс разӧдчавны.

Габӧ некымынысь воліс Сандракӧд бурасьны, корис, кевмысис, юмов мампассьӧӧн гӧститӧдіс и быдтор, но Сандра сійӧ рытӧ эз кут сэсся сыкӧд сёрнитны, пышйис тӧдса нывъяс чукӧрын узьны.

13

Ылӧ, зэв ылӧ ставыс тайӧ кольӧма, но дзик быттьӧ Сандра син водзын ӧні сулалӧ. И тайӧ Габӧсӧ некытчӧ он вошты, со тай локтӧма да пукалӧ...

А ёна жӧ сійӧ вежсьӧма сэсянь, аньӧй-аньӧй! Мый вӧчӧ мортыдкӧд кадыс да висьӧмыс!

— Да, ёна ме тэнӧ радейтлі, Сандра! Но тэ ӧд менӧ, помнитан, кыдзи бур йӧз водзас янӧдін! — гарыштіс раминика Габӧ да видзӧдліс Сандра вылӧ, мый сійӧ шуас.

— Ме тэнӧ янӧді? Кор?

— А кор тай свадьба вечерняӧ пышйин менам доддьысь! Ог дзеб ӧні, веськыда висьтала: ёна тэ менӧ сэки дойдін, сьӧлӧмӧс менсьым жугӧдін! Муын тупляси да чуньясӧс курччалі, сэтшӧм жӧ нин забеднӧ вӧлі! — тускассьӧм, ныж гӧлӧсӧн висьтасис Габӧ. Тӧдчӧ: сьӧкыд сылы ставсӧ тайӧс казьтывлыны. Вижӧдӧм, чукырӧсь бан бокъясас весигтӧ кельыдіник вир пасъяс чепӧсйыштісны.

— Помнитан, йӧввыв дырйи, вӧвъясӧн гӧняйтігӧн, позьӧ шуны, чунь костӧд визувтін...

— Да, верми тэысь мынтӧдчыны, и ӧні ог каитчы! — шуыштіс Сандра.

Кыдзи нӧ Сандра оз помнит сэтшӧмторсӧ! Ӧд сійӧ лунсяньыс и олӧмыс сылӧн, Сандралӧн, крута вежсис, дзик мӧд ковтысӧд мӧдӧдчис визувтны.

Да, йӧввыв дырйи тайӧ лои, вӧвъясӧн гуляйтігӧн. Друг да нем виччысьтӧг. Некод эз и куж чайтны, мый тадзи лоӧ.

Ӧні ӧд дугдісны, а сэкитӧ, Сандра нылалігӧн, йӧввыв дырйи ёна на гажӧдчылісны. Медбур, медъён вӧвъяссӧ доддявлісны кокньыдик, мича сера корадодьясӧ, коді озырджык, а мукӧдъяс и кошовкаӧ либӧ прӧста рӧзвальӧ. Гӧняйтлісны, панласисны, гуляйтісны вӧлӧсть кузя помысь помӧ, няжӧдчисны гудӧкъясӧн, сьылісны гӧняйтігмоз. Зилякылӧны мегыръяс улын кӧлӧкӧльчикъяс, дӧлалӧны ӧшлӧм мича лӧз, гӧрд, виж лентаяс, лым бусыс эзысьӧн гартчӧ вӧлаяс бӧрся. Долыд и лӧсьыд быдӧнлы. Сэні и гаж, и серам, и дурӧмыд!

Сьӧдшор Габӧ гортӧдзыс воліс вӧвнас да пуксьӧдіс Сандраӧс чойясыскӧд аслас корадоддьӧ. Ачыс Габӧ пуксис водз пуклӧс вылӧ веськӧдлыны. А найӧ, куим чой, бӧр лабичӧ пуксисны. Сандра — шуйгаладорсяньыс.

Кытшовтчисны сиктӧд помысь помӧ. Габӧлӧн вӧлыс эськӧ и ён, да нёль морттӧ кыскыны колӧ, пыр навыскок. Пӧсяліс вӧлыс, сьӧкыд сылы нёль морта доддьӧн котравны. Ульдыштӧма да лымйыс багыль, абу гылыд.

Вичкодор пос кузя гӧнитісны найӧ ӧдйӧкодь на. Чой паныд кор мӧдісны кайны, аслас вӧлӧн найӧс суӧдіс Петра. Габӧ вильыша пиньсӧ сылы жерйӧдлӧ: со пӧ ме кутшӧм озыр талун, куим гоб кодь ныв менам доддьын!

А Петра ӧтнасӧн доддьын сулалӧ, вӧжжиӧ кутчысьӧма.

Орччаасис Габӧ додькӧд Петра, друг кватитіс Сандраӧс киӧдыс да кыскыштіс асланьыс. Сандра эз и удит думыштны, кыдзи лои сы доддьын. Петра кучкис вӧлыслы, пановтіс Габӧӧс, тӧвзьыштіс мойдкывса биа-борда змей моз. Сы мында и аддзылісны сійӧс.

