БУР АБУ ИЗА МУ ВЫНСЬӦДАН
Кымын бура дӧзьӧритан мутӧ, бура да кадын гӧран-пинёвтан, сымын ыджыдӧс сійӧ сетӧ пӧльзасӧ. Ёна жӧ урожайыд содӧ, бура кӧ мутӧ куйӧдалан, ёна сійӧс вынсьӧдан.
Ми муяснымӧс вынсьӧдам сьӧмын скӧт куйӧдӧн. Сідзкӧ, миянлы муяснад лоӧ паськӧдчыны куйӧд серти. Оз ӧд прӧста шуны: «Уна кӧ пӧ скӧт, уна и куйӧд, уна кӧ куйӧд уна и му, уна жӧ и нянь». Уна нянь вӧдитны, уна му лӧсьӧдны позьӧ сӧмын кор лоӧ уна куйӧд — уна му вынсьӧданторъяс.
Дерт, уна переменаӧн муяс уджалігӧн, му вылӧ бобӧнянь, вика кӧдзигӧн, бур пуктасъяс вӧдитігӧн кутас чинны куйӧдалан местаыд. Мӧд-кӧ, и скӧттӧ сэки позьӧ унджык лӧсьӧдны, уна кӧрымыд лоӧ да. Сӧмын дзик пыр тадзи муяс уджалӧмтӧ он вермы паськӧдны. Муяссӧ бура лӧсьӧдлытӧг — землеустройство нуӧдтӧг, уна переменаӧн му уджалӧм ёна паськавны оз вермы. А муястӧ лӧсьӧдлыны ковмас на вель уна кад пуктыны.
Сідзкӧ, ёна ковмас мӧвпыштлыны крестьяна овмӧсын му вынсьӧданторъяс унджык лӧсьӧдӧм понда.
Быдлаын, кӧні ёна нин вылын сулалӧ видз-му овмӧс, кӧні бура уджалӧны муяснысӧ да бур урожай босьтӧны, скӧт куйӧдысь кындзи вынсьӧдалӧны муяснысӧ иза (минеральнӧй) му вынсьӧданторъясӧн.
Коми крестьяна сэтшӧм му вынсьӧданторъяс йывсьыс омӧля на тӧдӧны. Найӧ оз на тӧдны, кыдзи пӧ и иза му вынсьӧданторъяснас колӧ вӧдитчынысӧ, кыдзи сійӧс колӧ муас сюйнысӧ, кутшӧм пӧльза сэтшӧм му вынсьӧданторъясыс сетӧны. Сы понда оз на и зільны лӧсьӧдны ас овмӧсаныс сэтшӧм му вынсьӧданторъяссӧ.
Мый петкӧдлісны видлӧгъяс.
Мед эськӧ петкӧдлыны крестьянаыслы иза му вынсьӧданторъяссьыс бурлунсӧ, мед крестьянаыс ас синнаныс аддзылісны, кутшӧм пӧльза найӧ сетӧны, Осоавиахимлӧн обласьтувса общество да обласьтувса видз-му управленньӧ крестьяна муяс вылын вӧчлісны видлӧгъяссӧ. Медводзсӧ вӧчисны видлӧгъяссӧ миянын 1925–26-ӧд воӧ арсяньыс.
Тайӧ гожӧмӧ Коми обласьтын видлӧгъяс пуктыны иза му вынсьӧданторъясӧн РСФСР-са авиахимлӧн общество сетіс: суперфосфат — 1691 килограмм, фосфоритнӧй пызь — 294 килограмм да 300 шайт сьӧм. Сӧмын сёр нин татчӧ мӧдӧдісны да, видлӧгъяссӧ ид кӧдзаяс улас эз нин удитны вӧчнысӧ. Пуктісны видлӧгъяссӧ сюлы. Тайӧ уджсӧ нуӧдісны видз-му управленньӧ пыр налӧн специалистъясыс. Видлӧгъяссӧ лӧсьӧдӧмаӧсь квайтлаын: Сыктыв уездын кыклаӧ да Емдін уездын нёльлаӧ.
1926–27-ӧд воӧ тулыснас фосфоритӧн видлӧгъяс вӧчлісны куим уездын 28 участок вылӧ, медся уна крестьяна муяс вылӧ.
