ГИЖАН УДЖЫД — АБУ МА ПАНЯЛӦМ
Уна во нин ме судзӧда «Литературная газета». И пыр медводз лыддя гижӧдъяс, кодъясӧс сетӧма «Критика» пас улын. Тыдалӧ, сы вӧсна, мый «Войвыв кодзувса» критическӧй статьяяс оз тырвыйӧ бурмӧдны сьӧлӧмӧс. Пример пыдди тані кута казьтывны 1992 вося журналысь кык гижӧд: «Аслад ордымті тувччавны...» да «Быд гижӧдлӧн вужйыс — миян олӧмын» («Войвыв кодзув», 10-ӧд, 11-ӧд номеръяс). Кыкнанлаас сёрниыс мунӧ талунъя коми литература йылысь. Ичӧтик статьяясын — быдса литература йылысь! И век тадзи: критикъяс да литературоведъяс, мыйлакӧ, ассьыныс гижӧдъяссӧ зэвтӧны ӧти бала вылын. Ӧти и сійӧ жӧ статьяас гараласны и проза, и поэзия; кутшӧм сӧмын проблемаяс оз кыпӧдны; кымын авторӧс сӧмын оз казьтывны. Быттьӧкӧ статуправлениелысь юӧръяс лыддян. Сэтшӧм статьяяссьыд литератураыдлы, да и гижысьяслы да лыддьысьысьяслы, пӧсь ни кӧдзыд.
Коді лыддьӧ литературнӧй периодика, сійӧ бура тӧдӧ, мый сійӧ либӧ мӧд критическӧй гижӧд петӧм бӧрын унаысь кыптывлӧ ыджыд вен. Ӧтияс дорйӧны авторсӧ, мӧдъяс оз воны ӧти кывйӧ. Ме ог помнит, мед «Войвыв кодзувлӧн» лист бокъясын коркӧ кыптыліс татшӧм веныс. А ӧд буретш татшӧм дискуссияыс вӧчӧ писательлысь гижӧдсӧ ёна тӧдсаджыкӧн.
Быдӧнлы тӧдса: коми книгаяс вылӧ некӧн абу некутшӧм реклама. Частӧ-ӧ кывлан радио пыр сёрнисӧ критик да гижысь костын, шуам, выль книга йылысь? Кывлім-ӧ коркӧ, мед республиканскӧй радио пыр лыддисны выль книгаысь юкӧн? Пыр шочджыка кылам радио пыр и поэтъясӧс. Кодкӧ вермас шуны: асьныд пӧ ёнджыка ветлӧдлӧй, сёрнитӧй йӧзкӧд. Но мед кытчӧкӧ мунны, медводз колӧ думыштлыны: лыддьылісны-ӧ сэні тэнсьыд гижӧдъястӧ? Сэсся и мунны кортӧг, вӧзйысьӧмӧн? Асьтӧ петкӧдлӧм ради? Кортӧм гӧсьтыд кортӧм на и эм.
Бура помнита квайтымынӧд вояс. Буретш уджалі Кулӧмдінса районнӧй газетын. Звӧнитасны вӧлі Сыктывкарсянь, висьталасны: тіянӧ пӧ воӧ сэтшӧмтӧ гижысь, кутас сёрнитны лыддьысьысьяс водзын. Кӧні? Дерт жӧ, культура керкаын. Газетысь сэкся редактор Н. Т. Пунегов местнӧй радио пыр луннас куимысьӧдз юӧртас писательлӧн локтӧм йылысь. Медйӧзаинас гижӧд ӧшӧдас. Кыдз вермам, сідзи и корам Кулӧмдінса войтырӧс культура керкаӧ. Но ставыс весьшӧрӧ. Воас рыт, а залын... кык-куим морт. Илля Вась гӧтырыскӧд тадзи жӧ волісны. Чайтім, накӧд ӧд йӧзыд аддзысьлыны воласны жӧ. Чукӧрмим... редакцияса уджалысьяс да асьныс Илля Вась гозъя. Мӧд лунас снимайтчисны райгазетса журналистъяскӧд и бӧр лэччисны карӧ. Татшӧм примерсӧ уна верма вайӧдны. Он кӧ эскӧй мен, юалӧй Г. И. Торлоповлысь либӧ Г. А. Юшковлысь. Найӧ бура тӧдӧны сійӧ кадсӧ.
Абу радейтлӧма шӧйтны асьсӧ нимӧдӧм ради А. Т. Твардовский. Весиг лыддьысьысьяс вӧлӧм корасны, да оз мун. Критик В. Лакшин «Знамя» журналын (1987 вося коймӧд номер) пасйӧ: «
Со и кӧсъя шуны: мед эськӧ лыддьысьысьясыд медводз тӧдісны авторыслысь гижӧдъяссӧ, сэсся вӧлисти нин мунны сёрнитны ӧттор-мӧдтор йылысь. Но Т. Л. Кузнецовалӧн «Аслад ордымті тувччавны...» статья бӧрын ӧдвакӧ ӧддзасны лыддьыны коми литераторъяслысь гижӧдъяссӧ. «А виччысьӧ-ӧ, корсьӧ-ӧ лыддьысьысь коми гижысьяслысь книгаяссӧ? Вайӧ оз мыйкӧ выльсӧ, сьӧлӧм вӧрзьӧданасӧ миян коми литература?» — юалӧ аслас статьяын критик и казьтылӧ гижӧдъяссӧ кӧкъямыс авторлысь. Сэтчӧ жӧ мыйлакӧ сорлалӧма ӧтилаӧ и проза, и поэзия. Т. Кузнецова аслас юалӧм вылӧ вочавидзӧ: «Лыддьысьысь выльсӧ оз тӧдмав гижӧдъяссӧ лыддигӧн — чинӧ и литератураыслӧн доныс». Ёна-ӧ ыштасны йӧзыс та бӧрти судзӧдны «Войвыв кодзув», ньӧбны коми книга? Меным тай сэтшӧм книгаыд оз ков-а, абу кӧ сэні нинӧм выльторйыс. А торъя книгаӧн петтӧдз гижӧдтӧ векджык йӧзӧдӧ «Войвыв кодзув». Сідзкӧ и, сэтшӧм журналыд оз кут ковны. Дерт, эскыны кӧ критиклӧн кывъяслы.
