ДЫР-Ӧ ПОЗЬӦ ЧӦВ ОВНЫ?
Кӧть мыйта эн думайт кампет йылысь — вомад юмовджык оз ло. Тадз кымын жӧ артмӧ и коми кыв йылысь сёрниным. Унаӧн лӧвтам: «Колӧ сійӧтӧ вӧчны, колӧ тайӧтӧ вӧчны...», а збыльысьсӧ этша мый вӧчсьӧ. 1986 воын гожӧмнас республикаын воссис посни челядьлы «Би кинь» журнал. Уджалысьясыс сэні нёль морт. Во чӧж редакцияыслы эз сетны юр сюянін, ковмис ветлӧдлыны корысьяс моз кабинетысь кабинетӧ. Ӧні журналлӧн ӧти жыр, ӧти телефон, а художникыслӧн век на пызан ни улӧс. Сьӧкыд эскыны, но тайӧ тадзи. А ӧд журналсӧ заводитім лэдзны партия ЦК-лӧн индӧд серти.
Чужан кыв — сійӧ быд мортӧс духовнӧя да нравственнӧя озырмӧдан подулыс. Та вӧсна и зэв ыджыд тӧдчанлуныс миян олӧмын художественнӧй литературалӧн да литературнӧй кывлӧн. Народлӧн олӧм да опыт вылӧ мыджсьӧмӧн художествоа литературасӧ вермӧны вӧчны сӧмын гижысьяс. Республикаса интеллигенциякӧд ӧтув налы медводз колӧ кыпӧдны гӧлӧссӧ коми кыв ловзьӧдӧм-паськӧдӧм вӧсна. Та кузя кутшӧмкӧ да удж нуӧдны республиканскӧй газетъяс, радио да телевидение. Паметьӧ колисны гижӧдъясыс В. Безносиковлӧн, Г. Каневлӧн, Н. Щукинлӧн, А. Поповлӧн, А. Некрасовлӧн, А. Уляшевлӧн. Ставныс найӧ ас ногыс эрдӧдісны литературнӧй олӧмысь дойяссӧ. И сэк жӧ ни ӧти статья эз вӧв видлалӧма коми гижысь котырлӧн правление вылын. Тыдалӧ, писательяс союзлӧн правление оз пыдди пукты найӧс, кодъяс абу сылӧн членъяс. Либӧ жӧ эз кӧсйы казявны печатьын кыпӧдӧм проблемаяссӧ.
А мыйла чӧв олӧны асьныс гижысь-профессионалъясыс? Буретш да налысь эг на аддзыв ни ӧти статья, кӧні эськӧ тӧдчис чужан кыв вӧсна пӧсь тӧждныс. Кодлы нӧ кутам «сочиняйтны» коми романъяссӧ, повесьтъяссӧ, некодлы кӧ лоӧ найӧс лыддьыны? Сӧмын вежавны кольӧ, кыдзи тышкасьӧны асланыс национальнӧй кыв вӧсна Белоруссияысь Василь Быков, Украинаысь Борис Олейник, Калмыкияысь Давид Кугультинов... Ог нин кутӧй казьтывны тані Прибалтикаса писательясӧс.
Коми кывлӧн, литературалӧн, искусстволӧн талунъя да аскиа лун йылысь пӧшти нинӧм оз гиж «Войвыв кодзув». Сійӧ воштӧ ассьыс тӧдчанлунсӧ, кыдзи общественно-политическӧй журнал. Публицистика, позьӧ шуны, сэн абу. Художествоа гижӧдъяс йылысь аслас лист бокъясын оз кыпӧд некутшӧм вен. Шоча аддзывлан Коми издательствоӧн лэдзӧм книгаяс вылӧ рецензияяс. Критикъяслӧн статьяясын пырджык ӧти и сійӧ жӧ нимъяс. Абу талунъя поэзия йылысь мӧвпалӧм. Корсюрӧ овлӧны «Югыд туйын» статьяяс, но мыйлакӧ сэні медсясӧ ошкӧны сэтшӧм сборникъяс, кодъяс воясӧн куйлӧны магазинъясын. Сэтшӧм статьяясыд дӧзмӧдӧны лыддьысьысьясӧс. Бур эськӧ вӧлі, киас перӧ-ручкасӧ босьттӧдз кӧ авторыс тӧдмаліс: кыдзи инасьӧ сійӧ либӧ мӧд книга. Сэки критиклӧн донъялӧмыс оз ло ылӧгӧн, а мӧдарӧ, лоӧ ёна вынаджык.
