БИА НЮР

МАТВЕЙ ДЕД

Арся лун дженьыд. Школаысь воӧм бӧрын пыр и кутіс пемдыны. Но Сеня Майбыров эз биась жыръяс. Сійӧ заводитіс ветлӧдлыны ӧтарӧ-мӧдарӧ да паметь серти ещӧ ӧтчыд репетируйтны Олег Кошевойлысь рольсӧ: тарыт найӧ асланыс школа сцена вылын пуктӧны «Том гвардия» пьеса.

— Том гвардияса членъяс радӧ пыригӧн, — негораа, но сьӧлӧмсяньыс шуаліс сійӧ, — оружие кузя аслам другъяс водзын, рӧднӧй многострадальнӧй му водзын, став народ водзын торжественнӧя сета клятва кыв пӧртны олӧмӧ организациялысь любӧй задание...

Кадысь кадӧ Сеня матыстчыліс ӧшинь дорӧ, медым ывлавывса би югӧрын видзӧдлыны тетрадьӧ, стӧч-ӧ шуавсьӧ. Сэк жӧ сійӧ кыліс, кыдзи скӧтнӧй дворысь воӧм бӧрас мамыс кухняын пожналіс пызь, кыдзи сэсся лэччыліс пывсян ломтыны да сэтысь кайӧм бӧрын шензьыштіс аслыс, мый дедыс кӧсйысьліс воны кыйсянінысь талун, Октябрь праздник вечерняӧ, а век на абу.

— Ставыс гӧгӧрвоана, — рольсӧ водзӧ велӧдіс Сеня. — Но предатель йылысь вопрос ме век жӧ сувтӧда торйӧн. Мӧдам гӧлӧсуйтны штабса быд член торйӧн-торйӧн... Тюленин, Туркенич, Земнухов, Шевцова, Громова...

Ӧшинь улын, кылӧ, увтыштіс тӧдтӧм гӧлӧса пон. Сеня видзӧдліс ывлаӧ. Туй мӧдарса керкаяс пӧлӧн, веськыда кын корӧга сьӧд му кузя катыдлань кайис ружьеа морт. Водзас и мышкас сылӧн ӧшалісны еджыд гӧна кӧчьяс.

Кӧч кыйысь бердіс нин керкаяс сайӧ; сикт кузяла сярвидзисны столбъяс йылын электролампочкаяс; ньӧжйӧник довкйӧдлісны аски кежлӧ ӧшӧдӧм гӧрд флагъяс сельсӧвет керка вылын, сельпо здание пельӧсын; уна сикас биясӧн да кумачӧн дзирдаліс средньӧй школалӧн фасад... Кӧч кыйысь выль вынӧн казьтыштіс Сенялы дедсӧ.

«Збыль ӧмӧй сійӧ оз лок талун? Торксяс ӧмӧй планным?» — думыштіс Сеня да бара мӧдіс велӧдны рольсӧ.

Сеня Майбыровлы кажитчис, мый сійӧ ӧні абу ылі войвывса сиктысь томиник зон, абу ӧкмысӧд классын велӧдчысь. Став аслас думъясӧн сійӧ ӧні вӧлі Донбасса неыджыд карын, кӧні олісны да тышкасисны молодогвардеецъяс, кыліс ас пытшсьыс неыджыд юкӧн билысь, коді ӧзйис Олег морӧсын.

— Ёртъяс! Менам дона ёртъяс! Мед ми кулам сідзи, кыдзи кулісны миян Рӧдина вӧсна медбур большевикъяс! Мед ми кулам тысяча пӧв, сӧмын мед нэм чӧж югъяліс му вылын миян великӧй Рӧдиналӧн югӧрыс!..

Посводзын никсыштіс Буско понйыс — дыр волытӧм бӧрын несмела вӧзйысис керкаӧ. Сенялӧн мамыс, кылӧ, сійӧс лэдзис керкаӧ, меліа сёрнитыштіс сыкӧд. Сэсся бара воссьыштліс керка ӧдзӧс, тринькерыштіс чер пуктӧм шы. А Сеня ставсӧ тайӧс быттьӧ кыліс и эз кыв: сійӧ бӧрйис гӧлӧссьыс колана интонация, корсис туянаджык жестъяс, ещӧ и ещӧ ӧтчыд велӧдчис, кыдзи кутны асьсӧ сцена вылын, мед кӧть неуна лоны сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн, колӧ чайтны, вӧлі Олег Кошевой аслас благороднӧй олӧм да тышлӧн медбӧръя минутаясӧ.

Ӧдзӧс воссьӧмысь жырйын югдыштіс.

— Сеня, тэ нӧ он кыв али мый?.. Дедыд воис.

— Воис?..

Мукӧддырйи кӧ, Сеня уськӧдчис дедыслы паныд ичӧтик детинка моз, ӧшйис сылы морӧсас либӧ мӧдіс отсавны пӧрччысьны. А ӧні первой включитіс жырйӧ би, пуктіс этажерка вылӧ тетрадьсӧ, видзӧдчыштіс зеркалаӧ, абу-ӧ дзугсьӧма юрсиыс, да сӧмын та бӧрын петіс.

Пӧрысь вӧралысь удитӧма нин пӧрччыны вылыс паськӧмсӧ и ӧні пукаліс кӧтшас лабич дорышӧ кинас пыксьыштӧмӧн, быттьӧ поліс мудзӧм мыш кусыньтчӧмысь. Сійӧ вӧлі защитнӧй рӧма матерьеысь вурӧм дӧрӧма, ас кыӧм ной гача, вӧралан сапӧга.

— Видза олан, внукӧй, — Сенялы кисӧ сетіс дед. Сылӧн гӧлӧсыс мургана, чуньясыс кызӧсь и чорыдӧсь.

— Чолӧм, дедӧ! Кушманов Митякӧд ми тэнӧ сэтшӧма виччысям!..

— Митякӧд...

Сеня эз велав, шензьыштіс али юаліс дедыс. Но сійӧ гӧгӧрвоис, мый праздник лунъясӧ кыйсьыны вӧзйысьӧм йылысь сёрнитны зэв на водз. Дед вермас шуны: «Ог лэдз. Бусколы колӧ шойччыштны». И оз веж ассьыс кывсӧ.

— Мый нӧ сідз Митяыс менӧ виччысьӧ?

Сеня видзӧдліс мамыс вылӧ. Но мамыс эз на тӧд пиыслӧн план йылысь да шуис:

— Найӧ талун выступайтӧны школаын. «Том гвардия» пуктӧны.

Да ылӧдан ӧмӧй Матвей дедӧс. Пашкыра быдмысь синкым лысъяс увсянь видзӧдысь синъясыс сылӧн морттӧ аддзӧны ставнас.

— Тэ дзик нин ыджыдӧн лоӧмыд, ӧтка пи, — шуис Матвей дед да, кажитчӧ, нюммуныштіс дзормӧм тош пырыс.

И Сеня бара думыштіс: «Гӧгӧрвоӧ. Али ме ачым коркӧ висьтавлі нин кыйсьыны окотитӧм йывсьыс?»

Буско локтіс Сеня дінӧ, вазьӧм нырнас инмӧдчыштіс киас.

— Гажтӧмтчин? — понлысь кык пель костсӧ малыштіс Сеня. — А грамотатӧ ассьыд вунӧдін эн на? Дедӧ, сійӧ помнитӧ на, мыйӧ ме велӧдлі?

— Абу на вунӧдӧма. Уртӧ ваяс кок улӧдз, пуктас и куйлӧ. Он кӧ тшӧкты увтны — ланьтас, морт моз гӧгӧрвоӧ.

Буско муніс овчарка понлань. Сэтшӧм жӧ руд гӧна, кузь гырка, но пельясыс и нырыс дженьыдджыкӧсь, а бӧжыс гӧгыля.

— Час ме сійӧс вердышта мыйӧнкӧ, — пачводзлань мӧдӧдчыліс Сеня, но дедыс шуис:

— Уръяс эмӧсь. Пывсьыны лэччытӧдз ме кульышта найӧс. — И кӧтшас тувйысь вайис кучик пельпомъяса лазсӧ, сэтысь перйис пызан вылӧ вит ур да анча ^Анча — норка/^.

— Мамӧй, видзӧдлы жӧ, кутшӧм мича анчаыс! — сім сьӧд рӧма, дженьыдик да югъялысь гӧна зверӧс киас босьтіс Сеня. — Талунъя жӧ, деда?

— Сы бӧрся вӧтлысьӧм вӧсна и сёрмим Бускокӧд воны гортӧ.

Анча олӧ чул ^Чул — вурд, выдра./^ моз жӧ вӧр юясын. Сылӧн сьӧдбӧжлӧн кодь чорыд дук, и ур кыйигӧн оз быд пон кутчысь анча дінӧ, мед не торкны ныриссӧ. Но Буско вӧлі ыджыд сьӧлӧма пон да кутчысис быд звер дінӧ ӧткодя, медтыкӧ веськаліс свежӧй кок туй вылӧ.

Матвей дед мӧдысь муніс кӧтшасӧ, босьтіс сэтысь ассьыс нопсӧ, вайис пызан вылӧ. Нопйыс вӧлі ыджыд и зэлыд.

— Тэ, Сенюк, разь сійӧс да перъяв сэтысь мый эм, — уръясӧс кульны пуксигӧн шуис дед.

Нопйысь Сенялы ки улас сюрис понлӧн кодь кузь гӧна ку. Тайӧ вӧлӧма рысь ку. Первой петкӧдчис юрладорыс, сэсся кутіс кыссьыны тушаыс. Буско чеччис куйланінсьыс, сувтӧдіс шоша гӧнсӧ — рысьӧс кыйигӧн сійӧ ёна пурсис сыкӧд да век на скӧралӧ.

— Кутшӧм кузьӧсь сылӧн кокъясыс! А юрыс, тыдалӧ, зэв ичӧт, ыджыд каньлӧн кодь, — шензис Сеня.

Сійӧ мӧдіс юасьны дедыслысь, кутшӧм местаысь да кыдзи лои кыйӧма тайӧ скӧр зверсӧ.

— Бусколӧн прӧмыс, — юрсӧ лэптывтӧг вочавидзис дед. — Лыйны весиг эз удайтчы, ачыс и джагӧдіс. А местасӧ тэ он тӧд. Биа нюр дорысь кыйим.

Нопйын ещӧ вӧлӧма кык тулан ку, сьӧдбӧж куяслӧн дзонь кӧртас, уна десятка ур. Ставсӧ тайӧс лои перйӧма лӧз клеёнкаа пызан вылӧ.

«Навернӧ, и пушнина сдайтан сезоннӧй нормаыс тырис дедӧлӧн, — думыштіс Сеня. — Джуджыд лымйӧдзыс ещӧ мыйта кыяс!»

Матвей дед — Ленин нима колхозын медся бур вӧралысь. Кольӧм во пӧлучитліс всесоюзнӧй премия.

Мам котӧртіс ваймӧдны пывсян. Сенялы Матвей дед тшӧктіс пысавлыны ур куяс вӧсньыдик пу шатьяс вылӧ. Тайӧ уджсӧ вӧчигӧн Сеняӧс и суис Митя Кушманов.

Митя, тыдалӧ, ӧдйӧ котӧртӧма: мугов чужӧмыс банйӧма, пельясыс быттьӧ ӧгралӧны, нырбордъясыс вӧрышталӧны быд лолыштӧмысь. Митя вӧлі чийӧб тушаа, но кок йылас сюсь, смоль сьӧд синъясыс быттьӧ век ворсӧдчисны, а сёрниыс тэрыб:

— Матвей дед локтӧма... О, мыйта урыс! Рысь?.. А ме школасянь, — сэсся вашнитіс Сенялы: — Сёрниыс вӧлі дедыдкӧд?..

Кушманов тэрмасис не сӧмын сёрнитны. Школаын учитель юалӧм вылӧ сійӧ ӧтвечайтіс парта сайысь чеччигмозыс на, и, колӧ шуны, стӧча. Контрольнӧй уджъяс вӧчис дас вит-кызь минутаӧн и получайтіс четвёркаяс, но эз кӧ тэрмась, вермис эськӧ пӧлучайтны пятёркаяс. Физкультура вылын — акробат, соревнованиеяс дырйи — водзын мунысьяс лыдын и, бара жӧ, вермис эськӧ кокниа лоны первойяӧн. А карикатураяс рисуйтӧ — кынӧм доймытӧдзыд сералан.

— Давай отсась, — воча кыв пыдди шуис другыслы Сеня, и Митя гӧгӧрвоис, мый кыйсьыны мӧдӧдчӧм йылысь дедыскӧд сёрни абу на вӧлӧма.

Вӧлі весиг тешкодь, мый найӧ — ортсысяньыс и характер серти не ӧткодь том зонъяс — дружитісны. Кыдзи позьӧ донъявны Сеняӧс? «Сизимысь мерайт да ӧтикысь вунды». Майбыров Сенялӧн и туша тэчасас вӧлі мыйкӧ топыд да лабутнӧй. Ветліс Сеня лайкъялыштӧмӧн, быттьӧ быд кок туй печатайтіс.

Сеня юаліс Митялысь, мыйла сійӧ ӧні ветлӧма школаӧ.

— Да, век сы могысь, — ӧвтыштіс кинас Митя. — Тюленинлы сьӧкыд сёрнитны менам вомӧн... Дикция кузя Иван Павловичкӧд уджалыштім.

Иван Павлович — Сенялӧн да Митялӧн учитель, велӧдӧ история да литература кузя, а драмкружокын — режиссёр пыдди.

— И кыдзи артмӧ?

— Оз лёка... Кор ме вунӧдча да мӧда сёрнитны тэрыба, сэк сцена сайын Иван Павлович ньӧжйӧникӧн тринькерыштас графинӧ кучкӧмӧн... Лада ӧд?

Дед нем виччысьтӧг серӧктіс:

— Тэ нӧ, Митя, ворсан жӧ спектакляс?

Кык друг видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас: вӧлі гӧгӧрвоана, мый старик ньӧти оз пыдди пукты Митяӧс. «Том гвардия» романсӧ ӧд Матвей дед лыддьыліс и гӧгӧрвоӧ, кутшӧмӧн колӧ лоны сцена вылын Сергей Тюленинлы.

Митя эз петкӧдлы ассьыс ӧбидасӧ.

— Да, Матвей дед, — шуис сійӧ тэрмасьтӧг, — спектакльын ме ворса жӧ. — И, Сеня вылӧ видзӧдӧмӧн нин, сідз жӧ лабутнӧя содтіс: — Ми эськӧ ёна вӧлім радӧсь, тэ кӧ, Матвей дед, волін постановка выланым.

Дедлы мыйлакӧ эз сюрны кывъясыс. Сійӧ первой неногӧн кызӧктіс, чӧв помаліс ур кульӧмсӧ, кусӧ пысаліс шать вылӧ, яйсӧ нуис кӧтшасӧ да сетіс Бусколы.

— Пасибӧ бур кывйыд вылӧ, Митя, — шыасис медбӧрын дед. — Сӧмын ӧд ме талун ёна мудзи. Меным эськӧ ӧдйӧджык паччӧрӧ. Гажӧй быри сыысь.

Сеня отсыштіс другыслы:

— Тэ, дедӧ, удитан на ставсӧ вӧчны миян спектакль заводитчытӧдз — пывсьыны и шойччыштны. Спектакльыс лоӧ торжественнӧй заседание бӧрын. Таысь кындзи, оз ков вунӧдны: праздникыс таво куим лун чӧж. А праздник бӧрас, дедӧ, сельсӧветлӧн сессия воссьӧ. Тэныд, кыдзи депутатлы, и праздник бӧрас на ковмас эновтчыны вӧрад кайӧмысь.

— Ладнӧ, сідзкӧ, — вочавидзис дед да Сеня киысь босьтіс ур куясӧн тыр шать, пыркнитыштіс сійӧс, и ур бӧжъяс ворсыштісны вӧнь тугъяс моз.

— Мыйяс ӧшалӧны шать вылас? — мудерамоз юаліс сійӧ.

— Ур куяс.

— А кыдзи шуӧны комиӧн кӧпейкаяс?

— Уръясӧн.

— Сідзкӧ, мый артмӧ? — быттьӧ ассьыс юаліс дед да ачыс жӧ и вочавидзис: — Ӧтка ур — посни сьӧм пыдди, уръясӧн тыр шать — шайт пыдди. Тадзи вӧвлӧма важся комияслӧн.

Тӧдчис, Матвей дед вӧлі дӧвӧлен. Синъясыс сылӧн читкыртчыштісны, тошка чужӧмыс лои мелі.

— Тэ, дедӧ, шуин, мый рысьсӧ кыйин Биа нюр дорысь? — юаліс Сеня. — Мыйла нюрыс шусьӧ биаӧн?

— Мыйла шусьӧ биаӧн?.. — внукыс вылӧ видзӧдліс дед да бӧр копыртчис кульны анчаӧс. Пуртыс сылӧн вӧлі лэчыд — не сійӧ ыджыд пуртыс, кодӧс вӧралысь новлӧдлӧ пуртӧсын тасмаӧ ӧшӧдӧмӧн, а ичӧтик — и тайӧ пуртторйӧн сійӧ быттьӧ ворсіс. Вожӧдіс нин анчалысь бӧр кокъяссӧ, кульыштіс лапаяссӧ, сэсся дзоньнас кокъяссӧ, кутчысис бӧж дінас... — Хм. Мыйла сійӧ шусьӧ Биа нюрӧн?.. Тайӧ, пӧжалуй, интереснӧ жӧ лоӧ тіянлы.

Митя босьтіс киас рысь ку да, сійӧс видлалігмоз, лӧсьӧдчис кывзыны. Но Буско эновтіс ассьыс медбӧръя ур джынсӧ да скӧрысь матыстчис Митя дінӧ. Сылӧн бара сувтіс шоша гӧныс, синъясыс тӧдчымӧнъя гырдмисны, став аслас поведениеӧн быттьӧ кӧсйис висьтавны Митялы: «Пукты бурӧн, пукты. А то сійӧ, тӧдан, кутшӧм. Сылысь пиньяссӧ ме аслам кучик вылын тӧдмалі».

— Ок и скӧр вӧлі рысьсӧ джагӧдігӧн. — Бусколань довкнитіс юрнас Матвей дед. — Сутки джын весиг сёйны эз вермы... А Биа нюрыдтӧ — сійӧ зэв ылын, менам мӧд керка сайын. Ме тэнӧ, Сеня, сэтчӧдз некор на эг нулы. Некод оз тӧд, кӧні тайӧ нюрыс заводитчӧ, кӧні помасьӧ. Вит ю сэсянь заводитчӧ, и витнанныс визувтӧны разнӧйлаӧ: ӧтияс — войвылӧ, мӧдъяс — лунвылӧ, коймӧдъяс — асыввылӧ либӧ рытыввылӧ.

Анча дінысь мӧдіс ӧвтны буретш сійӧ клящӧй дукыс, кодысь ӧтдортчӧны понъяс.

— Вомтӧ кӧть кляптав тайӧс кулигӧн, — эз вермы кутчысьны элясьыштӧмысь Матвей дед да водзӧ висьталіс Биа нюр йылысь: — Ті, дерт, онӧ эскӧй, да и ме, пӧрысь морт, ӧні ог жӧ эскы, но коркӧ эскылі, эскылісны ставӧн: сійӧ нюрыс нимавліс лёк славаӧн.

— Кыдзи лёк славаӧн?

— Да, сідз жӧ. Вӧрса мутияслӧн главнӧй оланіныс быттьӧкӧ сэні вӧвлӧма. Эз унаӧн важӧн смелмӧдчывны вӧравны тайӧ нюр доръясын. Ме ог нин шу — нюрас, сылӧн діяс вылын, — тӧдчӧдыштіс дед. — А коді эз кӧсйы лоны полысьӧн, юрнас мынтысьліс... Да, зонмӧ, быдторйыс вӧвлі. Весьӧпӧрӧмӧн волывлісны гортас Биа нюр дорын вӧралысьяс либӧ дзикӧдз эз волывны...

Но водзӧ висьтавны лои некор: пырис Сенялӧн мамыс да мӧдіс тэрмӧдлыны дедсӧ да Сеняӧс пывсьыны лэччыны. Да и Сенялы вӧлі некор кывзыны мойдъяс: сылы регыд ковмас мунны школаӧ.

— Тэ вот мый, Митя, — гусьӧн шӧпкӧдыштіс другыслы Сеня, — сёрмышта кӧ, энӧ тӧждысьӧй сэні, ме локта. Меным ӧні сёрнисӧ колӧ нуӧдны дедӧкӧд сэтшӧм ногӧн, мед сійӧ сӧгласитчис лэдзны миянӧс вӧравны аски асывсянь.

...Пывсян небзьӧдіс Матвей дедӧс. Чай юигӧн мамыс сетіс дедлы винатор, и пӧрысь лысьӧм лои ещӧ на кокниӧн, долыдджыка мӧдіс ветлыны сӧнъясӧд шоналӧм вир.

— Сідзкӧ, тэ, Сенюк, талун ворсан, позьӧ шуны, главнӧй рольсӧ, — шуис дед, кор Сеня мӧдіс пасьтасьны. И ошкӧмӧн нин содтіс: — Тӧдса Олег Кошевойкӧд, тӧдса. Сылысь рольсӧ ворсны колӧ став сьӧлӧмсяньыд. И овны колӧ велӧдчыны налысь. Да-а. Овны колӧ на моз — повтӧг да честнӧя, народлы пӧльза вылӧ.

Сеня меліа видзӧдліс дедыс вылӧ.

— Спектакль вылӧ ми тэнӧ мӧдам виччысьны. — Сійӧ заводитліс нин петны. Но старик мыйкӧ кӧсйис на висьтавны:

— Сідзкӧ, Сенюк, тэныд ёна окота ветлыны вӧрас? — юаліс сійӧ да сэк жӧ тэрмасьыштіс шуны: — Томдырйи ачым сэтшӧм вӧлі — праздник лунъястӧ гортын эг пукавлы, век ветлӧдлі пищальӧн. Вӧралӧмыд, зонмӧй, вайӧ пӧльза не сы мында кынӧмыдлы, мыйта вежӧрыдлы да здоровьеыдлы. Сӧмын вот Бускотӧ шойччӧдтӧм лоӧ. Гашкӧ, не аски, гашкӧ, аскомысь мунанныд?

И, кодыр аддзис Сенялысь недовольнӧй чужӧмсӧ, содтіс:

— Либӧ, думыштла ещӧ... А тэ мун, мун школаад. Ме вола жӧ, — да заводитіс паськӧм корсьны.