Ӧдвакӧ кодкӧ лыддьӧ журналнымӧс правительствоса чиновникъяс пӧвстысь. А лыддьӧ кӧ? Сэк эськӧ шуис Т. Кузнецоваыдлӧн статья бӧрын: нинӧмла пӧ финансируйтны татшӧм омӧлик литературатӧ.
«Эськӧ лыддьыны кӧ ставсӧ тайӧс во дас сайын «Войвыв кодзув» журналлӧн лист бокъяс вылысь...» — ышлолалӧ критик. Татьяна Леонидовна, ті ӧд зэв бура тӧданныд, мый сӧветскӧй литература век служитіс аслас эпохалы. Гижысьяс (надейнӧ, и асьныд тшӧтш) эскисны сійӧ кадся идеалъяслы. Гижысьяс, кыдзи и журналистъяс, век вӧліны партиялы отсасьысьясӧн. Та йылысь пыр тӧдчӧдлісны центральнӧй газетъяс да журналъяс. Сэсся, быд гижӧд «сысъявліс» цензура. Шензян, кор лыддян Т. Кузнецовалысь: «Абу тай вӧлӧма миян сэтшӧм гижӧд, кодӧс абу йӧзӧдлӧмаӧсь 70–80-ӧд воясын, абу лэдзӧмаӧсь... Буракӧ, век жӧ миян гижысьяс зілисны гижны сідз, мед быть йӧзӧдны гижӧмасӧ». Дерт жӧ! Мый ради нӧ кутасны мучитчыны писательясыс? Пызан йӧрӧ дзебӧм ради? Этша ӧмӧй ошкылісны критикъяс «бытьӧн йӧзӧдӧм гижӧдъяссӧ»?
«Восьсӧн да ёсьджыка гижны талунъя дойяс йылысь» — чуксалӧ критик. Воча кыв пыдди ме вайӧда роч поэт Г. Горбовскӧйлысь кывъяссӧ: вайӧ пӧ, поэт-ёртъяс, нӧрӧвитламӧй гижны политизируйтӧм кывбуръяс, газетнӧй кыв пӧ ӧні вынаджык на серти. Ӧти-кӧ, кутшӧм дойяс тӧд вылас кутӧ критик? Али тӧваръяс да сёян-юан вылӧ ыджыд донъяс? Мӧд-кӧ, гижысьыд абу барометр, мед поводдя серти быд лун вежлавны ассьыс настроение. Мӧд делӧ, налӧн кӧ лоас унджык публицистика. Водзті критикъяс гӧлӧс чирмӧнныс чуксалісны петкӧдлыны миян кадся геройӧс — коммунизм стрӧитысьӧс, райӧ восьлалігӧн партиялысь тӧдчанлунсӧ. Ӧні — ёсьджыка пӧ гижӧй талунъя дойяссӧ. Журналлӧн кӧть быд номерын бӧрд — странаыдлӧн экономикаыс сыысь оз бурмы, шпанаыд оз чин ни.
«Со ӧні быттьӧкӧ шӧйӧвошӧма миян литература: некодсянь индӧдъяссӧ виччысьны...» — пасйӧ Т. Кузнецова. Критиклӧн татшӧм шогсьӧмыс дзик нин гӧгӧрвотӧм. Уна дас во миян общество (тшӧтш и культураын, литератураын уджалысьяс) мездысьӧ чиновниклӧн ыджыдалӧмысь, кодлӧнкӧ личкӧмысь, и со татшӧмтор шуӧ филологияса кандидат. Позис эськӧ сӧмын ошкыны, вӧлі кӧ шуӧма: «Некодсянь отсӧгсӧ виччысьны».
Да, индӧдъясыд тай, майбыр, вӧліны, этатшӧм ыджыд да озыр Россияын кӧ вермисны вины крестьянствоӧс.
Т. Л. Кузнецова тшӧктӧ ӧвсьыны литератураын традиционнӧй жанръясысь: «А, гашкӧ, оз ков гижны-тэчны кутшӧмкӧ тӧдса нин жанръяс? А гижны кӧ сідз, кыдз гижсьӧ-артмӧ? Гашкӧ, и артмисны миян «асланым» жанръяс, сэк и тыдовтчис эськӧ миян искусстволӧн, литературалӧн аслыспӧлӧслун. А ӧні ӧд дзик ӧткодь жанръяс сӧвмӧны-быдмӧны и бурятскӧй, и чувашскӧй, и марийскӧй, и мукӧд литератураын». Сідзи и кӧсйыссьӧ юавны та бӧрын: эй, поэтъяс, мый кутанныд тэчны кывбуръяс пыдди? Эй, прозаикъяс, мый кутанныд гижны романъяс, повесьтъяс, висьтъяс пыдди? Эй, драматургъяс, мый кутанныд «пӧжавны» пьесаяс пыдди?
Критик Т. Кузнецовалӧн тайӧ статьяыс быттьӧкӧ матынджык литературоведческӧйлань. Но ӧд бара жӧ выль мӧвпъяссӧ он аддзы. «Войвыв кодзув» ме лыддя 1955 восянь. Кымынысь нин казявлі со татшӧм кывъяссӧ:
«Литератураыслы ӧд быть колӧ олӧм вылас пыдісяньджык видзӧдны-мӧвпавны».
