ЭФИРНӦЙ ВЫЙЯС ЙЫЛЫСЬ

Эфирнӧй выйяс перйӧны коз пу лапъясысь (лысъясысь), ньыв пу да пожӧм пу лапъясысь. Лапсӧ позьӧ чукӧртны кӧть кор. Медуна выйсӧ сетӧ тулысын чукӧртӧма лап, медэтша петӧ — тӧвся чукӧртӧмысь. Кӧть тулысся чукӧртӧм лапйыс и медбур, заптыны сійӧс во гӧгӧр кежлӧ оз туй: сійӧ косьмӧ, лыскыс сэсся гылалӧ.

Кузьтаыс лап йывъясыслӧн колӧ 5–6 весьт, позьӧ и посниджыкӧс чукӧртны. Чукӧртны колӧ лыскаджык, коръяджык лап йывъяс дай нэрджык (томджык) пуяслысь.

Эфирнӧй выйтӧ тані зэв на этша вӧчӧны. А сійӧ ӧд зэв унатор вылӧ мунӧ. Уна сійӧс позьӧ вузавны.

Лап йывъяссӧ колӧ чукӧртны вочасӧн завод уджалігчӧжыс. Быд 40 килограмм (кык пуд да джын) косьтӧм лап йывъясысь позьӧ перйыны килограмм джын кымын вый.

Эфирнӧй вый зэв кокньыда сорласьӧ ва рукӧд, зэв жӧ кокньыда сійӧс позьӧ бӧр торйӧдны сэтысь. Сідзи и заводъясас вӧчӧны. Босьтӧны лап йывъяссӧ да лэдзӧны сы пыр ва ру. Руыс босьтӧ лапсьысь став выйсӧ да нуӧ кӧдзӧдан дозйӧ (холодильник). Сэні ва руыс кӧдзалӧ, пӧрӧ ваӧ, а вый руыс — выйӧ. Перйыны эфирнӧй выйсӧ колӧ торъя аппарат. Эфирнӧй вый вӧчан аппаратсӧ вермас лӧсьӧдны быд крестьянин. Вӧчсьӧ сійӧ сідзи: перегоннӧй кубсӧ (кытчӧ пуктыссьӧны лапъясыс да ваыс) вӧчӧны кык дозйысь. Улысас пуктыссьӧ кӧрт пӧрт либӧ чугун пӧрт, мед сэтчӧ тӧрӧ 20–30 ведра ва. Сэтчӧ и пуктыссьӧ ваыс. Сы вылӧ пуктыссьӧ пыдӧстӧм пу пельса (качча). Пу пельсаыслӧн пасьтаыс уліас кӧрт пӧрт пасьтаыс жӧ, а вылітіыс вершӧк нёль-витӧн паськыдджык. Чугун пӧртъяс пельсаыс крепитчӧ джуӧн. Сійӧ вӧчсьӧ пельса уліас пытшкӧсладорас. Крепитан местасӧ сэсся асыкалӧны. Тшан пиас (пу пельсаас) сюйсьӧ пу решетка. Решеткаыслӧн бокъясыс инмӧны тшан стенас.

Мукӧддырйиыс тайӧ пу решетка пиас сюйсьӧ нӧшта мӧд, кӧрт, решетка. Да сы пышкӧ пуктӧны лапъяссӧ. Медбӧртинас мед кокньыдджык вӧлі кыскыны пӧжсьӧма лапсӧ, кӧрт решетка выліас вӧчсьӧны вугъяс. Кӧрт тшан пытшкас куим-нёльӧд юкӧныс пуктыссьӧ ва, а пельсаас кӧрт решетка вылас топыда лӧдсьӧны лап йывъясыс. Вывтіыс сэсся вевттьӧны пу вевтӧн. Вевт дінас пельса бокас вӧчӧма розь. Сысянь нуӧдӧма трубка кӧдзӧдан дозъяс. Ломтынысӧ заводитӧны лап йывъяссӧ лӧдігӧн, мед ваыс ӧдйӧджык шоналас. Кор нин тшансӧ топыда вевталӧма да вевт доръяссӧ мавтӧма сёйӧн, ломтыны заводитӧны ёнджыка. Руыс кӧрт пӧртсьыс кайӧ пу пельсаас (кытчӧ лӧдӧма лапъяссӧ), босьтӧ лапъяссьыс выйсӧ. Ва руыс вый руыскӧд трубка пырыс мунӧ русӧ кӧдзӧдан дозъяс.

