ВИДЗ-МУ ОВМӦС КЫПӦДӦМЛЫ УДЖДЫСЬӦМ
(1926–27-ӧд воын уджалӧмыс)
Нёль во нин миян обласьтын удждысян тӧвариществояс да видз-му овмӧслы удждысян банк сеталӧны уджйӧзӧн сьӧм крестьяналы овмӧснысӧ кыпӧдӧм вылӧ.
1926–1927 воын миян обласьтын вӧлі 44 удждысян тӧварищество. Унджыкыс на пиын вӧліны жебиникӧсь. Сы понда видз-му овмӧслы удждысян банк тӧждысис войдӧр важ восьтӧма тӧвариществояссӧ ёнмӧдны; сы бӧрын вӧлисти, воан воясас, ковмас кӧ, восьтавны выль тӧвариществояссӧ.
Шлен лыдыс удждысян тӧвариществоясын во чӧжнас прамӧя соді. 1926 воӧ октябр тӧлысь кежлӧ став удждысян тӧвариществоас вӧлі 12.809 шлен, а 1927 вося октябр кежлӧ 16.000 саяс нин. Таысь кындзи нӧшта 110–120 кымын артель, посни машиннӧй тӧвариществояс да мукӧд сикас ӧтувтчӧмъяс пырӧмаӧсь шленӧ удждысян тӧвариществоясас.
Ӧні пӧшти быд вӧлӧсьтын нин эмӧсь удждысян тӧвариществоясад шленӧ пырӧм крестьянаыд. Абуӧсь сӧмын Изьвайывса, Саваягса да Тшугӧрдінса вӧлӧсьтъясысь, — сэнъясын матынсӧ тӧвариществоясыс абуӧсь да.
Мыйта вӧлі сьӧмыс удждысьӧм вылӧ.
Коми обласьтувса видз-му овмӧслы удждысян банкӧ 1926–27-ӧд воӧ воліс уджйӧзӧн сеталӧм вылӧ сьӧмыс 479.774 шайт. Та пиысь дыр кежлӧ уджйӧзӧн сеталӧм вылӧ — 184.968 шайт (38,6%), дженьыдджык кад кежлӧ удждӧм вылӧ — 294,806 шайт (61,4 прӧчент). Дыр кежлӧ удждан сьӧмсьыс 63 сюрс шайтсӧ шуӧма вӧлі сетавны сӧмын гӧль крестьяналы. Сійӧ сьӧмсӧ сеталӧны вӧлі дырджык (куим во) кежлӧ дай прӧчентыс сыысь ичӧтджык босьтсьӧ.
Видз-му овмӧслы удждысян банк 1926–1927 воӧ сеталіс уджйӧзӧн 1.082.868 шайт. Сы пиысь дыр кежлӧ удждалӧма — 273.368 шайт, регыд кежлӧ — 809.500 шайт. Сэтысь коймӧд пайсӧ кымын сетӧма Cельпромкредитсоюзлы да мукӧд организацияяслы машинаясӧн, кӧйдыс да звер ку ньӧбалӧм вылӧ, мукӧдторъяс вылӧ. Став мукӧд сьӧмсӧ сетӧма удждысян тӧвариществояс пыр удждавны.
Мыйта да мый вылӧ удждӧмаӧсь сьӧмсӧ тӧвариществояс крестьяналы.
Ми вермам висьтавны уджсӧ 33 тӧвариществолысь. 1926–1927 во заводитчигкежлӧ тайӧ 33 тӧвариществоыслӧн крестьяна сайын уджйӧзыс кольлӧма 350.000 шайт. Во чӧжнас сеталӧмаӧсь (удждӧмаӧсь) 538.000 шайт. Чукӧртӧмаӧсь важ удждӧма сьӧмсӧ 365.000 шайт. Во помасигкежлас кольӧма крестьяна сайын уджйӧзыс 523.000 шайт. Сідзкӧ, уджйӧзнас сеталӧм сьӧмыс ӧти тӧварищество вылӧ воӧ 12 200 шайт. Ӧти шлен вылӧ воӧ 23 шайт да 64 ур.