ЮГЫД ВӦР

Аскинас том кыйсьысьяс мӧдӧдчисны гортсьыс кыа петігӧн, но ыбъяс кузя мунігкості тайӧ кыаыс паськаліс да джудждаммис, а сылӧн шӧрыс ыпнитіс виргӧрдӧн, быттьӧ помтӧмӧн кажитчысь мӧдлапӧвса вӧрсай дзоньнас ӧзйӧма.

— Лоас тӧла лун, — кыа вылӧ индӧмӧн шуис Сеня.

— Меным тайӧ веськодь — лӧнь кӧть тӧла, — тӧждысьтӧг вочавидзис ёртыс да бара исковтыштіс пужйӧн пызялыштӧм пӧпутнӧй йи кузя, коді артмӧма канаваын. — Главнӧйыс сыын, мый ми тэкӧд мӧдӧдчим.

— Тайӧ, дерт, зэв важнӧ, мый буретш тэкӧд, этатшӧм туристкӧд мунам.

Митя Кушманов долыда серӧктіс: кутшӧм сэн турист! Сійӧ пасьталӧма кокньыдик ватник, кокъясас гырысь ботинкияс да гетры, юр вылас важиник фетрӧвӧй шляпа, кодлӧн нӧйтчӧм пельясыс ӧшйӧмаӧсь том зонлы векньыдик пельпомъяс вылӧдзыс. Митя весиг эз вӧралысь моз ну берданка ружьесӧ. Черыс мешайтіс ичӧтик нопйыслы, а нопйыс — черыслы. Бокас Митялӧн бовъяліс полевӧй сумка, кытчӧ сюялӧма дзик тырыс самӧй разнӧйтор: патронъяс, дрӧб-порох, пӧсь кӧвдумъяс, рисуйтчан блокнот, карандашъяс, компас.

— Ветлыны кӧ вӧрӧ, тӧдӧмысь, не куш киясӧн, — шмонитіс Митя. — Чер, пурт да ружье — сійӧ вывті этша. Сувтлы, Сеня, кыа фон вылас, рисуйтышта.

Сенялы эз терпитсьы регыдджык пырны вӧрӧ. Митя мӧдіс кевмысьны:

— Кӧть ӧти минута кежлӧ сувтлы. Сӧмын набросок. Вот тадзи... Вот, вот!.. Ӧти здук...

Буско сулаліс Сенякӧд орччӧн дом йылын. Сійӧ вӧлі жугыль, тыдалӧ, эз вӧв окота мунны вӧрӧ прамӧя шойччытӧг. Но рисуйтчысь вӧчис Бускоӧс гажаджыкӧн. Сійӧ зілис вӧчны мичаджыкӧн и Сеняӧс. Дерт, тайӧ сӧмын набросок. Матвей дедлӧн вӧралан шапкаыс Сеня юрын лоас ичӧтджыкӧн, сылӧн жӧ лазйыс — дженьыдджыкӧн, пими моз вурӧм кучик сапӧгыс — кок сертиыс.

Митя ӧдйӧ рисуйтіс и нюмъяліс. Сійӧ вежӧрын мӧдіс артмыны мӧд рисунок — карикатура. Лазйыс лоӧ ещӧ на кузьджык збыль дорсьыс, шапкаыс турун юр кодь, ош кыян пуртыс, коді ӧні ӧшалӧ пуртӧсын шуйга бокас, лоас сабля ыдждаӧн, а двустволкаыс, мӧдарӧ, — чача кодьӧн.

Тайӧ карикатурасӧ Митя сетас ӧтувъя школьнӧй стенгазетаӧ, кӧні уджалӧ редколлегия составын художникӧн.

— Истӧгтӧ босьтін, Митя?

— Истӧг?.. — дрӧгнитіс Кушманов да ӧдйӧ мӧдіс лукйысьны зепъясас, полевӧй сумкаас. — А тэ босьтін?

— Ла-а-аднӧ, — нюжӧдыштіс Сеня. — Мӧдӧдчим водзӧ. А то дзик лунъюгыд лоас. Аддзан, сиктнымлӧн бияс муртса нин тӧдчӧны.

Сикт тасянь тыдаліс кыалӧн шуйга борд улас. Сійӧ збыльысь кажитчис кусӧмӧн, кӧть эськӧ би вӧлі выключиттӧм на. Столбъяс йылын лампочкаяс тӧдчисны кусысь кодзувъяс моз.

— Сэні регыд лоас гажа, — быттьӧ жальпырысь шуис Митя. — Митинг, демонстрация...

Сеня та вылӧ нинӧм эз шу: мӧдӧдчӧма кӧ, колӧ мунны.

Митя вӧтчис ёртыс бӧрся и друг думыштіс ас йывсьыс, мый сыын зэв на уна челядь руыс. Но ӧд Митя Кушманов вермӧ нин лоны и сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн кӧсйӧ. Омӧля ӧмӧй артмис Сергей Тюленинлӧн рольыс? Спектакль бӧрын весиг Матвей дед шуис Митялы: «Эг виччысь ме тэсянь татшӧм бура ворсӧм. Молодеч!» И таысь Митя Кушмановлы лои лӧсьыдджык.

Вӧр туй вӧлі кын жӧ. Нырбордъясӧ чазгис кӧдзыд. Сеня лэдзис повод йылысь Бускосӧ да мӧдіс шутьлявны понйыслы бур кыйсьысь моз — кузя нюжйӧдлӧмӧн, фигуристӧя. Вӧралысь пон ветлӧ-корсьӧ татшӧм шутёв шыӧ.

Вӧрыс ӧні кажитчис водз ар серти дзик мӧд кодьӧн. Лэч туй сиавны да кыйны дедыскӧд ветлігӧн Сеня прӧйдитліс таті унаысь нин и сылы сэки кажитчывліс, быттьӧ мунӧны веж вӧрӧн гӧгӧр тупкӧм коридорӧд. Дружнӧя шумитісны кыдзьяс, пипуяс; туганъяснас довкйӧдлігмоз налы отсасисны козъяс да ньыв пуяс; вына увъяснас ӧвтчисны, быттьӧ дирижируйтісны, великан-пожӧмъяс. Вӧрлысь гожся сьыланкывсӧ вынсьӧдіс сылӧн жӧ музыка, пармалысь музыкасӧ озырмӧдіс аслас жӧ сьыланкывйыс. Вӧлі мыйкӧ дружнӧй да гажа, кыпыд и таинственнӧй. Весиг лэбачьяслӧн горалӧмыс кажитчис ӧтувъяӧн вӧр шыкӧд.

Ӧні ставыс тайӧ кытчӧкӧ вошӧма. Веж паськӧмсӧ дзикӧдз пӧрччӧм сійӧ жӧ кыдзьяс, пипуяс сулалісны ӧта-мӧд дінсьыс торйӧн-торйӧн; ас кежсьыныс чӧла думайтісны козъяс; нинӧм эз интересуйт дирижёр-пожӧмъясӧс. Войвыв парма тайӧ асылӧ сулаліс мыйкӧ быть лоантор виччысьӧмӧн — стрӧг да пӧкӧритчыны дась. Сэк жӧ сійӧ вӧлі шензьымӧн югыд да гора, и кажитчис, быттьӧ сылӧн абу кольӧма талун кежлӧ ни ӧти решиттӧм вопрос да та вӧсна, шыасьлас кӧ, — зэв яснӧя, тыр гӧлӧсӧн.

Буретш тадзи яснӧя да тыр гӧлӧсӧн кылыштіс Бусколӧн увтыштӧмыс. Сійӧ, тыдалӧ, воис урлӧн коль идасӧ ^Идас — места, кӧні ур выльӧн на килльӧма коль./^ и бура эз на тӧд, суӧдіс-ӧ асьсӧ урсӧ. Лолі дыркодь лӧнь. Но Буско эз весь ов. Сійӧ ӧні ӧдйӧ котраліс идас гӧгӧр — вӧчаліс вӧрӧд кытшъяс — первой паськыдджыкӧс, сэсся ӧтарӧ векньыдджыкъясӧс. Ур некытчӧ абу мунӧма, пон бара кутіс увтны.

Кыйсьысьяслы ковмис кежны туй вывсянь вель ылӧ. Налӧн мунӧм шыыс вӧлі гора жӧ — няжгис кын косӧн кокувса важ кор да ляк бадь, шарӧдчис вӧрзьӧдӧм леторос, чегъясисны увъяс.

Буско увтіс дзор козйӧ. Гӧгӧрыс вӧліны сэтшӧм жӧ гырысь козъяс да нэмӧвӧйся кыдзьяс. Кок улыс тані вӧлі кузь нитшка, и быд тувччӧмысь кын нитшкыс ярсмунышталіс. Кок туй тӧдчис юждытӧм лым вылын моз.

— Давай, Митя, тышкалышт, — коз гӧгӧр кытшовтӧм бӧрын тшӧктіс Сеня. Сійӧ ичӧтысяньыс ветлывліс кыйсьыны дедыскӧд и ӧні ставсӧ вӧчис дедыс моз, сувтіс сэтшӧм местаӧ, кысянь бура тыдалӧ козйыс. — Сӧмын тэ первой эн ёна кучкы.

Сеня тӧдӧ, мый мукӧддырйи урыс овлӧ улынджык увъяс вылын и вӧтлыны сійӧс сэтысь оз ков, матынджык лыйны.

Митя таӧдз эз на кыйлы прӧмыслӧвӧй уртӧ: дед сылӧн эз вӧв, а батьыс служащӧй, вель дыр уджаліс каръясын да семьянас бӧр воис чужан местаясас регыд на. Веськӧдлӧ леспромхозӧн. Но Митя ичӧтнас вӧтлысьліс ас кодьясыскӧд гожся уръяс бӧрся и ӧні тӧдіс, мый вӧчны, — чер тышкӧн муртса кучкис козйӧ.

— Ёнджыка, — командуйтіс Сеня. — Ещӧ ёнджыка!

Ур быттьӧ эз вӧв, эз вӧрзьышт козлӧн ни ӧти ув. Гашкӧ, сійӧ абу тайӧ козйын? Но Буско увтіс сӧмын тайӧ пуӧ.

— Волы менам местаӧ. Сувт и видзӧд йылас. Тышкалышта ме.

Найӧ вежсисны местаяснас. Митя вывлань лэптіс ружьесӧ, а пидзӧсъясыс, кылӧ, неуна дрӧжжитісны, дерт, эз полӧмла — сідз прӧста; он ӧд тӧд: урыс тыдовтчас и ковмас лыйны, либӧ лыян да он инмы...

Козйыслӧн діныс вӧлі кыз, кык мортлы сывъявмӧн. Кыдз позьӧ вылітіджык Сеня лӧсйыштіс кырсьсӧ да став вынсьыс тышкалыштіс.

— Вӧрзис! — горӧдіс Митя. — Ӧти ув вӧрзьыштіс, пӧшти йылас. Лыйны?

— Бура кӧ аддзан урсӧ, лый.

Сенялы вӧлі окота, мед первойӧн лыяс Митя.

— Асьсӧ ог аддзы...

— Сідзкӧ, видзӧд. Ещӧ кучка.

Чорыда тышкыштӧмысь ур ӧдйӧ чеччыштіс ув вылӧ, но эз сувт, чеччыштіс орччӧн сулалысь кыддзӧ, котӧртыштіс увъяс кузяыс да сідз жӧ сувтлытӧг пуаліс мӧд козйӧ. Ставыс тайӧ вӧлі сэтшӧм ӧдйӧ, мый Буско муртса удитіс тяв-тявкерны да уськӧдчыны, Сеня — босьтны ружье, Митя — нуӧдыштны ружье стволсӧ ур бӧрся да лыйны козъяс нин. Лыйӧм шыысь вӧр горӧдліс йӧлӧгаӧн, пон мӧдіс увтны чорыдджыка.

— Козйыслысь увсӧ кӧсъян уськӧдны?

Сеня ӧні сулаліс ёртыс дінын да сюся видзӧдіс, кыдзи ур кайис пу кузя дзик йылас.

— Мыйла нӧ увсӧ?

— Кыдзи мыйла? Урыс вӧлі кык метр сайын нин, кор лыйин чеччыштӧм местаас.

Сеня друг орӧдіс ассьыс сёрнисӧ, эз вештыв синсӧ коз йылысь, топӧдіс пельпом бердас двустволкалысь прикладсӧ и... лыйис.

Буско легнитыштіс бӧжнас да нимкодя увтыштіс. Сійӧ сулаліс коз улын и, дерт, эз аддзы, мый вӧчсьӧ вылын, но сійӧ «аддзӧ» пельяснас: понлӧн пельяс кылӧны морт пельяс дорысь уна пӧв ёнджыка; понлӧн эм нырис, и сійӧн сідзжӧ «аддзӧ» синъяс дорысь не омӧльджыка. Мӧд ногӧн кӧ, Буско тӧдіс нин, мый ур мӧдас усьны, и лӧсьӧдчис кутны сійӧс.

И збыльысь, самӧй коз йылас мыйкӧ сьӧкыда вӧрзьыштіс, лайкмуныштіс да тіралыштіс вӧсньыдик ув. Сэсся тыдовтчыліс урлӧн еджыд кынӧмыс. Здук мысти ур усьыштіс, но бӧр кокъяснас кутчысис увйӧ да ӧшйис, быттьӧ выль вося ёлка вылын чача. Сылӧн гӧныс лӧсталіс шонді югӧр улын, водз кокъясыс корсисны кутчысянін. Друг бӧр кокъяссьыс быттьӧ мыйкӧ орыштіс, и ур мӧдіс быгыльтчыны лыс вылысь лыс вылӧ. Буско ӧні нимкодя увтіс да чеччаліс усьысь зверлы паныд, а Митя думыштіс: «Вот кӧні темаыс — рисуйтны».

— Татчӧ вай! — Бусколы тшӧктіс Сеня.

Ур вӧлі шоныдик да лигышмунӧма. Дедыс моз жӧ Сеня пӧльыштіс урлы гӧнас — ӧтилаӧ, мӧдлаӧ, небыдик гӧн пыр быдлаын тыдовтчыліс еджыд кучик.

— Самӧй первой сорт...

— Нолтӧ, видла, — эз терпитсьы Митялы. Сеня моз жӧ сійӧ мӧдіс пӧлявны ур гӧнӧ...

Мӧдысь Буско увтіс пипуа давйысь. Кушмӧм увъяс вылын ур тыдаліс зэв ылысянь. Лыйис сійӧс Митя. Тайӧ урсӧ кыйӧм бӧрын туй вылӧ петігӧн найӧ веськалісны пыльӧмӧ шедӧм кӧч вылӧ.

Митя радпырысь горӧдіс:

— Прӧстӧ везитӧ миянлы! — да уськӧдчис босьтны кӧчӧс, но чурка да краж костӧ топалӧм кӧч некыдз эз шед. Сійӧс вӧлі колӧ босьтны кражсӧ лэптӧм бӧрын.

Майбыров Сеня видзӧдіс Митя Кушманов вылӧ шензьӧмӧн, быттьӧ эз кӧсйы эскыны аслас синъяслы.

Но Митялы вӧлі некор тӧдмавны Сенялысь думсӧ, сійӧ тэрмасис босьтны кӧчӧс, тэрмасис сёрнитны:

— Свежӧй кӧч яй, тӧдан кӧ... Да ещӧ мӧс выйӧн жаритны. Оз мешайт, дерт, луктор... Ичӧтика переч... Мамӧ миян пуктывлӧ лаврӧвӧй лист. Ок и чӧскыд — кывтӧ ньылыштан!..

Кӧч пыльӧм — дзонь сооружение. Сійӧ вӧчсьӧ лапъя коз улӧ, мед оз тыр лымйӧн тӧвнас. Коз бердӧ вӧчсьӧ вӧсни бадьясысь садӧк. Садӧк вомӧ пуктыссьӧ пес чурка, а вылас сы кызта жӧ краж лэптыссьӧ кӧч тӧрмӧн судта, октыссьӧ пипу увйӧн, и кӧч шедӧ краж улӧ, кор курччас тайӧ пипу увсӧ.

Митя лэптіс нин кражсӧ, босьтіс коскӧдыс лямӧдӧм кӧчӧс.

— Сійӧ из кодь кын. Первой ковмас сывдыны, сэсся кульны... Тэ ӧд мастер татшӧмторъястӧ вӧчны. Шыд миян лоӧ дзик праздник лунся кодь... — И тшӧкмуніс висьталігкостіыс: сійӧ аддзис ёртыслысь чужӧмсӧ.

— Эк, тэ!.. — пинь пырыс сӧдзӧдіс Сеня. — А ещӧ Сергей Тюленинӧс ворсін...

Митялӧн чужӧмыс первой ыпнитліс гӧрд краскаӧн, сэсся кыдзкӧ зэв ёна бледӧдіс. Кӧчыс быттьӧ мыніс кисьыс, уси му вылӧ.

— Тэ тӧдан, мый ӧні вӧчан?..

Но сыын и делӧыс, мый Митя и ӧні на бура эз вежӧрт, мыйын сылӧн вӧлі мыжыс. А бледӧдіс, кажитчӧ, куш сы вӧсна, мый сьӧлӧмас бытшкыштісны другыслӧн бӧръя кывъясыс.

— Мыйла тэ Тюленинсӧ казьтыштін? — гӧрддзасьӧм гӧлӧсӧн юаліс Митя.

— Тюлениныд честнӧйджык вӧлі тэ дорысь. Сійӧ эськӧ эз мӧд гусясьны тэ моз...

— Гусясьны?!. — шӧпкӧдыштіс Митя. И Сенялы друг лои окота серӧктыны: Митя збыльысь оз тӧд, мый вӧчӧ. Но Сенялы тӧдса кыйсьысьяслӧн закон, кодӧс некутшӧма эз позь торкны — не вӧрзьӧдны йӧз ловушкаӧ шедӧм звер-пӧтка! Тайӧ гижтӧм законыс вуджис коми вӧралысьяслӧн поколениеысь поколениеӧ, вуджис сійӧ и Сенялы аслас дедсянь. Не сӧмын вӧрзьӧдны да не босьтны, но, закон серти, колӧ вӧлі шедӧмторсӧ ещӧ кранитны, мед сійӧ эз травитчы.

Митялы, буракӧ, вӧлі сэтшӧм ӧбиднӧ гусясьысьӧн сійӧс нимтӧмысь, мый сылӧн сьӧд синъясыс кутісны вазьыны.

— Ме некор на нинӧм эг босьтлы йӧзыдлысь, — заводитліс Митя, но другыс сылӧн вӧлі нем миритчытӧм.

— А тайӧ?.. Кыйсьысь, гашкӧ, вежон чӧж ветлӧдліс вӧрӧд, вӧчаліс пыльӧмъяс, надейтчӧ кыйны кӧч, локтас кыйны и... пыльӧм дінас волӧмаӧсь гусясьысьяс... Тэ тайӧс гӧгӧрвоан али он?.. Мый эськӧ шуин тэ, пыльӧмыс кӧ вӧлі вӧчӧма тэӧн, а кыйны кутіс мӧд?

Митя сэсся нинӧм нин эз вермы шуны татчӧ. Сійӧ мӧдіс пуктыны кӧчсӧ важ местаас бӧр.

— И тадзи оз артмы, — сувтӧдіс сійӧс Сеня. — Босьтлӧма кӧ шедӧмторсӧ, бӧр оз пуктывны ловушкаӧ... Сійӧс колӧ ӧшӧдны, мед оз сёйны зверъяс... — И дзик нин мӧд гӧлӧсӧн юаліс: — Кӧвтор эм тэнад?

— Кӧвтор?.. Час, корсьла...

Сеня ӧні видзӧдіс ёртыс вылӧ да аддзис, кыдзи сылӧн чужӧмыс бӧр югдыштіс, кыдзи лытӧмӧн кажитчысь тэрыб киясыс ӧдйӧ лукйысисны полевӧй сумкаас, сэсся ичӧтик нопъяс, но лишнӧй кӧвтор некӧн эз вӧв. Митя век жӧ пикӧ эз во: сійӧ ньӧти жалиттӧг вундіс ноп юр йывсьыс шнурсӧ.

— Кӧрталам бӧр кокӧдыс да ӧшӧдам со эсійӧ ув вылас, — заводитіс отсасьны Сеня.

И кодыр кӧч мӧдіс нин ӧшавны коз улын, кыкнан ёртыслы лои сэтшӧм долыд, мый на костын лолӧм лӧсьыдтӧмыс быттьӧ абу и вӧвлӧма.

— Ми вот ещӧ мый вӧчам, — нюммуніс Сеня, — записка колям. Вайлы бумагатор да карандаш.

Митя ещӧ на тэрыбджыка корсьыштіс бумага да карандаш.

«Ноябрь 7-ӧд лунӧ таті прӧйдитісны вӧралысьяс — Кушманов Митя да Майбыров Сеня», — гижыштіс Сеня да чургӧдіс Митялы бумагасӧ:

— Кырымась.

Найӧ паныдасисны воча син.

— Ме?

— Дерт жӧ, тэ...

Кырымасигас Митялӧн ёна вӧрисны чужӧм мускулъясыс, быттьӧ сэтшӧм сьӧкыд вӧлі пуктыны кырымпассӧ. Окота вӧлі шуны Сенялы, мый сійӧ настӧящӧй друг, но ыштыны та вылӧ кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд.

Отсӧг вылӧ воис Буско. Сійӧ, кылӧ, бара мӧдіс увтны ур, и Сеня тэрмасьыштіс:

— Мӧдӧдчим.

— Мӧдӧдчим, — кыдзкӧ кызігсор шуис Митя да гусьӧник чышкыштіс синвасӧ.

Кык друг весиг эз казявны, кыдзи мӧдіс кыпӧдчыны тӧв, заводитіс шумитны вӧр. Тайӧс найӧ вежӧртісны сӧмын выль ур кыянінын: козъяс ёна шувгисны тӧв ӧдӧбъясысь.

— Ме тэныд шулі — лоас тӧла, — ур кыйӧм бӧрын казьтыштіс Сеня. — Ӧні некутшӧма оз позь лэдзны Бускоӧс ас дінысь. Ылӧ мунас — вермам не кывны сылысь увтӧмсӧ.

Но Буско и ачыс эз мӧд ылӧ мунны туй дорысь. Туй кузя мунігӧн вӧралысьяс воасны Матвей дедлӧн первойя кыйсян керкаӧ водзджык на.

— А ми сэні, керка дінас, видзӧдлам, мый вӧчны водзӧ. Гашкӧ, и мӧд керкаӧдз пызйыштам. Давай первой делӧ сёйыштам.

