ТУНДРАЫН КӦР ВИДЗЫСЬЯСЛӦН ОЛӦМЫС
Тундраын олӧны сӧмын кӧр видзысьяс. Сэні нянь оз во, турун оз быдмы, весиг вӧрыс абу. Сӧмын ю пӧлӧн быдмыштӧны зэв шочиник местаясӧ посньыдик бадь да кыдз пуяс. Косджыкинъясас, шыльыдінас да кӧчкаяс костас быдмӧ еджыд яла. Сы вылын и кӧръясыд олӧны.
Большеземельскӧй тундраын унджык кӧр видзысьясыс коми йӧз (Изьваса), коймӧд юкӧныс мында кымын — яранъяс. Комияс да яранъяс олӧны тундраын став семьянас. Гожӧмнас олӧны юртаын — чумын. Тӧв кежлас мукӧд коми кӧр видзысьясыс, кодъяс из сайӧ вуджӧны, овмӧдчывлӧны керкаясӧ, либӧ сиктъяс дорӧ чумъясӧ. Яранъяс тӧв и гожӧм пыр олӧны чумын тундраын, найӧ из саяс оз вуджавлыны.
Чум.
Кӧр видзысьяслы чумыд миянлы ногса керка кодя жӧ колӧ. Сэні найӧ и узьлӧны-олӧны, сёян-юан лӧсьӧдӧны. Кор ковмас мунны мӧд местаӧ, чумсӧ косялӧны да аскӧдныс тшӧтш нуӧны. Кык доддьӧ став чум вӧрыс тӧрӧ.
Чумыс ёсь йыла, гӧгрӧс. Вывланьыс пыр векнялӧ, а дзик йылас кольӧма кык весьт пасьта розь тшыныслы петнысӧ. Ӧти бокӧ чумас кольӧма морт тӧрмӧн восьсаин, — сэті и ветлӧны.
Чумсӧ со кутшӧм торъясысь вӧчӧны: дас кымын вӧсньыдик кузь потшъяс сувтӧдӧны. Гожся чумсӧ потшъяс вывтіыс вевттьӧны сюмӧдӧн, тӧвнас — кӧр куясӧн. Сэсся вывтіыс кӧрталӧны гезйӧн, мед тӧлӧн оз нӧбӧд. Чум пытшкас муас тэчӧны пӧвъяс. Чум шӧрас вожкаяс вылӧ пуктӧма кыз бедь. Сэтчӧ ӧшлӧмаӧсь мӧтыръяс, пӧрт да тшайник. Кор ковмас пуны мыйкӧ, пестӧны би. Лӧнь дырйи биыс шоныдсӧ чумас бура сетӧ. Тӧла дырйи велавтӧгыд весиг он вермы чумас пукавны тшынысла.
Кӧр видзысьяслӧн олӧмыс.
Кӧра войтырлӧн олӧмыс, сёйӧм-юӧмыс, паськӧмыс — ставыс кӧр видзӧм помын. Найӧ пыр олӧны асланыс кӧръясыскӧд. Пыр местаысь местаӧ ветлӧны. Ӧти местаын вежон кык кындзи оз овны. Кӧръяслы сёяныс (ялаыс) матігӧгӧрсьыс бырӧ да, сэки кӧръясыс ылӧ разӧдчӧны, сьӧкыд найӧс чукӧрас видзнысӧ. Кодлӧн унджык кӧрыс, найӧ мунӧны ылӧджык, а кодлӧн этшаджык (сё вит гӧгӧр), найӧ мунӧны километр вит-ӧ-квайт сайӧ.
Быд асыв чукӧртлӧны чум дінас став кӧрсӧ, мед оз ылӧ разӧдчыны да тӧдмавны, ставыс-ӧ на эмӧсь. Чукӧртлӧмнас тшӧтш тӧдмалӧны, тырмӧ оз сёяныс кӧръясыслы. Пӧтӧсь кӧ кӧръясыс, чукӧрӧн-чукӧрӧн водаласны, а оз кӧ тырмы нин сёяныс — тшыгӧсь кӧ, разӧдчӧны чукӧрсьыс. Сэки колӧ нин мунны мӧдлаӧ.
Кӧра войтыр, мужикъясыс ӧчередӧн дӧзьӧритӧны кӧръяссӧ лун и вой. Ставыслӧн эмӧсь кык-куим (кузь гӧна) велӧдӧм понйӧн. Ковмас кӧ чукӧртны либӧ матыстны чум дінас кӧръяссӧ, понъясыс ӧти здукӧн ставсӧ чукӧртасны. Чумӧ кольысьяс луннас лӧсьӧдӧны додь, пес ваялӧны. Звер кыйны да чери кыйны ветлӧны.