Странаын литературнӧй олӧмыс збыльысь пуӧмӧн пуӧ. Киысь киӧ ветлӧны кыз журналъяс, бонзьымӧныс найӧс лыддям. Перестройка сетіс кокниа лолыштны и писательяслы. Восьтӧма сэтшӧм темаяс, кодъяс водзті вӧліны томан сайын. Ме тӧд вылын кута ог сӧмын сталинскӧй лагеръяс йылысь гижӧдъяс, но и «
Коми лыддьысьысь вежсьӧмъяссӧ виччысьӧ и «Войвыв кодзув» журналысь. Талун сійӧ нинӧмӧн на оз торъяв квайтымынӧд воясся серти — ни содержаниенас, ни чужӧмбаннас. Торъялӧ, пӧжалуй, ӧтиторйӧн: бӧръя дас вит воӧн журналлӧн тиражыс чиніс кык тысяча сайӧ экземпляр. Кадыскӧд тшӧтш вежсьӧ и лыддьысьысь. Важ олӧм йылысь гижӧдъяскӧд тшӧтш том йӧз виччысьӧны ас йывсьыныс сьӧлӧм мыськовтанаджык повесьтъяс да поэмаяс. Оз ков чайтны, мый Коми муын олӧны сӧмын ангелъяс. Быд во республикаса уна сё нывка вайӧ-чужтӧ кага тыр арлыдӧ вотӧдз, паськалӧ наркомания, быд лёкторсӧ юӧны. Пӧрысь гижысьяс, тыдалӧ, полӧны босьтчыны тайӧ темаас. А кытчӧ видзӧдӧны том авторъяс?
Томъяскӧд удж йылысь ыджыд статья «Югыд туйын» йӧзӧдіс Алексей Попов. Шемӧс босьтліс со татшӧм строкаяссӧ лыддигӧн: оз пӧ сяммы либӧ оз кӧсйы «Войвыв кодзулын» ӧнія ӧткымын пукалысь письмӧтортӧ бур ногӧн гижны. Сэтшӧм письмӧ пӧ весиг воліс, кӧні тшӧктӧма висьтсӧ пачын сотны. Кыдзкӧ эз весиг эскыссьы тайӧ кывъясыслы. Но лун-мӧд мысти телевизор пыр аддзи Лия Мартюшеваӧс, Эжва йывса том гижысьӧс. Со мый сійӧ висьталіс телевизор видзӧдысьяслы: водзті пӧ гижӧдъясӧс йӧзӧдны отсалісны Петр Шахов да Геннадий Юшков. Ӧні пӧ сэтшӧм отсӧгыс журналсянь абу. Мӧдӧді пӧ сэтчӧ висьт да некутшӧм воча кыв эз во. Виччысьла, гашкӧ, вочавидзасны локтан (!) во.
Кольӧм гожӧм аскӧдым вӧлі татшӧмтор. Вайи журналӧ выль кывбуръяс. Ӧтиын чужан муӧс ӧткодялі «тӧлысь гуга, шонді бана» нывкӧд. Тайӧ строка вӧснаыс кывбурсӧ тшӧктӧмаӧсь шыбитны: кысь нӧ пӧ Напалковыс тӧдӧ тӧлысьыслысь гугсӧ? Ковмис пӧсь петмӧн эскӧдны журналса войтырӧс, мый тайӧ коми шусьӧг, мый комияс тадзи шулӧмаӧсь мича нылӧс. Позьӧ аддзыны шусьӧгсӧ и Ф. В. Плесовскӧйлӧн «Коми шусьӧгъяс да кывйӧзъяс» книгаысь.
Куимнан примерыс — автор вылын тешитчӧм. Ме ӧмӧй мыжа, кывбурсӧ донъялысьясыс кӧ асьныс оз тӧдны коми фольклорсӧ? Тадзи кӧ лоӧ и водзӧ, то дыр на кутас чусавны миян «Войвыв кодзувным». Медым татшӧмторйыс эз ло, медводз колӧ вынсьӧдны журналлысь редколлегиясӧ. Ӧні, кор коми кывлӧн судьбаыс абу завидьтана, сэтчӧ колӧ пыртны делӧсӧ тӧдысь да радейтысь войтырӧс. Редколлегияӧ некыдзи оз лӧсяв морт, коді оз куж гижны комиӧн. А ӧні сэні сэтшӧмыс эм. Вӧлі эськӧ ыджыд пӧльза, редколлегияысь кӧ аддзим нимсӧ Коми научнӧй центрысь Кыв, литература да история институтса директор А. Д. Напалковлысь (ми абу рӧдняяс). Писательяс союз бердын эм «Ордым» литературнӧй кружок. Том йӧзлысь кӧсйӧмъяссӧ дорйӧм могысь редколлегияӧ колӧ пыртны кружокса медсюсь поэтӧс либӧ прозаикӧс. Помнита, кыдзи асьныс петісны редколлегияысь А. К. Микушев, С. А. Попов, С. С. Раевскӧй. Мед пӧ том йӧз лоасны миян пыдди. Но редакционнӧй коллегия сідз эз и томмыв. Редколлегия выльмӧдӧм — быть коланатор. Но сэтчӧ наставникъяс пыдди колӧ кольны И. Г. Тороповӧс, А. Е. Ванеевӧс, пыртны Г. А. Юшковӧс.