Тӧвариществояс удждалӧмаӧсь сьӧмсӧ крестьяналы со мыйяс вылӧ:
вӧвъяс ньӧбӧм вылӧ .... 31 прӧчент
мӧсъяс ньӧбӧм вылӧ .... 9 «
му уджалан машинаяс вылӧ .... 20 «
стрӧйба вылӧ ....... 10 «
кӧйдыс вылӧ..................7 «
скӧтлы кӧрым лӧсьӧдӧм вылӧ 4 «
прӧмыс вылӧ.................11 «
мукӧдтор вылӧ...............8 «
Татысь тыдалӧ: унджык сьӧмыс сетӧма вӧвъяс босьтӧм вылӧ да машинаяс лӧсьӧдӧм вылӧ. Вӧлыд да му уджалан машинаыд ӧд медъёна колӧны овмӧсад. Сы вӧсна и унджык сьӧмсӧ крестьяна босьтӧмаӧсь тайӧясӧс лӧсьӧдны.
Кооперативъяс да артельяс зэв этша удждысьлӧмаӧсь. Унджык (89 прӧчент) сьӧмсӧ тӧвариществояс сеталӧмаӧсь ӧтка овмӧса крестьяналы.
Зэв омӧльтор вӧчӧмаӧсь, дыр кежлӧ удждыны индӧма сьӧмсӧ мукӧд тӧвариществоясыс сеталӧмаӧсь регыд кежлӧ да. Тӧвариществояс банкысь босьтӧмаӧсь сьӧмсӧ дыр кежлӧ удждӧм вылӧ — 38 прӧчент, регыд кежлӧ удждӧм вылӧ — 62 прӧчент. Асьныс удждалӧмаӧсь крестьянаыслы кузь строк кежлас сӧмын 27 прӧчент, а 73 прӧчентсӧ сеталӧмаӧсь дженьыд строк кежлӧ.
Уджйӧзсӧ строк кежлӧ мынтӧм йылысь.
Удждысян уджыд ёна омӧльтчӧ, оз кӧ строк кежлӧ уджйӧзтӧ бӧр сетавны. Мукӧд мортыс босьтас тӧвариществоысь сьӧмсӧ, да строк кежлас бӧрсӧ оз мынты: куим-нёль тӧлысь бӧрти вӧлисти, либӧ нӧшта на дырджык мысти строк бӧрас мынтас. Строк кежлӧ мынтысьтӧм йӧзыслысь сэсся лоӧ судӧн перйыны уджйӧзсӧ. Ӧткымын тӧвариществоясын зэв унаӧн абу вештӧмаӧсь строк кежлас уджйӧзнысӧ.
Обласьт пасьта абу мынтӧмаӧсь уджйӧзъяссӧ тӧвариществоясыслы строк кежлӧ: 1926 воӧ октябр тӧлысь кежлӧ — 12 прӧчент став уджйӧз письыс, 1927 воӧ апрель тӧлысь кежлӧ — 19 прӧчент, 1927 воӧ октябр тӧлысь кежлӧ — 14 прӧчент. Став Сӧвет Союз пасьта абу мынтӧмаӧсь строк кежлӧ став удждӧм сьӧмсьыс ӧкмыс прӧчентсӧ.
Кодлы тӧвариществояс сеталӧмаӧсь сьӧмнысӧ.
Овмӧс сертиныс со кутшӧм крестьяналы кольӧм воын сеталӧмаӧсь уджйӧзнас сьӧмсӧ: уджйӧзӧн босьтысь быд сё крестьянин пиысь 79 мортыслӧн вӧлӧма муыс ӧти десятинаӧдз, ӧти вӧлӧн да кык мӧскӧдз, 21 мортысь вӧлӧмаӧсь бурджыка олысьяс (унджык скӧтаӧсь да муаӧсь). Судзсьытӧмджык крестьянаыслы (быд 100 пиысь 79 мортыслы) сетӧма став сьӧмсьыс 77 прӧчентсӧ. Сідзкӧ, унджык сьӧмсӧ сеталӧмаӧсь судзсьытӧмджык крестьяналы.
Куш гӧль крестьяналы удждӧм вылӧ индӧм сьӧмсьыс унджык капиталсӧ (50 сюрс шайт кымын) разӧдісны крестьяналы вӧвъясӧн. Вӧвъяссӧ юклӧм вылӧ вӧлӧсьтъясын лӧсьӧдлісны комиссияяс. Комиссияясыс индалісны — кодлы гӧль (вӧвтӧм) крестьяна пиысь медъёна колӧ вӧлыс, кодъяслы медвойдӧр колӧ вайӧм вӧвъяссӧ сетавны.