Вайис Петра гортас Сандраӧс, шуис:

— Кольччы ме ордӧ! Некытчӧ ме тэнӧ ог лэдз!..

И Сандра кольччис сы ордӧ овны, лои сылӧн гӧтырӧн...

— Ме тэнӧ янӧдны эг кӧсйы, — кайтыштіс Габӧлы Сандра, сэсся содтіс: — Сідзи нин сиӧма вӧлі буракӧ миянлы Петракӧд ӧтлаасьны. Тэ тай пайтӧм эн жӧ коль, Габӧ, регыд вунӧдін да мӧд вылӧ гӧтрасин, кыдзи батьыд вӧлі кӧсйӧ.

— А, сійӧ гӧтрасьӧмыд! — кинас ӧвтыштіс Габӧ. — Мырдӧн кӧвъялӧмыс нӧ вермас лоны мусаӧн?

— А менӧсӧ нӧ тэ эн ӧмӧй мырдӧн жӧ кӧсйы?! — вомаліс Сандра. Габӧ татчӧ нинӧм эз шу, копыртіс юрсӧ, бокӧ кутіс видзӧдны. Сэсся шуыштіс негораа:

— А мый сійӧ важсӧ казьтывлыны! Вӧлӧма и бырӧма...

Бара на найӧ чӧв ланьтӧмӧн олыштісны. Сэсся Сандра юаліс:

— А кутшӧм сёрниӧн эськӧ тэ, Габӧ, ме ордӧ локтін талун? Эн жӧ ӧд тайӧ важсӧ казьтывлыны, ассьыд и менсьым сьӧлӧм гудыртны? Мый сійӧс казьтывны ӧні, кыкнанным нин пӧрысьмим, туйясным важӧн вожалісны. Мый сэсся? Олам нин кыдзкӧ нэм помнымӧс. Эз нин уна коль миянлы...

— Сійӧн и локті ме... Кыла, регыд кула, Сандра, — сьӧкыда шуис Габӧ да ланьтыштліс, кинас кутчысис морӧспань улас, синсӧ куньӧмӧн чӧв пукалыштіс, кывзіс мыйкӧ ас пытшсьыс. Сэсся лабичӧ кутчысьӧмӧн сьӧкыда лэччис Сандра водзӧ пидзӧсчаньӧн, копыртіс дзор юрсӧ да шуис пыдысянь кылан гӧлӧсӧн:

— Ме ӧд, Сандра, мыжа тэ водзын и тэнад челядь водзын! Прӧстит менӧ!

Сандралӧн сьӧлӧмыс повзьӧмлаыс дрӧгмуніс.

— Мыйысь прӧститны? — чӧрссӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн негораа юаліс сылысь Сандра.

— Мыжа ме, зэв мыжа! Ме ӧд вии тэнсьыд Петратӧ!

Сандра сувтіс, печканыс швач уси джоджӧ.

— Тэ?.. Петраӧс? — Сандралӧн кокыс лигышмуніс, эбӧстӧма лэччысис лабичӧ, пукалыштіс чӧв, видзӧдіс пидзӧсчаньӧн сулалысь Габӧ вылӧ. Дыркодь сідз оліс, сэсся шуис зывӧка:

— Чеччы вай, ме абу ен... Кывза, висьтав!..

Габӧ пернапас чӧвтіс ен ув пельӧсӧ, шуис:

— Ставсӧ висьтала, нинӧм ог дзеб. Тэнад делӧ сэсся, мый шуан. Тайӧ со кыдзи лои...

И Габӧ кутіс висьтавлыны, кыдзи коркӧ уна во сайын аслас чӧс туйын октыліс ош капкан. Эз, эз Петраӧс кӧсйы кыйны, та йылысь и дум эз вӧв сылӧн.

— ...Ошкыд пӧвадитчис лэчкысь менсьым кыйдӧс гусявлыны. Ошкыд эз шед, а ӧтпыр видзӧда да — капканас морт лизгыртчӧма. Повзи ачым, думышті: вӧрсаыс кӧ нин синмӧс пӧртӧма-а?! Видзӧда: дзик тай Сьӧла грездысь Петра кодь! Кокӧдыс тшапнитӧма капканыд, варкӧдӧма лыяссӧ. Вирыс петӧма сэтчӧ!.. Петралӧн абу тырмӧма выныс капкансӧ чашкӧдны да мездысьны, эбӧстӧммӧма, куйлӧ да ымзӧ, муртса ловъя. Капканыс менам чорыд вӧлі...

— Водзӧ... — вом доръяссӧ муртса вӧрзьӧдыштлӧмӧн, ӧдва кывмӧн тшӧктіс Сандра.

— Мый сэсся!.. «Мезды! — шуӧ меным сійӧ. — Мезды ӧдйӧджык!»

Аслас гӧлӧсыс ӧдва нин кылӧ, сэтшӧма мучитчӧма.