Сеня перйис истӧг. Сирӧд мыр дінӧ биасисны. Би водзӧ пуктісны шонтыны пирӧгъяс, шаньгаяс. Праздник кежлӧ пӧжалӧм нянь пыр жӧ мӧдіс пуны выйӧн да банйыны биысь. Вылыссяньыс сійӧ косьмыштас, и сёйигӧн пинь улад кутас мурчкакывны, кылыштас тшын дук.

Митя куйліс би дорын гырддза вылас, Сеня пукаліс. Сир дука тшын шыбласис то ӧтарӧ, то мӧдарӧ, юр весьтын шувгисны пожӧмъяс, частӧ усялісны кольӧм вося кольяс.

— Пионерскӧй лагерын моз! — гажаа шуис Митя да гыжйыштіс быттьӧ не балябӧжсӧ, а шляпаыслысь лошмӧм полесӧ. — Оз тырмы котелок... Тӧдан, кутшӧм чӧскыд ывла вылын пуӧм шыдыд?.. Да ещӧ свежӧй яйысь.

Сеня нюммуніс.

— Кӧчыд век оз вун? И менам оз вун. Ме ӧні весиг чайта, мый пыльӧмыс вӧлі дедӧлӧн.

Митя ӧвтыштіс кинас:

— Бурджык не казьтывны.

— Сійӧ вернӧ: сӧвесьт колис сӧстӧмӧн. Дерт, кӧчсӧ вермим босьтны, сёйны, и некод эз тӧдлы. Но кытчӧ воштысян аслад сӧвесьтсьыд?

— Ми вӧчим правильнӧя, — зілис помавны та йылысь сёрнисӧ Митя. — Пыльӧмыс кӧ дедыдлӧн, дедыд и аддзас миянлысь записканымӧс. Тайӧ ӧмӧй омӧль?.. Ми жӧ эгӧ тӧдӧй, мый кӧчыс сылӧн.

— Первойсянь тӧдчӧ — тэысь лоас бур кыйсьысь, — шмонитыштіс Сеня и сэк жӧ лэптыштіс кисӧ. — Тэ кылін?.. Кӧнкӧ сьӧла эм матын.

Сійӧ ӧдйӧ перйис лаз водзсьыс сьӧла пискан да пискалыштіс сійӧн. Вӧсньыдик шы, быттьӧ тыдавтӧм сунис, нюжалыштіс пожӧм яг кузя. И сэтшӧм жӧ вӧсньыдик сунис шы бӧр воис яг дорсянь.

— Ай сьӧла, — ружьесӧ киас босьтігӧн вашкӧдыштіс ёртыслы Сеня. — Меным колӧ энь ног пискавны. Вермас ачыс воны татчӧ. Ло дасьӧн. Сувт неуна бокӧджык. Ме мӧда пискавны важ местасянь.

Сьӧла пискаліс воча зэв окотапырысь: эньсӧ, тыдалӧ, воштылӧма важӧн нин. Но друг сійӧ ланьтіс. Вӧрлӧн шум пыр кылыштіс борд шы, и кыйсьысьяс аддзисны, кыдзи пожӧмъяс костті налань лэбис неыджыд сера пӧтка. Сьӧла пуксис пожӧм киль ув вылӧ, Сеня юр весьтӧ.

Сьӧла тюрӧбтіс и ставнас лои сэтшӧм важнӧй, быттьӧ тайӧн кӧсйис висьтавны энь сьӧлалы, кодӧс чайтіс татысь: тэнад кавалер пӧ воис! Кӧні сэтшӧм дыр дзебсясян, донаӧй?..

Сеня эз лысьт вӧрзьӧдыштны кисӧ ни коксӧ, виччысис Митялысь лыйӧм. Но Митя первойысь на аддзӧ татшӧм матысянь ловъя сьӧлаӧс и аслыс тӧдтӧг быттьӧ вунӧдчыштліс пезьдӧдны куроксӧ.

Сьӧлалӧн щӧка улыс смоль сьӧд, юр вылас гӧныс сорса кодь, кокъясыс гӧнаӧсь самӧй гыжъясӧдзыс. Друг сьӧла дрӧгнитіс, повзьӧмӧн нюжӧдыштіс сьылісӧ, и бара жӧ ставнас вӧчыштіс сэтшӧм поза, быттьӧ кӧсйис чеччыштны пӧсь ӧгыр вылысь. Но гымыштіс лыйӧм шы... Киль ув и сьӧла шмоткысисны му вылӧ.

— Но и кыйсьысь! — шензьыштіс Сеня. — Быдӧн пӧсялі виччысигкостіыс. Та дыра метитчигад тэнад не сӧмын сьӧла — мыр вермас пышйыны.

Митя вашъяліс:

— Ой, мича ӧд сійӧ пукалігас!

Лыйӧм шыӧ скачӧн воис Буско. Сійӧ окотапырысь отсаліс сёйны шоналӧм нянь да мӧдӧдчис водзӧ, сӧмын заводитісны нопъясьны том кӧзяева.

Тӧв ӧтарӧ вынсяліс. Улыс керка дінӧ воигӧн сійӧ мӧдіс шумитны вӧрын сэтшӧм ёна, мый весиг сёрнитны ковмис гораджыка. Небесаыс заводитіс шылясьны ӧтпомся кымӧрӧн! Югыд лун мӧдіс кусны.

Сеня таркӧдыштіс пызанӧ — тадзи вӧчлӧ сылӧн дедыс кыйсян керка дінӧ воӧм мысти.

Вӧралан керка сулаліс шор берегын нэмӧвӧйся пожӧмъяс пӧвстын. Сійӧс стрӧитӧма бӧръя воясӧ нин да зэв ёна торъялӧ важся кыйсян банькаысь. Тайӧ вӧлі кык ӧшиня настӧящӧй керка — топыда вӧчӧм джоджа, лӧсйӧм стенъяса, кирпичысь тэчӧм плита пача. Ӧшинь дорын сулаліс пызан, кӧсякас кӧрт тув йылын ӧшаліс жӧч лампа, пельӧсланьӧ вӧчӧма морт куим-нёльлы узьлӧм вылӧ нар.

Но узьмӧдчыны кадыс кажитчис водзджык на, и Сеня шуис:

— Ми удитам воны вылыс керкаӧдз.

— Кымын километр сэтчӧдз?

— Коді мерайтіс. Вит-ӧ-квайт, кӧнкӧ. Уна вылӧ — сизим. Ме сэтчӧдз ӧтчыд на жӧ волі. Но и вӧръяс сэні! А тані мый... Став зверсӧ нин кыйӧма. Тшӧтш и вӧралысьяслысь важ банька аддзылан.

Митя мӧдӧдчис окотапырысь.

Вӧр туй векняммис, лои вӧралан трӧпаӧн. Сійӧ кайис шор пӧлӧн, пӧперегаліс шор чальяс, пожӧма нӧрысъяс, нюжаліс ляпкыдик козъя вӧр пӧвстӧд.

Буско первойсӧ ветліс дыша: тыдалӧ, не сы серти вӧлі мӧдӧдчыны татшӧм сёрӧн керка дінысь. Но джын туйсӧ мунӧм бӧрын лои збодерджык да увтіс ещӧ ӧти ур. Урсӧ кыйигӧн дзикӧдз пемдіс. Том кыйсьысьяс мӧдісны мунны шутьлявтӧг.

Кӧнкӧ водзын дзуртіс пу. Вӧрлӧн ӧтувъя шум пиын дзуртӧмыс первой кыліс оръясьӧмӧн, быттьӧ баксышталіс вошӧм мӧс либӧ гӧрдліс домалӧм вӧв. Но кымын водзӧ мунісны, сымын дзуртӧмыс мӧдіс кывны оръявтӧг, а мӧслӧн баксӧм да вӧвлӧн гӧрдлӧм ӧтувтчисны ӧти лӧсьыдтӧм шыӧ, и тайӧ шыыс прӧйдитіс сьӧлӧм дінтіыд дзуртӧмӧн жӧ...

— Туйыс оз вожав?

— Оз. Вайӧдас миянӧс буретш керка дінӧдз.

— Но сійӧ сэтшӧм векни — тайӧ трӧпаыс. Он и тӧдлы — пышъяс кок увсьыд.

Трӧпа пӧперег куйлысь важ колодаяс, муысь петӧм вужъяс дугдісны тыдавны, и мудзӧм кокъяс век частӧджык мӧдісны конъясьлыны. Сідзи и виччысь, медым пу увъясыс оз швачкыны синъясад.

Пу дзуртіс орччӧн нин. Сэн жӧ мӧд пу ёна таркӧдіс кос увъясӧн. Кымӧра небесаӧдз кыпӧдчӧм пожӧмъяс ыджыд шумӧн ӧвтчисны пемыд пиас став увъяснас и туганъяснас, быттьӧ некыдз эз кӧсйыны сӧгласитчыны мыйӧнкӧ.

Сенялы усис тӧд вылас первойя лунджынся югыд вӧр, сылӧн чӧвлуныс да матыстчысь кузь тӧвлы пӧкӧритчыны дасьлуныс, и ӧні вӧлі тешкодьӧн кывны да аддзыны рӧднӧй пармалысь тадзи скӧралӧмсӧ. Вӧлі шуштӧм, но Сеня зілис не повны ни тӧдтӧминса пемыдысь, ни скӧралысь стихияысь, кӧть эськӧ став аслас вир-яйӧн кыліс, мый сійӧ ӧні весиг аслыс кажитчӧ зэв ичӧтикӧн, пӧшти коньӧр кодьӧн.

«А мый чувствуйтӧ Митя? Сійӧ, гашкӧ, каитчӧ нин татшӧм сёрӧн керка дінысь мӧдӧдчӧмысь? Колӧ юавны».

Сеня бергӧдчыштіс сы бӧрся восьлалысь Митялань да шуис гораа, мед венны вӧрлысь шумсӧ:

— Кыдзи настроение?

— Зэв кыпыд! — вочавидзис Митя.

Сеня мыйлакӧ эз эскы тайӧ кывъясыслы да мӧдіс сёрнитны водзӧ куш сы вӧсна, мед не сетны Митялы жугыльмыны:

— Коркӧ лоана ыджыд художник Дмитрий Кушмановлы згӧдитчасны и тайӧ здукӧ тӧдмалӧм чувствояс. А музыкаыс? Тэ кылан стихиялысь музыкасӧ?

— Кыла, — горӧдіс жӧ Митя. — Меным ӧти морт висьтавліс: художниклы пӧ колӧны не сӧмын краскаяс вернӧя аддзысь синъяс, но и вернӧй пельяс. Айвазовский картинаяслысь репродукцияяс петкӧдлігӧн сійӧ жӧ мортыс меным тшӧктіс видзӧдны и кывзыны, кыдзи бузгӧ море.

— И тэ кылін бузгӧмсӧ?

— Ме некор на эг вӧвлы море дорын, аддзылі моретӧ сӧмын кинокартинаяс вылысь и, гашкӧ, кылі шумсӧ ас ног. Но ӧні, кор ме ачым сюри тайӧ стихияас, быттьӧ выль пӧв кыла тайӧ мореыслысь бузгӧмсӧ.

Сенялы вӧлі окота вензьыны Митякӧд, мый вӧрыс оз шумит море моз, но эз кӧсйы тайӧс вӧчны бара жӧ сы вӧсна, мед не дӧзмӧдны ёртсӧ. Кӧть кыдз эн сёрнит, а Сеня Майбыров талун старшӧй пыдди! Став кыв кутӧмыс сы вылын. Колӧ лоны помӧдз асшӧр мортӧн.

Дзуртысь пу, кылӧ, бара мӧдіс то баксыны, то гӧрдлыны, но ӧні бӧрвылын нин. Сэсся и тайӧ шыыс дугдіс янсавны шувгӧмысь.

— Ылын на керкаӧдз?

— Ылын кӧть матын, а водзӧ мунны сэсся оз шогмы. Ковмас мыйкӧ думыштны.

— Би пестыны да узьмӧдчыны?

— Мыйла нӧ узьмӧдчыны... Давай корсьлам, коді тан бурджык кыддзыс. Сюмӧда биӧн мӧдӧдчам.

— Татшӧм пемыднад он и тӧд, коді кыдз, коді пожӧм, — нурбыльтіс Митя.

— Нинӧм. Аддзам.

— Аддзынытӧ, дерт, аддзам да...

Кыдз пу вель дыр эз сюр. Кор сійӧ сюрис, омӧля кульсис сюмӧдыс. Биӧн нин ковмис корсьны мӧд кыдз пу.

Регыд найӧ мӧдӧдчисны трӧпаӧд лунын моз. Сюмӧдысь вӧчӧм факел сотчис дзажакылӧмӧн, ыпъяліс тӧлӧн пӧльтӧмысь. Вӧр мӧдіс ворсны бара на выль рӧмъясӧн. Би югӧрын артмис выль пейзаж, пуяс костті шӧйтісны вуджӧръяс.

ВӦРАЛАН БАНЬКА

Первойтор, мый шензьӧдіс Митяӧс, сійӧ вӧлі ачыс банькаыс — ляпкыдик, пӧлӧстчӧма, воймӧма. Сійӧ куткырвидзис гырыськодь понӧльяс пӧвстын, кодъяс быдмӧмаӧсь банька пӧрысьмигкостіыс нин; сы весьтын пемыдас шувгисны нэмӧвӧйся пожӧмъяс, чой горулын пыр жӧ заводитчис шор адз, и сюмӧда би югӧрын бура тӧдчис, кыдзи сэні козъяслӧн да ньыв пуяслӧн туганъяс зіля копрасисны.

Пызан тані вӧлі лэбулын, и Сеня бара эз вунӧд таркӧдыштны пызанӧ аслас черӧн. Важъя кыйсьысьяс кӧ, эськӧ шуисны: ми пӧ воим, керка-матушка, примит гӧсьтъясӧс, а Сенялы вӧлі прӧстӧ окота сетны морт шы, коді збыльвылас артмис: «Вот и ми воим».

Ывлаӧ, важ бипур местаӧ, пестісны би. Бипур помъясын сулалісны вожа бедьяс, на вылӧ пуктӧма пӧперега бедь, а сы вылын ӧшалісны таганъяс.

— Оз тырмы ещӧ котелок, — би дінын ноксигӧн шуис Митя. — Пуантор миян тэкӧд эм. Мый ещӧ колӧ!..

— А котелокыс кӧ абу банька дінас? — нарошнӧ юаліс Сеня.

— Кыдзи абу?.. Тэ жӧ ачыд мыйта дольлін вӧралысьяслӧн «гижтӧм законъяс» йылысь.

Ватник кизьяссӧ Митя разьӧма, гетрыясыс увлань лэччӧмаӧсь, шляпаыслӧн полеясыс ещӧ на ёна слабмӧмаӧсь. Да и вӧрасыс Кушмановлӧн кажитчис ньӧжмыдджыкӧн луннас дорысь. Митя, тыдалӧ, ёна мудзӧма. И сӧмын омӧльтчыштӧм чужӧмыс вӧлі долыдӧн, да синъясыс югъялісны би водзын том задорӧн.

Сеня малыштіс Бускоӧс:

— Вай тэ шойччы. Регыд куля уръясӧс. Сёйыштан.

— Тэ менам вопросъясысь эн пышъяв, дона ёрт... Кӧнӧсь, мися, тэнад «гижтӧм законъясыд»? Мыйӧн мӧдам пусьыны?

Сеня мудзӧма жӧ, и кажитчис ньӧжмыдӧн. Лазсӧ сійӧ пӧрччӧма, но тасмаыс топыда вӧнялӧма сукмансӧ; шапкаыс пыдди юрас вӧлі подшлемник, кодӧс батьыс коркӧ ыстывлӧма фронт вывсянь.

— Вӧрсаыс тэнӧ тӧдас, кыдзи шуны этатшӧмсӧ: ракаясӧс повзьӧдлысь кодь...

— Тэ, Митя, болтун, — нюммуніс Сеня, и тайӧ нюммунӧмыс Митялы кажитчис вӧвлытӧм на меліӧн. — Думайтан, пескыс, кодӧс тэ ӧні тэчин бипурйӧ, ачыс татчӧ локтіс? Заводитлы татшӧм пемыднас корсьны кос пес!.. И ещӧ: ӧзтыв сюмӧда би, видзӧдлам овмӧссӧ.

Банькаводз вӧлі лэбув модаа: куим дорсянь — стена, нёльӧдсяньыс — восьса. Первойторйӧн синмӧ шыбитчис поткӧдлӧм пес чукӧр, кодӧс ӧкуратнӧя тэчӧма лэбув пельӧсӧ. Пес вӧлі важъя нин, и эз эскыссьы, мый банькаын некымын лун сайын на оліс Матвей дед.

— Тайӧ пескыс тані вермас овны воясӧн, кытчӧдз сійӧ оз ковмы торъя случайяс дырйи. Этша ӧмӧй овлӧ вӧралігад и доймӧмъяс, и сёрӧн воӧмъяс, кыдзи, шуам, ми талун, — гӧгӧрвоӧдіс Сеня. — А ӧні видзӧдлы татчӧ. Этайӧ местаын колӧ лоны истӧг либӧ тывкӧрт да биа из.

Стенӧ вӧчӧм кӧжукын вӧлі истӧг, тывкӧрт да биа из.

— А тайӧ мый сэтшӧмыс? — юаліс Митя, кор сэтысь жӧ аддзис замша кодь небыдик коричневӧй лестукъяс.

— Тайӧ, муса другӧй, биасян тшак. Вӧчӧма сійӧс кыдз пу пакулаысь. Пуӧдӧма пӧим ваын, косьтӧма и небзьӧдӧма ыджыд стараниеӧн. Аддзан, кутшӧм небыд. Давай, заводитлам би перйыны.

Сеня торйӧдыштіс тшаксӧ, пуктіс сійӧс биа изтор вылӧ, кодӧс кутіс шуйга киас, да мӧдіс кучкавны изйӧ тывкӧртӧн. Быд кучкӧмысь сявкнитісны би киньяс. Тшак, тыдалӧ, ульсалыштӧма и эз пыр ӧзйы. Но вот, сэтчӧ инмис ыджыдджык би кинь, и небыдик замша кодь тшактор мӧдіс ӧгравны.

— Ӧні тайӧс колӧ ыдждӧдны... и ставыс. Гӧгӧрвоин?

— Гӧгӧрвои. Вайлы ме заводитла ӧзтыны тшаксӧ, артмас али оз менам.

— Бӧрынджык видлан, — шуис Сеня да мӧдіс петкӧдлыны другыслы мукӧдторъяс. — Вот тэныд пусян пӧрт. Кык пань. Совтор. Этайӧ туисын, тыдалӧ, сукар... Сідзи и эм: сукар. Али век на он признайт «гижтӧм законъяслысь» коланлунсӧ?

— Тырвыйӧ признайта, — сӧгласитчис Митя.

Некор аддзывтӧмӧн на Митялы вӧлі и банька пытшкыс. Ӧдзӧсыс ичӧтик, муртса тӧран пырны копыртчыштӧмӧн. Ӧдзӧссянь веськыда — изйысь тэчӧм гор. Пу джодж вылӧ вӧчӧма пӧлӧк — узьланін.

— Мыйӧн абу сьӧд пывсян? Ӧшинь пыдди рузум тупйӧда розь, тшын петанін — сідзжӧ розьтор, — шензис Митя.

Стенъяс пӧлӧн вӧліны джаджторъяс, тувъяс вылын — вель ыджыд чукӧр кыдз пу сартас.

— Вот и став овмӧс. Абу ӧд сложнӧй? Вернӧ, Митя?

— Ог вежав важъя йӧзлы.

Найӧ петісны банькаысь, юкисны ас костаныс удж: Сеня ломтас банькалысь гор, куляс уръясӧс; Митя лэччылас туисӧн вала, куштас сьӧла да пуас шыд.

Регыд банька ӧдзӧсӧд и тшын кыскан розьӧд мӧдіс петны сьӧд тшын, кодӧс ярмӧм тӧв пыр жӧ разӧдіс пожӧмувса понӧльяс костӧ. Таган помӧ ӧшйис котелок. Биыс шыбласис то ӧтарӧ, то мӧдарӧ, и, котелок вылӧ видзӧдігӧн, кажитчис, быттьӧ шыбласис не биыс, а котелокыс.

— Помнитан, Сеня, дедыд тӧрыт мӧдліс висьтавны Биа нюр йылысь. Эн юась водзӧсӧ?

— А кыдзи думайтан?..

— Висьтав, сідзкӧ, — ӧдйӧ вешйыштіс Сеня дінӧ Митя. — Кӧть дженьыдика.

Сеня ставнас кӧсйис лоны дедыс кодьӧн. Сійӧ ӧні пукаліс пес чуркаысь вӧчӧм джек вылын да би югӧр водзын кулис уръяссӧ. Буско куйліс сэн жӧ, виччысис свежӧй яй.

— А тэныд ёна окота тӧдны Биа нюр йывсьыс? Сідзкӧ, волы татчӧ, — друг сувтіс Сеня да мӧдӧдчис банькалань. — Видзӧдлы ӧдзӧс вылас. Аддзан черӧн лӧсалӧмсӧ? Тані вӧлі сирӧн мавтӧм крест. Ме дырйи нин дедӧ лӧсалыштіс ачыс. Банька стрӧитӧмсянь олӧма. Дедӧлӧн батьыс на мавтыштлӧма, мед керкаас мутияс оз сибавны... А тэ думайтан, пач гор саяс олысьяс абу вӧвлӧмаӧсь?

— Тайӧ интереснӧ, — шыасис Митя, коді чайтіс, мый тайӧ мыйӧнкӧ йитчӧма Биа нюр йылысь сёрнияскӧд. — Сідзкӧ, энлы, ме первой пыравла сэтчӧ, видзӧдла, кутшӧмджык местаын найӧ жыкруйтлӧмаӧсь. — И ӧдйӧ пырис банькаӧ.

Гор ломтысис яра. Булыжник изъяс костті кайис пӧтӧлӧклань би сора тшын. Сир курыд тшынӧн вӧлі тырӧма дзоньнас банька пытшкыс. И сӧмын гор водзас позис олыштны куткырвидзӧмӧн да самӧй джодж дінас тӧдчис тшынтӧм слӧй, коді артмис джынвыйӧ восьса ӧдзӧсӧд свежӧй воздух пырӧмысь. Тшыныс вӧлі сэтшӧм сук, мый юрсӧ неуна лэптылӧмысь Митя муртса эз пӧд.

— Но и оланін вӧлӧма горсайсаяслӧн! — кызігмоз петкӧдчис ӧдзӧс порог вылын Митя. — Жальӧсь быдӧн лоины, коньӧръяс.

Сеня лыддис татшӧм сёрнисӧ ёртыслысь лишнӧйӧн нин да шуис:

— Бурджык лоӧ, горсӧ кӧ лӧдсалыштан ӧти сайысь. Дай шыдыд тэнад, буракӧ, мӧдіс ортсӧ петны... Но сійӧс ме, час, ачым.

