КОМИ-ПЕРМЯК ЛИТЕРАТУРАСА ВЫЛЬТОРЪЯС

Зэв шоча ми аддзывлам „Ордым“-ысь коми-пермяк художествоа литература, нӧшта нин гежӧда ми аддзывлам коми-пермяк литература йывсьыс гижӧдъяссӧ. Сы понда „Ордым“ лыддьысьяс зэв омӧля тӧдӧны коми-пермяк гижӧд йылысь. Дзаркерлам кӧ (видзӧдлам кӧ), иньвадорса гижысьяс содӧны, сӧвмӧны лыд сертиыс и вын сертиыс, мукӧдлатіыс коми-зыранаӧс вӧтӧдӧны нин, мукӧдлатіыс и панйисны нин, гижӧны нин сэтшӧмторъяс, код серти позьӧ коми-зыраналы тшӧтш велӧдчыны.

Дзаркерлам бӧрлань, иньвадорса коми художествоа литература историяӧ. Перымса комиыдлӧн нэрджык на, томджык на литератураныс, эжвавывса коми литература дорысь. Коми-пермяк гижысьяс босьтчисны гижны 1922ʼ восянь. Медводдза гижысьяс: Тараканов Габрил Пёдор, Зубов Питю Ӧньӧ, Дерябин Иву Василь, сідз водзӧ. Ичӧтика сёрӧнджык петас М. П. Лихачёв. Ӧні тайӧяс пытшкысь медъёнасӧ гижӧны М. П. Лихачёв да Питю Ӧньӧ. Питю Ӧньӧыс поэт, М. П. Лихачёвыс поэт жӧ, но гижавлывлӧ тшӧтш и висьтъяс. Тайӧяс кыкнаныс олӧны Коми-пермяк округса шӧр карас — Кудымкарын. Наысь кындзи бӧръя воясас петісны томджык гижысьяс.

Коми-пермяк гижысьяс тулыснас 1928ʼ воын ӧтувтчӧмаӧсь литгруппаӧ, коді лыддьыссьӧ „Гӧрись“ газет бердын (колян во тӧвнас вӧлӧма сэні 5 морт). Найӧ „Гӧрись“-ын лэдзӧны литературнӧй лист бок. Зэв на этша сэтӧні налӧн местаыс, зэв на дзескыд, тшыгӧм на местаыс, кӧн позьӧ сӧвмӧдны ассьыныс том поэзиясӧ. Сійӧ лист боксьыс кындзи мыйсюрӧ лэдзӧны торъя нигаокъясӧн Центриздатын. Но пыр жӧ зэв на этша петӧ коми-пермякъясыдлӧн мича гижӧдыс. Миян „Ордым“ кодь орган налӧн абу на, ме чайта, дыр на оз ло и. (Коми-пермяк гижысьяс, гижӧй ёнджыка „Ордым“-ӧ!).

Тайӧ зэв этша гижӧд пытшкас эмӧсь синмӧ шыбитчана гижӧдъяс. Татшӧм синмӧ шыбитчан гижӧднас ме лыддя М. П. Лихачёвлысь „Виль туйӧт“ нима висьтсӧ. (Петӧма 1929ʼ воын Центриздатын, 71 л.б.). Лихачёв ёрт босьтчис гижны 1923–24ʼ воясын, войдӧр гижаліс кывбуръяс, сэсся бӧръя воясас кутіс тшӧтш гижавны висьтъяс.