Ме шуа сылы:

— Морт кӧ тэ, вай пернапас чӧвт!

А сійӧ шуӧ:

— Эн ӧмӧй тӧд менӧ, Габӧ? Петра ӧд ме, Петра!

— Пернапасась! — бара на тшӧкті ме сылы.

— Енмыдлы пӧ ме ог эськӧ верит, да тэныд кӧ колӧ — пернапасася, — шуӧ меным.

Пернапас чӧвтіс дзоньвидза кинас — вермыштӧ на вӧлі. Сэсся бара кутіс кевмысьны мездыны...

Татчӧ Габӧ ланьтыштліс, видзӧдліс гусьӧник Сандра вылӧ, кыдзи сійӧ кывзӧ.

— Мый водзӧ вӧлі? — кутіс тэрмӧдлыны Сандра, ачыс ставнас сырмӧ-тіралӧ страститчӧмысла. Габӧлы тшӧктіс:

— Эн дзӧр джодж шӧрас, пуксьы да лючки висьтав. Ме кӧсъя ставсӧ тӧдны! Мый ещӧ шуис сійӧ, кутшӧм кывъяс?

Габӧ сьӧкыда чеччис, бӧр пуксис лабичӧ, юрсӧ копыртыштӧмӧн водзӧ кутіс висьтавны.

— Мезды, шуӧ, ӧдйӧджык! Менам пӧ гортын куим посни челядь, гӧтыр, пӧрысь мам. Вердысьыс ӧтнам. Коді челядьӧс кок йылӧ сувтӧдас? Мезды, вӧч сэтшӧм бур, эн коль сирӧтаясӧн челядьӧс менсьым. Сандралы сьӧкыд лоӧ быдтыны!

— Со ӧд, со мый йылысь тӧждысьӧма коньӧрыд! — аслыс моз шуыштіс Сандра, чышъян помнас чышкыштіс синвасӧ. Чорыда нин тшӧктіс Габӧлы:

— Висьтав! Ставсӧ висьтав, кыдзи вӧлі!

— Висьтала, дзик нинӧм ог дзеб. Ме ачым сэтшӧма страститчи сэки, Сандра, омӧля и вежӧрті. Помнита тай, понйыс сэн жӧ вӧлі бергалӧ, никсӧ. А чужӧмыс аслас, Петраыдлӧн быттьӧ, кабала кодь еджыд. Вом доръясыс лӧзӧдӧмаӧсь нин, и синмыс абу нин таладор светын олысьлӧн кодь. Капканыс чорыд зэв вӧлі, кыз кӧртысь, ош вылӧ... Варкнитӧма коксӧ, думыштнытӧ он куж. Сӧз гырд куйлӧ ставнас... Тӧді кӧ эськӧ, эг жӧ окты да...

Сандра мыйкӧ, тыдалӧ, кӧсйис шуны, но сӧмын вом дорсӧ вӧрӧдыштіс, косӧ шыбитӧм чери моз апалыштіс вомнас сынӧдсӧ. Габӧ повзис, оз-ӧ садьтӧгыс усь? Но Сандра ӧвтыштіс кинас, мед оз лок кутыштны сійӧс, кинас жӧ бара тшӧктіс: водзӧ пӧ, водзӧ висьтав...

Габӧ, кытчӧкӧ бокӧ синсӧ вештӧма, чӧв олыштіс, быттьӧ думнас мыйкӧ казьтыліс, кыдзи-мый сэки налӧн вӧлі сэні, сэсся кутіс висьтавны:

— Ме тэныд, Сандра, ен водзын моз... Нинӧм ог дзеб, кыдзи вӧлі... Кула да, мед тэ тӧдін... Первойсӧ ме кӧсйи уськӧдчыны мездыны. А кор челядь йывсьыс гарыштіс, меным быттьӧ кодкӧ юрӧ кучкис: мезда, а сійӧ кулас, и ме лоа мыжа! Со ӧд мый лукавӧйыд кутіс пельӧ вашкӧдны! Быдӧн тӧдӧны: вирным миян эз лӧсявлы, не ӧтчыдысь нин паныдасьлім векни туй вылын. И твёрдӧй задание йылысь, дерт, тӧдӧны. Сэсся: капканыс менам, бара жӧ менӧ мыжаласны. Кузьыс кӧ нин сэки менӧ тойліс-а! Сэк тай мӧвпыд ӧдйӧ бергалӧ... Кӧть, меся, и ловйӧн кольӧ да кыска гортас, кокъяссӧ вундыны ковмас. Кодлы мый сэтшӧмыд? Бара жӧ неморт лоӧ, уджавсьӧма та помысь. Меным и судитасны бара жӧ асьсӧ и челядьсӧ и став семьясӧ вердны. Нэм ковмас кыскыны, сиалӧм лэчкӧ моз шедан! Со ӧд мый пельӧ вашкӧдіс омӧльыд! И рӧкыд вылӧ, омӧльыс быттьӧ сэки тойліс менӧ — эг удит прамӧя думыштны, лэпті ружьеӧс да пезьдӧді юрас... Верит, Сандра, ачым омӧля вежӧрті, мый вӧча. Очми да сулала, а сійӧ лизгыртчӧма куйлӧ, эштӧма. Со и ставыс...