Пач лӧдсалӧм бӧрын Митя петіс банькаысь ещӧ на ёна пӧлясиг да кызігтыр.

— Некыдз ог вежӧрт, кыдзи мӧдам тані узьны, — первойя кывйӧн шыасис сійӧ.

— Водзджык на каитчан, — шуис Сеня да тшӧктіс Митялы зарадитны патронъяс.

— Но, а век жӧ: Биа нюр йывсьыд... — зарадитчигӧн нин казьтыштіс Кушманов.

Сеня топӧдыштіс пистон сюялан машинкалысь вороп, видзӧдліс, лючки-ӧ пырис патронӧ пистоныс. Гор сайын олысьяс йылысь шуис не казьтывны мӧдысь, кӧть эськӧ первойсӧ кӧсйис сӧрыштны, быттьӧкӧ тайӧ олысьясыс волывлӧмаӧсь буретш Биа нюрысь.

— Миян дед чойлӧн вӧлӧма сваття, — заводитіс Сеня. — А тайӧ сваттяыслӧн — Петыр нима пи — зэв збой том морт, вӧлӧсьтын став том йӧзыс сыысь повлӧмаӧсь. Но вот, мунас Петырыд Биа нюр дорӧ. Сійӧ, видзӧдтӧ, абу кӧсйӧма эскыны старикъяслы, мый Биа нюрын олӧны мутияс да пемыд войясын весиг тыдалӧны налӧн стрӧйбаяс да олан бияс.

— Весиг стрӧйбаяс? — юрнас гогнитыштіс Митя. — Архитектура йывсьыс нинӧм абу висьтавлӧмаӧсь?

— Тэ вот сералан, — дӧзмыштіс Сеня. — А сэні эм мыйтакӧ збыльтор. Бияс вермисны лоны метан газысь. Та йылысь важӧн тӧдӧны учёнӧйяс. Керкаяс жӧ, либӧ весиг дворецъяс, артмывлісны суевернӧй морт вежӧрын. Гӧгӧрвоана?

— Гӧгӧрвоана.

— Сідзкӧ, кывзы водзӧ. Вӧралас Петырыд вежон дай мӧд. Сэсся усяс первойя лым. Кад нин волыны гортӧ. Мамыс заводитас виччысьны. И друг ӧти войӧ асъядорыс кодкӧ зэв ёна мӧдас игӧдчыны кильчӧӧ. Мамыс петас. «Код крещенӧй тадзи игӧдчӧ миянӧ?» «Тайӧ ме, бур тьӧтка. Восьты ӧдйӧджык. Ме бӧрся вӧтчӧ Биа нюрысь став олысьыс». Мам, дерт, шӧйӧвошас, но пиыслысь гӧлӧссӧ тӧдас и ӧдзӧс восьтас. Петыр, вӧлӧм, сулалӧ кильчӧ вылын улыс дӧрӧм-гач кежысь и кӧмтӧм. «Вердысьӧй, мый тэкӧд?» — повзяс мамыс. А пиыс сылы: «Тэ менӧ пыдӧджык дзеб. Ме бӧрся вӧтчӧны». Петырлӧн синъясыс гӧгрӧсмӧмаӧсь, чужӧмыс сьӧдӧдӧма, сӧмын кокъясыс гулюлӧн кодь гӧрдӧсь: абу шутка — воны лым кузя кӧмтӧг самӧй Биа нюр дорсянь! Мам гӧгӧрвоас: пиыс йӧймӧма, да быд ногыс мӧдас бурӧдны сійӧс. Аскинас Петырлӧн дзикӧдз вошӧ садьыс. Некымын лун мысти сійӧ кулӧ.

— А понйыс? Паськӧмыс? Прӧмысыс? — юаліс Митя.

— Код тӧдас. Кок туй кузяыс сідзи некод абу и ветлӧма.

— Збыльысь?.. Вот овлӧмаӧсь йӧз! Ӧні кӧ эськӧ...

— Ӧні кӧ... Ӧні оз йӧймывны абутӧм мутиясысь повзьӧмла, — пасйыштіс Сеня да матыстчис бипур дінӧ. — Вай пань, видлам шыдтӧ.

Шыд кыкнанныслы кажитчис чӧскыдӧн.

— Пач ваймӧдӧм бӧрын мӧдам сёйны.

— Тайӧ бур, — радлыштіс Митя. — А то менсьым, тӧдан, кынӧмӧс нюкыртны мӧдіс.

Банькаын кыз тшын эз нин вӧв. Горйын зарниасис ӧгыр, лӧз лентаясӧн торъяліс сы дінысь кольмӧдан газ, но и тайӧ регыд бырас. Сэк позяс тупкыны банькалысь став розьсӧ и йӧртӧм шоныдыс ӧти здукӧн шонтас стенъяс, пӧтӧлӧк, джодж.

Пыр на дурысь тӧв, кажитчӧ, заводитӧ слабмыны. Но та йылысь кык друг казялісны сёйигӧн нин. Найӧ ӧні пукалісны лабаз улын. Пызан вылын, кодӧс вӧчӧма кык плака джынйысь, руасис сьӧла шыд.

— Не сӧмын тӧлыс слабмӧ, но и заводитӧ лоны шоныдджык.

— Тайӧ тэнӧ, Митя, пӧсь шыдыс заводитӧ шонтыны. Менӧ йирмӧг жӧ босьтліс. А ӧні кыла: шоналӧ гӧгӧр.

Том вӧралысьяс сёйисны азыма и частӧ ошкисны сьӧла шыд.

— Ме ӧні верма висьтавны любӧй мортлы, — варовитіс Митя, — мый коді эз панявлы вӧрын свежӧй сьӧла шыд, коді эз чӧсмасьышт со эсійӧ лым еджыд яйӧн... Тэ видзӧдлы, кутшӧм нежнӧй сылӧн чигыс!..

— Торъя нин сэтшӧм сьӧлалӧн, кодӧс ачыд кыян, — шмонитіс Сеня. Но сылӧн ёртыс тайӧ шмонитӧмсӧ эз пыдди пукты.

— Мися, коді эз сёйлы сьӧлатӧ самӧй свежӧй вывсьыс, сійӧ оз тӧд сы йылысь дзик нинӧмтор, кӧть, гашкӧ, быд лун ӧбедайтліс ресторанъясын да сёйліс сьӧла. Важ сьӧлалӧн не сійӧ вкус, тӧдан кӧ. Не сійӧ, кыдз тэныд висьтавны, аромат! — И помаліс артист моз: — Ӧти кывйӧн, поэзия!

— Поэзия, шуан? Тайӧ вернӧ.

Сеня, сійӧ арлыда уна том зонъяс моз, вӧлі ичӧтика поэтӧн, сылӧн вӧліны нин дзонь тетрадь тыр аслас стихъяс, некымынӧс на пӧвстысь весиг йӧзӧдіс школаын петысь рукописнӧй литературнӧй журналын и ӧні окотапырысь мӧдіс сёрнитны тайӧ тема вылӧ:

— Ӧд гижӧны жӧ поэтъяс вӧр йылысь, изшом йылысь, нефть йылысь. Мыйла нӧ, эськӧ, оз позь гижны сьӧла йылысь, ур йылысь, тулан йылысь?.. Сӧмын вот колӧ кужны бӧрйыны сэтшӧм кывъяс, эпитетъяс, метафораяс, сравнениеяс... Эк! Лоны бур поэтӧн менам самӧй ыджыд кӧсйӧм...

Сеня друг ланьтыштліс, быттьӧ уськӧдіс тӧд вылас, мый котелокын эм на шыд и сійӧс колӧ помавны. Но тайӧ сӧмын тадз кажитчис. Сылӧн чужӧмыс ымраліс не куш би югӧрысь, коді инмис ваймыны заводитӧм бипурсянь. Сеня пытшкын ӧні кыптіс сэтшӧм вына чувство, и тайӧ чувствоыс сідз волнуйтіс том сьӧлӧмсӧ, мый окота вӧлі шуны мыйкӧ не пыр овланаӧс и эз быд лунъя кывъясӧн. И тайӧ кывъяссӧ Сеня аддзис Пушкин стихъясысь:

О, если б голос мой умел сердца тревожить!

Почто в груди моей горит бесплодный жар

И не дан мне в удел витийства грозный дар?

Митя видзӧдіс Сеня вылӧ лов шысӧ пӧдтӧмӧн. Сійӧ, дерт, тӧдіс и Сеняӧн гижӧм стихъяс йылысь и мый Сеня тӧдӧ наизусть зэв уна стихотворение разнӧй поэтъяслысь, но Митя Кушманов ӧнӧдз на эз тӧдлы другыслысь заветнӧй мечтасӧ — лоны бур поэтӧн!

— Тэ вот мый, — тэрмасьыштіс шуны Сеня, — та йылысь — некодлы. Ошйысьны водзджык на.

— А меным?.. Тэ жӧ висьталін...

Олыштісны чӧв. Раз-мӧдысьӧн паньыштісны шыд.

— Тэныд?.. Ог каитчы. Тэ, чайта, гӧгӧрвоан менӧ.

Митя видзӧдыштіс ёртыс вылӧ.

— Да, ме тэнӧ гӧгӧрвоа. Ме и ачым ог вермы овны рисуйтчытӧг.

Шуис и зэв ёна гӧрдӧдіс да кутіс ещӧ на зільджыка сёйны.

Банька вӧдитӧм помасис ас кадӧ. Сы пытшкын ӧні кыліс кос шоныд, коді меліа тӧбыштіс узьны пырысьясӧс. Чусыда ломтысьысь сартас муртса югдӧдіс пӧрччысьны да вольсасьны пӧлӧк вылӧ.

— Ставсӧ пӧрччы, Митя, ставсӧ. Улыс дӧрӧм-гач кежсьыд лоӧ шоныд.

— Збыльысь?.. А ме чайта — ковмас йӧжгылясьны войбыд.

— Тэ думайтан, — водзӧ велӧдӧмӧн шуис Сеня, — мый миян прадедъяс овлӧмаӧсь дзик вежӧрттӧг?

— Веськыда кӧ висьтавны, та йылысь ме эг думыштлы... Ломтысигас ӧд вӧлі сэтшӧм тшына.

Сеня нюжӧдчис вольсалӧм сукманыс вылӧ.

Митя водіс жӧ аслас ватник вылӧ да шуис:

— Зэв жаль, мый дедыд эз ло миянкӧд. Эськӧ мойдыштіс мыйкӧ, — ышловзис сійӧ да ньӧжйӧджыка нин юаліс: — Сартассӧ нӧ выльысь пестыны?

— Оз ков.

Сеня ӧні видзӧдіс, кутшӧм ӧдйӧ сотчӧ-помасьӧ сартас, кодӧс вӧлі пешӧма гор вом дорӧ, кыдзи сэсся изъяс костас нин ворсыштісны билӧн медбӧръя югӧръяс да колис сӧмын кузь ӧгыр, и тайӧ ӧгырыс мыйкӧ дыра югдӧдыштіс на дзоляник банькалысь смоль сьӧд стенъяссӧ.

Пемыд пиын шоныдыс кыліс ещӧ на ёнджыка. Сійӧ сибаліс мудзӧм ки-кок и став туша дінӧ сэтшӧм нежнӧя да ньӧти личкытӧг, быттьӧ шебраліс гӧгӧра пухысь эшкынӧн. Вӧрлӧн шувгӧм татчӧ йиджис муртса кывмӧн, быттьӧ кӧнкӧ ылын-ылын бузгысь мельнича пруд. Кылӧ дзуртіс пучӧй.

— Тӧдан мый, Сеня, — шыасис Митя, — менам рисунокъяс улӧ, кодъясӧс ме мӧда сетавны школьнӧй стенгазетаӧ да рукописнӧй журналӧ, тэ мӧдан гижны содержаниесӧ стихъясӧн.

— Позьӧ, — сӧгласитчис Сеня. — А ӧні давай узьны.

— Давай, — кылӧ бергӧдчис кынӧм вылас Митя. Здук мысти сійӧ лэптыштліс юрсӧ: — Бур эськӧ вӧлі аски воӧдчыны Биа нюр дорӧ.

Та вылӧ ёртыс эз вочавидз, и Митя ланьтіс. Лолалӧм шыыс сылӧн вӧлі рӧвнӧй да сӧстӧм. Сеня кыліс, кыдзи сылӧн другыс вочасӧн унмовсьӧ, кыдзи быттьӧ ёнджыка топалӧ пӧлӧк бердӧ.

Мельнича прудлӧн кодь бузгӧмыс ывлаын лои ещӧ на ылынджык, пучӧйлӧн дзуртӧмыс мӧдіс кывны орласьӧмӧн.

«Вот тадзи и овлісны миян дедъяс да прадедъяс: лунсӧ вӧралӧны, войсӧ стынитӧны-узьӧны татшӧм банькаясын. А воасны гортас — тайӧ жӧ», — унмовсигас нин быттьӧ кыліс дедыслысь гӧлӧссӧ Сеня. Да, мыйла нӧ кыліс?.. Матвей дед тані жӧ. Сійӧ пукалӧ джодж плакаяс помын дӧрӧм кежысь да, сартаса би пешалігмоз, шпуткӧ-куритчӧ аслас каллянӧн.

«Вояс вежласисны воясӧн, нэмъяс — нэмъясӧн. И зэв этшатор вежсьыліс вӧралысьяс олӧмын».

Дедлӧн сёрнитанногыс рӧвнӧй жӧ, пӧрысь мортлӧн мурган гӧлӧсас кыліс ӧтпырйӧ и пармалӧн шувгӧмыс и дзор козув шорлӧн тёльгӧмыс, быттьӧ ачыс вӧр-ваыс мойдіс дед гӧлӧсӧн.

«Висьтав, дедӧ, — заводитіс юасьны Сеня, — мый найӧ тӧдлісны?»

«Тӧдлісны ставсӧ, мый ковмыліс тӧдны прӧстӧй вӧралысьяслы. Кужлісны лыддьыны вӧрлысь грамота, сяммылісны вӧчавны звер-пӧтка кыян ловушкаяс. Прӧмыснас вештылісны уджйӧзнысӧ купечьяслы да кулакъяслы, прӧмыснас жӧ мынтывлісны вотсӧ, а мый кольліс, нулісны кабакӧ, да код юрнас нӧйтлісны гӧтыръяссӧ».

«Тайӧ ставыс?»

«Мыйла нӧ ставыс. Виччысисны бурджык вояс. Надейтчисны бурджык олӧм вылӧ».

Дедыс друг серӧктіс:

«Чудак тэ, чудак!.. Тэ кӧсъян юавны, мыйла важӧн вӧралысьясӧс эз бӧрйывны депутатӧ, мыйла найӧ тӧдлісны сӧмын вӧрлысь грамота, эз видзӧдлывлыны кинояс, спектакльяс, эз югдӧдлыны электрическӧй биӧн керкаяссӧ... А власьтыс код киын вӧлі?.. Чудак тэ, чудак!»

Кодкӧ вӧрзьӧдыштіс банька ӧдзӧс. Матвей дед кытчӧкӧ воши, быттьӧ эз и вӧвлы. Сеня садьмис. Тайӧ Буско вӧзйысис пырны кӧзяеваыс дінӧ. Сеня ещӧ кывзыштіс, кыліс понйыслысь никсыштӧм шы да чеччис восьтыны ӧдзӧс.

Ывлаын тӧв дзикӧдз лӧньӧма. Заводитӧма усьны лым. Сідзкӧ, вежсьӧ ывлавыв.

ТУЛАН БӦРСЯ

Вӧрын первойя лым — выль книга кодь. Выль книга дінсьыд ӧвтӧ свежӧй типографскӧй краскаӧн, бумагаыс нӧйтчытӧм и оз кӧсйы сетчыны тэнад килы, книгаас гижӧмтор йылысь некод на эз удит висьтавны мӧд мортлы. Та кодь жӧ вӧрын первойя лым. Сы дінысь нырад ӧвтӧ мыйӧнкӧ сэтшӧм свежӧйӧн да сӧстӧмӧн, мый тайӧ дукнас венӧма муыслысь, вӧрыслысь и сынӧдыслысь став мукӧд пӧлӧс кӧрсӧ. Лым небыда шебралӧма мусӧ, вӧр-пу вылын сійӧ пушвидзӧ вата моз. И кодыр мунан тайӧ вӧрӧд, вӧрыс быттьӧ водзсасьӧ ёнджыка, тэ бӧрся кольӧ не сӧмын кок туй, но и став тушаыдлӧн туй. Тэ мунан водзӧ и быттьӧ листалан книгалысь век выль и выль страницаяс. Со, колода дінті прӧйдитӧма ласича. Сылӧн кок туйыс гозйӧн-гозйӧн — сьӧдбӧжлӧн кодь, сӧмын тӧдчымӧнъя дженьыдджыка чеччалӧма да лапа туйясыс посниджыкӧсь. Со, пируйтӧмаӧсь дзойнаяс — войвылын медся посни лэбачьяс. Гӧрд пелысьлысь найӧ абу кольӧмаӧсь весиг лым вылӧ усьлӧм крӧшкияс. Пуяс костті ветлӧма пӧрысь дозмӧр, быттьӧ прӧйдитӧма кияс вылас дурысь детинка. А ещӧ водзынджык — руч кок туйлӧн вурыс...

— Сеня, сувтлы жӧ, видзӧдлы татчӧ. Ме ногӧн, тайӧ козйын эм ур, — ньӧжйӧник шуис Митя, кор аддзис свежӧй коль идас.

Том вӧралысьяс эновтісны банькасӧ рӧмыдкодьын на, югыднас нин кыйисны кык ур да ӧні водзӧ мунӧны параллель прӧсек кузя.

Сеня видзӧдліс лым вылӧ. Сэні збыльысь вӧлі выльӧн килльӧм коль ӧбледь. Но Сеня первой кывзыштіс да вӧлись видзӧдліс дзор коз йывлань.

— Вӧралысьяслы колӧны не сӧмын лэчыд синъяс, но и ёсь пельяс, — тӧдчӧдыштіс сійӧ. — Кывзышт тӧкӧтьӧ. Гашкӧ, ачыд гӧгӧрвоан.

Митя мӧдіс кывзыны. Вӧрыс талун вӧлі сэтшӧм лӧнь, мый ачыс лӧньыс чужтіс пеляд муртса кылысь звӧн. Пуяс сулалісны сідзи, быттьӧ найӧ унмовсьӧмаӧсь лолавтӧм унмӧн и вӧліны зэв дӧвӧленӧсь.

«Гӧгӧрвои, — вӧр йылысь ӧдйӧ думыштіс Митя. — Татшӧм спокойсӧ сійӧ виччысис тӧрыт асыв. Татшӧм спокой вӧсна пессис лунтыр и рытывбыд».

Дзик матын таркнитіс кос пуӧ сизь. Но тайӧ шыыс эз ловзьӧд вӧр-васӧ. Сійӧ вӧлі гортӧм и йӧлӧгатӧм.

— Сідзкӧ, эн и гӧгӧрво? — юаліс Сеня. — Збыль ӧмӧй он кыв, кыдзи козъяс вылын варовитӧны уркайяс?

Митя шензьыштіс:

— Этайӧ шыясыс?.. Найӧ сэтшӧм омӧля янсалӧны лӧньсьыс, бурджык шуны, сідз лӧсялӧны лӧньыскӧд, мый ме прӧстӧ эг сяммы на йылысь вежӧртны. Колӧ жӧ татшӧма ӧтувтчыны вӧр-ваыслы и сэні олысьлы!

Ӧні и Митя аддзис, кыдзи коль ӧбледькӧд тшӧтш усис вӧр йывсянь лым бус. Кольсӧ килльӧны уркайяс.

— Найӧ нӧ куш коль кӧйдыс вылын и олӧны?

— Да. Уркайяс урлӧн первой отсасьысьяс.

— Сёйӧмыс кузя, — кӧсйис шмонитыштны Митя. Но Сеня шуис:

— Эк, тэ!.. И тайӧс на он тӧд. Уркайяс — уръяслӧн разведчикъяс, а мукӧддырйи и найӧс вердысьяс.

Тайӧ кадӧ вӧр-пу йылын мӧдіс кывны ыджыдджык шум. Шумыс лои тӧждысяна, и козъяс йылысь мӧдісны торъявны чукӧрӧн-чукӧрӧн чим гӧрд либӧ вижов-гӧрд дзоляник лэбачьяс. Найӧ вӧлӧмаӧсь унаӧн.

— Висьтав, кыдзи найӧ вердӧны уръясӧс, — прӧсекӧд водзӧ мунігӧн нин шыасис Митя.

Сеня Майбыровлы ур да уркай дружитӧм йылысь, дерт, дедыс жӧ висьтавліс, но Сеня ӧні велӧдіс ассьыс другсӧ сідзи, быттьӧ вӧлі та кузя бур специалистӧн.

— Ӧти и сійӧ жӧ местаын колльыд оз быд во овлы. Уръяслы частӧ лоӧ вежлавны олан местаяссӧ. Мукӧддырйи найӧ весиг Сибирысь волӧны миян вӧръясӧ либӧ мунлӧны бӧр Сибирлань. Сідзжӧ и уркай оз ов ӧтилаын.

— Гӧгӧрвоа, — шуис Митя. — Кодарӧ лэбӧ уркай, сыланьӧ и ур сетчӧ.

— Тӧдін. Но не сӧмын тайӧ. Колля воӧ уркай зэв уна коль уськӧдӧ му вылӧ. Му вылын коль оз шергӧдчы и локтан воас на. Ур сійӧс корсьӧ да идӧ. Татшӧм чирӧм коль вылӧ овмӧдчӧм уръясӧс весиг кыйны кокниджык. Пон найӧс суӧдӧ ёнджыкасӧ му вылысь.

Висьталігкостіыс Сеня частӧ шутьляліс Бусколы, лысваӧс моз беддьӧн пыркӧдіс понӧльяс вылысь лымсӧ — прӧсек вылӧ удитӧмаӧсь нин быдмыны понӧльяс. Кыкнанныслӧн паськӧм вылас сибдӧма лым, кыкнанныслӧн жӧ ружьеясыс ӧшалісны збыльнӧй вӧралысьяслӧн моз — шуйга пельпомъяс вылас, мед, ковмасны кӧ найӧ пырысьтӧм-пыр, босьтны вӧлі кивыв.

— Сеня, а тайӧ кодлӧн кок туйыс?

Сеня видзӧдліс кок туй вылӧ и, кажитчӧ, дрӧгмуныштіс. Сылӧн синъясыс югнитісны нимкодь биӧн, ачыс ставнас ыпнитыштіс татшӧм кок туйсӧ важӧн нин виччысьӧмысь.