«Но ӧд литератураыс олӧмсӧ оз лозунгъяс пыр петкӧдлы, а морт сьӧлӧм пыр».
«А гижыссянь виччысим художественнӧй характер петкӧдлӧм, мортлысь пытшкӧсса олӧм восьтӧм». Колӧ ӧмӧй татшӧм тӧдсаторъяссӧ висьтавны гижысьыдлы?
Нӧшта ӧтитор парскӧ Т. Кузнецовалӧн статьяын. Авторыс пасйӧ: «Гашкӧ, коланаджык видлавны гижысьлы, кыдз олӧ талун прӧстӧй, шӧркодь морт (абу герой)?..» Та кузя коми гижысьястӧ кӧритны дзик нинӧмла. Лыддян повесьтъяссӧ да висьтъяссӧ Александр Размысловлысь, Алексей Поповлысь, Василий Тороповлысь да пыр и казялан: медся прӧстӧй йӧз йылысь гижӧны. «Ме тэнӧ радейта» повесьтын (В. Напалков) геройясыс конюк гозъя. Кутшӧм прӧстӧй йӧз нӧ ещӧ колӧны? Да и колӧ-ӧ гудрасьны писательлӧн сьӧлӧмын: мед гижӧ сы йылысь, мый дойдӧ-майшӧдлӧ сійӧс либӧ ӧзйӧдӧ.
Ме ог вермы сувтӧдны син водзӧ коми поэзия Геннадий Юшковлӧн, Альберт Ванеевлӧн да Владимир Поповлӧн кывбуръястӧг. Налӧн медводдза книгаясысь гижӧдъяссӧ ме тӧдлі наизусьт. А медводдза сборникъясныс петісны пӧшти ӧти кадӧ — 1959-1960 воясӧ. Буретш сэк, кор нин ме уджалі Кулӧмдінса районнӧй газетын ответственнӧй секретарӧн, и кор лыддьытӧг эз кольлы ни ӧти выль коми книга.
Комын воысь дырджык нырщикалӧны найӧ миян поэзияын, лэдзисны эз этша сборник. Но эг на аддзыв сэтшӧм статья, кӧні эськӧ вӧлі паськыда да пыдісянь туялӧма тайӧ тӧдчана поэтъяслысь литературнӧй уджсӧ. Казьтыштлӧны кӧ нимнысӧ, то ӧтувъя «обоймаын». Оз ӧмӧй позь кианыс ручкаӧн «вӧралыштны» налӧн поэзияын? Гижны сэтшӧм статьяяс, кодъясӧс эськӧ позис босьтны кианыс велӧдчысь челядьлы (да и велӧдысьлы), кор кутасны сёрнитны поэзия йылысь.
Абу на пыдісянь видлалӧма творчествосӧ поэзияса ветеран Серафим Поповлысь, Юрий Васютовлысь да мукӧдлысь. А мыйта выль ним чужис прозаикъяс пӧвстын! И кывбур, и проза лыддигӧн ме мыйкӧ да век босьта выльтор, кыла гижӧдъяссьыныс выль шыяс. Сӧмын тай критикъяс, мыйлакӧ, тайӧс оз кӧсйыны казявны.
Сӧмын жӧ авторъяслысь нимъяссӧ (26 гижысьлысь!), а абу налысь гижӧдъяссӧ, казялӧма критик В. Н. Дёмин журналисткӧд сёрниын. Вичкоа свертӧкысь статьяыс торъялӧ сӧмын сійӧн, мый тані казьтылӧма тшӧтш и ловъя писательяслысь нимъяссӧ. Ачыс нин, статьяыслӧн юрыс («БЫД ГИЖӦДЛӦН ВУЖЙЫС — МИЯН ОЛӦМЫН»), тшӧктӧ сёрнитны литература йылысь, а оз писательяслӧн гӧль олӧм, налӧн синва йылысь. Татшӧм норасяна статьятӧ кӧть быд номерӧ гиж, лыддьысьысьясыд гонорартӧ оз содтыны. Коми лыддьысьысьыд абу озырджык писательысь. Татшӧм статья бӧрад и гижысьыдлы яндзим лоӧ мунны йӧз дорад.
Бурджык эськӧ вӧлі, да и тӧлк кутшӧмкӧ, тайӧ могсӧ кӧ ас вылас босьтіс гижысь котырлӧн правленньӧ (век на эм правленньӧ — правитысь, гижысьясӧн веськӧдлысь, сідзнад. Гашкӧ, сӧвет?). Гижис эськӧ сійӧ правленньӧыс бура подулалӧм письмӧ, индіс сэтчӧ писательяслысь талунъя дойяссӧ да тӧждъяссӧ, кырымӧдіс Коми Республикаса став литераторсӧ (тшӧтш и критикъясӧс да литературоведъясӧс) и мӧдӧдіс кабаласӧ правительство ним вылӧ. Гашкӧ и, йӧзӧдны весиг письмӧсӧ республиканскӧй печатьын. Сэк позис на кутны кутшӧмкӧ надея. А «Войвыв кодзулад» татшӧм проблематӧ кыпӧдӧмыд тӧв паныд сьӧлыштӧм кодь.
Кыдзи тӧдса, литературно-художественнӧй журналад кызвыннас уджалӧны гижысьяс. «Войвыв кодзулын» куим морт (главнӧй редактор, отделъясса кык редактор) — Россияысь писательяс союзса членъяс. Удждонъяс индӧм могысь ставнымӧс чукӧстлісны аттестационнӧй комиссия вылӧ. Юраліс комиссиянас Г. А. Юшков. Сэні жӧ пукалісны журналса главнӧй редактор В. В. Тимин да сійӧс вежысь А. В. Ульянов, профкомса председатель А. М. Лужиков. Комиссия вылӧ пырӧм водзвылын чайті, мый менсьым кутасны юасьны журналын удж йылысь: мый кужа вӧчны, верма-ӧ вежны, шуам, мӧд сотрудникӧс; кутшӧм пай пукта журнал лэдзӧмӧ. А «Войвыв кодзулын» колӧ кужны шыльӧдны-мольӧдны и проза, и кывбуръяс, и статьяяс, и письмӧяс, оз мешайт тӧдны и журнал лэдзан технологиясӧ. Эз, эз юавны менсьым нинӧм журналын удж йылысь. Некод эз казьтышт и сійӧс, мый гожӧм чӧж уджалім кӧть и куимӧн (В. Тимин, М. Елькин, В. Напалков), но журналлысь став номерсӧ сдайтім типографияӧ графикысь ёна водз.