Со кутшӧм уездъясӧ кымын видлӧга участокъяс лӧсьӧдлӧмаӧсь: Сыктыв уездӧ — 6 участок, Кулӧмдін уездӧ — 12 участок, Емдін уездӧ — 16 участок.^? 28 < 6 + 12 + 16/^
Абу сэсся став участокъяссӧ ӧткодя вынсьӧдавлӧмаӧсь. Вынсьӧданторъяссӧ пуктылӧмаӧсь мусин сертиыс да кӧдза пуктасъяс серти. Медунасӧ гектар вылӧ (десятинаысь неуна ичӧтджык — 2200 квадрата сажень) суперфосфат кӧдзлӧмаӧсь 175 килограммсянь (11 пудсянь) тонна джынйӧдз кымын (30 пудйӧдз), а фосфоритнӧй пызьсӧ — тонна джынсянь 768 килограммӧдз (48 пудйӧдз). Вӧчавлісны видлӧгъяссӧ медсясӧ лыааджык (супесчанӧй), сёйӧдджык (суглинистӧй) да трунда сора (васӧдджык) муяс вылын.
Тані ми петкӧдлам кымынкӧ видлӧгъяс, мый сетісны суперфосфат да фосфорит пызь.
| Кутшӧм уездын вӧчӧма видлӧгъяссӧ, кутшӧм му вылын да кутшӧм кӧдза улӧ. | Мыйӧн вынсьӧдӧма. | Уна-ӧ пуктӧма вынсьӧданторсӧ гектар вылӧ. (центнерӧн). | Кымын центнер (100 клгр.) воӧма урожайыс вынсьӧдтӧм му вылас | Кымын центнер (100 клгр.) воӧма урожайыс вынсьӧдӧма му вылас | Уна-ӧ воӧма унджык урожайыс | Кымын прӧчент содӧма урожайыс вынсьӧдӧма му вылас. |
| Сыктыв уездын. Лыаджык му вылын сю улӧ. | Суперфосфатӧн. | 3,6 | 14,28 | 20,72 | 6,44 | 45% |
| Емдін уездын. Сёйӧдджык му вылын, вика улын турун вылӧ | » | 2,7 | 51,1 | 72 | 20,9 | 41% |
| Сыктыв уездын. Сёйӧдджык му вылын, картупель улӧ | » | 3,6 | 125,5 | 144,2 | 18,7 | 14,2% |
| Кулӧмдін у. Лыааджык му вылын, картупель улӧ | » | 4,23 | 171,5 | 345 | 173,5 | 102% |
Тайӧ таблица сертиыс тыдалӧ — суперфосфат содтіс урожайсӧ: сюлысь 45 прӧчент мында (матӧ джын мындаыс), викалысь — 41 прӧчент, картупельлысь — 14-сянь 102 прӧчентӧдз.
Со и фосфоритлӧн вӧчӧма видлӧгъяс:
| Кутшӧм уездын вӧчалӧма видлӧгъяссӧ кутшӧм му вылӧ да кутшӧм кӧдза улӧ. | Уна-ӧ пуктӧма фосфоритсӧ гектар вылӧ (центнерӧн). | Урожай гектар му вылысь (центнерӧн): вынсьӧдтӧм му вылысь. | Урожай гектар му вылысь (центнерӧн): фосфоритӧн вынсьӧдӧм му вылысь. | Уна-ӧ содіс урожайыс гектар вылӧ. | Кымын прӧчент воис унджык урожайыс. |
| Емдін уездын. Трундаа му вылӧ, ид улӧ | 5,4 | 17,5 | 21,1 | 3,6 | 20,8 % |
| Сыктыв уездын. Трундаа му вылын, ид улӧ | 7,2 | 17,1 | 20,7 | 3,6 | 21 % |
| Емдін уездын. Лыааджык му вылын, сю улӧ | 7,2 | 10,0 | 11,2 | 1,2 | 12 % |
| Сыктыв уездын. Лыаджык му вылын, сю улӧ | 5,4 | 5,4 | 8,85 | 3,45 | 64 % |
Фосфорит пызьӧн вынсьӧдӧма муяс содтісны урожайсӧ: идлысь — 21%, сюлысь 12-сянь 64 прӧчентӧдз.
1926–27-ӧд воӧ центнер суперфосфат вӧлі сулалӧ 6 шайт да 80 ур (ӧти шайт да 12 ур пуд), а фосфорит пызь — 3 шайт центнер (50 ур пуд). Сідзкӧ, татшӧм вынсьӧданторъяснас мутӧ вынсьӧдны волӧм бур — урожайсӧ ёна содтӧ. Вынсьӧдантор вылӧ рӧскодсӧ содтӧд урожайыс зэв бура вештӧ. Тайӧс водзмӧстчысь крестьяна бура нин гӧгӧр воӧмаӧсь. Унаӧн сэсся корӧны татшӧм му вынсьӧданторъяссӧ ньӧбны. Куш Проньдор вӧлӧсьтса крестьяна тшӧктӧны Сельпромкредитсоюзӧс вайны тайӧ воӧ 16 тонна саяс (1000 пуд) иза му вынсьӧданторъяссӧ.