— Кодлӧн нӧ, думайтан, татшӧмыс? — юаліс Митялысь сійӧ.

— Татшӧмсӧ ме первойысь на аддза аслам нэмӧ. Та ыджда сьӧдбӧж, дерт, оз овлы. Аддзан — чеччалӧма метрысь кузьджыка.

Шуйгаланьын друг кылыштіс гораа кашкӧм шы, ратшнитіс ув, вӧралысьяс муртса удитісны кватитны ружьеяссӧ, кыдз найӧ ныр увті моз тӧвзьыштіс Буско. Звер бӧрся вӧтчысь пон весиг эз видзӧдлы аслас кӧзяева вылӧ, чеччаліс кык сыв кузяӧн да сэк жӧ вошис вӧр-пу сайӧ.

— Буско вӧтчӧ тулан бӧрся, — ӧдйӧ шуис Сеня аслас ружьеысь патронъяс вежигмоз. — Зарадтӧ веж нолевӧйӧн. Ло сюсьӧн. Кытысь аддзан, сэтысь и лый. Патронъяс эн жалит.

— Гӧгӧрвоа... — довкнитіс юрнас Митя и аслыс тӧдтӧг лӧсьӧдчыштіс сэтшӧм ногӧн, быттьӧ кӧсйис чеччыштны гӧра йывсянь.

— Сӧмын вот мый, — сійӧс кутыштіс другыс, — тэрмась кужӧмӧн.

Буско тявкнитіс кӧнкӧ ылын нин, заводитіс суӧдны туланӧс.

— Мый нӧ сулалам?..

— Энлы... Вермас кытшов сетны. Нӧрӧвитышт.

Бара тявкнитіс Буско, ещӧ нин ылынджык.

— Мӧдім...

Митя уськӧдчис котӧртны, сы бӧрся пыркнитчис леторос вылысь лым, киссьыштіс Сеня вылӧ. Ышмис и Сеня. Буско, кылӧ, суӧдіс зверӧс да мӧдіс чорыда увтны, но бара тюв-тявкерис и мӧдіс вӧтчыны, — тулан, тыдалӧ, заводитіс мудеритны — чӧлавны пуысь пуӧ, лэччывны му вылӧ, прӧйдитны пӧрӧм пуяс увті.

Сюрліс нин шор чаль, кыпӧдчыліс пожӧма нӧрыс, прӧйдитіс козъя вӧр, кыйсьысьяс веськалісны пӧрӧминӧ.

Тулан заводитіс мунны пӧрӧминті. Сылӧн кок туйыс то вошлас, то бара петкӧдчылас. Тӧдчӧ и Бусколӧн мунӧмыс. Сійӧ чеччалӧма колода вывсянь колода вылӧ, прӧйдитӧма пуяс увті, юждысьыштӧма сулалысь пуяс улын...

Кык друг ӧні вӧліны лым сюръяяс кодьӧсь нин. Кыкнанныс пӧсялӧмаӧсь и гӧрдӧдӧмаӧсь. Но оз и думайтны сувтыштлыны: найӧс босьтіс вӧралысьяслӧн азарт, кӧть мый, а не эновтчыны дона звер кыйӧмысь. Пон, кылӧ, сетчыштіс лунвывлань и заводитіс увтны ӧти местаын.

— Мӧдӧдчим веськыда.

— Мӧдӧдчим.

Буско увтіс козъя сора пожӧм гыбадын. Му діныс вӧлі сэтшӧм сук понӧля, мый кажитчис прӧйдитны позьтӧмӧн. Понлӧн увтӧм кыліс гуын моз, кӧть эськӧ Буско эз жалит гӧлӧссӧ.

Туйсӧ писькӧдіс Сеня. Сы бӧрся вӧтчис Митя.

Ещӧ ӧти понӧль чукӧр, и тыдовтчис Буско. Сійӧ увтіс кос пожӧмӧ. Пожӧмлӧн эз вӧв ни ӧти прамӧй ув нин. Татшӧмсӧ шуӧны кондаӧн. Тулан некӧн эз тыдав. Но кондаын быдтысьлӧны сизьяс. Кодъясны поз и уна гожӧм чӧж пӧльзуйтчӧны сійӧн. Татшӧм горсъясӧ уръяс вӧчлӧны аслыныс шоныдик позъяс да жыкруйтӧны сэні тӧвся кадын, кытчӧдз найӧс оз аддзы налӧн медся ӧпаснӧй враг — тулан.

Митя ӧвтыштіс кинас дӧзмӧмпырысь:

— Эк-ма... Бара абу суӧдӧма...

Сеня лэптыштліс кисӧ, энлы пӧ тӧждысь кадтӧгыс, да сійӧ жӧ киӧн индіс конда шӧрвыйӧ кымын.

— Аддзан розьсӧ?..

— Аддза. Думайтан, сэтчӧ пырис?.. Гашкӧ, тышкалыштам?

— Тэ йӧймин? — быттьӧ повзьыштіс Сеня. — Вӧтлыны сійӧс садӧкысь?

Бусколӧн зіля увтӧм серти Сеня тӧдіс, мый тулан дзебсясьӧ буретш тайӧ сизь позъяс. Но кыдзи сійӧс сэтысь кыян? Кайны татшӧм кыз пу кузя, дерт, и думайтны нинӧм. А тышкалыштан — чеччыштас сэсь и мӧдас пышйыны — татшӧм вӧраинын туланыд бордъя кодь.

— Ме вежӧртны ог сяммы, кыдзи тэ кӧсъян судзӧдны сійӧс сэтысь, не кӧ тышкалӧмӧн? — шензьыштіс Митя. — Али бурджык тадзи: ӧта-мӧд вежмӧн лыйлыны розьсьыс улӧджык? Ранитны сійӧс?

Сеня босьтіс юрсьыс шапкасӧ, пыркӧдыштіс сы вылысь комӧкасьӧм лым и, другыслы вочавидзӧм пыдди, шуис понйыслы:

— Ланьт, Буско! Кылан... Ланьт!

Буско гӧгӧрвотӧма видзӧдліс Сеня вылӧ, вомтырнас апыштіс лым, мед кӧтӧдны горшсӧ, и ланьтіс. Но сылы, тыдалӧ, вывті неокота вӧлі чӧв овны, матыстчис кӧзяиныс дінӧ да мӧдіс никсыны.

— Эска тэныд, эска... Дзик пыр заводитам кыйны. Митя, тэ видзӧд розяс. Петкӧдчас кӧ, лый. Ме ӧтка пуляӧн дізьнита розьсьыс улӧджык. — И эз лый, весиг пуляа патронсӧ бӧр сюйис патронташас. — Тадзи оз артмы. Колӧ кляптавны розьсӧ, а сэсся пӧрӧдны кондасӧ.

— И кутны тулансӧ ловйӧннас, — радлыштіс Митя. — Вот эськӧ этайӧ козйыс кӧ вӧлі матынджык конда дінас...

— Козйыс?.. Идея!.. Сійӧ коз вывсяньыс ми и кляпталам розьсӧ. Тӧдан кыдзи?.. — И Сеня висьталіс.

Регыд мысти сійӧ киын вӧлі кузь зор. Зор помсӧ вӧчӧма сідзи, мед розьсӧ сійӧн кляпталӧм бӧрын зорсӧ позис чегны.

Козйыс вӧлі слега кер кызта, но дзескыдінын быдмӧмла нюжаліс чуть ли не конда йылӧдз, сійӧ сулаліс конда дінсянь вит-ӧ-квайт воськов ылнаын.

Сеня каттьысис коз кузя дӧрӧм кежсьыс. Сы сьӧрысь вӧлі тайӧ кузь майӧгыс да коскас чер. Вот сійӧ кайис нин розь весьтӧдз, сывъяліс кокъяснас козсӧ. Вот сійӧ чургӧдіс майӧгсӧ кондалань. Майӧгыс, тыдалӧ, вӧлі сьӧкыд, и Сеня сійӧс кутіс помӧдыс ёна векыштчӧмӧн. Буско эз вермы водзӧ чӧв овны да мӧдіс увтны. Митя кутіс ружьесӧ дасьӧн. Майӧглӧн пом инмӧдчыштліс конда дінӧ, но вильснитіс, и Сеня муртса эз мынтӧд сійӧс. Митялӧн ыркнитыштіс сьӧлӧмыс и заводитіс ёнджыка пессьыны, сьыліыс мудзис ёна чатӧртчӧмысь. А Сеня бара нин метитчис майӧгнас розьӧ. Сылы вӧлі зэв сьӧкыд кутны тайӧ майӧгсӧ, но сійӧ терпитіс и зілис веськавны, но розьӧ эз веськав, зор помыс сатшис пуӧ, дрӧгнитіс конда пу, и тайӧ здукӧ горсйысь быйкнитіс майӧг вылӧ гӧрдов кольта... Майбыров ӧвтыштіс кинас, быттьӧ мездысис чушканысь, удитіс приметитны туланлысь виж морӧссӧ, гӧгрӧс пельторъяссӧ да горӧдіс Митялы: «Лый!» И тайӧ горӧдігас самӧй синъяс дорас нин югнитісны зверлӧн сьӧд моль кодь повзьӧм синъяс... Гымыштіс лыйӧм шы. Тявкнитіс пон. Орчча козйысь киссис лым, но тайӧ лымйыс пуркйӧдліс и ылынджык.

Сеня лэдзис кисьыс зорсӧ. Зор, кылӧ, шмоткысис муӧ. Дрӧжжитісны пидзӧсъяс, рудзмунӧмаӧсь кияс, лэччыны козйысь вӧлі сьӧкыдджык сэтчӧ кайӧм дорысь.

Бусколӧн гӧлӧс ӧдйӧ ылысмис. Сійӧ мӧдлас кывны то гораджыка, то дзик ланьтлас, то бара шыасьлас ярджыка, но ещӧ на ылынджык. Тулан чукльӧдліс, вӧчаліс гырысь кытшъяс.

Сук понӧльяс костті Митялӧн мунӧмыс тӧдчис ылысянь, и Сеня вӧтчис весьтасалӧмӧн.

Сюрис шор — паськыд и лёк. Вошліс туланлӧн кок туйыс, и Буско ёна кытшлалӧма. Но Митя кок туй серти Сеня аддзис, мый звер мунӧма водзӧ.

Яг бӧрын воис вутшкӧсь нюр. Ӧти вутш костӧ Митя Кушманов вӧйлӧма и лэптӧма лым вылӧ да жугӧдӧм йи вылӧ гӧрд сім. Водзӧ котӧртӧма, быттьӧ вирӧн резсигтыр.

Выль нӧрыс йывсянь кылыштіс Бусколӧн увтыштӧм. Сеня мӧдіс котӧртны чой горув. Регыд сійӧ выльысь веськаліс вутшкӧсь нюрӧ. Вӧр ӧтарӧ шочмис и ляпкаліс, сэсся тыдовтчис куш нюр. Тайӧ кушинас йиыс вӧлі ён, и лым вылын бура тӧдчисны кок туйяс: тулан бӧрся — понлӧн, пон бӧрся — Митялӧн. Нюрлӧн мӧдар дорыс вӧлі вутшкӧсь жӧ, и Митя бара вӧйлӧма сіма гӧптӧ...

Кыліс лыйӧм шы.

— Молодец, Кушманов! — горӧдіс аслыс Сеня. — Сійӧ сэні нин!

Водзын вӧлі бара нюр и тайӧ нюрас неыджыд ді. Ді вывсянь бура мӧдіс кывны Бусколӧн увтӧмыс.

«Сідзкӧ, абу инмӧма. Но тайӧ нинӧм. Главнӧйыс, сяммӧмаӧсь вӧтчыны».

Лыйӧм бӧрын тулан пырӧма муӧ, чегӧм мыр вужъяс улӧ, и Митя эз тӧд, мый вӧчны.

— Тэ гӧгӧрвоан, Сеня, — ёртсӧ аддзӧм бӧрын горӧдіс сійӧ, — ранитчис, тӧда, ранитчис! И вот пырис кытчӧкӧ эстчӧ.

Митя кажитчис сэтшӧмӧн, быттьӧ сійӧс быгльӧдлӧмаӧсь лым да сіма няйт пиын. Черыс сылӧн ӧшйӧма вӧнь костас сувтсӧн, полевӧй сумкаыслӧн кӧвйыс орӧма, фетрӧвӧй шляпаыс лоӧма няйт рузум кодь.

Бусколы перйысьны мешайтіс кыз вуж, и скӧрмӧм пон эралігтырйи лёкысь нетшкис пиньяснас вужсӧ.

— Энлы, Буско. Пиньясыд згӧдитчасны на, — шуис Сеня да сувтіс пон местаӧ. — Сійӧ кӧ тані, некытчӧ нин оз мун. Митя, вӧчышт йыла бедь. Заводитлам корсьны сійӧс бедьнас.

Бедь вӧчӧм бӧрын Митя сувтіс караулитны. Муӧ беддьӧн чутӧдӧмысь тулан, тыдалӧ, вӧрзьӧдчис ланьтлӧминсьыс. Буско ещӧ на лёкысь мӧдіс увтны да перйысьны.

— Ланьт, Буско. И бурджыка видзӧд.

Беддьыс Сенялӧн вӧлі веськыд киас, а шуйгаыс кутіс двустволкасӧ.

Буско эз ланьт. Сійӧ явӧ кыліс туланлысь зэв матын ноксьӧмсӧ и зілис судзӧдны зверӧс. Сеня гӧгӧрвоис, мый зверлы воштысьны некытчӧ да, муӧ чутӧдӧмӧн, сійӧс вӧтліс понлань. Буско друг скӧрысь уськӧдчис, мырдысьӧн сюйис юрсӧ вуж улӧ, и пон да звер, кылӧ, мӧдісны пурсьыны...

Вӧлӧма ай тулан, пӧрысь кань ыджда. Бӧжыс кузь да пушыд, гӧныс тыр тӧвся нин, кокъясыс ёна мунісны ош коклань: сӧмын вӧліны ичӧтӧсь.

— Молодец, Буско! — ошкыштіс Сеня да тулансӧ сетіс Митялы. — Аддзан кутшӧм!.. Горсйысь петӧм бӧрын медся водз меным тыдовтчыштліс сылӧн виж морӧсыс... Да, чӧвлы тэ, Буско, эн усьлась!.. Мед видлалӧ Митяыс.

Митя гартыштіс туланӧн сьылісӧ.

— Кутшӧм сійӧ шоныдик! Кутшӧм небыдик!.. А Бусколы — доныс абу. Час, ме сылы, тӧдан, мый сета?..

Кушманов ӧдйӧ сюйыштіс кисӧ полевӧй сумкаас, и сэк жӧ сійӧс быттьӧ кодкӧ ёна кучкис: Митя мыйыськӧ зэв ёна повзис.

— Мый тэкӧд?..

— Да, нинӧм... Сумка пыдӧсын менам вӧлі неприкосновеннӧй запас, шоколад плитка... Тыдалӧ, кӧтасьӧма, ньӧдздӧма...

Сеня сюся видзӧдліс ёртыслы синъясас. Сылы мыйлакӧ кажитчис, мый Митя повзис не таысь.

— Он али мый верит? — быттьӧ дӧзмыштіс Митя да сумкасьыс перйис газетнӧй бумагаӧн гартыштӧм шоколад. Бумагаыс вӧлі збыльысь ёна ньӧдздӧма сіма ваысь. Но шоколадсӧ гартыштӧма свинеч бумагаӧн, и сійӧ нинӧм абу лоӧма.

— А тэ повзин нин?..

Митя чегис плиткаысь вель ыджыд тор, сетіс сійӧс Бусколы да плиткасӧ бӧр сюйис сумкаас. И бара жӧ кажитчис тешкодьӧн, мый шоколадсӧ Митя ни ачыс эз видлы, ни Сенялы эз сет.

Кыдзкӧ друг кыкнанныс казялісны, мый ывлаыс заводитӧ рӧмдыны, а кӧтасьӧм паськӧмныс — кынмыны.

— Узьмӧдчам тайӧ ді вылын, — решитіс Сеня. — Вӧчам ноддя и ок, кутшӧм лӧсьыда косьтысям и узям! Тэ ӧд некор на эн узьлы ноддя дінас?.. Аддзан, и кос кондаыс быттьӧ нарошнӧ сулалӧ миян дінын. Заводит пӧрӧдны. А ме сэк кості этайӧ чашйысьӧм мыр дінӧ битор песта.

Сеня лӧсалыштіс сирӧда чагъяс, чегъяліс кос увъяс и заводитіс лукйысьны лаз водзас, сэсся корсьыштіс лаз мышсьыс, гач зепсьыс...

— Митя, — повзьӧмӧн шуис сійӧ, — истӧгным абу... Тэ гӧгӧрвоан, мый вермас лоны?..

Кушманов дугдіс керасьны. Сійӧ сӧмын ӧні тырвыйӧ гӧгӧрвоис аслас шуткалысь донсӧ. Асывнас, банька дінысь мӧдӧдчытӧдз, сылы уси тӧд вылас рытнас аддзылӧм тывкӧрт да биа из. Найӧс Митя босьтіс сьӧрсьыс, мед видлыны кӧнкӧ биасьны. Но мед тайӧ вӧлі интереснӧйджык, Митя гусьӧн жӧ босьтіс и Сенялысь истӧгсӧ да пуктіс сійӧс полевӧй сумкаас. А ӧні, кор сэтчӧ сюйис кисӧ перйыны сэтысь шоколад плитка, медводз сюрис ки улас ньӧдздӧм да разалӧм истӧг кӧрӧбыс... Правда, сылӧн эм тывкӧрт да биа из, кодъяс нинӧм эз лоны, кӧть найӧ и кӧтасьӧмаӧсь. Но бива тшакыс?.. Сійӧ ӧд ньӧдздӧма жӧ.

— Сэсся нӧ мый мӧдам вӧчны, Митя?.. Аттӧ, сёмокасьт... И кытчӧ ме верми воштыны истӧгӧс?..

Митялы вӧлі ёна яндзим истӧг босьтӧмысь и сійӧс кӧтӧдӧмысь, но сылӧн вӧлі тывкӧрт да биа из вылӧ надея, и сійӧ шуис висьтавны кӧтасьӧм истӧг йылысь бӧрынджык:

— Позьӧ ӧд и не истӧг помысь биасьны, — шуис сійӧ весиг гажапырысь да матыстчис Сеня дінӧ.

— Вернӧ шуан, — гажмыштіс Майбыров. — Би пестыны позьӧ и не истӧг помысь. Миян жӧ эм огнестрельнӧй оружие. Огнестрельнӧй! — тӧдчӧдыштіс Сеня. — Ӧти лыйӧмысь дзонь пӧжар артмывлӧ. Чукӧртам пу рой да гымӧбтам сэтчӧ.

— Энлы тэрмась, — ӧлӧдыштіс сійӧс Митя и перйис сумкасьыс тывкӧрт да биа из.

— Банькаысь босьтін? — кӧдзыдапырысь юаліс Сеня.

— Талун кежлӧ сӧмын. Честнӧй кыв! Банькаӧ бӧр воӧм бӧрын пукта ас местаас.

— Тшакыс эм?

Митя копыртыштіс юрсӧ:

— Кӧтасьӧма.

Нинӧм шыавтӧг Сеня кутіс корсьны кос рузум. Перйис лаз водзсьыс нянь кӧртӧд. Но сійӧ вӧлі ёна лапмӧма, и тывкӧрт да биа из дінысь чеччалысь би киньяс эз вермыны кутчысьны сы дінӧ.

Рӧмыд сукмис ӧдйӧ. Ва паськӧм мӧдіс кынтыны, торъя нин Митяӧс: ва гӧптӧ кыкысь вӧйлігӧн сылӧн кӧтасьӧмаӧсь кокъясыс и гачыс.

Пу рой эз ӧзйы лыйӧмысь. Видзисны куим патрон некутшӧм пӧльзатӧг.

— Заводитлам ещӧ тывкӧртӧн. Патроныд мыйӧн пыжиалӧма? Пакляӧн кӧ либӧ небыд рузумӧн, разь ӧти патрон.

Митялӧн чуньяс дугдісны кывзысьны. Заводитісны зяткакывны пиньясыс. Патронысь дрӧб киссис му вылӧ. Но пыжиыс вӧлі кос и небыд.

— Вайлы татчӧ.

Кӧртӧн изйӧ кучкалӧмысь сявкйисны би киньяс.

— Эстӧн сулалӧ кос кыдз. Косьышт сюмӧдсӧ. Сэсся поткӧдлы сійӧс, небзьӧд. А-а! Ӧзйыштліс! Колӧ кужны кучкыны тывкӧртнас...

Кос пакля кутсис из вылын. Чунь йылӧ кучкыссис кӧртӧн. Друг сійӧ мӧдіс пӧлявны пыжисӧ.

— Сюмӧд меным, Митя!..

Митя уськӧдчис Сеня дінӧ. Сеня киын ӧграліс пакля.

— Матыст ӧгыр дінад сюмӧдтӧ. Вот тадз!

Сюмӧдтор заводитіс чукрассьыны. Сеня пӧляліс ӧгыр вылӧ, и ӧгырсянь ломзис би, кутчысис сюмӧдӧ.

— Ыджыдджыкӧс, Митя!.. Давай, давай!..

Ӧзйис ыджыдджык сюмӧд, ӧзйисны чагъяс, вывлань качӧдчис тшынтор.

— Эм би! Молодец, дона друг! Ӧні ми тэкӧд, тӧдан, кутшӧмӧс пестам! Небесаыслы лоӧ пӧсь.

Митя котраліс и ваяліс увъяс, кос ляк бадь, пу рой. Би ӧтарӧ содіс, нюлыштіс мырсӧ, и гӧгӧр югдӧдіс, — вӧлӧмкӧ, дзик нин пемыд.

Регыд мысти гыпкысис-пӧрис кос пожӧм. Керасигӧн Митя шоналіс бӧр, и кык черӧн пусӧ кражъялісны вель ӧдйӧ.

— Велӧдчы, Кушманов ёрт! Тӧдмав олӧмсӧ пыдісяньджык, — та дырйи шмонитіс Сеня, и тайӧ шмонитӧмас кыліс победительлӧн нимкодясьӧм.

Кондаыс вӧлі кыз, дін кражйыс сьӧкыд, да сійӧс сідзи и эз вӧрзьӧдны места вывсьыс.

— Тайӧ лоӧ улысса кер пыддиыс. Вевдорсӧ чагйыштам. Сэтшӧм жӧ чагйӧм кер пуктам вылас, сылы воча, крепитам зоръясӧн, кер костсӧ ӧзтам. И лоас первой сорта ноддя!