Коми АССР-са гижысьяслӧн съезд вылын ыджыд сёрни кыптыліс авторъясӧс писательяс союзӧ примитӧм йылысь. Эз коль веськодьӧн тайӧ проблема дінас и партия обкомса первой секретарь В. И. Мельников. Съезд вылын сійӧ шуис: ветлыны пӧ, тыдалӧ, ковмас аслым Москваӧ и тӧдмавны, мыйла коми литераторъяс оз веськавны союзӧ. А Россияысь писательяслӧн союз правлениеса секретарь М. Годенко шыӧдчис залын пукалысьяс дінӧ тадзи: «Гижӧй Москваӧ, корӧй, медым ті верминныд котыртны ассьыныд приёмнӧй комиссия». Съездсянь коли вель уна кад. «Югыд туй» да «
Выль авторъясӧс СП-ӧ примитӧмыс медводз тӧдчӧ писательяс союз правлениелӧн водзмӧстчӧмын. Мый артмӧ збыль вылас? Тані авторӧс рекомендуйтӧны, Москваса приёмнӧй комиссияын туйсӧ тупкӧны. Мыйла? Зэв прӧстӧ: сэні абу коми авторӧс дорйысьыс. Удмуртияса поэт Г. Ходырев Сыктывкарӧ волігӧн висьталіс тадзи. Удмуртияса писательяслӧн союз пӧ аслас контроль улын кутӧ ассьыс рекомендуйтӧм авторъяссӧ. Москваын найӧс видлалігӧн сэтчӧ ӧтпырйӧ мунӧ нималана кык писатель, ӧтиыс — правлениеса председатель. Найӧ и дорйӧны ассьыныс рекомендуйтӧм литераторъяссӧ. Сӧмын кык съезд костын вӧлі примитӧма союзӧ пӧшти сы мында удмурт писательӧс, мыйта ӧні став коми гижысьыс. Тадзи жӧ вӧчӧны и Марийскӧй АССР-ын.
И сэк жӧ Коми АССР-са писательяс союзлӧн правление ассьыс рекомендуйтӧм авторъяссӧ, налы отсӧг сетӧм пыдди, пӧрйӧдліс во дас: оз пӧ лэдзны приёмнӧй комиссия вылас места вылысь воӧм представительяссӧ. А збыльысьсӧ вӧлӧма со кыдзи. «Ми некор эг тупкылӧй приёмнӧй комиссиялысь ӧдзӧссӧ налы, кодъяс волісны дорйыны ассьыныс авторъяссӧ. Мӧдарӧ, татшӧмторсӧ ми сӧмын ошкам», — тайӧ кывъясыс приёмнӧй комиссияса председательӧс вежысь М. Голенколӧн. Во вит сайын Москваын эз прӧйдит кывбуръяс гижысь ӧти коми автор. Но заседание вылас случайнӧ веськаласны Г. Юшков да П. Шахов. И сӧмын на ради, С. Михалковлӧн тшӧктӧм серти, авторсӧ вӧлі примитӧма союзӧ. Да, ыджыд выныс авторитета писательясыдлӧн. Вӧлі кӧ кӧсйӧмныс, кымын авторлы на эськӧ вермисны отсавны сійӧ жӧ Г. Юшковыс да П. Шаховыс. Но, тыдалӧ, повзисны: ӧд кымын этшаджык лоӧ союзса членыс, сымын, тыдалӧ, кокньыдджык судзӧдны творчество керкаӧ льготнӧй путёвка, да и челядьыслы квартира. Татшӧм воча кывйыс налы, кодъяс юасьлӧны писательяс союзӧ веськалӧм йылысь.
«Литературная Россия» газетлӧн пӧшти быд номерын эм статья, кӧні сёрниыс мунӧ творческӧй том йӧз йылысь. Январ 6 лунся номерын писатель Станислав Федотов (Амурскӧй обласьт) гижӧ: «Колӧ котыртны региональнӧй приёмнӧй комиссияяс. Тайӧ эськӧ лӧсяліс ӧнія кадыслы. Группӧвӧй тыш, коді юкис столицаса писательясӧс ӧта-мӧд вылас лӧгалан лагерьяс вылӧ, оз радуйт найӧс, кодъяс кӧсйӧны пырны писательяс союзӧ. Колӧ вежны СП-ӧ примитан положение. Тайӧ проблемаас демократизацияыс колӧ кыдзи сынӧд». Поволжьеса да Уралса — Башкирскӧй, Татарскӧй, Марийскӧй, Мордовскӧй, Чувашскӧй, Удмуртскӧй АССР-ясса — писательяс корӧны паськӧдны автономнӧй республикаяслысь правояссӧ, ӧткодявны союзнӧйяскӧд («ЛитРоссия», 1989 вося 5-ӧд номер). А мый вӧсна талун висьӧны Коми АССР-са писательяс? Вочавидзны ог вермы, сы вӧсна мый ни газетъясын, ни «Войвыв кодзув» журналын писательскӧй публицистика абу.