„Виль туйӧт“ нима висьтын висьтавсьӧ со мый йылысь. Ӧти коми деревняын Рыжик нима том морт, Гӧрд армияысь локтӧм бӧрын, босьтчӧ организуйтны колхоз. Ас гӧгӧрыс котыртӧ гӧльджык йӧз пытшкысь водзмӧстчысьджык йӧзӧс. Кулакъяс да подкулачникъяс быд ногыс торкӧны колхоз лӧсьӧдӧмтӧ. Кулакъяскӧд ӧтвылысь олӧ тшӧтш Рыжиклӧн батьыс. Медшӧр кулакыс, Мӧсьӧ Мишка, чукӧртӧ гортас кымынкӧ мужикӧс да винаӧн юкталӧ. Сэні сэсся лӧсьӧдчӧны вины Рыжиктӧ, но виныс оз асьныс кӧсйыны, а усьӧдӧны сьӧд пемыд йӧзсӧ, нывбабаясӧс. Буретш сэки локтас землемер колхозлы му торйӧдны. Кулакъяс ызйӧдасны йӧзсӧ да скод вылын некод оз кут сетны налы мусӧ. Но землемер аскинас кутас мерайтны мутӧ колхозыдлы. Мерайтан лунланьыс паныд, войнас Мӧсьӧ Мишкаыд сы дор олысьясыскӧд ӧтвылысь усьӧдасны йӧзсӧ инженертӧ да Рыжиктӧ вины. Мӧсьӧ Мишкалӧн нылыс, Ӧрин, эськӧ и тӧдлас тайӧ заговор йывсьыд, кӧсъяс висьтавны Рыжикыдлы, да некыдз оз вермы — батьыс сійӧс сьӧрсьыс босьтас мельничаӧ. Кор пондасны мерайтчыны, деревняса йӧзыд уськӧдчасны колхозникъяс вылад, медводзвылас старукаяс — коді беддя, коді зоръя, коді карнана. Сьӧд ном мында йӧз кутас локны. Инженерлы да колхозникъяслы лоӧ пышйыны. Пышйӧны. Йӧз вӧтчӧ. Равзӧ. Вины кӧсйӧ. Муртса удитасны пышйысьясыд воны мӧд сиктӧ. Сэтчӧ сэсся медводдза керкаас игнасясны — сідзи мездысясны самосудысь. Но колхоз та понда оз торксьы. Колхоз артмис:

...„Деревня дорын лэбӧмась виль керкуэз, виль постройкаэз. Нія колхозлӧн. Сія керӧма аслыс сы ыжда керкуэсӧ. Кык год ни чулаліс, кыдз нія пондісӧ овны ӧтлаын, ӧтік ыджыт керкуын. Керку гӧгӧрыс лэптӧмась шоныт картаэз“, с. в., с. в.

Мый лои коллективсӧ дзугысьясыслы? Найӧс сӧвет суд чорыда мыждіс: кодӧс 3 во кежлӧ, кодӧс во кежлӧ, с. в.

Татшӧм сюрӧсыс висьтыслӧн. Сюжет бӧрйӧмнас и, сюжетсӧ кыӧмнас и, — тайӧ талунъя лунъя висьт, сійӧн и сійӧ лыддьысьӧ кокньыда, шыльыда. Сюжетас мый талунъя лунсяыс, сійӧ быдсӧн гӧгӧрвоӧны. Колхозъяс — сійӧ деревняса уджалысь войтырлӧн медвеськыд туйыс выль овмӧсӧ, выль хозяйствоӧ. Сӧмын сійӧ туй вылас абу зэв кокни петныс — ёна торкалӧны кулакъяс да крестьяналӧн пемыдлуныс. Коми крестьяниныдлӧн (да и быд крестьянинлӧн) абу вывті кокни психологияыс, сиктса олӧмыдлӧн механизмыс уна-уна кӧлесаа зэв. Коми гижысьяслы колӧ тӧдмавны пыдӧдз, восьтыны коми сиктса йӧз кост олӧмыслысь механизмсӧ. Мортъясыд мӧда мӧдыскӧд уна пӧлӧс везйӧн везъясьӧмаӧсь. Коми гижысьяслы колӧ тӧдмавны, тӧдмӧдны йӧзӧс тшӧтш — кутшӧм вез кодарлань кыскӧ, мыйла сыланьӧ кыскӧ, кутшӧм вез революционнӧй, кутшӧм бӧрӧ кыскана, с. в., с. в. Гижысьлы аслас мича гижӧднас колӧ индыны водзӧ нуӧдана туй, но индыны сідзи — мед сійӧ индӧмыс вӧлі гижӧд пытшкӧсас, а эз сӧмын вӧв паськӧмас (миян кодсюрӧ комияс пытшкын революционносьтсӧ корсьӧны на гижӧд паськӧмсьыс!)... Кыан кӧ гижӧдтӧ революцияа везъяссьыс, зэвтан кӧ найӧс ӧтарланьӧ (сӧвет власьт дырйи найӧ орӧдасны мӧдарӧ кыскысь везъяссӧ!), мичаа кӧ кыан — сэки лоӧ бур гижӧд, сэки лоӧ уджалысь йӧзлысь сьӧлӧмсӧ кыпӧдана гижӧд. Этша на миян татшӧм гижӧдыс. Этша миян абу сӧмын сы понда — гижысьыс этша да, сы понда тшӧтш: омӧля ми тӧдам, кыдзи сійӧ везъясыс гартчӧмаӧсь, огӧ зільӧй тӧдныс, зэв донтӧг донъялам сэтшӧм гижысьяссӧ, кодъяс тӧдмалӧны пыдісянь, тӧдмӧдӧны коми йӧз кост олӧм психологиянас, торъя мортыслысь психологиясӧ! (Шуам кӧть, Тима Веньӧс).