Габӧ бара на сюся видзӧдліс Сандра вылӧ, мый сійӧ вӧчас: горӧдас да садьтӧгыс усьӧ али кыдзи?

14

Сандра эз горӧд, эз уськӧдчы джоджын туплясьны. Эз кут ни нетшкыны юрсисӧ, кыдзи чайтӧ вӧлі Габӧ, а пукаліс кын-ӧ-кос, быттьӧ чардбиӧн косьыштӧм пӧрысь пожӧм.

Мыйкӧ дыра сідзи найӧ чӧв пукалісны. Габӧ видзӧдіс Сандра вылӧ гусьӧник да виччысис, мый сійӧ вӧчас. А мӧдыс дзоргис шог, руалӧм синъясӧн кытчӧкӧ ылӧ водзӧ, быттьӧ зілис кодӧскӧ аддзыны сэтысь ньӧжйӧникӧн гыыштан ру пытшкысь.

Сэсся Сандра быттьӧ паляліс, юаліс сибдӧм, не аслас кодь гӧлӧсӧн:

— А... кыдзи Петра веськаліс тэнад капканӧ?

Габӧ чӧв паськӧдліс кияссӧ, шензьӧм петкӧдліс.

— Сійӧ висьталіс: вӧлӧм локтӧ ме дінӧ. Менӧ кӧсйӧма аддзӧдлыны, — висьталіс Габӧ.

— Мыйла? — юаліс Сандра.

Габӧ бара паськӧдліс кияссӧ, чӧв олыштіс, мӧвпалыштіс.

— Меным сійӧ эз удит висьтавны — мыйла. Но ас думысь, ме чайта да, тадзи лои. Ас чӧс туй дорысь ме лыйи йӧраӧс ӧтка пуляӧн, сӧмын абуджык стӧча веськавсьӧма. Йӧра пышйис, понйӧй менам вӧтӧдіс. Ме котӧрті на бӧрся. Ылӧкодь сійӧ вермис пышйыны; Бадьёль вуджис, Петра чӧс туйӧд котӧртіс водзӧ. Коркӧ сёрӧн нин, пон увтчӧм серти, ме суӧді йӧраӧс. Понйӧй менам нюр дорӧ топӧдӧма сійӧс. Йӧра пидзӧсӧдзыс келӧма, сюрнас дорйысьӧ. Вирыс уна петӧма, эбӧстӧммӧма... Ме мӧдысь лыйи йӧратӧ. Мый верми — яйсӧ сьӧрысь нуи. Аскинас кӧсйи ещӧ волыны. А сэсся... Петраыд, кӧнкӧ, кывліс лыйсьӧмтӧ. Понйыс туяліс, вайӧдіс менам чӧс туйӧ. Сідзи, тыдалӧ, и веськалӧма менам капканӧ. Но верит, Сандра, ме абу мыжа! Менам и дум эз вӧв! Понйыс кӧ эз вайӧд, гашкӧ, нинӧм сэтшӧмыс и эз ло да?..

— Висьтав: кытчӧ лои понйыс? — сэтшӧм жӧ не аслас кодь ныж гӧлӧсӧн юаліс Сандра.

— Понйыс? Лыйи жӧ... Кытчӧ сійӧс колян?..

— Сэсся?

— Мый сэсся?

— Мый сэсся вӧчин накӧд? — зэлалӧм гӧлӧсӧн юаліс Сандра.

— А мый сэсся вӧчан? Мезді Петраӧс капканысь, — тэрмасьӧмӧн нин кутіс висьтавны Габӧ, быттьӧ ӧдйӧджык зілис мездысьны сьӧлӧмас чукӧрмӧм да уна во чӧж новлӧдлан мыж кылӧмсӧ. — Мезді лючки-бура, кыски неылӧ. Кодйи гу, гуалі капканнас и быдӧн. Понсӧ тшӧтш и. Мичаа гуалі, тырті, а гу вылас костёр соті...

— Кок туйястӧ воштӧм могысь? — лӧга юаліс Сандра. Габӧ нинӧм та вылӧ эз шу, кияссӧ кресталіс морӧс вылас, кутіс прӧща корны Сандралысь:

— Ме ставсӧ тэныд висьталі веськыда, ен водзын моз! Прӧстит, Сандра! Гашкӧ, абу нин ме сэтшӧм мыжа... Рӧкыс тойліс...