Статьяӧс гижтӧдз ме аддзысьлі критик В. Н. Дёминкӧд. Ёсь сёрни пансьыліс миян костын. «Юраным век на пукалӧ застойнӧй кадыс. Колӧ пыркнитчыны, видзӧдлыны литературнӧй олӧм вылас выль синъясӧн», — висьтасис сійӧ. Ме думайта тэ моз жӧ, Владимир Николаевич. И важсӧ, и ӧніясӧ, и аскиасӧ колӧ донъявны бура подулалӧмӧн, научнӧя. Коми кыв дзескӧдӧмын ӧткымынъяс ӧнӧдз мыжалӧны личносьтлысь культ. Да, тайӧ тадз. Но сэк жӧ думыштламӧй: 1960 вояс помын Коми муӧ Сталин мӧй воліс да бырӧдіс коми школаяссӧ? Эз мӧй ыджыдавны сэк местнӧй чиновникъяс?
Ӧні босьтчим мынтӧдчыны сійӧ ӧшыбкаяссьыс, кодъясӧс вӧлі вӧчӧма водзті. Кыв кутана удж тайӧ. Сэтчӧ колӧ пуктыны пайсӧ быдӧнлы, коді радейтӧ ассьыс чужан мусӧ, чужан кывсӧ. Мӧд ногыс нинӧм оз артмы. Либӧ: сьӧкыд ловзьӧдны пуӧс, кодлысь нетшкисны вужъяссӧ. Ас кывнымлысь вужсӧ нем жалиттӧг кералісны буретш сэк, кор босьтчисны бырӧдавны посни грездъяс. Нэм помӧдз кутас сулавны син водзын чужанінӧй — Важ Эжва бокӧ пуксьӧм Джеджим сиктӧй. Сылӧн паськыд ыбъяс вылын быдмыліс нянь, ойдлана видзьяс вылысь босьтлісны уна турун. Джеджим ю вылас уджавліс мельнича. Югыд сьӧма черияс овлісны Важ Эжваын. Лишнӧйсӧ эз кыйлыны. Локтас гӧсьтыд, лэччылас недыр кежлӧ и ботанад ӧтпырйӧ пысасяс таз тыр чери. Эз ылын ов и звер-пӧткаыд, матын вӧлі тшак-вотӧсыд. Тшыг воясӧ ми, эбӧстӧммӧм челядь, сиа лэчкӧн ӧшинь улысь кыйлім уркайяс. Ӧні вӧрсӧ ставсӧ жугӧдӧма, бырис весиг уркай. Колхоз бырӧдӧм бӧрын эндісны видзьяс да муяс. Йӧзыс инасисны орчча Шӧръяг лесопунктӧ. Нюйтӧ пӧрис коркӧя сӧдз Важ Эжва. Сісьмис мельнича плӧтинаыс. Нелямын куим во нин кырссьӧны-кералӧны сэтысь вӧрсӧ. Нелямын куим во нин ойзӧ пармаыс.
А ӧд вӧвлі кад, кор чарӧма лым вывті йӧраяс волісны нур перйӧм могысь скӧт картаяс дорӧдз. Вӧр-ва жугӧдӧмкӧд тшӧтш ӧтарӧ жугалӧ коми кывным да культураным. Татшӧм серпасыс талун Эжва и Луза, Сыктыв да Печора вожын.
Коми мунымӧс позьӧ шуны аэровокзалӧн. Оз тупкысьлы сылӧн ӧдзӧсыс локтысь-мунысьяслы. А кад кежлӧ воӧм войтырыд, торъя нин веськӧдлысьяс, эз тӧждысьлыны национальнӧй кыв ни культура вӧсна. Тӧда и сэтшӧмъясӧс, кодъяс нэм кежлас йитісны олӧмсӧ миян республикаӧд, велалісны сёрнитны комиӧн и асьныс, и челядьыс. Комиын олысьяс — уна национальносьта войтыр.
Мед жӧ ӧтув юргӧны культура керкаяслӧн, клубъяслӧн сценаяс вывсянь коми да роч кывбуръяс, мыла сьыланкывъяс. И карын, и сиктын.
«Коми му», 1989 вося март.