Сэсся тайӧ кузь кодь рассужденньӧ бӧрын вуджа „Виль туйӧт“ висьтӧ. Лихачёв ёрт висьтнас петкӧдлӧ ассьыс коми сикт тӧдӧмсӧ, талунъя лунся коми сикт тӧдӧмсӧ, йӧз кост психологиясӧ. Тӧдӧ сійӧ бура, джуджыда, тӧдӧ сійӧ, кутшӧм вез кытчӧ кыскӧ, коді кутшӧм вез йылын летъялӧ, кутшӧм вез ён, кутшӧм вез орана выйын, с.в. Дерт, колӧ и кужны везъяссьыс кыныс мича гижӧдсӧ, сэтчӧ, дерт, колӧ киэтш (мастерство). Сэсся „Виль туйӧт“ индӧ лыддьысьлы водзӧ мунан туй, кыпӧдӧ сьӧлӧм, босьтчӧдӧ. Бара ми юалам: мый понда босьтчӧдӧ, мыйӧн сьӧлӧмсӧ кыпӧдӧ? Сійӧн — революцияа везъяссӧ, гӧрд везъяссӧ, миян син водзӧ пуктӧ да, бӧрӧ кыскан везъясыслы паныд сувтӧдӧ да, классъяслысь вензьӧм син водзаным пуктӧ да. А вензьӧмыслӧн подув изйыс со кӧн: гӧльджык йӧзлӧн сиктын со олӧмыс кутшӧм-а.

...„Этася умӧльжык олӧмсӧ ог ни жӧ адззӧ некытісь. Абу ӧд миянлӧ шондіыс, оз югьяв. Сир-нятьын пӧдам, вӧям“... „Мунам, Ӧндрей, мунам. Дугды эстӧн вынтӧ песны. Некӧр он адззыв бур лунсӧ. Тэ бы токӧ тӧдін, кытшӧм вына Сибирас муыс, кытшӧм паськытӧсь ыббес“... Со кутшӧмӧсь мӧвпъясыс Сибырӧ мунысьлӧн. Сылӧн ас сиктын олӧм вылӧ лача (надея) абу нин. Сӧмын Сибыр сылы сетас бур олӧм!

Бурджыка олысьяс шуӧны: „Некытшӧм комуния миянлӧ оз ков. Кыдзи олім одзжык, сідз и ӧні пондам овны“... Оз сӧмын бурджыка олысьяс, тадз жӧ шуӧ и мукӧд гӧль олысьыс тшӧтш, аслас пемыдлун пондаыс да кулакъяс улын олӧм пондаыс. Но сюрӧ кымынкӧ морт сиктын, кодъяс Сибыртӧг кӧсйӧны выль олӧм вӧчны, бур олӧм кӧсйӧны корсьны. Найӧ повтӧм сьӧлӧмнаныс босьтчӧны котыртны коллектив. Кыптӧ вензьӧм. Дыр вензьӧм бӧрын выль туйӧд мунысьяс венасны. Медбӧрыннас Сибырӧ мунлысь морт тшӧтш локтас колхозӧ.

Кор Тима Веньлысь „Трипан Вась“-сӧ лыддян, юрад локтасны татшӧм мӧвпъяс: со ӧд кутшӧм ӧтка овмӧснад олӧмыд, тільсян-тільсян нэм чӧжыд, да кутшӧмкӧ коз пу улӧ и кулан тшыгйӧн. Эк, эськӧн миян кӧ вӧліны колхозъяс, сэки эськӧн эз жӧ татшӧм делӧыд ло да. Ставыс ӧд сійӧ сы понда — крестьяниныдлӧн индивидуалистическӧй психологияыс да, ас ку пытшкас сюркнитчӧ пыр да. Ёна колӧ миян тӧдмавны коми крестьяниныдлысь олӧмсӧ, мед ӧдйӧджык вермам кыскыны сійӧс выль туй вылӧ, коллективъяслань. „Трипан Вась“ лыддьӧм бӧрын менам юрын татшӧм мӧвпъяс чужины, поконик Трипан Вась татшӧм думъяс чужтіс. Тима Вень гижӧ дас во сайса Трипан Вась йылысь, кор вӧлі сылы, Трипан Васьыслы, выль туй вылас овмӧссӧ петкӧдныс зэв на сьӧкыд, сійӧ оз на вӧлі и аддзы выль туйсӧ...