Сандра тайӧ кывъяс кылӧм бӧрын черӧбтіс, пыркнитіс юрнас, горӧдіс ёнмӧм гӧлӧсӧн:

— Господьӧй! Абу пӧ мыжа? Эстшӧм мортӧс виин да абу мыжа? Кутшӧм бур, ыджыд сьӧлӧма мортӧс помалін да? Кыдзи бара тэнад киыд лыбис-а?!. Аслад киӧн помалӧмыд, ирӧд!

— Помалі, сійӧн и локті тэнсьыд прӧща корны. Прӧстит ен ним кузя. Гашкӧ, кокньыдджык меным лоӧ кувны...

Габӧ бара бруткысис пидзӧсчаньӧн Сандра водзӧ, копыртіс юрсӧ, сідзи кутіс виччысьны воча кыв.

Сандралӧн чужӧмыс измӧма. Синкымъяссӧ кӧрыштӧмӧн пӧрысь ань мӧвпалӧ, кыдзи вермис этайӧ мортыс вӧчны сэтшӧм ыджыд лёк сылы, кодӧс шуӧ радейтлӧмӧн, челядьыслы, коньӧр Петралы. А ӧні, со, пидзӧсчаньӧн сулалӧ, корӧ прӧща. Мыйла тадзи тайӧ вӧчис ӧні? Гашкӧ, чайтіс: уна во нин колис да оз мыждыны пӧрысь мортӧс, вунӧдасны, прӧститасны? Важ йӧзыд кулалӧны, бырӧны, а том йӧзлы мый важӧдзыс? Налӧн и сытӧг быдсяма уджыс да могыс тырмӧ... Али нӧ, гашкӧ, сӧвестьыс йирны кутіс?..

— Местасӧ нӧ, кытчӧ гуалін, кужан петкӧдлыны? — негораа юаліс Габӧлысь Сандра, ачыс весиг эз видзӧд сы вылӧ.

— Местасӧ? Война вылысь локтӧм бӧрын кытшовтчылі сэті, — ышловкерис Габӧ. — Джуджыд вӧр, сук парма ӧні сэні. Кымын во нин ӧд колис? Ставыс гӧгӧр вежсьӧма. Вӧрсӧ кӧ ставнас он пузувт, ог тӧд, сюрас оз нин мыйкӧ... Да и колӧ-ӧ, Сандра?

Сандра мустӧма видзӧдліс Габӧ вылӧ, чӧв олыштіс, чорыда шуис:

— Колӧ! Эм сылӧн гӧтыр, пи, внук... Унаӧн радейтлісны Петраӧс. Колӧ мортӧс моз, бур мортӧс моз идравны-дзебны! Меным сійӧ колӧ! Кылан?

— Позьӧ видлыны корсьны. Ог тӧд, воа ог сэтчӧдз-а...

— Ничево, мунан и корсян! — тшӧктіс ярскӧба Сандра.

Сійӧ сувтіс, муніс камод дорӧ, небыдик кималасӧн инмӧдчыліс вазаын сулалысь зын турун дорӧ. Сылӧн кольмӧдыштан чӧскыд юмоват кӧрыс унатор казьтыліс ӧні Сандралы: парма вӧр, гажа давъяс, нӧрысъяс, веж ягъяс и, дерт жӧ, Петраӧс. Кутшӧма эськӧ ӧні сійӧ нимкодясис олӧм вылас, Ӧлекан пинас, Толик внукнас!..

— Видзӧда ме тэ вылӧ ӧні, Габӧ, ог вермы гӧгӧрвоны: кутшӧми тэ морт? Кыдзи вермин та мында во новлӧдлыны лов вылад сы ыджда мыж? Вот ме тайӧс некыдзи ог гӧгӧрво... Морт виысь! — негораа, лӧга чӧвтыштіс Сандра.

Габӧ видзӧдліс Сандра вылӧ, ньӧжйӧник веськӧдчис, пызанӧ кутчысьӧмӧн сувтіс, муӧ видзӧдӧмӧн кутіс висьтавны:

— Мый керсис сьӧлӧмын — тӧдӧ сӧмын дӧрӧмӧй! Мыжа, зэв мыжа! Прӧстит, верман кӧ, Сандра, грека мортӧс! Енмыс сэки прӧститас менӧ, гашкӧ...

— Но, вот... Мый ме верма тэныд шуны? Важӧн вӧлін мустӧм меным, а ӧні — синмӧн ог вермы видзӧдны! Лёк дявӧл вуж тэ, со коді! Тэ вот Петралы ош капкан октылӧмыд! Ловсӧ сылысь босьтін! Сэтшӧм шань да тӧлка мортӧс помалін! Мый эськӧ сійӧ вермис йӧзыслы бурсӧ вӧчны, а тэ помалін сійӧс! Видзӧдлы ӧні ас вылад: нэмыс ӧд ачыд ош капканын вӧлін!.. Но мый сэсся ӧні вӧчан? Ов но, мый верман на, лолав, нимкодясь ен югыднас, а менӧ сэсся эн трӧнит! И пиӧс менсьым, Ӧлеканӧс, эн ляк, эн вӧрзьӧд; ни внукӧс. Кылан?