«Войвыв кодзулӧ» вуджтӧдз пӧшти квайт во ответственнӧй секретаралі «Би киньын». Мый печатайтлім тайӧ каднас челядьлы журналын, дзик став строкаыс мунліс менам кияс пыр. А мыйта кывбур дасьтылі челядьлысь? Художественнӧй редактор В. И. Осиповлы (ӧні «Чушканзіын» главнӧй редактор) эз ковмыв майшасьны гижӧдъяс вӧснаыд. Во помнас нин дасьтылі текстъяссӧ локтан вося дас кыкнан номерас. Эз петав и сэтшӧм журнал, кӧні эськӧ кольӧма вӧлі комын (!) ӧшыбка. Журнал котыртысьяс пиысь «Би киньын» талун некод нин абу. Медводз муніс сэтысь В. В. Иванова, сэсся В. И. Осипов, сы бӧрын регыд «пышйи» и ме бӧр сэтчӧ, кытысь пӧшти мырдӧн вуджӧдлісны Г. А. Юшков да Д. М. Леканов (книжнӧй издательствоса директор). Быд ногыс ышӧдіс сэки менӧ Геннадий Анатольевич, мед сӧмын босьтчи уджавны «Би киньын».
Сэсся ӧткажитчис «Би киньысь» бухгалтер М. М. Ливсон. Сэсся... Тайӧ чача-журналыслӧн квайт вося олӧмыс збыльысь лоис трагическӧйӧн. Вермис-ӧ лоны мӧд ног? Вермис. Гижысь котырлӧн правленньӧ кӧ кыв кутӧмӧн, критик синмӧн донъяліс журнал редакциялысь уджсӧ. Но киссьӧм ватӧ он курав, а ваыс киссьӧ на водзӧ...
Эм сэтшӧм шусьӧг: йӧй пӧ радейтӧ уджавны. Ме, сідзнад, на лыдын жӧ. Комын куим во нин уджала журналистикаын, комын куим во пропагандируйта коми кыв да литература, но эг весиг нажӧвит «Ветеран труда» медаль, ог нин шу мукӧдтор йылысь.
Эз, нинӧм эз юав та йылысь аттестационнӧй комиссия. Минпечатьса представитель С. Мартынова да профкомса председатель А. Лужиков чуньнас чуткисны: тіян должносьтлӧн пӧ разрядыс татшӧмтӧ... Геннадий Анатольевич ырыштчыліс корны ыджыдджык разряд, но ни главнӧй редактор, ни сійӧс вежысь эз восьтлыны вомсӧ, чӧв олісны чери моз. А профкомса председатель, ӧд Му шар пасьталаыс профсоюзъясыд медводз дорйӧны йӧзтӧ? Кысь бара-й... Тадзи кымын жӧ вӧлӧма и ответственнӧй секретарлы разряд индігӧн.
Мыйла, шуам, ответственнӧй секретарлы не сетны редакторӧс вежысьлы кодь ыджыдджык разряд? Сэки ыджыдджык разряд позис индыны и журналса мукӧд уджалысьлы. Сизимдасӧд воясын на, кор «Войвыв кодзувлӧн» вӧлі збыльысь дзоридзалан кад, журналса редакторӧс вежысьыс эз вӧвлы весиг. Общественнӧй подув вылын разнӧй кадӧ тайӧ уджсӧ вӧчлісны писательяс С. А. Попов, Я. М. Рочев. А секретарлӧн должносьтыс век вӧвлі и лоӧ, уджавлісны сэні медся сяммысь войтыр. Секретаравлісны писательяс Иван Вавилин, Серафим Попов, Геннадий Юшков, Иван Торопов, Владимир Ширяев. Юр выв тырнас уджыс и отделъясса редакторъяслӧн. «Би кинь» кӧ позьӧ кокниа вӧчны кык-куим мортлы (тӧда аслам опыт серти), «Войвыв кодзувтӧ» дасьтігӧн колӧ уна пӧсь кисьтны. Да, сэтчӧ кык мортӧс кольӧм йылысь сёрниыс кыптыліс важӧн нин, сэк на, кор журналсӧ аслас тшӧт вылӧ лэдзис Коми книжнӧй издательство. Ӧти профсоюзнӧй собрание вылын весиг шуисны тадз: «Би кинь» штатӧ кӧ кольны нёль мортӧс, то мед найӧ тшӧтш кутасны редактируйтны и книгаяс.
Коми республикаын аттестационнӧй комиссияяс заводитісны уджавны Россияын медводз. Сійӧ лунъясас та йылысь висьталісны Москвасянь радиопередачаын, кӧні вӧлі шуӧма: ӧткымын учреждениеяссянь да организацияяссянь пӧ норасьӧны, мый разрядъяссӧ индалӧны «ме — начальник, тэ — дурак» принцип серти. Татшӧм кымын жӧ комиссия вылӧ веськавлі и ачым. А комиссияас ӧд ставныс коми йӧз!