Но вот дас во мысти Сӧвет муын „Трипан Вась“ быдмис, вежӧрсяліс, сюсьмис, синъясыс воссьыны кутісны, тувччис выль туй вылӧ, но тувччис нин — мӧд нима мортӧн — Рыжикӧн. Лихачёв ёрт петкӧдлӧ сылысь медводдза воськовъяссӧ.

Тайӧ лои висьталӧма „Виль туйӧт“ йылысь сюжет боксяньыс. Ӧні кыв-мӧд шуа форма боксяньыс, гижан киэтш (мастерство) йывсьыс. Лихачёв ёрт зэв ёна быдмис бӧръя вит вонас. Тайӧ гижӧдыс художествоа боксяньыс кайӧма нин зэв вылӧ: сюжетсӧ тэчӧмыслӧн мичлуныс Нёбдінса Витторлӧн кодь жӧ нин да Жугыльлӧн кодь жӧ, сёрниыс, висьталӧмыс, Тима Веньлӧн кодь жӧ — мича тугъяса, уна пӧлӧс тугъяса, чикыля шӧвк тугъяса, кор колӧ и лэчыд, ёсь. Босьтам кӧть татшӧм отрывокъяс:

„Паськалӧ асыв. Медводзза югӧрсӧ чапкис^Шыбитіс/^ ньӧввезӧн туман пыр шонді. Дзузгисис, койыштіс биа ӧгырӧн югӧр, кисьтіс сереброӧн куржавитӧм пуэз“. (лб. 17).

„А шонді сё вылынжыка лэбӧ и лэбӧ, виа латкаӧн ӧшалӧ енэжас .“ (52 лб.).

„Асылыс паськаліс. Кольтаӧн кисьтіс югӧрсӧ му пасьта шонді“. (52 лб.).

„Юрыс кыдз не аслас, летъявны токӧ^Толькӧ/^ пондіс, кыдз майӧг йылын гырнич“ (59 лб.).

„Чулаліс^Коли/^ гожумся лун. Лӧнис гӧгӧр оланыс, — ланьтӧ. Токӧ рытланьсянь ылісянь-ылісянь кылӧ мургӧм, кыдз гырись пушкаэзӧн ымӧтӧны^Гымӧдӧны/^ лыйлӧны, да порой орӧтӧ миг кежӧ енэжсӧ вирдыштӧм^Чардыштӧм/^. Вирдыштас, кыдз пуртӧн вундыштас, югнитас син одзын да бӧра ӧшас^Вошас/^. Рытланьсянь мургӧмӧн лӧгӧн кайӧ ыджыт сьӧд кымӧр, лэбтісьӧ, паськалӧ енэжӧн, вайӧ зэр, — зэрӧн мӧдӧ юктавны мусӧ. Важын ни бы зэрокыс колӧ, ёна ни косьмӧмась осяэс^Ид кӧдзаяс/^, тюй сулалӧны роззэс, вокорень косьмӧмась.

Рытъяв шоныт тӧлок малыштіс нежыник турунсӧ, пуэз, — кыша-кыша шушкыштісӧ ас коласаныс коррез да бара быдӧс ланьтіс.

А кымӧрыс сё^Пыр ӧтарӧ (все)/^ кайӧ, лэбтісьӧ, паськалӧ, сьӧдӧтӧ... (68 лб.)“ с.в., с. в., уналаті позьӧ цитируйтны мичлунсӧ петкӧдӧм могысь да... рекомендуйта аслыныд лыддьыны ставнас.

Медбӧрын сэсся шуа: Лихачёвлӧн „Виль туйӧт“-ыс медбурторйыс ӧнӧдз гижӧм гижӧдъяс пытшсьыс, тайӧ гижӧдыс коми гижӧд чукӧрӧ пырас петтӧм вылӧ нин. Сэсся тайӧ став коми литератураас на медводдза ыджыдджык мича висьт. Виччысям водзӧ кежлӧ уна-уна татшӧм мича гижӧдсӧ дона Лихачёв ёртсянь. Виччысям „Ордым“ пыр и торъя нигаясӧн! А Обоноӧс корам разӧдны тайӧ „Виль туйӧт“ нима мича гижӧдсӧ быд Коми обласьтса библиотекаӧ.