Кӧдзӧдан дозйыс вӧчсьӧ со кыдзи: босьтсьӧ кӧдзыд ва тыра доз. Ва пырыс нуӧдӧма спиральӧн (гартчӧмӧн) ру нуӧдан трубкасӧ. Сэні кӧдзыд пондаыс вый сора ва руыс пӧрӧ вый сора ваӧ да петӧ лӧсьӧдӧм дозйӧ (ведраӧ ли, мый ли). Сэні выйыс васьыс торъялӧ: выйыс кокньыдджык да кайӧ выліас, а ваыс лэччӧ уліас (пыдӧсас). Сійӧ дозъяс вӧчӧма кык розь: ӧтисӧ пыдӧс дінас — сы пыр вочасӧн петӧ ваыс, мӧд розьсӧ вӧчӧма выліас — сы пыр петӧ выйыс.

Вӧтлӧны выйсӧ кытчӧдз лапъяссьыс выйыс оз быр. Выйыс бырас да, дозъяс кутас куш ваыс сӧмын петны.

Ӧтиысь лӧдсалӧмӧн вӧтлӧны выйсӧ дас кыксянь кызь нёль часӧдз кымын (кымын ыджыд аппаратыс, сымын уна сэтчӧ тӧрӧ лапйыс, сідзкӧ сымын дыр лоӧ вӧтлыны). Шӧркоддьӧм аппарат овлӧ метрӧн-джынйӧн джуджыда (кыкнан часьтнас) да сы пасьта кымын жӧ вылітіыс.

Татшӧм аппаратыс сувтас шайт ветымын кымын (войнаӧдзса дон серти). Сӧмын татшӧм аппаратыслӧн эмӧсь омӧльторъяс. Васӧ позьӧ кисьтны сӧмын ӧтчыд заводитігас, вочасӧнсӧ выйсӧ вӧтлігӧн содтавнысӧ оз позь. Ваыс сэсся вочасӧн бырӧ — пӧртыс ватӧгыс доналӧ да потласьӧ. Ыджыд жарсьыс лап йывъяссьыс петӧны мукӧдпӧлӧсторъяс да выйыс лёк лоӧ.

Сэсся лысторъясыс решетка пырыс гылалӧны пӧрт пыдӧсас, сэні сотчӧны. Тайӧ бара жӧ лёкмӧдӧ выйсӧ. Бур выйыс дзик еджыд, ва кодь. Сьӧд кӧ выйыс петіс, ковмас выль пӧв вӧтлыны. Татшӧм аппаратыд эськӧ и прӧст да донтӧм, сӧмын выйтӧ унджыкысьыс мӧд пӧв лоӧ вӧтлыны. Сэтчӧ уна мунӧ кад да удж.

Бурджык лоӧ, лӧсьӧдан кӧ прамӧй завод. Кӧть сійӧ сувтас и донаджык, сы пыдди выйсӧ позьӧ вӧтлыны ӧдйӧджык да ӧти пӧв.

Парӧвӧй котёлсӧ да парильнӧй тшансӧ колӧ вӧчны торйӧн. Колӧ лӧсьӧдны сэтшӧм парӧвӧй котёл, мед эськӧ васӧ вочасӧн пыр позяс содтавны.

400 грамм вый перйыны ковмас лэдзны лап пырыс 25 ведра ва. Перегоннӧй кубас кӧ тӧрӧ тонна джын лапйыс, сы пыр лоас лэдзны 300 ведра ва. Та ыджда котёл пуктыны, дерт, он вермы. Парӧвӧй котёл, торйӧн парильнӧй тшансьыс сійӧн и бур — васӧ сэтчӧ вочасӧн позьӧ содтавны да. Вяткаса губерняын татшӧм заводъясын и вӧчӧны эфирнӧй выйтӧ.

