КУТШӦМ ПӦЛЬЗА СЕТӦ КРЕСТЬЯНИНЛЫ МӦС СЁРКНИ ВӦДИТӦМ

Му вылын мӧс сёркни (турнепс) вӧдитӧм помысь зэв ёна позьӧ кыпӧдны крестьяналы овмӧснысӧ.

Мӧс сёркниыд ӧд зэв бур кӧрым скӧтлы, нӧшта нин лысьтан мӧсъяслы. Ми мӧсъястӧ вердам сӧмын идзасӧн да турунӧн. Сы вӧсна сэсся мӧсъясным этша йӧвсӧ сетӧны. Кутам кӧ турун идзас дінад содтыны тшӧтш мӧс сёркнитӧ да нӧшта ичӧтика ӧтруб либӧ жмыка, сэки мӧсъясыд кутасны кык либӧ куим мында унджык лысьтыны дай йӧлыс чӧскыдджык лоӧ. Мӧс сёркниӧн позьӧ и мукӧд скӧтӧс вердны: порсьясӧс, ыжъясӧс, вӧвъясӧс — быдпӧлӧс скӧт зэв ёна сійӧс сёйӧны.

Мӧс сёркниыд сетӧ зэв ыджыд урожай. Быд гектар му вылысь воӧ 50–70 тоннаӧдз (3000–4500 пудйӧдз) зэв бур, чӧскыд кӧрым. А сюлӧн кӧ либӧ идлӧн воас 1½ тонна урожайыс, шуам зэв нин бур урожайӧн. 10 килограмм мӧс сёркнилӧн пӧтӧсыс ӧти килограмм сюын мында жӧ. Сідзкӧ, мӧс сёркни ӧти гектар му вылысь сетас пӧтӧссӧ 5–7 тонна нянь мында жӧ. Та ыджда урожайсӧ мӧс сёркниысь кындзи нӧшта вермӧ сетны сӧмын картупель. Сэсся мӧс сёркнилысь корсӧ ёна тшӧтш сёйӧны.

Со ӧд мый ыджда докод вайӧ мӧс сёркниыд.

Мӧс сёркнитӧ выгӧднӧ кӧдзны нӧшта и сы вӧсна — прӧст кадӧджык сійӧс пуктыны-дӧзьӧритнысӧ колӧ да. Сійӧс кӧдзӧны вося (ид) кӧдзӧм бӧрын, да картупель пуктӧм мысти.

Мӧс сёркни бӧрын муыс сэсся озджык ло ёгӧсь. Весалігас-дӧзьӧритігас ёг туруныс нетшкыссьӧ, оз удит кӧйдыссӧ сетны, сэсся мӧд вонас сы понда ёг туруныс озджык кут быдмыны му вылас.

Кутшӧм местаӧ колӧ мӧс сёркнитӧ кӧдзны. Кыдзи сійӧс дӧзьӧритны.

Мӧс сёркнилы медбур небыдик, лыа сора сёйӧд му. Сӧмын мед абу корӧгӧсь да абу эжа пласта. Дерт, позьӧ кӧдзны лыаджык му вылӧ, весиг сёйӧд му вылӧ кӧдзлывлӧны, сӧмын татшӧминас омӧльджыка быдмӧ-а.

Оз ков кӧдзны ёна чоя инӧ, а колӧ бӧрйыны неуна либӧ ньӧти пӧкаттӧм му. Колӧ кӧдзны сю бӧрын. Сӧмын сю подсӧ арсяньыс да пыдӧдзджык колӧ гӧрны. Тӧв кежлас сэсся пинёвттӧг и кольны.

Ыджыдӧс кӧ урожайсӧ вайӧ, уна кӧ пӧльза сетӧны, бур жӧ, вына жӧ и сылы муыд колӧ. Мӧс сёркни улӧ мутӧ оз ков куйӧдавны выль — идзаса куйӧдӧн куйӧдавны. Колӧ ёна сісьмӧм да вӧв куйӧдӧн куйӧдавны. Куйӧдсӧ бурджык петкӧдны тулысын, мӧдысь гӧртӧдзыс.

Мӧс сёркни улӧ мусӧ колӧ гӧрны арнас, мед тулыс кежлас ёнджыка небзяс. Тулыснас, мыйӧн шуралыштас муыс, колӧ пинёвтны. Он кӧ кадын пинёвт, ёна и муыс косьмас, урожайыс сэсся этшаджык сы вӧсна воас. Куйӧдсӧ кӧ тӧвнас вӧлі петкӧдӧма, тулыснас куйӧд чукӧръяс костсӧ кӧть-а колӧ пинёвтны.

Мӧдысьыс колӧ гӧрны мусӧ мӧс сёркнисӧ гӧртӧдзыс да джуджыдджыка. Гӧрӧм бӧрас бара колӧ пинёвтны. Бур эськӧ лоӧ пинёвттӧдзыс кӧ либӧ пинёвтӧм бӧрас пӧим му вылас петкӧдыштан. Гектар ыджда местаӧ позьӧ разӧдны тонна кымын пӧим.

Кор муыс ёна нин шоналас (картупель пуктысьӧм бӧрын), вӧлисти колӧ мӧс сёркнитӧ кӧдзны. Мусӧ гӧрӧм бӧрын да мичаа пинёвтӧм бӧрын, окучникӧн колӧ мусӧ бурысявлыны, векньыдик-ёсиник град моз вӧчавны. Ӧти бурысьсянь мӧд бурысьӧдз костсӧ колӧ вӧчны весьт куим кымын либӧ нӧшта на ыджыдджыкӧс. Бурысьяссӧ колӧ лӧсьӧдыштавны, корӧгсӧ варӧдны-жугӧдны зырйӧн либӧ куранӧн. Бурысьяс шӧрас му кузялаыс беддьӧн вӧчавны визьяс вершӧк джын пыдна кымын. Сійӧ визяс и кӧдзны.