Гожӧмнас дачаса соседӧй юаліс менсьым: мыйла пӧ коми йӧз абу дружнӧйӧсь, мыйла пӧ найӧ кедзовтӧны ассьыныс чужан кывнысӧ. Комиын пӧ ола да уджала нелямын во нин, и тайӧс некыдз ог гӧгӧрво. И вайӧдіс некымын пример. Тӧлкӧн вочавидзны сылы эг сяммы. Оз, мися, радейтны чужан кывнысӧ да сы вӧсна и абу дружнӧйӧсь. Ас кежын куті мӧвпавны: мыйла коми сиктъяс пуксьӧмаӧсь зэв ылӧ ӧта-мӧдсяньыс — 30-40 верст сайӧдз? Вӧралан угоддьӧяс вӧсна? Али мӧдтор вӧсна?
Мыйла гижа тайӧс? Часлы, гӧгӧрвоанныд. «Быд гижӧдлӧн вужйыс — миян олӧмын» интервьюын эм татшӧм сёрни.
«Гижысь войтыр быттьӧ налькйӧ веськалісны — удждон налӧн ичӧтик. Гонорартӧ бара жӧ муртса сетыштласны, нянь вылӧ сӧмын тырмӧ. Тайӧ медся нин дойдӧ гижысь войтыртӧ. Киныс налӧн, шуны кӧ веськыда, лэччысьӧ. Абу ӧмӧй тадзи, Владимир Николаевич? — юалӧ журналист.
«Зептыд кӧ гижысьыдлӧн куш, вежсьӧ мортыслӧн психологияыс, олӧмсӧ гӧгӧрвоӧмыс, сыӧ пырӧдчӧмыс. Сійӧ кутшӧмакӧ усьӧ сьӧлӧмнас», — вочавидзӧ критик.
Аддзанныд, дзик быттьӧ бать сяма тӧждлунныс. А збыльысьсӧ, делӧ вылас кыдз? Юасьысь журналистыс («Войвыв кодзувса» главнӧй редакторӧс вежысь А. В. Ульянов) аттестационнӧй комиссия вылын журналса сотрудникъяслы ыджыдджык удждон корӧм пыдди (ачыс сійӧ комиссияса член) юасис менсьым... талунъя «Би кинь» йылысь, кӧні ме ог нин уджав мартсянь...
А водзӧ кӧ сёрнитны интервью йылысь, журналист да критик костын сёрниын тешкодьторйыс зэв уна. «Медся тӧдчанаыс сыын, мый литератураӧ пырӧдчӧны том йӧз, том вынъяс», — пасйӧ критик В. Дёмин да лыддьӧдлӧ авторъяслысь нимъяссӧ. На лыдӧ веськалӧма и Алексей Попов — некымынысь бать, висьтъяслӧн, повесьтъяслӧн, пьесаяслӧн, вель кыз книгалӧн автор. Уна во нин печатайтчӧ журналын. Елена Козлова — некымынысь мам, эм некымын книга, важӧн нин печатайтчӧ журналын. Комын арлысь тшупӧдсӧ во-мӧд сайын нин вуджлісны Михаил Елькин, Евгений Козлов. Поэзия радейтысьяс важӧн нин тӧдӧны тайӧ нимъяссӧ налӧн торъя книгаяс да «Войвыв кодзулын» йӧзӧдӧм кывбуръяс серти.
Томъяс лыдын и Виктор Напалков — сизим повесьтлӧн, кык поэмалӧн да уна кывбурлӧн, квайт книгалӧн автор. А босьтны кӧ арлыдсӧ, гӧгсӧ вундылӧмаӧсь Владимир Дёминкӧд ӧти воӧ. Сідзнад, Владимир Николаевичӧс асьсӧ ӧнісянь позьӧ шуны том критикӧн. И сідз: кутшӧм муртас серти жӧ Дёмин кӧвъялӧ быд гижысьлӧн нимӧ «том» кывсӧ? Оз, оз найӧ пырӧдчыны, а важӧн нин пырисны литератураӧ.
Арлыд серти кӧ, томӧн на позьӧ шуны, гашкӧ, Александр Лужиковӧс. Но и сійӧ нин ачыс бать, сы арлыдаӧн эз нин вӧв Лермонтов. А. Лужиков — Россияысь писательяс союзса член, «Ме радейта тэнӧ» кывбура книгалӧн автор, ачыс нин велӧдӧ гижны томъясӧс.
Оз ков пыртны литератураӧ воддза модасӧ. А модаыс вӧлі татшӧм: гижысь кӧ эз вӧв писательяс союзса членӧн — сійӧ нэм помӧдзыс кольліс том авторӧн.
Литератураӧ «том» да «пӧрысь» вылӧ юкӧмыс критиклысь мӧвпсӧ вайӧдӧ абсурдӧ. «Литературалӧн талун шӧр могыс — отсавны том да шӧр арлыда гижысьяслы. Отсавны и кывйӧн, и сьӧмӧн. Ӧд сӧмын на вылӧ надеяыс» — вочавидзӧ В. Дёмин журналистлӧн юалӧм вылӧ. А мыйла сӧмын томъяс вылӧ надеяыс? Со тай мыйла: «Ӧні, ме думысь, пуксис сэтшӧм кад, кор коми гижысьяслӧн важ поколениеыс вешйӧ нин бокӧ, мунӧ (гӧгӧрвосьӧ — кулӧ. Прим. В. Н.). Арлыдаӧсь нин Геннадий Юшков, Иван Торопов, Пётр Шахов да мукӧд...» Гӧгӧрвоанныд? Мед лоӧ ясыдджык, нӧшта ӧти мӧвп вайӧда критиклысь: «Шуам, лыддя кӧ олӧма нин гижысьясӧс, Геннадий Юшковӧс, Иван Тороповӧс либӧ нӧшта кодӧскӧ, то казяла: налӧн мӧвпъясыс меным тӧдсаӧсь нин, выль рӧмӧн гижӧдъясныс оз пӧртмасьны...»