Иза му вынсьӧданторъяс вылӧ доныс чинӧ.
Правительство тшӧктӧм серти иза му вынсьӧданторъяс вылас таво донсӧ чинтӧны. Сельпромкредитсоюзлы воӧ Перымса суперфосфат заводсянь 32 тонна (1950 пуд) суперфосфат. Сыктывдінкарӧ вайӧмӧн доныс лоӧ 4 шайт да 60 урӧдз центнер вылӧ. Тайӧ донӧн ньӧбигӧн татчӧс муястӧ суперфосфатӧн куйӧдалӧмӧн ыджыд пӧльза воас. Быд крестьянинлы колӧ бура мӧвпыштлыны та йылысь, колӧ зільны ньӧбны татшӧм му вынсьӧданторсӧ.
Мед позяс иза му вынсьӧданторъяссӧ донтӧгджык вузавны, обласьтувса исполнительнӧй комитет обласьтувса видз-му управленньӧлы сетӧ донсӧ чинтӧм вылӧ 700 шайт сьӧм. Чинтӧм донӧн иза му вынсьӧданторъяссӧ кутасны вузавны гӧль крестьяналы.
Код му вынсьӧданторйыс бурджык?
1926–27-ӧд вося видлӧгъяс миянлы петкӧдлісны: татчӧс муяс иза му вынсьӧданторъясӧн вынсьӧдны зэв выгӧднӧ, ёна урожайсӧ содтӧны, ыджыд пӧльза сетӧны. Оз ков нӧшта вунӧдны и со мый: фосфоритнӧй пызь содтӧ кӧдза пуктасъяслысь урожайсӧ оз сӧмын ӧти во, а дорвыв кымынкӧ во чӧж — куим воысь дыр. Сідзкӧ, сы вылӧ рӧскӧдсӧ колӧ сюйны кымынкӧ вочӧжся урожаяс.
Суперфосфатысь вынсӧ (фосфорнӧй кислотасӧ) кӧдза пуктасъясыс сёянторсӧ зэв кокниа босьтӧны. Сы понда суперфосфат первой вонас жӧ ёна урожайсӧ содтӧ. Мӧд кӧдзаыслысь урожайсӧ омӧля нин содтӧ. Коймӧд кӧдзаыслы ньӧти нин оз коль суперфосфатыс ассьыс вынсӧ.
Унаӧн ӧні мӧвпыштасны — тайӧ кык сикас му вынсьӧданторъяс пытшсьыс коднас лоӧ бурджык вынсьӧдны муяс.
Ставыс мусин сайын, кутшӧм му кӧсъян вынсьӧдны. Кӧсъян кӧ вынсьӧдны лыаджык либӧ сёйӧдджык важ му, колӧ босьтны суперфосфат. Выль муяс вынсьӧдны, либӧ трундаа васӧд му кӧ, колӧ нин фосфорит пызь. Сэсся бара жӧ кутшӧм кӧдза пуктас улӧ кӧсъян сюйны татшӧм вынсьӧданторъяссӧ. Сюлы кӧ, бур лоӧ фосфоритнӧй пызь, а тувсов кӧдзаяс улӧ — суперфосфат выгӧднӧджык сюйны.
Кӧні вӧчавлісны нин видлӧгъяссӧ, сэні крестьяна гӧгӧрвоисны татшӧм иза му вынсьӧданторъяслысь бурлунсӧ. Найӧ корӧны ньӧбны ассьыныс муяснысӧ вынсьӧдны.
Сӧмын, дерт, этшаӧн на жӧ татшӧм крестьянаыс, этшалаын на видлӧгъяссӧ лои вӧчалӧма да. Ми надейтчам, меставывса общественнӧй удж нуӧдысьяс да агрономъяс паськӧдасны крестьяна пӧвстын, тӧдмӧдасны найӧс — мый сетісны 1926–27-ӧд вося видлӧгъясыс татчӧс муяс вылын, кутшӧм пӧльза вермӧны сетны крестьяналы иза му вынсьӧданторъясыс. Ышмӧдасны крестьянаӧс босьтчыны муяссӧ татшӧм вынсьӧданторъясӧн вынсьӧдны. Кымын ёна кутасны вынсьӧдны муяссӧ иза му вынсьӧданторъясӧн, сымын ёна позьӧ, куйӧд тырмытӧмысь повтӧг, паськӧдчыны муясӧн.
А. Модянов.