Кӧйдыссӧ колӧ пуктыны тасьтіӧ либӧ кутшӧмкӧ мӧд дозйӧ. Чепӧльӧн дозсьыс кӧйдыссӧ босьтавны да визь кузялаыс чепӧльнад пыр лэдзны, мед быд весь кузя местаӧ усяс тусь кык кымын (эмӧсь эськӧ мӧс сёркнисӧ кӧдзан посньыдик машинаяс, сӧмын сиктъясад тані абуӧсь на). Тадзи кӧдзӧм бӧрын визьсӧ колӧ киӧн рӧвняйтны, мед кӧйдысыс сорласяс муыскӧд.

Кӧдзӧм бӧрын сійӧс оз и ковмыв киськавлыны.

Кӧйдысыд оз ков уна: нёль килограмм киӧн кӧдзны тырмас гектар вылӧ. Кӧйдыс позьӧ судзӧдны Сыктывдінкарысь, Сельпромкредитсоюз складысь, удждысян, сельскокӧзяйственнӧй либӧ потребительскӧй кооперативъяс пыр.

Мыйӧн лоас рӧсада гырся кымын, сэки колӧ ёгсӧ весавны, нетшкыны киӧн да чукӧртны ӧти чукӧрӧ, а мӧс сёркнисӧ шочмӧдны (гежмӧдны). Кӧні ӧтилаын кык да куим, кольны колӧ сӧмын ӧтиӧс, а петасысь петасӧ костъяссӧ гырсьӧдны — весь кык кымын костсӧ колӧ кольны. Шочмӧдӧмысь оз ков повны. Он кӧ шочмӧд, мӧс сёркниыд зэв посньыда быдмас, урожайыс лоӧ ичӧт. Мыйӧн корйыс лоӧ ки пасьта кымын, сэки колӧ мӧс сёркни гӧгӧрыд мусӧ небзьӧдыштны коканӧн (мотыгаӧн), ёгсӧ весавны. Позьӧ, дерт, бӧрӧздатіыс окучникӧн гӧрыштавны; страдаӧ петтӧдз колӧ мӧдысь небзьӧдны, ёгсӧ весавны. Сы бӧрти сэсся некутшӧм дӧзьӧритӧм оз ков.

Ёнджыкасӧ мӧс сёркниыд быдмӧ аръявылыс — юль, август тӧлысьясын. Босьтны му вылысь колӧ кынмалан дорыс вӧлисти (кор кутасны капуста керавны). Керигас оз ков вуж йывсӧ чегъявны, ни оз ков пуртӧн вӧлавны. Сідзнад озджык сісьмы.

Жугласьӧмсӧ керигас жӧ и колӧ торйӧдны дзоньвидза, бур дінсьыс торйӧдны да водзджык и арнас вердны. А бурджыксӧ позьӧ тӧв кежлӧ кольны. Керигас корсӧ колӧ вуж дінтіысь вундавны, скӧтлы сійӧс вердны.

Кыдзи колӧ мӧс сёркниӧн скӧтӧс вердны и кыдзи кранитны.

Сетны колӧ мӧс сёркнисӧ кыннас (путӧг). Сӧмын колӧ торйӧдлыны (вундавны). Позьӧ шырны пуртӧн. Торйӧдлыны колӧ чунь кыза чӧлӧсӧн. Вердны позьӧ мӧс сёркнисӧ кушнас, либӧ сорлавны заваркаӧн, либӧ кос шырӧм идзаскӧд. Сэтчӧ жӧ позьӧ содтыны и ӧтруб либӧ жмыка. Мӧсъяслы бурджык сетны рытын да асылын, лысьтӧм бӧрын. Скӧт тайӧс зэв чӧскыдапырысь сёйӧны. Мӧсъяс тайӧн вердігӧн йӧвсӧ содтӧны. Медвыгӧднӧ тайӧн вердны лысьтан мӧсъясӧс. Позьӧ вердны и мукӧд скӧтлы. Мӧс сёркни быдмӧ зэв гырыся, нёль килограмм сьӧкта либӧ нӧшта на гырысьджыкӧсь овлӧны. Сэсся ӧд сійӧ зэв сісьмысь тӧв кежлӧ. Колӧ кольны сӧмын коді абу жугласьӧм да абу на сісьмыны заводитӧма. Арнас позьӧ мӧсъястӧ ёнджыка вердны, быд лун позьӧ 8–12 килограммтӧ ӧти мӧс вылӧ сетны. Сӧмын первойяссӧ ичӧтика — килограмм нёль колӧ сӧмын сетны. Сэсся пыр ӧтарӧ содтавны.

Тӧлын видзны позьӧ картупельӧс моз жӧ да торъя, косӧд гуын, сӧмын мед оз сісьмы.

Тӧв кежлӧ позьӧ кольны и кынтӧмӧн. Колӧ сӧмын друг кынтыны, кор нин ёна кӧдздӧдас. А кынмылас кӧ, да бӧр сылас, ёна вермас сісьмыны. Кынтӧм мӧс сёркнисӧ вердігкежлӧ колӧ сывдыны. Вердны колӧ бура сывдӧмӧн, мед скӧт оз висьмы.

П. Порначев.