Казялінныд, мый вӧсна В. Дёмин корӧ «тшӧгӧдны» томъясӧс кывйӧн и сьӧмӧн, а пӧрысьясӧс — мед ӧшӧдӧны кынӧмсӧ тув йылӧ. Эз ӧмӧй мӧдарӧ ков сёрнитны, Владимир Николаевич? Томъясыдлӧн «вирыс пӧсь на» (кыдз асьныд шуанныд), вермасны уджавны радиоын, телевидениеын, газет-журналын, вермасны лоны фермерӧн, шофёрӧн (кыдзи Германияын), а вот олӧма гижысьыдлы сьӧкыдджык. Нэм чӧжныс найӧ мырсисны луннас — главнӧй удж вылын, рытнас — гижан пызан сайын, сідзкӧ и, колӧ мынтыны налы ыджыдджык (льготнӧй, писательскӧй) пенсия. Кыдзи ме помнита, ни ӧти коми писатель эз овлы сӧмын гижӧм помысь. Муӧдз копыр да слава и Иван Тороповлы, и Геннадий Юшковлы, и Пётр Шаховлы, и Серафим Поповлы, и мукӧдлы, кодъяс паськыда нимӧдісны миянлысь литературанымӧс Россияын. Да и нимӧдасны на! Сідзкӧ, миян правительстволы тӧждысьнысӧ колӧ и том гижысьяс, и олӧмаяс вӧсна.
В. Дёмин сёрнинас тшӧктӧ ӧнія гижысьясӧс ёнджыка философствуйтны, водзӧ пӧ сӧвмӧдӧй-нуӧдӧй философскӧй подувсӧ Иван Куратовлысь, Каллистрат Жаковлысь, Георгий Лыткинлысь, Василий Лыткинлысь. Вайӧ покойӧ колямӧй коми йӧзлысь классикъяссӧ. На пиысь унаӧн медводз вӧліны учёнӧйӧн, сэсся нин гижысьӧн. И быд автор гижліс и кутас гижны сідз, мыйта сылы козьналӧма Енмыс сямлунсӧ.
«Коми республикаын критикъясӧс ӧтдортӧны на. А колӧ эськӧ тайӧ ёртъяссӧ ёнджыка пыдди пуктыны...» — В. Дёмин. Критик кӧ тӧд вылас кутӧ «Войвыв кодзулӧс», то тайӧ — лӧж. Журналын налы восьтӧма паськыд улича. Ме думысь, оз тупкыны туйсӧ критикъяслы и «Коми му» газетын. Став шогыс сыын, мый критическӧй статьяясыс пырджык ыджыд юӧр кодьӧсь. Ёна-ӧ аддзывлан статьяяс кывбуръясын образъяс йылысь? Абу кӧ образ — абу и поэзия. Сэки кывбурыд лоӧ рифмуйтӧм пасйӧд кодь.
Ёна-ӧ аддзывлан статьяяс художествоа гижӧдын кыв йылысь? Кыв — быд гижӧдлӧн подулыс. «Советская Россия» газет коркӧ тӧдчӧдліс: «
Веськыда кӧ шуны, ӧткымын коми критик асьныс омӧля вӧдитчӧны коми кывнас. Оз, дерт, ставныс. Мича да вына кывйӧн гижӧ Геннадий Беляев. Ме ногӧн кӧ, гижысьяслы да критикъяслы ӧтвылысь колӧ озырмӧдны литературнӧй кывнымӧс. Да и ставнас литературанымӧс.
«Ме тӧда зэв уна мортӧс, сӧдз вежӧра, таланта войтырӧс, кодъяс аслыныс гижӧны, но некытчӧ тайӧ гижӧдъяссӧ оз сетлыны. Ни газетъясӧ, ни журналъясӧ. А мыйла не босьтны да йӧзӧдны налысь вӧчӧмторъяссӧ?» — пасйӧ В. Дёмин. Кыдзи да кӧні нӧ йӧзӧдан, оз кӧ вайны? Быд авторлӧн эм право: кӧсъяс кӧ — ваяс, оз кӧ — сылӧн делӧ. Оз джуджыдінас, а лыа кӧса вылын суналӧм кодь артмӧ татшӧм сёрниыд. Нӧшта ӧтчыд тӧдчӧда: журналӧ туйыс восьса дзик быд авторлы. А шогмас-ӧ гижӧдыс — кывкӧртӧдсӧ шуасны редколлегия либӧ главнӧй редактор.
Но журналыд — абу джодждӧра: сійӧс пыркнитан да лоӧ сӧстӧм, журналтӧ кӧть мыйта пыркӧд — ковтӧм кывъясыс оз гылавны. Найӧс печатайтӧны нэмъяс кежлӧ. Сідзкӧ, мед эськӧ этшаджык веськаліс журналӧ ёгыс.
Арлыдаджык лыддьысьысьяс да гижысьяс бура помнитӧны 50–60-ӧд вояс, кор «Войвыв кодзувлӧн» пӧшти быд номер вылӧ республиканскӧй газетъясын петавліс рецензия. Индылісны, мый воӧма журналсьыс сьӧлӧм вылас, а мый и абу. Сёрнитлісны эз ылӧсас, эз ставнас литература йылысь, а буретш йӧзӧдӧм гижӧдъяс йывсьыс. «Коми колхозник» («Югыд туй») газетын вӧвлі рубрика — «Печатьлы обзор». Сэні йӧзӧдлісны тшӧтш и критическӧй гижӧдъяс районнӧй газетъяс йылысь. Во-мӧд сайын на вензяна ёсь выступлениеяс литература йылысь вӧвліны республиканскӧй радио пыр. Ставыс тайӧ вӧвлі. А ӧні? Видлы шуны кӧритыштана кыв кутшӧмкӧ издание йылысь — тэкӧд дугдасны весиг чолӧмасьны. Повны кутім ӧта-мӧдысь. Гашкӧ, полӧмнысла жӧ и критикъяс гижӧны медсясӧ юӧръяс, а оз статьяяс.