— Кыла, Сандра, — пӧдӧм гӧлӧсӧн шыасис Габӧ. — Ещӧ мый шуан?

— А мый ещӧ? Пет сэсся, мун син водзысь!.. Энлы, со мый ещӧ вӧч: ветлы сельсӧветӧ, висьтав бур йӧзыслы ставсӧ, кыдзи мый вӧлі. Гашкӧ, тайӧн кӧть кутшӧмакӧ вештысян ыджыд мыжсьыд... А ӧні пет вай! — зывӧктӧмӧн тшӧктіс Сандра, эз и бергӧдлы сыланьӧ чужӧмсӧ.

Габӧ чӧв копыртчыліс Сандралы, шапкаасис, сьӧд вуджӧр моз петіс керкаысь...

Сандра дыр на сы бӧрын сулаліс камодыс дорын, видзӧдліс зын турун вылӧ, думнас лэбаліс ылын. Сылӧн син водзас петкӧдчалісны сійӧ шуштӧм серпасъясыс, кодъяс йылысь ӧні висьталісны сылы: арся нӧрыс, ош капкан, вирсермунӧм Петра...

Сандра эз вермы водзӧ кутчысьны да камод вылӧ швачнитӧм кияс вылас уськӧдіс юрсӧ, ырӧстӧмӧн бӧрддзис...

15

Лесниклӧн керка сулаліс Лука гу нӧрыссянь неылын, кытчӧ важысянь нин гуасьлісны, и Габӧлы ставыс лӧсьыда тыдаліс. Горт дорсяньыс кладбище вылӧдз Петраӧс колльӧдісны сьылӧмӧн-оллялӧмӧн. Локтӧмаӧсь вӧлі ставыс, кодъяс вермӧны ветлыны, тшӧтш и матігӧгӧрса сиктъясысь да грездъясысь. Ворсіс музыка, гу дорас речьяс висьталісны, унаӧн, медсясӧ олӧма нывбабаяс, чышкалісны чышъян помъяснаныс синнысӧ.

Сьӧд паськӧма, сьӧд чышъяна Сандраӧс пиыс да моньыс сойбордйӧдыс кутышталӧмӧн нуӧдісны гу дорысь, кор ставыс эштіс да йӧзыс кутісны разӧдчавны шойна вылысь. Тыдалӧ вӧлі, кыдзи Сандра муртса вермис восьлавны.

Петраӧс лои колльӧдӧма-идралӧма сідз, кыдзи бур йӧзыс вӧчӧны, кыдзи кӧсйӧ вӧлі Сандра. Гу вылас сувтӧдісны пуысь вӧчӧм гӧрд памятник, йылас звезда. Гӧгӧрыс пукталісны венокъяс. Ставыс сідз, кыдзи бур йӧзыслӧн овлӧ.

Дерт эськӧ, гуасьӧмыс лои эзджык пырсякодьӧн, позьӧ шуны, символическӧйӧн. Цинкӧвӧй гортйын куйліс эз Петра, а мый сыысь кольыштӧма на нелямын во бӧрын. Но мый сы вӧсна? Абу ӧмӧй ӧткодь! Кулӧм бӧрад век важкодьыд он ло, ӧдйӧ тӧрман, муӧ пӧран. Ӧні кӧть Сандра вермас волывлыны гу дорас пальӧдны ассьыс шогсӧ, мукӧдъяс кутасны волывлыны казьтыштны сиктса ветеранӧс.

Габӧ пукаліс керка стендорса лабич вылын. Бердас куйліс аслас кык ствола ружьеыс. Габӧ пукаліс, видзӧдіс тыртӧммӧм Лука гу нӧрыслань, малыштавліс веськыдладор боксьыс кынӧм увсӧ. Сэтчӧ сылы быттьӧ кодкӧ пырӧма да дугдывтӧг йирышталӧ муссӧ, лич оз лэдзлы.

Гу дорӧдз Габӧ эз нин ветлы, но тшӧтш жӧ йӧз бӧрсяыс восьлаліс шойна дзиръя дорӧдз, сэсся борті кежис лесник керкаланьӧ. Мудзис, эбӧстӧммис да ӧні пукаліс лабичын, сьӧкыда лолаліс, дойманінсӧ кинас малыштавліс, кӧть эськӧ сійӧ нинӧм эз отсав, эз лаймӧд, эз кусӧд чепӧльтан дойсӧ. Мукӧд дырйи сылы кажитчис, быттьӧ сэні сылӧн кынӧмас дон ӧгыр ӧзйӧ.