И вот вӧралысьяслӧн узянін дась! Сотчӧ нин ноддя. Водан местаӧ вольсалӧма ньыв пу лыс — медся небыдсӧ да медся чӧскыд дукасӧ. Бӧрладорсӧ потшыштӧма кражйӧн жӧ да сувтӧдалӧма понӧльяс, мед омӧльджыка ыргас кӧдзыдыс мышсянь. Бедьяс вылын косьмисны шляпа, нямӧдъяс, Сенялӧн лаз, Митялӧн вылыс гачыс. Асьныс вӧралысьяс матыстласны би жарлань то ӧтар боксӧ, то мӧдарсӧ. Паськӧмыс на вылын руаліс, асьныс банйӧмаӧсь.

— Добра ноддяыд! — ошкыштіс Сеня. — Ӧтиысь пестан, и кузь войбыд тырмас.

— Добра, — сӧгласитчис Митя.

И сы вӧсна, мый том вӧралысьяслӧн талун ыджыд удача и мый найӧ сяммисны петны зэв сьӧкыд положениеысь, коді грӧзитіс налы дзикӧдз кынмыны тӧдтӧм нюрса неыджыд ді вылын, а найӧ, видзӧдтӧ, сяммисны венны тайӧс, — ставсьыс таысь кык друг ӧні чувствуйтісны асьнысӧ верстьӧ йӧзӧн. Вӧлі окота сёрнитны, казьтывлыны, рассуждайтны.

— Мортлы би — сійӧ, вокӧ, ыджыд делӧ. Мый эськӧ мӧдім вӧчны, не кӧ со тайӧ ноддяыс!

Кушманов нем виччысьтӧг серӧктіс:

— Салтыков-Щедринлысь лыддьылін мойд, кыдзи ӧти мужик кык генералӧс вердлӧма?

Но сідз жӧ нем виччысьтӧг и дзик матын кодкӧ быттьӧ серӧктіс жӧ. Весиг Буско лэптіс юрсӧ и кывзыштіс. Вӧралысьяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас, чатӧртчылісны вӧр-пу вылӧ, коді би югӧрын кажитчис мойдын кодь — ӧтилаті зарниасис, мӧдласянь видзӧдіс билань кыйӧдчысь зверӧн, коймӧдлаті кажитчис дзурс пемыд стенаӧн. Тайӧ жӧ видзӧдлігас кык друглы первойысь уси син улас пу туганъяслӧн катласьӧм. Вӧр-пу вылысь заводитіс киссьыны лым.

— Асланым йӧлӧга шы, навернӧ, кыліс. Миянысь кындзи, тані некод оз вермы лоны. Ми ӧд тэкӧд, Кушманов ёрт, тӧдан, кытчӧ веськалім?..

Сеня, дерт, бура эз на тӧд, кутшӧм нюрын узьмӧдчисны. Но сылы друг мӧдіс кажитчыны, мый найӧ веськалісны буретш Биа нюрӧ. Ставыс уси тӧд вылас ӧти здукӧн: нюрлӧн ыдждаыс, сылӧн лёк славаыс, лым кузя кӧмтӧг котӧртысь Петыр...

— Ми, зонмӧ, тэкӧд сюрим Биа нюрӧ!

— Биа нюрӧ?.. — дрӧгнитіс Митя. Сійӧ ставнас кыдзкӧ йӧжгыльтчыштліс, но сэк жӧ гӧгӧрвоис ассьыс повзьыштӧмсӧ да сёрнисӧ бергӧдіс серамӧ. — Сідзкӧ, татчӧс олысьяс абу на ставныс эвакуируйтчылӧмаӧсь!

Сеня нарошнӧ гораа серӧктіс, мед бара кывны йӧлӧга шы, но некутшӧм йӧлӧга шы эз кыв. Сӧмын вӧрыс заводитіс быттьӧ шӧпкӧдчыны, ёнджыка мӧдісны ворсны би югӧрын гудрасьысь лым чиръяс да ем йылӧн моз чутӧдны шоналӧм чужӧмъяс.

— Кӧсйӧ турӧб кыпӧдчыны.

— Да. Кӧсйӧ, тыдалӧ...

Мыйлакӧ лои зэв шуштӧм, сёрни орис ачыс, морӧспань улын эз ло лӧсьыд. Сеня заводитіс кульны асывнас кыйӧм уръяс. Митялы уси тӧд вылас кӧтасьӧм истӧг, и таысь лои ещӧ на не ас серти. Митя ӧні видіс асьсӧ сыысь, мый эз друг висьтав Сенялы та йылысь. «Тадзтӧ позьӧ и ыджыдджыкторйысь соссьыны, — думайтіс сійӧ. — Тадз позьӧ лоны медся омӧль мортӧн».

— Думайтан, турӧбыс тэнӧ дзикӧдз тыртас али мый? — шыасис Сеня. Сійӧ чайтіс, мый другыс повзис Биа нюрысь, но та йылысь шуны эз вӧв лӧсьыд, да Сеня нарошнӧ гарыштіс турӧб йылысь.

— Турӧбысь ме ог пов...

— Да, ме прӧстӧ тайӧс шуи... Бурджык лоӧ, сёйны кӧ мӧдам дасьтысьны. Ми ӧд тэкӧд асывсяньыс сёйтӧмӧсь. А медся водз юны колӧ. Страсть ёна колӧ! Гашкӧ, ветлан нюр дорас, ваян?

— Час, кӧмася и ветла, — нюжӧдчис гачысла да нямӧдъясысла Митя. — А мыйӧн вая? Миян ӧд некутшӧм доз абу. Шляпаӧн, буди.

— Сюмӧдысь ыджыд чибльӧгъяс вӧчам. Виччысьышт, ме регыд помала. Тшӧтш ветлам. Факел биӧн.

Юан ва матысь эз сюр, и лои сывдыны лым. Кык друглӧн вӧлі запасын порсь тшӧг, и найӧ сёйисны сійӧс няньӧн — пӧтісны бура. Лаз зептын куйліс дона звер. Том вӧралысьяслы чӧв овны вӧлі некутшӧма оз лӧсяв. Найӧ бара лоисны гажаӧсь да варовӧсь. Но, тыдалӧ, эз кӧсйы лоны жугыльӧн и татчӧс олысь.

— Ха-ха-ха-ха! Ха-ха-ха! — друг кисьтыштіс сійӧ.

Буско эралӧмӧн уськӧдчис вӧрӧ, а вӧралысьяс быттьӧ кынмисны места вылас: мышланьын лючки сераліс морт.

Пон увтыштіс. И сэн жӧ сійӧс кодкӧ нерыштіс. Пон скӧрмис, и нерсьысь скӧрмис.

Митя мӧдіс кывны, кыдзи сылӧн юрсиыс сувтіс. Сенялӧн гӧгрӧсмисны синъясыс. Но Сенялы повны оз позь: сійӧ тані ыджыд пыдди, сувтіс, босьтіс ружьесӧ.

— Ветлам, видзӧдлам...

Тайӧ кадӧ Буско удитіс воны бӧр. Сійӧ вӧлі спокойнӧй.

— Ха-ха-ха-ха! — ылынджык нин кылыштіс серам. — Угу-угу! Ха-ха-ха!.. Угу!..

Майбыров Сеня скӧрысь сьӧлыштіс:

— Да, тайӧ жӧ сёрнитысь сюзь... Вот кыдзи бӧбйӧдліс миянӧс! Тьфу!.. — ещӧ ӧтчыд сьӧлыштіс сійӧ.

Митяӧс, вӧлӧмкӧ, прамӧя дрӧжжитӧдӧ.

— Збыльысь номер! — кокньыдджыка нин лолыштіс сійӧ. — Он и тӧдлы, весьӧпӧран татчӧ. — И мӧдіс серавны ас вылас. — А ӧд ӧнӧдз эг тӧдлы, мый ме трус...

Друг сійӧ дугдіс серавны да лои жугыль. Сеня видзӧдыштіс ёртыс вылӧ:

— Тайӧ мый: самокритика?

Вочавидзӧм пыдди Кушманов мӧдіс лӧсьӧдчыны водны: перина пыдди — ньыв пу лыс, юрлӧс пыдди — пес чурка, эшкын пыдди — ватникыс. Сенялӧн вольпасьыс татшӧм жӧ.

Найӧ водісны воча юр.

— А гортӧ талун рыт локтасны гӧсьтъяс, — шыасис Сеня. — Навернӧ, и миянӧс тшӧтш виччысьӧны. Ми ӧд тэкӧд кӧсйысим воны талун рыт.

Но Митя эз шыась, лэдзчысис узьӧм улӧ.

БИА НЮРЛӦН ТАЙНА

Дзурыд лым усис ёнджыка, гартчис би югӧрын вӧсньыдик тюль мӧтӧкъясӧн, ӧдйӧ дзормӧдіс вӧр-пулысь весиг сэтшӧм местаяс, кытчӧ таӧдз эз на вӧв сибалӧма первойя лым. Кушӧсь да вежӧсь колисны сӧмын ноддядорса понӧльяс да му вылӧ вольсалӧм лыс — лым чиръяс на вылысь сылісны би шоныдысь.

Митя Кушманов сідзи эз и вермы унмовсьны. Сійӧс мучитіс выль чувство, ас йывсьыс сэтшӧм дум, кодлысь содержаниесӧ кызвыннас лои висьталӧма нин кывйӧн: «А ӧд ӧнӧдз эг тӧдлы, мый ме трус». И кымын думайтіс тайӧ кывъяс йывсьыс, сымын мӧдіс ёна йирны сылысь морӧспань увсӧ. Ӧд мый артмӧ збыльвылас?.. Йӧз пыльӧмӧ шедӧм кӧчӧс нем думышттӧг босьтны кӧсйӧм петкӧдлӧ Митяӧс этша вылӧ челядь руаӧн. Сенялысь истӧг дзебӧм муртса эз помась ыджыд бедаӧн. Сюзьлӧн сёрнитӧм кажитчис код тӧдас мыйӧн...

Ноддя сотчис рӧвнӧй да жар биӧн. Керъяс удитӧмаӧсь нин топавны ӧта-мӧд дінас кузяла, и кельыд ӧгырӧн ломалысь кык кер костсянь судзӧдчисны нювны выліса керсӧ лӧз нисьӧ гӧрд би кывъяс. И сӧмын ноддя помыс, коді инмис конда мыр дінӧ, сотчис мырйыскӧд ӧтув ыджыдджык биӧн.

«А мыйла ме ог косьты полевӧй сумкаӧс? — би вылӧ видзӧдігӧн усис тӧд вылас Митялы. — Сы пытшкын ӧд менам дзонь сіма гӧп».

Сумкалысь джынсӧ торйӧдӧма перегородкаӧн, и ӧти джынйыс, кӧні куйліс рисуйтчан блокнот, карандашъяс, патронъяс да компас, вӧлі кос. Мӧд джынйыс збыльысь кажитчис няйт гӧптӧн. Кушманов видзӧдліс ёртыс вылӧ, топыда-ӧ узьӧ сійӧ, кӧтасьӧм истӧгсӧ мӧдліс нин шыбитны биӧ и эз шыбит, а разӧдіс би жар водзӧ косьмӧм нямӧд вылӧ. Сумкасӧ ӧшӧдіс ув йылӧ, ноддялань восьтӧмӧн.

Лым чиръяс ёна чутӧдісны восьса сьылі, чужӧм и кияс. Митя чӧвтіс пельпомъяс вылас ватниксӧ да пуксис билы паныд: сылы лои окота видзӧдлыны компас вылӧ, окота рисуйтны ноддясӧ.

Но мый тайӧ?.. Компаслӧн стрелка некыдз эз кӧсйы сувтны ӧти местаӧ. Сійӧ быттьӧ изӧймитӧма кӧдзыдысь и ёна дрӧжжитӧ, шыбласис то ӧтарӧ, то мӧдарӧ. Митя пуктіс компассӧ му вылӧ: сійӧ чайтіс, мый компасыс дзӧрӧ киын сійӧс кутӧмысь. Но тайӧ эз отсав: компас дзӧрис важ моз... Гашкӧ, сэтшӧм чувствительнӧй тайӧ компасыс? Гашкӧ, не сы серти турӧбыс? Ӧд овлӧны жӧ магнитнӧй буряяс, — Митя та йылысь лыддьыліс книгаясысь. Бушков сійӧ бушков и эм. Колӧ чайтны, и Сеня нинӧм выльсӧ оз висьтав, садьмӧдны кӧ сійӧс. «Садьмӧдны?» Митя видзӧдліс истӧгъяс вылӧ. «Мед узьӧ. Мед шойччӧ». Мыйла нӧ садьмӧдны: сідз гӧгӧрвоана — эстӧні войвыв, этані лунвыв, параллель прӧсек, код вылысь луннас кежисны веськыдвылӧ, тасянь войвылын, сідзкӧ, сылань и ковмас мӧдӧдчыны асывсяньыс. Мый тані гӧгӧрвотӧмыс?.. Бурджык рисуйтчыштны: ӧд оз унаысь лӧсявлы узьны ноддя дорын!..

Би югӧрын век гартчисны лымйысь кыӧм вӧсньыдик тюль мӧтӧкъяс, шувгис вӧр, ноддя быттьӧ нарошнӧ зільджыка ворсіс лӧз нисьӧ гӧрд би кывъясӧн, мед кыдз позьӧ лӧсьыдджыка позируйтны. Дерт, тані места вылас, гижны дзонь картина эз позь, тані позис вӧчны лоана картиналы сӧмын набросокъяс, вариантъяс, тӧдмавны пропорцияяс. Но Митя сэтшӧма ылаліс рисуйтчӧмӧ, мый вунӧдіс дзик ставсӧ, весиг ас йывсьыс. Сылӧн карандашыс ӧдйӧ-ӧдйӧ котраліс рисуйтчан блокнот бумага вывті; артмалісны линияяс, теньяс, полутеньяс; тырис лист бок, ковмисны цветнӧй карандашъяс, и найӧ сідзжӧ мӧдісны котравны бумага лист вывті. Рисунокыс друг эз кажитчы, и рисуйтчысь кресталіс сійӧс медся сьӧд карандашӧн; ставыс заводитчис выль лист бок вылын и выльысь; сэсся помасис и тайӧ лист бокыс, та бӧрын воссис ещӧ выль, — ыджыд вынӧн ӧзйыштӧм фантазиялы колісны бумага эрдъяс. Митялы усины тӧд вылас ур кыйӧм, сьӧла, зор кузя котӧртысь тулан, и ставсӧ тайӧс сійӧ содтіс ноддя рисуноклӧн ӧти вариант дінӧ — козйӧ ӧшӧдіс усьысь ур, пожӧм киль ув вылӧ пуксьӧдіс сьӧлаӧс, кондаӧ тшукӧдӧм майӧг кузя котӧртӧдіс кань модаа зверӧс, — збыль тулансӧ вӧчас бӧрынджык.

Мышланяс мыйкӧ вӧрзьыштіс, и Митя Кушманов зэв ёна дрӧгнитіс. И кӧть сійӧ аддзис нин, мый тайӧ вӧрзьӧдчис ун йывсьыс Сеня, лӧсьыдтӧм ыркыд шымыртліс став тушасӧ, а киясыс асьныс судзӧдчисны нямӧд дінӧ, код вылын косьмисны истӧгъяс. Творческӧй вдохновение вошис кытчӧкӧ, быттьӧ эз и вӧвлы.

Ноддя удитӧма сотчыны кер джынйӧдзыс нин; бива тшак, истӧг и мукӧд кӧтасьлӧмторъяс косьмӧмаӧсь, и Митя тэчис найӧс сумкаӧ бӧр да водіс.

Лун чӧжӧн мудзӧм да волнуйтчӧм вӧчисны ассьыныс делӧ: Кушманов унмовсис дзик пыр, кыдз сӧмын пуктіс юрсӧ пес вылӧ.

Багатырскӧй унмӧн узис и Сеня. Сійӧ садьмис сӧмын сэк, кор ноддялӧн кольӧмаӧсь куш гӧрбыльяс нин. Неуна кынмыссьӧма, но узьсьӧма тырвыйӧ. Кольӧм лунся мудз быттьӧ абу и вӧвлӧма. Ёртыс вылысь шебрӧдсӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын Сеня матыстчис би дорӧ, мӧдіс шонтысьны.

Вӧр ӧні кажитчис не то еджыдӧн, не то гудырӧн. Би югӧр сайын пуяс тыдалісны кутшӧмкӧ аслыссяма ру вуджӧръясӧн.

Буско садьмис жӧ, нюжмасьыштіс места вылас, сэсся локтіс кӧзяиныс дінӧ, нюлыштіс сылысь кисӧ.

— Кутшӧма узин?

Пон легӧдыштіс бӧжсӧ, водіс Сеня дінӧ да водз лапаяснас мӧдіс зыравны нырсӧ.

— Да тэнсьыд сійӧс ставнас парсалӧма туланыс! — збыльысь шензьыштіс Сеня. — А ме тӧрыт эг и аддзыв!.. Но нинӧм... Бурдас.

Сеня ещӧ думыштіс, мый туланкӧд воча пурсигӧн понлы вӧлі зэв лӧсьыдтӧм судзӧдчыны вуж улӧ, да содтіс:

— Мӧдысь лоан тӧлкаджык.

Тайӧ кадӧ Буско мыйкӧ кылыштіс: гоньгӧдіс юрсӧ, водзлань сувтӧдіс пельяссӧ...

«Тайӧ, тыдалӧ, сюзьыд бара кылӧ, — уси тӧд вылас Сенялы рытъя вӧлӧмторйыс. — Колӧ сійӧс лыйны. Школьнӧй живӧй уголокӧ бур чучела позяс вӧчны».

Но тайӧ эз вӧв сёрнитысь сюзь. Кыліс кутшӧмкӧ шпургӧм шы, быттьӧ пуын вӧлӧма ыджыд сир комӧк, и пӧсялӧм сирыс заводитӧма петны сотчысь газӧн векньыдик щельӧд. Шпургӧмыс ӧтарӧ вынсяліс, Буско мӧдіс эргыны да увтыштӧмӧн уськӧдчис конда мырлань. Сеня ёна дрӧгнитіс: сотчысь мыр увсянь быдмис лӧз би кольта!.. Сійӧ быдмис и гораммис. Буско чеччыштіс боквыв и, кажитчӧ, сюркнялыштіс бӧжсӧ. Сеня сулаліс мыр моз. Мышкуӧдыс, кылӧ, мӧдісны визъявны кодзувкотъяс. А лӧз би кольта лои нин сю суслан судта, шумыс мӧдіс дзенӧдны Сенялысь морӧс пытшкӧссӧ, жарыс сотны чужӧмсӧ. «Колӧ садьмӧдны Митяӧс, — югнитіс Сенялӧн юрас. — Вермам сотчыны», — и уськӧдчис ёртыс дінӧ.

— Митя!.. Кылан?.. Митя!..

Кушманов кажитчис кудель зудӧс кодьӧн — кизьӧр и кокни.

— Чеччы, мися, чеччы!.. Митя!..

Сійӧ вӧлі Сеня кияс вылын нин, восьтіс синъяссӧ и нинӧм эз гӧгӧрво.

— Энлы, Сеня...

— Сувт вай... Пасьтась!..

Митялӧн кокъясыс кусыньтчисны, тушаыс исковтіс мулань.

— Митя Кушманов!.. — мый вынсьыс нин горӧдіс Сеня, и ёртыс, буракӧ, садьмыштліс.

— Мый сэтшӧмыс?..

— Би! Мусьыс би петӧ!

— Кутшӧм би?

— То нӧ, видзӧдлы.

И Сеня выльысь дрӧгнитіс: некутшӧм лӧз би эз нин вӧв.

— Тэ, тыдалӧ, вӧтасян, — торъя тӧждысьтӧг шуис Митя да бӧр лэдзчысис му вылӧ...

Сеня Майбыров чепӧльтыштіс ассьыс яйсӧ. Яйыс доймис.

— Ог, ме ог вӧтась. Ставыс тайӧ збыль, — шуис сійӧ асшӧрас дзикӧдз воӧм бӧрын нин. Друг сылӧн синъясыс векняммыштлісны, ачыс ставнас кыпӧдчыштліс да уськӧдчис мыр дінӧ.

Мырлӧн ӧтар джынйыс, кодарын куйліс ноддя пом, сотчӧма ставнас, сотчӧмаӧсь сылӧн и сирӧд вужъясыс, кельыд лыа пыр гоз-мӧд местаті сӧдзӧдчис пу сир дука еджыд тшын. И сӧмын ӧтилаті лыаыс кажитчис ёнджыка сотчӧмӧн, сэні тӧдчис гӧгрӧс гӧптор, быттьӧ ичӧтик-ичӧтик кратер.

— Сідзкӧ, вот мый вӧсна тайӧ нюрыс шусьӧ биаӧн! Вот кӧні сылӧн тайнаыс! — гораа шӧпкӧдыштіс Сеня да видзӧдыштліс ёртыс вылӧ: — Митя, волы татчӧ!.. Митя!.. Али тэ бӧр унмовсин?..

Сеня ӧвтыштіс кинас, мед пӧ узяс колӧкӧ, а меным колӧ бурджыка думыштны.

Сеня сӧмын ӧні мӧдіс бура вежӧртны, кутшӧм ёна дрӧжжитӧдіс сійӧс, кӧть эськӧ став яйыс вӧлі пӧсялӧма. Сійӧ ӧні кыліс ас пытшсьыс зэв вына да вӧвлытӧм на чувство, и та вӧсна эз вермы ни пуксьыны, ни сулавны.

Ӧні кежлӧ Сенялы вӧлі важнӧ ӧтитор: сійӧ лючки аддзыліс лӧз билысь сотчӧмсӧ, кыліс тайӧ сотчӧмыслысь шысӧ, чувствуйтіс жарсӧ. Татшӧм бисӧ татысь, тыдалӧ, аддзылӧмаӧсь коркӧ ёна важӧн нин, лыддьӧмаӧсь мутияслысь биӧн. «А, гашкӧ, — думайтіс Сеня, — и вӧралысь Петыр йӧймыліс тайӧ жӧ бисьыс?.. Но мыйся сэтшӧм би тайӧ?.. Ковмас пыр жӧ висьтавны та йылысь сиктсӧветӧ, ыстыны учёнӧйяслы юӧр... Мед тӧдмаласны».

А тайӧ кадӧ, кор Сеня Майбыров шӧйтіс ноддя дінын да арталіс ас кежсьыс, Митя Кушманов заводитіс вӧтавны мича вӧт.