Удждысян банк сеталіс сьӧмӧн тӧвариществояслы куш гӧль крестьяналы удждӧм вылӧ фондысь 30 сюрс шайт гӧгӧр. Мукӧд тӧвариществоясыс лючки удждалӧмаӧсь тайӧ сьӧмсӧ, а мукӧд тӧвариществоясыс кутыштӧмаӧсь кианыс, сэсся сеталӧмаӧсь ичӧт строк кежлӧ. Ӧткымынлаын сійӧ сьӧмсӧ сеталӧмаӧсь тшӧтш и шӧркоддьӧма олысьяслы.
Водзӧ уджалӧм йылысь.
Ӧні кежлӧ быд сё овмӧс пиысь тӧвариществоясӧ пырӧмаӧсь шленӧ 39 морт. Уна гӧль крестьяна на абу пырӧмаӧсь удждысян тӧвариществоясад. Колӧ став судзсьытӧмджык крестьяналы пырны шленӧ тӧвариществоясас. Колӧ кокньӧдны налы пыран взноссӧ мынтыны. Колӧ жӧ кыскыны шленӧ унджык шӧркоддьӧма олысь крестьянаӧс.
Воддза во сертиыс 1926–27 воӧ тӧвариществояс унджык нин сьӧмсӧ сетлӧмаӧсь. Сӧмын крестьяналысь став овмӧснысӧ кыпӧдӧм вылӧ тайӧ отсӧгыд оз на тырмы. Тӧвариществояслы колӧ босьтчыны ёнджыка чукӧртны сьӧмсӧ чӧжӧм вылӧ крестьяналысь.
Бурджыка сэсся колӧ чукӧртны пайяссӧ. Сэки тӧвариществоыд ёнджыка вермас уджавнысӧ да ёнджыка кутас отсавны крестьяналы. Зэв на ӧд посньыдӧсь тӧвариществояслӧн асланыс капиталъясныс. Ӧти шлен вылӧ паевӧй взносыс сӧмын на 3 шайт да 20 урӧдз кайӧма. Колӧ шленъяслы пайяссӧ тыртны — вит шайтӧдз ставныслы пуктыны.
Строк кежлӧ уджйӧзъяссӧ мынтытӧмыс пыр ӧтарӧ содӧ. Сылы колӧ чорыда воча сувтны, мед водзӧ кежлӧ шленъясыс кутісны строк кежлӧ мынтысявны, а важ уджйӧзъяссӧ (кодъяслы строкыс тырӧма) колӧ одйӧджык чукӧртны.
Таво ӧткымын тӧвариществоясын сьӧмсӧ удждалӧмаӧсь дыр кежлӧ пыдди регыд бӧр вештӧм вылӧ. Колӧ бырӧдны строк чинтӧмсӧ. Сетасны кӧ, шуам, гӧль мортлы вӧв босьтны сьӧм сӧмын кымынкӧ тӧлысь кежлӧ, сыысь зэв этша пӧльза мортыслы воас. Ичӧт каднад некыдзи сійӧ оз вермы бергӧдчыны — уджйӧзсӧ вештыны, нажӧвитнысӧ оз на удит да. Шленъяслы колӧ прамӧйджыка видзӧдлыны, мед тӧвариществоясын уджалысьясыс оз чинтавны строкъяссӧ: сетӧма кӧ банкысь сьӧмсӧ дыр кежлӧ удждӧм вылӧ, дыр кежлӧ и колӧ удждыны.
Куш гӧль крестьяналы удждӧм вылӧ сетӧм сьӧмсӧ колӧ водзӧ кежлӧ сӧмын гӧль крестьянаыслы и удждавны.
Некутшӧм ногӧн оз позь тӧвариществояслы удждавны сьӧмнысӧ кулакъяслы, ӧти грӧш весиг мед налы оз веськав.
Мукӧддырйи удждысян сьӧмнас тӧвариществоясыс нуӧдӧны вузасян-ньӧбасян удж, видзлӧны мастерскӧйяс вылӧ да ичӧтик заводъяс вылӧ. Сідзи уджавны тӧвариществояслы оз позь. Уджйӧзӧн сеталӧм вылӧ лэдзӧм сьӧмсӧ ставсӧ уджйӧзӧн и колӧ сетавны. Мукӧд уджъяс нуӧдӧм вылӧ тӧвариществояс вермасны корны торйӧн наросьнӧ сьӧмсӧ видз-му овмӧслы удждысян банкысь либӧ мукӧдлаысь.
С. Ф.