Не мудзӧмыс вӧсна Габӧ эз мун гу дорӧдз, а медым бур йӧзыслысь зывӧксӧ не петкӧдлыны, Сандралы син улас не веськавны. Ӧні вӧлӧстяныс ставсӧ нин тӧдісны да сы вылӧ видзӧдісны коді лӧгысь, коді шензьӧмӧн, коді и полӧмӧн. Некод эз кӧсйы сыкӧд орччӧн восьлавны, ни сёрнитыштны, ни весиг чолӧмасьны. Быдӧн зілисны не видзӧдны сы вылӧ, ордйыны кыдзкӧ, пышйыны сы дорысь бокӧ. Габӧ ставсӧ аддзис, ставсӧ гӧгӧрвоис, мӧдтор эз виччысь и эз кӧсйы. Ӧні быд потшӧсыс и майӧгыс сы вылын сералӧ, пинялӧ, видӧ; быдӧн чужъяс, кодлы абу дыш да абу зывӧк.

Мый кӧть оз вӧйпны ӧні сы йылысь йӧзыс, воча налы нинӧм шуны. Мӧд сэтшӧм йылысь кӧ эськӧ Габӧ ачыс мӧд ног эз жӧ шу: кужин кӧ лякӧссьыны, ачыд и нюв...

Ассьыс кыв, мый кӧсйысьліс Сандралы, Габӧ эз вудж, вӧчис ставсӧ, кыдзи кӧсйысьліс медбӧръяысь налӧн аддзысьлігӧн. Сандра ордысь петӧм бӧрын эз кут нюжмасьны, муніс сельсӧветӧ, висьталіс сэн ставсӧ. Корисны следовательӧс, врачӧс, босьтісны понятӧйясӧс, и Габӧ нуӧдіс найӧс сэтчӧ, кытчӧ коркӧ гуавліс Петралысь шойсӧ. И ставсӧ кор лои вӧчӧма-керӧма, сельсӧветын кырымалӧма акт и быдтор, Габӧ юаліс:

— Но, мый сэсся? Босьтанныд менӧ али кыдзи?

Сы вылӧ видзӧдлісны, шуисны:

— Верман гортад мунны. Ковман кӧ, корам. Некытчӧ жӧ ӧд он пышйы ӧні?

— А кытчӧ пышъян, ӧдва кокӧс кыскала да?..

Габӧ гӧгӧрвоис — лэдзисны, но сылы вӧлі веськодь тайӧ. Гашкӧ нӧ, бурджык вӧлі, босьтісны да судитісны кӧ, сетісны тыр дон, мый татшӧм мыжысь сетлывлӧны закон серти? Шуны кӧ нин сідз, асьсӧ сійӧ важӧн нин мыждіс, судитіс да казнитіс. Бӧръя вояссӧ оліс нин мыж кылӧмнас куш. Эз ов, а мучитчис.

Сулаліс лӧнь арся лун. Ывлаыс небыдика кӧдзыдаліс. Выліын, юр весьтын, ньӧж кывтісны пушыд еджгов кымӧръяс. Гылаліс гежӧдик, кокньыдик коръя лым. Керкадорса льӧм пу важӧн нин куш сулалӧ, а пелысьыс ставнас гӧрд ымралӧ, вожъяссӧ муланьӧ личкӧмаӧсь гырысь, сьӧкыд пелысь розъяс. Кыськӧ ыджыд зыкӧн локтісны сорса кайяс, пель сьӧдмытӧдз мыйкӧ сильӧдчисны-варовитісны ас костаныс, мырддьысисны чӧскыдджык пелысь розъяс вӧсна; кокасисны, шойччӧдыштісны бордъяснысӧ да друг став чукӧрнаныс жбыр лэбзисны. И бара лои лӧнь лесник керка дорын. Бара Габӧ ӧтнасӧн колис, аслас гажтӧм мӧвпъясыскӧд, аслас мустӧм кынӧм дойыскӧд.

Сылӧн важӧн нин став йывсьыс мӧвпалӧма, вӧчӧма, кыдз шуласны, прикод и рӧскод, шуӧма аслыс, кыдзи олӧма, кыдзи нэмсӧ коллялӧма, мыйла пӧрысьӧ-нэмӧ тадзи ӧтнасӧн колис ен югыдас, некодлы ковтӧм, инасьтӧм лов кодь.

А мый пӧ ӧні ёнасӧ и мӧвпавны, кор ставсӧ вӧчӧма нин и сигӧртӧма?! Тырмас та йылысь юр жуглыны. Ӧні нинӧм нин он веж, дзик нинӧм. Ӧні колис ӧтитор, и Габӧлӧн та йылысь аслыс урчитӧма нин.

Олӧмыд дона да муса, кор ачыд тэ ён, асылын чеччан збой да гажа, некыт тэнад оз доймы, оз вись. Сэки и шондіыс тэныд дзирдалӧ гажаа, мусаа, и ывлаыс сэтшӧм лӧсьыд, и сынӧдсӧ морӧс тырнад лолалан да нимкодясян ставнас, мый шусьӧ олӧмӧн. А кор гӧгӧр тэнад доймӧ да висьӧ, да кор ещӧ сӧвестьыд йирӧ тэнӧ, — сэки вӧльнӧй свет вылас видзӧдны мустӧм, окота пон моз омлявны, лов каттьыны... Мый сэтшӧм олӧмсьыс?..