Сійӧ вӧлі Сенякӧд жӧ. Биа нюрӧд войбыд ветлӧдлӧм бӧрын найӧ мӧдісны петны сэтысь. Ӧдйӧ югдіс. Петкӧдчис кыа. Мӧдіс кывны радио позывнӧйяслӧн мелодия. Позывнӧйяс вочасӧн гораммисны, кыа паськаліс, и кремлёвскӧй курантъяслӧн звӧн шыӧ нин горизонт дорысь торъяліс югыд да мелі шонді, юрӧбтісны гимнлӧн кывъяс:

Свободнӧй республика семьяӧс ӧтув

Нэм чӧж кежлӧ йитіс Великӧй ён Русь...

Ставнас вӧрыс, му и ва быттьӧ ловзисны, лоисны ещӧ на мичаджыкӧн, гӧгӧр мӧдіс сьывны да чуксасьны йӧла шыӧн, мыйкӧ кыпыд и вына инмӧдчис зонпосни сьӧлӧмъяс дінӧ, ышӧдыштіс найӧс, и ёртъяслы лои окота кыпӧдчыны бордъяс вылӧ да лэбны. Тырмымӧн вӧлі шеныштны киясӧн, мед торъявны му дінысь. И найӧ мӧдісны лэбны. На улын вольсассисны рӧднӧй пармаыслӧн эрдъяс, югъялісны лыдтӧм юяс, вежӧдісны колхознӧй муяс; тшынасисны заводскӧй трубаяс. Водзӧ юргис гимн. Митя да Сеня лэбисны лунвывса степъяс весьтті нин, кӧні кыпӧдчисны гигант-электростанцияяс, выль каръяс...

Митя горӧдіс другыслы:

«Правильнӧ висьталіс география кузя миян учитель: «Важ олӧм цепъясысь мездмӧм морт вежӧ мулысь чужӧмбансӧ».

Гимн шымыртіс ставнас мирсӧ, и тайӧ мирлӧн став ловъяыс тӧдіс, кысянь лэбӧ тайӧ сьыланкывйыс, коді чуксалӧ овны да уджавны. Митя аддзис нин, кыдзи шонді югӧр улын заводитіс дзирдавны радейтана столица, кыдзи столица шӧрас ӧзйисны гӧрд рубинӧн вит пома звездаяс, и лои окота, лои вывті окота ӧтувтны гӧлӧс став мир пасьта юргысь священнӧй гимн дінӧ.

Славитчы, Рӧдина миян свободнӧй...

Митя восьтіс синъяссӧ, дыркодь видзӧдіс то Сеня вылӧ, то ноддя вылӧ, и сӧмын та бӧрын паськыда нюммуніс.

— Но и вӧт вӧталі!.. Зэв жаль, мый тэ збыльвылас абу вӧлӧмыд мекӧд.

Митялӧн ёна кӧдзалӧма ӧтар бокыс, и Митя матыстчис ноддя дінӧ.

— Кӧсъян — висьтала?

Но став сертиыс тӧдчис — Сеняӧс волнуйтіс мыйкӧ мӧдтор.

— Тэ, Митя, вот мый висьтав: помнитан он тэнӧ садьмӧдлӧмтӧ?

— Садьмӧдлӧмӧс?.. А мый? — дугдыліс пасьтавны ватниксӧ Митя. — Быттьӧ тай кутшӧмкӧ би йылысь сёрнитін-а.

— Сідзкӧ, помнитан, — радлыштіс Сеня да мӧдіс висьтавны ёртыслы аддзылӧмтор йылысь, сэсся петкӧдліс мыр дінысь ичӧтик кратер кодь гӧптор.

Митя эскис и эз эскы. Сылы кажитчис, мый Сеня ставсӧ тайӧс вермис вӧтавны жӧ. Но гӧпторйыс... Сійӧ ӧд лючки тӧдчӧ! Да и лыаыс сэні ёнджыка сотчӧма.

— Збыльысь кӧ сідзи, кыдзи тэ висьталан, — медбӧрын шуис Митя, — то тайӧ вывті интереснӧ.

— «Збыль кӧ», — стрӧга видзӧдліс другыс вылӧ Сеня. — Тэ, тыдалӧ, челядьӧн лыддян менӧ.

И тайӧ кывъяс бӧрын Кушманов мӧдіс тырвыйӧ эскыны Майбыровлы.

Найӧ чукӧртыштісны орласьӧм ноддялысь гӧлӧвняяс ӧтилаӧ, рытнас вӧчӧм чибльӧгъясын сывдісны лымйысь ва да пуксисны сёйны. Сёрни, дерт, муніс таинственнӧй би йылысь.

— Нюрвывса метан газ та ыджда биӧн сотчыны эз вермы, — арталіс Сеня. — Сійӧ пӧ сотчӧ ичӧтик биясӧн.

— Оз ков вунӧдны и мӧдтор, — шуис Митя. — Му веркӧсыс вӧлі вель дыр кын. Тайӧ кын му корка улас вермис чукӧрмыны уна метан. Ноддя би сывдіс мусӧ, газ шыбитчис петны ортсӧ и ӧзйис биысь.

Сеня думыштіс: гашкӧ, и прав ёртыс. Сӧмын вот уна-ӧ сэні газыс. Сенялы окота, мед сійӧ сэні вӧлі зэв уна. А, гашкӧ, кутшӧмкӧ мӧд пӧлӧс сотчысь вещество тайӧ нюрас дзебсясьӧ?..

— Ми тэкӧд омӧль геологъяс, — шыасис Сеня. — И век жӧ гӧгӧрвоана ӧтитор: нэмъяс чӧжӧн кодлыкӧ, коркӧ, и, тыдалӧ, не ӧтчыд петкӧдчылӧма нин тайӧ биыс. Мӧд ногӧн эськӧ нюрсӧ эз шуны Биаӧн.

Сёйсис омӧля. Кык друг век ёнджыка мӧдісны гӧгӧрвоны, мый найӧ аддзисны мыйкӧ ыджыдтор и тайӧ ыджыдтор йылысь колӧ ӧдйӧджык висьтавны йӧзлы.

— Вӧралӧм йылысь талун, дерт, и думайтны нинӧм, — чӧвтыштіс Сеня. — Пыр жӧ петам прӧсек вылӧ и — гортлань. Кажитчӧ, заводитӧ югдыны.

Посньыдик лым усис на, но тӧв вӧлі ичӧтджыкӧн войнас дорысь.

— Ми кыдзи мӧдам: важ кок туйӧд? — юаліс Митя.

— Нюрысь петам важ кок туйӧд, а сэсся компас серти. А таӧдз вӧчам вот ещӧ мый: ноддя дінӧ колям гижӧд.

— Правильнӧ, — ошкыштіс Митя. — Сюмӧд вылӧ гижам. Бумагаыд вермас кӧтасьны.

— И сюмӧд оз лӧсяв, — эз сӧгласитчы Сеня. — Гижам пӧвтор вылӧ. Час, ме сійӧс конда помсьыс поткӧдышта.

Пӧвтор вылӧ гижисны, мый сэтшӧмтӧ йӧз, сэтшӧмтӧ лунӧ аддзылісны ноддя дорын узигӧн муысь петысь би; пӧвсӧ тайӧс пуктісны вожӧдӧм зор помӧ да зорсӧ сатшкисны мыр дінӧ.

Буско эз нин вӧв би дорын, и, ноддя дінысь мӧдӧдчигӧн, Сеня кузя шутёвтіс — эн пӧ кольччы, Буско.

Кольӧм рытся кок туйяс быттьӧ абу и вӧвлӧмаӧсь: найӧс шыльӧдӧма турӧбалысь лым.

— Энлы, мед ещӧ югдыштас. Ми ӧд войвывсянь локтім, Митя?

— Ме верма ылавны, Сеня: тулан бӧрся вӧтлысигӧн лои кытшлавны тайӧ ді вылын.

— Сідзкӧ, вайлы татчӧ компастӧ, видзӧдлам, кодарын тасянь прӧсекаыс.

— Таладорын, буракӧ, — компассӧ перйигӧн довкнитіс Митя. — Рытнас унмовсьытӧдз ме видзӧдлі нин компас вылад.

— Да мый тэ! Сыланьын асыв-лун. Ми жӧ тулан бӧрсяыс мӧдім вӧтчыны прӧсек вывсянь лунвылӧ.

Компас висьталіс Кушманов ног.

— Зэв тешкодь! — шензьыштіс Сеня. — Тулан бӧрся вӧтлысигӧн, сідзкӧ, ми эгӧ и гӧгӧрволӧй, кыдзи чукыльтім мӧдарӧ.

— Навернӧ, сідзи и артмис. Ӧні ковмас мунны сӧмын компас серти.

Том вӧралысьяс сулалісны воча чужӧм. Чукрасьыштӧм кос паськӧмныс заводитіс нин едждӧдны посньыдик лым чиръясысь. Юръясвесьтса коз увъяс вылын жбыркъяліс пыста, корсис сёян.

— Ме пола со мыйысь, — шыасис Сеня, — тулан бӧрся вотчигӧн кӧ кусыньтім бӧрвыв, то матыстчим и параллель прӧсеклань, сідзкӧ, прӧсекыс матын и вермас прӧйдитны куш нюръяс вывті; ми вермам сійӧс не казявны.

Митя думыштіс бӧр босьтны ассьыс кывъяссӧ:

— Яг вылӧдз петны важ кок туйӧд, дерт, бурджык. А сэні мӧдас тыдавны.

Но рытъя кок туй омӧля тӧдчис и прамӧя югдӧм бӧрын. Кушинъясті сійӧ эз тӧдчы ньӧти. Кок туй корсьӧм вылӧ вермас мунны прӧстӧ кад.

Сенялӧн чужӧмыс лои тӧждысяна.

— Вайлы компастӧ ме киӧ. Мӧдӧдчам компас серти. Кушинъяссӧ мӧдам ордъявны, мед не прӧзевайтны прӧсексӧ. Видзӧд ёнджыка.

Дзик мышланяс мӧдіс увтны Буско, и понсӧ чукӧстісны.

Нитшкаинъясті лым лоӧма пӧшти весьтӧн-джынйӧн судта. Вӧр діяс заводитісны лоны посниджыкӧсь; діяс костыс лёк вутшка либӧ куш; кымын водзӧ мунісны вӧралысьяс, сымын паськыдӧсь лоины нюрлӧн тайӧ кушъясыс, и на вывті абу на дугдӧма гуляйтны турӧб; татшӧминъясысь аддзыны прӧсек нинӧм и думайтны, он кӧ стӧч веськав прӧсек столбъяс вылӧ.

Век частӧджык лои окота сувтлыны, — вӧлі страшнӧ мунны водзӧ. И быд сувтлігӧн кык друглӧн синъясыс юалӧмпырысь видзӧдлывлісны ӧта-мӧдныс вылӧ: Сенялы кажитчис, мый Митялӧн сьӧд синъясыс кутӧны ас пытшкас ыджыд шог. «Навернӧ, повзис нин вошӧмысь», — ёрт йывсьыс думыштіс Сеня и тайӧ думсьыс, мый найӧ збыльысь вермасны вошны, аслас ыркнитіс сьӧлӧмыс.

— Дерт, нюр сійӧ нюр и эм, — выльысь сувтыштлігӧн заводитіс Сеня. — Но меным кажитчӧ, мый Биа нюр улын дзебсясьӧ газлӧн либӧ кутшӧмкӧ мӧд пӧлӧс сотчысь веществолӧн ыджыдысь-ыджыд месторождение. Воасны геологъяс, ставсӧ тӧдмаласны, артыштасны, доложитасны правительстволы...

Митя первойсӧ шензьыштіс аслыс: мыйла нӧ ёртыслы ковмис тайӧ сёрниыс буретш ӧні. Ӧд Митя абу синтӧм, аддзӧ, кутшӧм ёна мӧдіс тӧждысьны Сеня сы йылысь, мед эськӧ лючки-ладнӧ петны прӧсек вылӧ.

Буско воис кӧзяева дінӧ найӧ кок туйӧд, мӧдіс мунны наысь водзын и бергӧдчис бӧр.

Сеня эз шутьляв ни эз видзӧд пон бӧрся: сійӧ став вниманиесӧ вӧлі веськӧдӧма компас стрелка вылӧ да прӧсек корсьӧм вылӧ. Вӧр діяс мӧдісны дзикӧдз бырны, вутшкаинъяс — шыляссьыны, и ещӧ недыр муныштӧм бӧрын вӧралысьяс син водзӧ петкӧдчис помтӧм куш нюр. Лӧньӧмӧн нин кажитчысь турӧб тані гартчис на негырысь тӧв ныръясӧн.

Сеня лӧсьӧдыштіс мыш саяс волысалӧм ружьесӧ, чышкыштіс кинас кымӧс вывсьыс пӧсьсӧ:

— Сэсся нӧ мый мӧдам вӧчны, Митя?

— Ог тӧд мый...

И Митя синъясын бара мӧдіс тӧдчыны жугыльмӧм, и тайӧ жугыльмӧмыс ӧні вӧлі ещӧ на тӧдчанаджык.

— А тэ мый думайтан, Буско?

Пон сулаліс жӧ и, кыдзи кажитчис Сенялы, видзӧдіс нюр вылӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ эз гӧгӧрво, мыйла сійӧс вайӧдісны татчӧ.

— Бусконым пыр на локтӧ миян бӧрся восьлӧн, — висьталіс Митя. — Воыштас — пуксьылас, бара воыштас — пуксьылас... Тыдалӧ, зэв жаль кольны сійӧс, кодӧс увтіс.

Сеня ӧдйӧ воськовтыштіс понланьыс.

— Тэ, шуан, Митя, сійӧ дыша воис миян бӧрся? — И воча кыв виччысьтӧг видліс Бусколысь нырсӧ: Сеня Майбыровлы усис тӧд вылас дедыслӧн сёрни: «Вӧралысь пон кӧ заводитӧ талявны кӧзяинлысь коклябӧрсӧ, — шуліс сійӧ, — первой видлы сылысь ныр йывсӧ. Кос кӧ ныр йылыс — пон висьӧдчӧ». Но Бусколӧн нырыс эз вӧв кос.

— И ещӧ тэныд кӧсъя висьтавны, Сеня... Кодыр ме видлалі компас, то сылӧн стрелкаыс некыдз вӧлі оз вермы сувтны ӧти местаӧ.

— Киад кутігӧн сійӧ век дзӧрлӧ.

— Ме пуктылі му вылӧ. Сэні дзӧрӧ жӧ.

— Му вылӧ? — Сенялы тайӧ кажитчис зэв интереснӧйӧн. — Сідзкӧ, зон, колӧ видлыны.

Юждыштісны лым, пуктісны сы вылӧ компас. Видзӧдыштісны. Митялы кажитчис, мый стрелка дрӧжжитӧ ещӧ на ёнджыка ноддя дінын дорысь.

— Тайӧ вермас лоны кӧрта кӧлуй матын лӧсялӧм вӧсна, — шыасис Сеня. — Ну бӧрлань менсьым и ассьыд ружьеяс и черъяс.

Кок туйӧд бӧрлань мунігӧн Митя аддзыліс, кыдзи Буско радпырысь мӧдӧдчис сы водзын и эз бергӧдчы, кодыр Митя бӧр локтіс Сеня дінӧ.

— Тан мыйкӧ неладнӧ, — компас дінын кекурвидзӧмысь чеччис Сеня. — Компас стрелка век сідзи дзӧрӧ и катласьӧ... А кӧні Бускоыс?

Митя висьталіс пон йылысь.

— Радпырысь мӧдӧдчис? — шензьыштіс Сеня. — Энлы, сідзкӧ, энлы... Сійӧс колӧ бӧр чукӧстлыны татчӧ.

Буско ветлӧма ылӧ нин и чуксалӧм шыӧ бӧр воис скачӧн, но кӧзяева дінӧ вотӧдз сувтіс да мӧдіс сідз вежнясьны, быттьӧ корис ас дінас: то чеччыштлас места вылас, то водыштлас либӧ коялыштас бӧр кокъяснас лым; бӧжнас ачыс ӧтторъя ӧвтчӧ, пельяснас ворсӧ.

— Мӧдӧдчылам бӧрвыв кыкнанным, видзӧдлам, мый мӧдас вӧчны водзӧ.

И кор Сеня некымынысь воськовтіс понйыслань, сэк Буско ёна радлыштіс да уськӧдчис котӧртны сылань жӧ, кысянь воис.

— Аддзылін? — горӧдіс Митя.

— Колӧ прӧверитны компаснымӧс!

— Кыдзи?

— А вот кыдзи. — И Сеня мӧдіс висьтавны сэтшӧмтор, мый йылысь Митя, вӧлӧмкӧ, ачыс бура тӧдӧ: юавны вӧр-пулысь — кӧні лунвыв и кӧні войвыв. Та йылысь ӧд школаын велӧдӧны! Лунвылын шонді, и вӧр-пулӧн увъясыс быдмӧны сыланьӧ гырысьджыка да тшӧкыдджыка; войвывланьын кӧдзыдджык, и пуяслӧн войвыв бокыс омӧльджыка косьмӧ лысваысь да сы вӧсна ёнджыка нитшсялӧ, ёнджыка сьӧдӧдӧ.

— Зэв гӧгӧрвоана!

— Ме тай сійӧ и шуа...

Важ кок туйӧд мунны вӧлі кокниджык, и вӧралысьяс ӧдйӧ воисны первойя вӧр ді вылӧ да зіля мӧдісны тӧдмавны вӧр-пу серти войвыв да лунвыв. Вӧр-пу висьталіс, мый компас ньӧти яндысьтӧг ылӧдчӧ: войвыв сы серти артмӧ дзик мӧдарын. Сеня Майбыровлӧн чужӧм вылас петкӧдчис пӧсь, ки-кокыс тӧдчымӧнъя лигышмуні, — тадзи овлӧ сэки, кор морт прӧйдитас нин страшнӧй места и друг тӧдмалас та йылысь.

— Видзӧдлам ещӧ мӧд ді вылысь.

Дерт, мӧд ді и коймӧд ді висьталісны сійӧс жӧ: компас сӧрӧ!

— Но мыйла сӧрӧ?.. Сійӧ жӧ пыр лючки уджаліс? Али нӧ торксис мыйлакӧ?

Тайӧ юалӧм вылӧ Сеня эз вочавидз ёртыслы: сійӧ ачыс оз тӧд, мыйла ылӧдчӧ компас. Сеня сӧмын чайтӧ, мый компаслӧн дурӧм йитчӧма бара жӧ Биа нюркӧд — нюръясын овлӧ кӧрт руда. А аслыс казьтыштіс дедыслысь кывъяссӧ: «Да, зонмӧ, быдторйыс вӧвлі. Весьӧпӧрӧмӧн волывлісны гортас Биа нюр дорын вӧралысьяс либӧ дзикӧдз эз волывны». И том вӧралысь вежӧрын ӧдйӧ-ӧдйӧ мӧдісны артмавны серпасъяс: не сӧмын котӧртӧ весьӧпӧрӧм Петыр, — Биа нюрӧ вошӧмаӧсь ас вежӧра йӧз, найӧс ылӧдлӧма компас, ылӧдӧмаӧсь ӧта-мӧдныс кодь лыдтӧм діяс, лыдтӧм ӧткодь вутшкаинъяс, помасьлытӧм нюрлӧн быд ногыс нюжалӧм ичӧтджык куш нюръяс.

— Колӧ ӧдйӧджык петны яг вылӧ, Митя. Колӧ тэрмасьны. — И найӧ мӧдісны тэрмасьны. Воисны нин узян ді вылӧ. Тасянь ковмис мунны вӧрлӧн грамота серти.

Буско эз мӧд увтны сійӧ местаын, кӧні увтчис водз асылын. Сідзкӧ, тӧлка пон дыша вӧтчис нюрлань мунігӧн сы вӧсна, мый тӧдіс кӧзяевалысь неладнӧ мунӧмсӧ!.. Ӧні сійӧ вӧлі век водзын, ныртуйсӧ кутіс яглань, и, кодыр вӧралысьяс мӧдісны матысмыны яг дінӧ нин, колис найӧс да мӧдіс увтны.

— Кодӧс сійӧ тадзсӧ увтӧ? — юаліс Митя.

Пон збыльысь увтчис не сідзи, кыдзи увтлӧ уръясӧс, но сы гӧлӧсын эз кыв и сэтшӧм скӧралӧм, кутшӧм овлӧ гырысьджык зверъясӧс увтігӧн.

— Локтам — аддзам, — вочавидзис Сеня. — Миянлы ӧд сылань жӧ мунны.

Мича яг вылысь Буско тыдаліс вель ылысянь. Пожӧм вывсянь сылы кодкӧ воча шыасьлывліс.

— Дозмӧр, — вашнитіс ёртыслы Сеня да ӧдйӧ вежис ружьесьыс ур зарадъяс гырысьджык дрӧбъя патронъясӧн. — Тэ сулавлы тані.

Сьӧд дозмӧр пукаліс кыз ув вылын да, увлань видзӧдӧмӧн, котӧдчис понлы воча. Синдоръясыс сылӧн быттьӧ ӧзйисны ӧмидз рӧмӧн, бӧжыс паськалӧма ыджыд сьӧд веерӧн, пӧрысьысла гӧныс кытсюрӧ быттьӧ дзормӧма.

Сеня гымыштіс-лыйис кыкнан стволсьыс пӧшти ӧтпырйӧ. Дозмӧр уси му вылӧ мыйтакӧ лэбыштӧм бӧрын.

— Вай татчӧ, Буско!

Пӧтка вӧлі кило куим-ӧ-нёля, пон вайис сійӧс воськолӧн. Вайис и пуктіс Сеня кок улӧ.

— Молодец, Буско! Ошка! — понсӧ малыштіс Сеня. — Тэкӧд, тыдалӧ, збыльысь он йӧрмы.

— Энлы, Сеня, — котӧртыштіс Митя. — Менам ӧд кольліс на шоколадыд. Буско, кӧсъян шоколад? Дерт жӧ, кӧсъян. Талун и асьным тшӧтш видлам.

— Позьӧ и шоколад видлыны, — нюммуніс Сеня. Шоколадлысь вель ыджыд тор Митя сетіс Бусколы, торйӧдыштіс Сенялы, босьтіс аслыс. Сэсся дозмӧрсӧ сюйисны нопйӧ, вӧр-пу серти прӧверитісны направление и мӧдӧдчисны водзӧ.

Буско муніс веськыда. Сюрліс и тӧрыт рытся пӧрӧминыс, кыті вӧтчисны тулан бӧрся.

— Нюр дорсянь ми лоим вель ылынӧсь нин. Видзӧдлам компас вылӧ, — сувтыштліс Сеня.

Компас ӧні висьталіс войвывсӧ правильнӧ.