Ачыс заводыс вӧчсьӧ вӧсни керъясысь. Кузьтаыс сылӧн 3 да джын метр (5 аршын кымын), пасьтаыс кык да джын метр саяс (4 аршын). Керка пытшкас пуктыссьӧ парильнӧй тшаныс да парӧвӧй котёлыс. Кӧдзӧдан дозсӧ да вый сора ва вийӧдан дозсӧ лӧсьӧдӧны ортсыас.

Парӧвӧй котёлсӧ колӧ вӧчны 141 сантиметр (2 аршын) кузьта да 71 сантиметр (ӧти аршын) пасьта кӧрт листъясысь. (Татшӧм листъясыд вель кызӧсь, ӧтиыс 16 килограмм сьӧкта кымын). Парӧвӧй котёлыс вӧчсьӧ цилиндр ногӧн (32 вершӧк кузьта да 14 вершӧк пасьта). Котёлыс крепитчӧ пачӧ. Биыс первойсӧ мунӧ котел пыдӧстіыс, сэсся кайӧ котел гӧгӧрыс.

Тайӧ серпас вылас петкӧдлӧма кыдзи вӧчсьӧ тайӧ аппаратыс, кутшӧмторъяс нӧшта эмӧсь сэні. Пачсьыс (видзӧд серпас вылас) биыс веськалӧ тшын мунанінас (д), гӧгӧртӧ котёл гӧгӧрыс да петӧ труба пыр (х). Котёл выліас вӧчсьӧ кык труба: сигнальнӧй (у) да предохранительнӧй (п). Сэні жӧ вӧчӧма розь — люкӧн шуӧны (в). Сы пыр котёлас содтыссьӧ ваыс. Предохранительнӧй трубаыслӧн пасьтаыс З½ дюйм, кузьтаыс куим метр саяс (5 аршин), сійӧ мунӧ керка вевт вывтіыс. Сійӧ видзӧ котёлсӧ потӧмысь: мукӧддырйиыс ру нуӧдан трубаыс тырӧ, руыслы петнысӧ лоӧ некыт; сы понда сэсся сійӧ и потлывлӧ. Петӧ тайӧ трубаыс кык вершӧк вылынджык котёл пыдӧссьыс.

Сигнальнӧй трубаыс 18 сантиметр кымын пырӧ котёлас. Сійӧ висьталӧ, кор колӧ содтыны васӧ. Кор ваыс котёлсьыс бырӧ, трубаыс лоӧ ватӧминын да сы пыр кутас петны ру. Котёлсьыс ру нуӧдан труба пыр (а) ваыс веськалӧ парильнӧй тшанӧ.

Парильнӧй тшан (ч) вӧчсьӧ квайт кымын сантиметр кызта пожӧм пу пӧвъясысь, вывланьтіыс паськалӧ. Джудждаыс метр да 74 сантиметр (2¼ аршын), пасьтаыс вылітіыс 142 сантиметр (2 аршын), улітіыс 125 сантиметр (1¾ аршын).

Вылісяньыс сійӧ вевттьыссьӧ пу вевтӧн, пыдӧс пыддиыс вӧчӧма перекладинаяс. Сы вылӧ и лап тыра решеткасӧ пуктӧны. Решеткаыслӧн (р) эм вуг.

Ру нуӧдан трубаыс пырӧ парильнӧй тшан пыдӧс шӧрас, решетка пиас.

Парильнӧй тшансьыс вый сора руыс петӧ вылыса розь пырыс да мунӧ ыргӧн труба пыр (б) кӧдзӧдан дозйӧ.