Тайӧ гажтӧм мӧвпъясысь Габӧӧс пальӧдіс кӧзяйкаыс, важ лесниклӧн пӧлыс, кыз кокчӧръя, кыз сойяса Марина. Война вылысь локтӧм бӧрын Габӧ пырис лесникавны да овмӧдчис сы ордын. Марина некымын во нин дӧвуйтіс. Габӧкӧд найӧ олісны эз прамӧй гозъя моз, а сідз, некоднаныслы некытчӧ вӧлі воштысьны да. Габӧлӧн сиктын некод нин эз вӧв семья кодьсьыныс. Батьыс важӧн нин кувсьыліс. Мамыс мунлӧма нылыскӧд овны, коді петлӧма кутшӧмкӧ роч сайӧ да дзикӧдз мунӧма комиысь кытчӧкӧ ылӧ бокӧ. Габӧ пышйӧм бӧрын керканыс регыд и кушмис, эндіс, кӧдзаліс. Кытчӧдз позьӧ на вӧлі ломтыны да овны, сельсӧвет сетліс сельполы вӧдитчыны, столӧвӧй кодьӧс лӧсьӧдлісны сэтчӧ. А дзикӧдз важмис да джоджыс кор вадзмуніс и йиркыс киссьыны кутіс, эновтісны дзикӧдз. Сідзи и сісьмис. Кодлы эз вӧв дыш, вочасӧн кыскалісны пес вылӧ, ломтысисны. Габӧ уна во мысти локтіс да суис киссьӧм пач, кымынкӧ сісь подув кер. Выльысь стрӧитчыны эз кут сійӧ, а пырис овны лесник керкаӧ, уджаліс, кыйсис, чӧсмӧдліс кыз Маринаӧс чериӧн, вӧр пӧткаӧн. Сы пыдди Марина песлаліс-мыськис сылы, пуис да вердіс, видзис ас ордас. А кор висьӧдчыны кутіс Габӧ да эз нин вермы уджавны, эз кут чӧсмӧдлыны Маринаӧс аслас кыйдӧсӧн, лои и сылы ковтӧм да лишнӧй. Нинӧм нин ӧні найӧс эз йит.

— Но, тэ, морт виысь, тані нин? Эн и ветлы гу дорӧдзыс?.. — Марина кепрӧс кокнас вадзиктіс-локтіс Габӧ дорӧ, пуксис да кутіс висьтавлыны, кыдзи бур йӧзыс колльӧдісны да гуалісны Петраӧс, кыдзи бӧрыннас Сандра ордӧ тшӧтш йӧзыскӧд пыравліс кодравны-казьтывны шонъянӧйӧс Петраӧс.

— А йӧзыс! — пидзӧсас швачӧдӧмӧн висьтавліс Марина. — Керкаас он тӧр бергӧдчыны. Сельсӧветысь и районысь став гырысь йӧзыс. А сёян-юансӧ Сандралӧн лӧсьӧдӧма! Чериняньыс кымын! Куим пӧлӧс рок: рис и, шыдӧсысь и, ид рок и. Кисель и, блин и, льӧм ляз и, но быдторйыс! Моньыс менӧ ёна жӧ чӧскыд ид сурӧн юктӧдіс, сэтшӧм жӧ нин чӧскыд! Ӧні на горзьӧдлӧ... Зэв тай шань да мича Сандралӧн моньыс. А кӧзяин пыддиыс сэні Ӧлексан Петрович, пиыс Сандралӧн, начальник пӧ лесопунктын, депутат и быдтор... Тэ нӧ мый ружьенас тані пукалан? Кодӧскӧ лыйны кӧсъян али мый? — казяліс ружьесӧ да юаліс Марина.

— Сідз, видлыны петкӧді. Важӧн нин эг весавлы... — вочавидзис Габӧ.

— Эн на сёйлы? Ме ӧд сэні быдторсӧ видлі да пӧт.

— Пӧт кӧ и бур! — нурбыльтыштіс Габӧ.

— Мед ӧд сёйин, вомыд тай сьӧрад, эг нулы ме сійӧс! — Марина пон моз паськыда да чӧскыда очсыштіс, чеччис лабич вылысь. — Муна шойччышта. Мыйкӧ тай вугрӧдлыны кутіс...

Марина вадзигасьӧмӧн пырис керкаӧ. Недыр мысти ныргорӧн шкоргӧмӧн нин узис вольпасьын.

Габӧ мыйкӧ дыра пукалыштіс на лабичын, виччысис, мед прамӧя унмовсяс Марина. Сэсся сувтіс, босьтіс ружьесӧ да ньӧжйӧник довгис пывсян сайӧ.

Недыр мысти шкув-шков, кылӧ, сэні кырссьыштісны-лыйисны кыкнан стволсьыс...