— Со тэныд! — шензьыштіс Сеня. — Биа нюрлӧн ещӧ ӧти фокус.

— Настоящӧй фокус-мокус! — гажаа шуис Митя.

Прӧсек вылӧ кык друг веськалісны лунлӧн мӧд джынъяс нин.

ТӦЛЫСЯ РЫТ

Вӧралан банька талун кажитчис гортӧн кодь. Пыр жӧ ӧзйис ывлаын бипур, сы весьтӧ лои ӧшӧдӧма шыд пӧрт.

— Миянлы ӧні мый медся колана? — би дінын ноксигӧн варовитіс Сеня. — Не усьны кок йылысь. Нуръясьыштам дозмӧр яйӧн, неуна шойччыштам...

Митя торкис сійӧс:

— Ме думысь, тайӧ абу на ставыс. Колӧ ещӧ вӧчыштны узян пес.

Сеня шензьыштіс:

— Узян пес?.. Но талун узьмӧдчыны миянлы оз позь. Первой-кӧ, миян вӧсна, ме чайта, ёна нин тӧждысьӧны гортаным; мӧд-кӧ, аски велӧдчан лун; и, коймӧдтор, мый миянӧс тэрмӧдлӧ, сійӧ, зонмӧ, Биа нюрлӧн тайнаыс.

— Тэ, сідзкӧ, омӧль вӧралысь, Сеня, — мудера нюжӧдыштіс Митя. — Вунӧдӧмыд вӧралысьяслӧн законъяс йылысь, — и юаліс: — Песлысь аварийнӧй запассӧ сотім? Сотім. Мый шуас дедыд, кор локтас татчӧ?.. Та йылысь тэ думыштлін али эн?

Татшӧм сёрнисӧ Сеня некутшӧма эз виччысь ёртыслысь и видзӧдіс сы вылӧ зэв меліа. Сенялы ӧні вӧлі окота кутлыны другсӧ и шуны гоз-мӧд бурджык кыв. Но та пыдди артмис:

— Гашкӧ, мудзин, Митя?

— Тайӧ абу помка. Пес колӧ вӧчыштны. Ме, инӧ, ветла тэнад пусигкості.

— Ветлы, инӧ, ветлы... Сӧмын черсӧ босьт менсьым. Менам лэчыдджык.

Митя саяліс лымъя вӧр пӧвстӧ да, кылӧ, мӧдіс керасьны. А Сеня нюмъяліс аслыс и думайтіс, мый эськӧ вӧчны сэтшӧмтор, мед Кушманов Митя тӧдіс, кутшӧм ёна сійӧс уважайтӧ сылӧн другыс.

«Аддзи, мый вӧчны: блокнотас стих гижышта — дружба йылысь. Тайӧ стихыс мӧдас казьтывны сылы миян кыйсьӧм йылысь», — шуис Сеня.

Сійӧ мӧдіс ветлӧдлыны би дорын ӧтарӧ-мӧдарӧ, мед заводитны тэчны юрас стихъяслысь строчкаяс, а сэсся гӧтӧвӧйсӧ нин гижны Митя блокнотӧ. Идеяыс вӧлі тырвыйӧ гӧгӧрвоана: ӧтувъя тыш да удж отсалӧны бурджыка тӧдмавны ӧта-мӧдӧс; тышын да уджын шедӧдӧм дружба чорыд сплав кодь. А-а!.. «Чорыд сплав кодь». Сравнениеыс шогмана. «Сплав» кывсӧ колӧ вӧчны рифмаӧн; колӧ аддзыны татшӧм жӧ звучаниеа мӧд кыв — рифмалы гозпӧвсӧ, шуам, «став», «сяв»... Оз, тадзи оз артмы. Идея бӧрын главнӧйӧн Маяковский лыддьӧ ритм. Но кытысь босьтны тайӧ колана ритмсӧ?

Том гижысь видзӧдліс вӧр вылӧ, небесаӧ. Вӧр быттьӧ вуграліс: сӧмын вӧсньыдик йыла козъяс муртса довкйӧдлісны туганъяснас. Небесаыс — мӧдарӧ, кажитчис садьмысьӧн, ловзьысьӧн: кымӧръяс кыпӧдчӧмаӧсь вылӧджык, лэбӧны кокниа, ӧти-мӧдлаті небесаыс воссьышталӧма. «Сідзкӧ, вой кежлас сійӧ вермас воссьыны дзикӧдз, и лоас тӧлыся», — мелькнитіс юрас Сенялӧн, дерт, сӧмын мелькнитіс. Сенялы колӧ аддзыны ритм. Гашкӧ, тайӧ небесасьыс, вӧрсьыс?.. Вежӧр заводитіс корсьны... Вежӧр пыр прӧйдитіс вӧравны мӧдӧдчан лунӧ югыд вӧр, сылӧн сӧстӧм горыс: кылыштіс пожӧмъяслӧн шувгӧм шы, кӧнкӧ быттьӧ дзуртыштіс пу, и тайӧ дзуртыштӧмыс ловзьӧдіс паметьын банька дінӧ сюмӧда биӧн мунӧм; вӧрлӧн шумыс вынсяліс, дзуртӧм шыыс лои гораджыкӧн да лӧсьыдтӧма прӧйдитыштіс морӧспань улӧд. Но ставыс тайӧ ӧні вӧлі сӧмын казьтылӧм, и Сеня зілис аддзыны сэтысь не асьсӧ, кыдзи Митякӧд тшӧтш мунӧ ярмӧм стихия кытшын, — тайӧ стихияысь Сеня корсис аслас стихотворениелы ритм. И сійӧ, кажитчӧ, заводитіс чужны... Колӧ бумага. Гижтӧг оз артмы. Колӧ бумага вылӧ...

Митялӧн сумкаыс ӧшаліс лабаз улын ружьеяс дінын. Лоана стихлысь ритмсӧ вомгорулас шуалігмоз Сеня босьтіс сумкасӧ, пуксис лабичӧ да перйис сумкасьыс блокнот. Блокнотсӧ кыскигӧн, тыдалӧ, мыйкӧ уси му вылӧ, но Сеня сэтшӧма тэрмасис ӧдйӧджык инмӧдчыны карандашӧн бумага дінӧ, мый бокӧвӧйторлысь усьӧмсӧ быттьӧ эз и аддзыв. Сійӧ восьтыштіс блокнот. Первойя лист бокас вӧлі серпаслӧн сійӧ набросокыс, кодӧс Митя рисуйтліс гортысь мӧдӧдчӧм бӧрын. Сенялы тайӧ вӧлі интереснӧ, и сійӧ нуӧдыштіс сійӧс син пырыс. Набросок вылын Сеня — вӧралан паськӧма и ружьеа, видзӧдіс кытчӧкӧ ылӧ, быттьӧ мыйкӧ аддзис. Бусколӧн фигураыс ставнас дасьтысьӧма мӧдӧдчыны водзлань. Мӧд лист бок вылын тайӧ жӧ серпаслӧн карикатура. Сенялӧн нырыс лишнӧйджык чангыля, шапкаыс турун юр кодь, лазйыс пидзӧс улӧдзыс...

Сеня эз вермы кутчысьны серӧктӧмысь, и сэк жӧ сійӧ чужӧм вылын артмыштіс шензьӧм: Митялӧн вӧліны ещӧ рисунокъяс... Ӧти лист бок вылын, мӧд вылын, коймӧд вылын...

— Вот тайӧ нин тешкодь, — аслыс шӧпкӧдыштіс Сеня. — Сідзкӧ, сійӧ рисуйтӧма войнас и та йылысь меным эз висьтав. Вывті тешкодь!

Ноддя рисуйтӧма куим вариантӧн: первой ӧтнассӧ, сэсся вӧр пиын, а бӧръяас эм и вӧр, и ноддя дінын варовитӧны кык том вӧралысь, и пуяс вылӧ то ӧшӧдӧма, то пуксьӧдӧма либӧ вӧчӧма котӧртысь звер-пӧткаӧс.

Стихлӧн ритм Сеня вежӧрысь дзикӧдз воши.

Сеня дінӧ воис Буско, исыштіс сійӧ ёкмыльсӧ, коді усьліс сумкаысь блокнот перйигӧн.

«Мый сэні сэтшӧмыс? — копыртчыштліс Сеня, босьтіс киас рузумӧ гартыштӧмтор, разис рузумсӧ и тешкодя паськӧдіс синъяссӧ. — Менам истӧг?! Кӧтӧдлӧма и косьтӧма... Менам истӧг?..»

Став вирыс шыбитчис Сенялы юрас, став гӧгӧрвотӧмыс лои гӧгӧрвоана. «Сідзкӧ, со мый сотыштіс сылысь кисӧ кольӧм рытӧ, кодыр сійӧ корсис сумкасьыс шоколад?.. А ме... ме... кӧсъя сылы гижны миян костын шедӧдӧм дружба йылысь стихъяс!..» Ёна скӧрмис Сеня. Да и збыльысь! Школаын медбур школьникъясыс — Сенялӧн другъяс. А бӧрйис на пӧвстысь вӧрӧ мунны Митяӧс. Сеня корӧм серти Иван Павлович сӧгласитчис сетны Митялы ворсны спектакльын Сергей Тюленинлысь рольсӧ. Честнӧй друг пыдди сійӧс лыддьӧмла Сеня висьталіс Митялы ассьыс заветнӧй мечтасӧ — лоны бур поэтӧн. И, медбӧрын, Сеня Майбыров сетліс комсомольскӧй организация водзын кыв — дасьтыны Митя Кушмановӧс пырны комсомолӧ. И друг этатшӧмтор! Митя Кушманов — скрытнӧй морт. Митя Кушманов — трус, полӧ висьтавны аслас мыж йылысь.

— Вот тэныд и чорыд сплав! — сӧдзӧдыштіс пинь пырыс Сеня да сувтыштіс ветлӧмысь: сійӧ, вӧлӧм, бара ветлӧдлӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.

А Митя тайӧ кадӧ пӧрӧдіс нин кос пожӧм да мӧдіс орӧдны нумӧн краж. Но тешкодь, сійӧ думайтіс буретш та йылысь жӧ — аслас рисунокъяс йылысь, кӧтасьӧм истӧг йылысь. Ӧд мый артмӧ? Рисунокъяс йылысь ӧти кывйӧн на эз висьтав Сеня другыслы. Сылысь истӧг кӧтӧдӧм йылысь эз гарыштлы. Артмӧ зэв лӧсьыдтӧм. Артмӧ, веськыда кӧ шуны, нечестнӧ.

Орис нин пес краж. Митя сюйыштіс тасма костас черсӧ, копыртчис лэптыны кражсӧ и друг бӧр сувтыштіс.

«Сергей Тюленин эськӧ тадзи эз вӧч, — думыштіс Митя. — Сійӧ эськӧ эз пов висьтавны ёртыслы аслас мыж йылысь ни эз мӧд дзеблавны сыысь рисунокъяс. Колӧ вӧчны сідзи, кыдзи эськӧ вӧчис Тюленин».

— Сеня, тэ менӧ верман шуны, кыдз тэныд лоас окота, — понӧльяс сайысь петкӧдчигас на шуис Митя. — Ме тэ водзын ёна мыжа. — И мӧдіс висьтавны истӧг йылысь история.

Сеня быттьӧ эз кыв ни краж шыбитӧмсӧ, ни Митялысь кывъяссӧ...

Лым ёна мешайтіс мунны. Улыс керка дінӧ вотӧдз, дерт, дзикӧдз рӧмдас. Чӧв и зумыш, Сеня восьлаліс Митя водзын, весиг эз шутьляв понйыслы; тадзи жӧ, пӧшти нинӧм сёрниттӧг, найӧ сёйисны банька дінын дозмӧр яй, тадз варовиттӧг эновтісны банька.

Колис нин бӧрӧ сійӧ ягыс, кӧні кык лун сайын пемыд пиас ӧвтчисны-шумитісны пожӧмъяс, лёкысь дзуртіс пу...

Сеня чатӧртчыштіс видзӧдлыны сэзьмысь небеса вылӧ и конъясис колодаӧ. Митя панйыштіс сійӧс и сідз жӧ нинӧм шутӧг мӧдіс мунны водзас.

«Но мыйла сійӧ друг лои татшӧмӧн? — гашкӧ, дасӧдысь нин ассьыс юаліс Митя. — Аслам мыж йылысь сылы висьталігӧн сӧмын тешкодя видзӧдліс ме вылӧ, а кывсӧ быттьӧ кодкӧ томналіс. Ёна кӧ мыжа ме, пиняв, критикуйт менӧ медся чорыд кывъясӧн!.. Но мыйла тадзисӧ?..»

Ас думсьыс Сеня гӧгӧрвоис, мый колӧ мыйкӧ шуны, гашкӧ, вензьыны, пинясьны. Сійӧ, дерт, тадзи эськӧ и вӧчис, не кӧ Митялӧн сійӧс панйӧмыс — аслас мыж йылысь честнӧя висьталӧмыс. Сеня пытшкысь скӧрлунсӧ пӧдтіс Митялӧн признайтчӧмыс, и ӧні коліс кад, мед лючки артыштны, мый жӧ колӧ татчӧ шуны. Но кадыс кольӧ, а прамӧйджык воча кывйыс век оз сюр.

Пуяс костті тыдыштліс гӧгрӧс блед тӧлысь. Сійӧ петкӧдчыштліс кымӧр сайысь недыр кежлӧ и бӧр дзебсис.

Улыс керка дінӧ вотӧдз шор чаль пӧлӧн мунӧма сьӧдбӧж. Буско уськӧдчис вӧтчыны, но Сеня стрӧга шуис сылы:

— Эновт! Гортӧ лэччам!..

Пон быттьӧ шензьыштӧмӧн видзӧдліс том кӧзяиныс вылӧ: «Ӧд муртса на прӧйдитӧма, здук мысти позьӧ суӧдны». И бӧр петіс туй вылӧ да сюся лэптыштліс нырсӧ водзлань: сылы кылыштіс свежӧй тшын дук.

Вӧралысьяс сӧмын на удитісны кайны шор пӧкат, а Буско кыліс керка дінын нин. Сійӧ радлӧмӧн увтышталіс, тявкйӧдліс, аслысног горӧдлывліс, а сэсся весьӧпӧрӧмӧн моз воис Сенялы паныд.

«Локтӧма! Локтӧма! Локтӧма!» — висьталіс сійӧ став аслас чеччалӧмнас и радлӧмнас.

Матвей дед вӧлі ӧтнас. Сійӧ сулаліс керка водзын и малаліс тошсӧ. Эз позь весиг тӧдны, радліс али скӧраліс сійӧ.

Сеня, дерт, гӧгӧрвоис, мый дедыс локтӧма налы паныд, но, мед тайӧ сёрниыс эз пансьы, шыасис ылысянь на:

— Тэ, дедӧ, и думыштны он сяммы, кӧні ми вӧлім!

Матвей Иванович гӧгӧрвоис жӧ, мый ловъяӧсь да дзоньвидзаӧсь кӧ том вӧралысьяс, сідзкӧ, нинӧмла и петкӧдлыны асьсӧ найӧс корсьны воысьӧн, да гажаа юаліс:

— Кӧні нӧ?

— Самӧй Биа нюрын!

Пӧрысь кыйсьысь, кажитчӧ, чуймыштіс:

— Биа нюрын? Кыдзи ті сэтчӧ веськалінныд?

— Митя! — бергӧдчыштіс ёртыслань Сеня. — Перйыв тулантӧ.

Митя эскытӧма видзӧдліс Сеня вылӧ: «Вунӧдін нин скӧралӧмтӧ?» А Сеня стрӧга югнитіс синъяснас, кодъяс гусьӧн висьталісны: «Тайӧ мӧд делӧ...»

Митя гӧгӧрвоис.

— Туланыд тэнад нопйын, Сеня.

— Да, вунӧді... Ме ордын и эм.

Матвей дед босьтіс киас культӧм на дона зверӧс.

— Висьталӧй ставсӧ, кыдзи вӧлі делӧыс... Либӧ энлӧй... Керкаас пырам да сэні. Ме ӧд пыльӧмъяс кыйны локті, шедӧмаӧсь кӧчьяс, мӧдам сёйны кӧч яй...

Керкаын пач ломтысис яра. Плита розьын сулаліс чугун — пуктӧма пуны кӧч яй. Матвей дед кывзіс Сенялысь висьтсӧ и нюмъяліс.

— Но самӧй интереснӧйыс водзын на, дедӧ... Ноддя дінӧ ми водім узьны. Унмовсим. Сэсся ме садьми.

Сеня висьталіс ставсӧ, кыдзи аддзыліс муысь петысь би, кыдзи найӧс ылӧдіс компас, — ставсӧ, ставсӧ! Эз висьтав сӧмын кӧтасьӧм истӧг йылысь.

Матвей дед бура тӧдіс внукыслысь авъя характерсӧ и лои зэв серьёзнӧйӧн.

— Ті, пиян, аддзылӧмныд вывті интереснӧйтор. Гашкӧ, сэні ыджыд озырлунъяс эмӧсь. Та йылысь колӧ висьтавны учёнӧйяслы. Войсӧ шойччыштад, и асывнас — марш гортӧ.

— Мыйла асывнас, дедӧ? Ми пырысьтӧм-пыр мӧдӧдчам. Рытыс кӧсйӧ лоны тӧлыся, мунны лоас югыд. Сідз ӧд, Митя?

— Ме дась, — югнитісны синъясыс Митялӧн. «Сідзкӧ, збыльысь бурасьӧма мекӧд», — думыштіс Сеня йылысь.

Матвей дед эз мӧд ӧлӧдны том йӧзӧс. Сылы и аслыс ӧні вӧлі окота ӧдйӧджык воны гортӧ.

Вӧр туй вочасӧн паськаліс. Вуджрасисны пуяс. Тӧлысь югӧрын тайӧ пуясыс кажитчисны луннас дорысь бледджыкӧсь жӧ и джуджыдджыкӧсь. Быдлаын тыдалісны кӧчьяслӧн свежӧй кок туйяс. Кӧч вӧлі зэв уна. Ловъяясыс брынькъялісны на, а пыльӧмӧ таӧдз шедлӧмаяс ӧшалісны пуясын, — найӧс сэтчӧ колялӧма бӧр лэччигкежлас Матвей дед. Со пӧрысь кыйсьысь бара кежыштліс бокӧ аслас важ кок туйӧд да петкӧдіс сэтысь коскӧдыс лямӧдӧм кын кӧчӧс.

— Гашкӧ, тӧдса кӧчыс? Нолтӧ, видзӧдлӧй, том йӧз!

Митя аддзис сійӧ шнурсӧ, кодӧс вундыліс аслас нопйысь да кӧртавліс сійӧн пыльӧмӧ шедӧм кӧчӧс.

— Неуна тӧдсакодь...

— Ошка таысь, том йӧз, ошка... — и водзӧ мӧдӧдчигӧн нин ещӧ содтіс: — Запискатӧ кӧсъя сетны школаса директорлы.

— Школаса директорлы? — Сеня быттьӧ садьмис. — Оз ков сетны, дедӧ. Тайӧ лоас ошйысьӧм кодьӧн.

— Э-э! — нюжӧдыштіс Матвей дед. — Та кузя тэ менӧ эн велӧд. Бурторйӧн и ошйысьны абу яндзим.

Сеня эз мӧд вензьыны: сетас кӧ, и мед сетас. Сеня Майбыровӧс ӧні волнуйтӧ мӧдтор: мый вӧчны Митякӧд. Висьтавны-ӧ комсомольскӧй комитетса секретарлы, мый Кушманов Митяӧс водз на примитны комсомолӧ — сійӧ вӧлӧма зэв скрытнӧй морт, полӧ висьтавны аслас мыж йылысь.

«Но ӧд Кушманов висьталіс бӧрыннас, — быттьӧ мӧд гӧлӧс шӧпкӧдіс Сенялы. — Сійӧ, тыдалӧ, ёна переживайтӧма висьтавтӧдзыс на...»

Юрӧ воисны быд сикас думъяс, и Сеня весиг эз аддзыв, кыдзи матыстчисны муяс дорӧ нин.

«Комсомольскӧй комитетса секретарь, тӧдӧмысь, юасяс гӧгӧрбок и медбӧрын вермас шуны: «Сы вылӧ и комсомол, мед отсавны Кушмановлы бырӧдны сылысь тырмытӧмторъяссӧ...»

Думсӧ Сенялысь дзугис дедыс:

— Вот и сиктным тыдовтчис. Гашкӧ, пуксьыштлам потшӧс бокас, кӧчьясыд менӧ дзикӧдз мудзтӧдісны.

Митя быттьӧ тайӧс и виччысьӧма, пыр жӧ уськӧдчис лым вылӧ.

— Шойччӧмысь ӧткажитчылӧны сӧмын финиш дорӧ воигӧн, — шмонитыштіс сійӧ, но став сертиыс тӧдчис, мудзӧма усьтӧдзыс.

Сеня ёна жӧ мудзӧма. Сійӧ пуксис Митякӧд орччӧн да мӧдіс видзӧдны сикт вылӧ. Сикт вӧлі праздничнӧй бияса на; би югӧрын тӧдчисны гӧрд флагъяс сельсӧвет здание вылын, сельпо да колхознӧй правление керка пельӧсъясын; дзирдаліс биясӧн да ломаліс кумачӧн кык судта средньӧй школа, кӧні велӧдчӧны Сеня да Митя; сикт весьтын вӧліны кос кымӧръяс, и тайӧ кымӧръяс пӧвстӧд сунласис эзысь тӧлысь.

Сеня тувкыштіс Митялы гырддзанас:

— Лӧсьыд картина вермас артмыны, художник ёрт!

Митя Кушманов, тыдалӧ, первойсӧ эз тырвыйӧ гӧгӧрво Сенялысь кывъяссӧ. Но тадзи вӧлі первойя здукас. Друг Митя нюжӧдыштіс сьылісӧ да мӧдіс видзӧдны сиктлань сэтшӧм ногӧн, быттьӧ сэтысь аддзис некор на вӧвлытӧмтор. Сылӧн чужӧмыс ставнас ыпнитіс, нырбордъясыс ворсісны, синъясыс зіля котралісны, арталісны, запоминайтісны, а вежӧрас артмис поэтическӧй серпас.

Другъяс видзӧдлісны воча син. Митя меліа вашкӧдыштіс:

— Ӧти кывйӧн — поэзия, поэт ёрт!

Сеня пӧрӧдчыштіс другыс вылӧ да топыда кутліс сійӧс.

— Настӧящӧй поэзия!

Ленин нима колхозысь вӧралысь Матвей Иванович Майбыров нимкодя видзӧдіс вына, честнӧй да нинӧмысь повтӧм аслас внукъяс вылӧ.

1952, 1959 вояс.