Ельцин лысьтӧ пинявны Хасбулатовӧс, Хасбулатов — Ельцинӧс, а ми вот ог лысьтӧй шуны ӧта-мӧдлы веськыд кывъяссӧ да-й ставыс. Ӧти поэтсянь унаысь кывлі: оз пӧ ков ас керкасьыд петкӧдны ёгсӧ. Колӧ! Коми крестьяниныд век пелька овліс. Ыджыд лун (Пасха) водзвылын керка пытшкӧссӧ ставнас мыськывліс. Огӧ кӧ кутӧй петкӧдны ёгсӧ ортсӧ, асьным жӧ и тойӧссям-пытшӧссям да бус пытшкас и пӧдам.
Сыктывкарын петысь коми газет-журналъяслӧн (тӧд вылын кута вит издание) ӧтувъя тиражыс пӧшти сы мында жӧ, мыйта ӧтнаслӧн «
Миян республикаын абу этша рочӧн гижысь прозаик да поэт. Но налӧн асланыс литературно-художественнӧй журнал абу. Гашкӧ, колӧ кыпӧдны сёрни сы йылысь, медым «Войвыв кодзулын» вермисны йӧзӧдны ассьыныс гижӧдъяссӧ коми кыв вылӧ вуджӧдтӧг роч писательяс. Шуам, та могысь торйӧдны журналлысь ӧти печатнӧй лист. Роч авторъяслысь гижӧдъяссӧ «Войвыв кодзув» йӧзӧдӧ и ӧні, но комиӧдӧмӧн. Эм-ӧ комиӧдны коланлуныс?
Ёна-ӧ содас кык кывъя журнал дінӧ интересыс — висьтавны сьӧкыд. Но журналлӧн пытшкӧсыс озырмас. Ӧд сӧмын писательяс союзса членыс (рочыс) республикаын дас морт. Мыйта на таланта роч авторыс литактивын! Тӧдчӧда: писательяс союзса членыс (комиыс), коді абу пенсионнӧй арлыда — 6 морт. На пӧвстын сӧмын ӧти прозаик и то гижӧ челядьлы (Е. Козлова). Та боксянь кӧ, коми профессиональнӧй литератураным абу нин и сэтшӧм нӧгыль. Литактивын коми прозаикъяс эмӧсь, но лыддьыны кӧ — ӧтар киысь чуньыд тырмас: А. Размыслов, А. Попов, В. Торопов, А. Ульянов, Е. Афанасьев. Эмӧсь и сэтшӧм авторъяс, кодъяс во-мӧдӧн гижлӧны ӧти висьт. Гижан уджыд — абу ма панялӧм: коркӧ артмыштас, коркӧ-й — оз. Кодсюрӧ шулывлӧ: быдтӧй, велӧдӧй выль гижысьясӧс. А классикъяс мӧд ног мӧвпалӧны. Писательясыдлы пӧ медводз колӧны высшӧй соображение да высшӧй воображение, натӧг пӧ гижысьнад он ло, кӧть куим вуз помав. А высшӧй воображениесӧ пӧ мортыдлы Енмыс козьналӧ.
Мед не сёрнитны ылӧсас, киӧ босьті 1992 вося «Литературнӧй газеталысь» кызь кыкӧд номер. Сэні йӧзӧдӧма кызьӧд нэмся роч классик Александр Солженицынлысь ыджыд статья. Колӧ-ӧ гижысьлы профессионально-литературнӧй образование? — юалӧмаӧсь писательлысь. Вочавидзӧма: «
Мӧд делӧ, кор колӧ отсавны збыльысь таланта мортлы — кӧть том арлыда, кӧть олӧмалы. Шуны кӧ образнӧя: таланттӧ сӧвмӧдӧм вылӧ колӧ туруна пӧскӧтина, а оз ӧтава. Тӧд вылын кута и материальнӧй, и моральнӧй отсӧг. Кыдз позьӧ гӧгӧрвоны, мый ӧнӧдз абу писательяс союзын медся зіль коми автор Алексей Попов — висьтъяс гижысь мастер, драматург? Либӧ Коми мулысь историясӧ гижысь роч писатель Лев Смоленцев?
Но колӧ шуны со мый. СССР-са писательяс союзӧ (тадзи сэк сійӧ шусис) пырӧмыс ыджыд нимкодьлунсӧ мен эз нин вай. Ӧткымынъяс кӧ союзӧ веськалісны ӧти ичӧтик книгаӧн, то менам сэтшӧм книгаыд петаліс нин дас сизим во сайын, сэк жӧ нин йӧзӧдӧма вӧлі журналын и повесьт. Талун кыдзи и партбилетлӧн, писательскӧй билетлӧн тӧдчанлуныс усис. Талун книга лэдзысьяс оз нин видзӧдны сы вылӧ. «Сьӧд» рецензияяслӧн, литначальникъяслӧн, редхудсӧветъяслӧн нэмыс помасьӧ. Литератураын заводитчӧ лыддьысьысьлӧн диктатура. Редсӧветтӧ да литначальниктӧ кӧ позьӧ бӧрйыны собрание вылын, лыддьысьысьтӧ собрание вылад он бӧрйы. Кӧть и нинӧм абу ошканаыс, литератураӧ пырӧ рынок. Тайӧс ми бура аддзам роч литератураысь.