Нывбабаясыс пыр олӧны чумын: лӧсьӧдӧны сёян-юан. Прӧст кадын вурсьӧны: вурӧны парка, малича, пими, шапка да мукӧдтор аслыныс новлыны дай вузавны. Весиг зэв ичӧтик торпыригъяссьыс кӧр сӧнӧн вурлӧмӧн, ютлӧмӧн дзонь малича вӧчасны, вывті бура, зэв топыда вурласны.
Бура кужӧны найӧ вӧдитчыны кӧръяснас. Чукӧрсьыс кӧ ковмас кутшӧмкӧ кӧрӧс кутны, кӧть мый ӧдйӧ кӧрыс пышйӧ, аркан шыбитасны да, пыр и кутасны. Нывбабаясыс мужикъяс кодя жӧ бура ветлӧны доддьын. Кӧть кутшӧм кӧчкаӧсь местаӧд мунасны, оз усьны додьсьыд. Мужикъясыс тундраӧдыд кар вывті моз жӧ быттьӧ ветлӧны. Оз бара вошны кӧть сё километр сайӧдз мунасны. Мукӧддырйиыс дзирс пемыд войын мунасны, да оз ылавны, кытчӧ колӧ воасны.
Кӧра войтыр вывті бурӧсь бокӧвӧй йӧзыдлы. Кӧть тӧдтӧм морт на ордӧ локтас, вердасны-юкталасны. Зэв сэсся найӧ варовӧсь. Ёна радейтӧны юасьны: кӧні кыдзи олӧны, медсясӧ сӧвет власьтӧн буртор вӧчӧмъяссӧ да быдпӧлӧс текника йылысь.
Нига лыддьыны оз кужны; олӧмаджыкъясыс дзик ставыс велӧдчытӧмӧсь. Том йӧз пиысь ӧні кужыштӧны нин лыддьысьнытӧ, школаястӧ тундраад восьталісны да.
Ветлан туйыс кӧра войтырлӧн.
Кӧр видзысьяс быд воӧ вежлалӧны оланінсӧ. Тулыснас локтӧны тундраӧ, — гожйыны мунӧны саридз бердӧ. Сэні гожӧмнас абуджык жар, кӧръяссӧ озджык сёйны-ӧбӧдитны лӧдзьяс, дай сибирскӧй язванас озджык кулавны ыркыд местаад. Сэні жӧ пиалӧны став кӧръясыс. Август тӧлыссянь кымын мунӧны Усва юлань. Мыйӧн юыс кынмас, тӧвйынысӧ вуджӧны Из гӧра сайӧ. Из гӧра саяс лымйыс ляпкыдджык, сэсся местаыс вӧра. Вӧр костас лымйыс небыд, кӧръясыслы сёянсӧ перйыны кокниджык, — дай аслыныс кӧр видзысьясыслы вӧр костад шоныдджык.
Мукӧд кӧр видзысьыс Из гӧра сайын да Усва ю бокын олӧны керкаясын. Кӧръясыс пиалӧм бӧрас вӧлисти бӧр кутасны матыстчыны Усва бердӧ. Сэтӧні начкысялӧны. Колан тӧваръяс, сёян-юан тӧвбыд кежлӧ босьталӧны кӧр куяс вылӧ да яй вылӧ. Сэки жӧ вешталӧны тулысся уджйӧзсӧ.
Мукӧд кӧр видзысьясыс, медся яранъяс, некор Из гӧра сайӧ оз вуджавлыны, найӧ лэччывлӧны тӧвйыны вӧраджык местаӧ — Колва ю бокӧ да Печӧраӧ. Сэтӧні найӧ быд колан тӧварсӧ босьтӧны. Чом вӧрсӧ сэтчӧ жӧ кольлӧны.
Кытчӧ медся волывлӧны кӧр видзысьяс, ӧні сӧвет власьт дырйи уналаӧ лӧсьӧдалӧны пельшӧръясӧс, школаяс, нянь пӧжаланінъяс да мукӧдторъяс.
Кӧр видзысьяс арынджык овлӧны сьӧмаӧсь, кор кӧр куяс, яй да звер куяс вузалӧны. Войдӧр вӧлі найӧ босьталӧны купечьяслысь кык донӧн тӧварсӧ, а ассьыныс эмбурсӧ тӧвар вылас джын донӧн сетавлісны. Став кӧра войтырыс сэсся купечьяслы уджйӧзаӧсь вӧліны. Мукӧдыслӧн кыксё шайтӧдз уджйӧзыс кайлывліс. Ӧні кӧр видзысьяс босьталӧны тӧварсӧ кооперативъясысь да артельясысь. Найӧ кыдз-мый вермӧны донтӧгӧнджык да бур тӧваръяс сетӧны. Зільӧны инавны кӧр видзысьяслысь тӧварсӧ: яй, байдӧгъяс. Ӧні сэтчӧ консервнӧй завод лӧсьӧдӧны. Сійӧ ёна ыджыд пӧльза ваяс кӧра войтырыдлы.
П. Ляпунов.