Кӧдзӧдан дозтӧ вӧчны зэв кокни. Кутшӧмкӧ дозйӧ (пельсаӧ, бӧчкаӧ) пуктыссьӧ кӧдзыд ва. Вый сора ру нуӧдан трубаыс гартчӧмӧн (спиральӧн) мунӧ ва пырыс. Сэні кӧдзыд пондаыс вый руыс пӧрӧ выйӧ, а ва руыс — ваӧ. Сэсся выйыс и руыс тайӧ труба пырыс веськалӧны дозйӧ. Сэні выйыс и ваыс торъялӧны. Выйыс кокньыдджык да, кайӧ вылӧ, а ваыс чукӧрмӧ доз пыдӧсас. Ваыс петӧ уліса розьтіыс, а выйыс петӧ выліса розь пырыс сулеяӧ, сэні сулӧдӧм бӧрын дзикӧдз мынӧ ваысь.

Кӧдзӧдан дозъяс ваыс пӧсь русяньыс вочасӧн шоналӧ. Шоныдджык ваыс кайӧ выліас, лэдзчӧ ортсӧ, а сы пыдди содтыссьӧ кӧдзыд ва. Мукӧддырйиыс тайӧ шоныд васӧ труба пыр (э) нуӧдӧны парӧвӧй котёлӧ. Цилиндр нога парӧвӧй котёл пыдди позьӧ пуктыны прӧстӧй пӧрт.

Заводитӧны уджавны парильнӧй тшансянь. Кӧрт решетка пиас топыда пуктысьӧ лап йыв, топӧдӧны сійӧс талялӧмӧн. Сэки жӧ кисьтӧны котёл пиӧ ва да заводитӧны ломтыны пачсӧ.

Кор тшаныс тырас, топыда вевталӧны, доръяссӧ сёялӧны. Сэки заводитӧны нин прамӧя ломтыны.

Кор вый сора ва виялан дозъяс кутас петны сӧмын куш ва, пачсӧ дугдӧны ломтӧмысь. Недыр мысти сэсся восьтӧны парильнӧй тшансӧ. Пӧжсьӧм лапсӧ шыблалӧны вилаӧн.

Вӧтлыны став выйсӧ лапйысь ковмас час 10–12, мукӧддырйиыс и дырджык лоӧ.

Быд сё килограмм лыс лапйысь петӧ килограммӧн-джынйӧн эфирнӧй вый, а сё килограмм пожӧм пу лапйысь петӧ сӧмын 300 грамм вый.

Медуна вый сетӧ лыс пу лап.

Татшӧм заводлӧн омӧльторъясыс эмӧсь жӧ. Руыс парӧвӧй котёлсянь веськалӧ парильнӧй тшанас кусыньтӧм труба пыр. Руыслы муннысӧ топыда лӧдӧм лап пыр колӧ ыджыд вын. Чукыля трубка пырыс мунігӧн выныс уна вошӧ. Мед тайӧ оз ло, колӧ парӧвӧй котёлсӧ вӧчны улӧджык парильнӧй тшансьыс, сэки трубаыс лоӧ веськыд.

Выйтӧ вӧчны колӧ мича сӧдз ва. Гудыр кӧ ваыс, выйыс омӧль лоӧ. Медбур — юкмӧс ва, ключ да вадор ва, нюр ва да гудыр ключ ва оз туйны. Прамӧй аппаратъясӧн уджалігӧн выйыс петӧ бур, а лёк аппаратъясӧн (шуам, парӧвӧй котёлыс да парильнӧй тшаныс кӧ ӧтлаынӧсь, сэсся котёл пиӧ кӧ пуктӧма гудыр ва), выйыд петӧ лёк. Сійӧс ковмас мӧд пӧв вӧтлыны.

Выйсӧ колӧ видзны вевта дозйын.

Выйсӧ мӧд пӧв вӧтлан аппаратыс ичӧтик да прӧст. Тайӧ серпас вылас петкӧдлӧма кыдзи сійӧ вӧчсьӧ. Прибор вылӧ босьтсьӧ ыргӧн доз. Сэтчӧ пуктыссьӧ лёк выйыс. Тайӧ дозъяс пырӧны кык трубка, ӧтиыс вайӧ ичӧтик парӧвӧй котёлсянь ру, сійӧ аскӧдыс нуӧ выйсӧ, да мӧд трубка пыр веськалӧ кӧдзӧдан дозйӧ, сы бӧрын вийӧдан дозйӧ.