Коммерческӧй да государственнӧй издательствояс дугдӧны лэдзны книгаяс, кодъяс серти быдмис йӧзлӧн эз ӧти поколение. Архивъяс восьтӧм бӧрын тыдовтчис: збыль олӧмыс вӧлӧма абу сэтшӧм, кутшӧмӧн петкӧдлісны сӧветскӧй писательяс. Издательствояс корсьӧны гижӧдъяс выль авторъяслысь, оз видзӧдны сы вылӧ — помалін тэ литинститут али уджалан заводын слесарӧн либӧ керка лэптан. Оз видзӧдны и партийносьт вылӧ. Налы колӧ сӧмын ӧтитор: лыддяна гижӧд, И аддзӧны! Та йылысь Москвасянь вӧлі телепередача, кодӧс нуӧдіс писатель С. Есин. Роч йӧзыд кӧ миллионъяс, комиыд — куимсё тысячаысь этшаджык. Но и на пиысь оз быдӧн пыдди пукты чужан кывсӧ. Миян национальнӧй литературалы рынокыд некыдз оз лӧсяв. Книгасӧ лэдзӧм ӧтарӧ донсялӧ, сідзи нин ичӧтик тиражъяс нӧшта на чинӧны, а дона коми книгатӧ кутасны ньӧбны нӧшта на дышпырысь. Да и книгаӧн вузасьысьяс оз окотапырысь босьтны коми книгатӧ. Гашкӧ, коми издательствоса редакторъяслы колӧ шыӧдчывны асланыс лыддьысьысьяс дінӧ, печать пыр юавны налысь: кутшӧмджык книгаяс колӧ лэдзны. А не сӧмын шуны статьяясын: лэдзам пӧ татшӧмтӧ книгаяс. Колӧны-ӧ сэтшӧм книгаясыс лыддьысьысьлы — абу тӧдса. Сэки ни ӧти книга оз кут мунны макулатураӧ. Сэки оз кутны локны издательствоса директор кабинетӧ вузасян организацияясысь тыра нопъясӧн: кытчӧ пӧ воштыны тайӧ коми книгаяссӧ?
Лыддьысьыськӧд сӧветуйтчытӧг книга лэдзӧмыд бурӧ оз вайӧд. 80-ӧд воясӧ магазинъяс вӧлі тырӧмаӧсь коми книгаӧн. Весиг кыкысь-куимысь донтӧммӧдӧм бӧрын сідз эз и инасьны. Аслам синъясӧн аддзылі татшӧмторсӧ Кулӧмдінса книжнӧй магазинысь. Уна книга мунӧма макулатураӧ, бӧръя кадас пӧ Сыктывкарса магазинъяс козьналӧмаӧсь вузавтӧм литературасӧ кутшӧмкӧ учреждениеяслы. Кыв кутӧ-ӧ татшӧмторсьыс редхудсӧвет либӧ сійӧ, коді индалӧ издательстволы: кутшӧм книга лэдзны, а кутшӧмӧс оз ков? Гашкӧ, кывбура сборникъяс уна вылӧ лэдзны 500–700 экземплярӧн, проза книгаяс — 1000-1500? Содтыны тиражъяссӧ сӧмын сэк, кутасны кӧ корны лыддьысьысьяс.
Неважӧн ӧти газетысь лыдди: Ленинградса поэт, Социалистическӧй Уджвывса Герой М. Дудинлӧн петӧма поэтическӧй сборник... 175 экземпляр. Книгасӧ лэдзны отсалӧма, спонсоралӧма ӧти вичко. Миян жӧ, коми гижысьяслӧн, став надеяыс государство вылӧ. Ме талун ог тӧд республикаысь ни ӧти бизнесменӧс, коді эськӧ отсаліс лэдзны коми книга. Коркӧ Москваын вӧвлі писательяс союзлӧн озыр литфонд, но сэтчӧс начальникъясыс пӧ сійӧс куштӧмаӧсь (та йылысь неважӧн юӧртіс «ЛитРоссия» газет). Ӧні Россияын гижысьяслӧн ӧтувъя союзыс абу. Коми Республикаса ӧткымын гижысь пырис литераторъяслӧн ӧти котырӧ, мукӧд — мӧдӧ. Нӧшта эм и миян республикаса писательяслӧн союз. Примитлім весиг сылысь устав. Помнита, сэні вӧлі пасйӧма: «Войвыв кодзув» да «Би кинь» журналъясса главнӧй редакторъясӧс бӧрйыны гижысьяслӧн съезд (собрание) вылын гусьӧн гӧлӧсуйтӧмӧн».
Но «Би киньӧ» редакторӧс бӧрйигӧн собрание вылӧ чукӧрмыліс писательяс союзса членыс... 9 морт да куимлы звӧнитлӧмаӧсь телефон пыр. А гижысь котырас ӧд 36 морт! Редакторӧ вӧзйысьысь ыстысис редакциялӧн устав вылӧ. Ме стӧча верма шуны: тайӧ уставсӧ вӧлі гижӧма ни ӧти сотрудниклы петкӧдлытӧг, эг видлавлӧй коллективын, эз вынсьӧдлыны и учредительяс. Сідзнад, уставыс мода вылас куш, кӧть пӧ сэн Г. А. Юшковлӧн кырымпас. Сійӧ жӧ кадас вӧлі кырымӧдӧма Юшковӧс и «Войвыв кодзувлӧн» уставӧ — ни коллективлӧн, ни правленньӧӧн видлавтӧг. Вель дыр нин уджала журналъяс редакцияясын, но синмӧн на эг аддзыв некутшӧм устав. Гусьӧнмоз дасьтӧм документъясыдлӧн, дерт жӧ, абу некутшӧм юридическӧй вын.
Кыдзи и век, статьяӧс газетӧ пырттӧдз сійӧн тӧдмӧді ассьым бур ёртӧс. Лыддис да шуис: абу пӧ ёся гижӧмыд. Сэтшӧм кӧ збой, мыйла, мися, ачыд он гиж. Пола пӧ.
Надейтча, статья вылас шыӧдчасны и лыддьысьысьяс, и критикъяс, и гижысьяс.
«Коми му», 1993 вося январ.
