КЫДЗИ ВЕРДНЫ ДА БЫДТЫНЫ КАГАӦС
Челядьлӧн кулӧм.
Миян нывбабаяс кагатӧ тшӧкыда вайӧны. Став кагаыс кӧ эськӧ ловйӧн кольӧ, зэв бур. Сӧмын тай унджыкӧныс кулӧны.
Сӧвет Союзын, мукӧд государствоясын серти челядь ёнджыка кулӧны. Быд 1000 кага пиысь (1921–22 воын) арӧс тыртӧдзыс кулӧмаӧсь:
Норвегияын ... 56 кага
Англияын ... 80 «
Швецияын ... 60 «
Францияын ... 102 «
Германияын ... 132 кага
Италияын ... 167 «
СССР-ын ... 260 «
Коми обласьтын (1925 воӧ) 325 «
СССР пасьта быд во кулӧ кык миллион кымын нёньпом кага. Сы мында кагаыд тані кулӧ нывбабаяс пемыдлун понда да велӧдчытӧм вӧсна. Сиктъясын нывбабаяс оз кужны бура вердны да дӧзьӧритны ассьыныс челядьнысӧ. Сэсся ёна уджалӧм вӧснаыс нывбабаясыд оз жӧ бара эштывны бурасӧ дӧзьӧритны дай. Босьтам кӧть стрададыр. Сэки нёньпом кагаяссӧ мамъясыс сиктъясын эновтӧны, асьныс лунтыр кежлӧ мунӧны видзьяс вылӧ да муяс вылӧ. Кагаяс кольӧны пӧрысьяс дінӧ да челядьяс киӧ. Мам йӧв пыдди кагаяслы сетӧны рудзӧг няньысь вӧчӧм нёнь да мукӧдтор. Мамӧн вердтӧг да дӧзьӧриттӧг кагаяс зэв тшӧкыда висьмывлӧны мыт висьӧмӧн да мукӧд висьӧмъясӧн. Сэсся унаӧн кулӧны. Велӧдчӧма мамъяслӧн кагаясыс озджык кувны: дасӧнас кӧ сё мам пиысь велӧдчӧмаӧсь, налӧн быд 100 кага пиысь кулӧ 37 кага. Сё мам письыс кӧ комынӧныс велӧдчӧмаӧсь, налӧн нин 100 кагасьыд кулӧ сӧмын 28 кага.
Миян Коми обласьтын нывбабаясыд унджыкыс омӧля велӧдчӧма либӧ ньӧти велӧдчытӧмӧсь. Оласногным омӧль. Сы вӧсна тані кагаясыд ёна кулалӧны.
Кыдзи вердны нёньпом кагаӧс.
Сӧвет власьт дырйи кага кулӧмыд кутіс чинны. Нывбабаяс — мамъяс лоисны велӧдчӧмаӧсьджык. Семьяпытшса олӧм, став олӧмсямыс вежсьыштіс. Сӧвет закон серти, медвылӧ уджалысь нывбабаяслы нӧбасигкежлӧ сетсьӧ отпуск. Сӧвет власьт лӧсьӧдіс: челядьлы да нывбабаяслы консультация, кага быдтан приютъяс, кага чужтан приютъяс, детскӧй садъяс да с. в.
Быд мамлы, кӧсйӧ кӧ быдтыны дзоньвидза челядьӧс, колӧ тӧдны со мыйяс:
Колӧ вердны кагасӧ мам йӧлӧн. Быд 100 кага пиысь, вердӧны кӧ мамъясыс ас йӧвнас, арӧс тыртӧдз кулӧны сизим кымын кага. Оз кӧ вердны мамъясыс ас йӧвнас, арӧс тыртӧдз быд 100 кага пиысь кулӧ 40–50 кага.
Кагатӧ вердны колӧ суткинас витысь-квайтысь, куим да джын либӧ нёль час бӧрти. Войын кагатӧ оз ков вердны. Он кӧ кут кагатӧ вердны кадын, кагаыд кутас бӧрдны, мытитны кутас и. Бӧрддзис кӧ кагаыд вердан кад вотӧдзыс, колӧ сылы сетны кымынкӧ пань юмов пузьӧдӧм ва. Некымын лун кӧ вердан кадын, кагаыд велалӧ вердан кад кежлад, оз кут бӧрдны, лоӧ дзоньвидза. Мамъяс кага дінысь мынлыныджык кутасны.
Кагатӧ нёньӧдігӧн оз ков сетны кыкнан нёньтӧ. Быд вердігӧн колӧ вежны нёньтӧ. Шуам, 6 час асывводзын кӧ нёньӧдан веськыд нёньнас, 10 часын колӧ нёньӧдны шуйга нёньнас, кык час лунын бара веськыд нёньнас да с. в.
Оз ков нёньясысь йӧвсӧ пычкыны нёньӧдтӧдз, нёньӧдӧм бӧрын дай вердӧм костъясас.
Киястӧ кага нёньӧдігкежлӧ колӧ мыськыны, нёньяс колӧ мыськавны пузьӧдӧм ваӧн.
Нёньӧдчигӧн мамыс вермӧ быдтор сёйны, сӧмын оз позь юны спирта юанторъяс (сур-вина да с. в.).
Нывбаба кӧ нёньӧдчӧ на, а бара нин сьӧктіс, кагаӧс нёньӧдӧмысь сы понда оз ков дугдыны. Позьӧ нёньӧдны кык-куим тӧлысь. Кагаыдлы тайӧ омӧльсӧ оз вӧч. Йӧлыс сьӧктӧм пондаыс оз тшык.
Квайт тӧлысь бӧрын кагалы позьӧ сетыштавлыны яя шыд, кисель (вотӧсъясысь) либӧ пань кык кымынӧн яблӧк ли морков сӧкӧн вердыштны. Кӧкъямыс тӧлыссянь колӧ вердны йӧла рокӧн, ӧкмыс тӧлыссянь — пуктас рокъясӧн (морковысь, картупельысь, сёркниысь, тыкваысь, капустаӧн да с. в.).
10–12 тӧлысьяс гӧгӧр колӧ кагаӧс нёнясьӧмысь дугӧдны. Дугӧдан кадыс кӧ воис гожӧмын, колӧ нин нёньӧдны арӧдзыс. Гожӧмнад оз ков дугӧдны нёньӧдӧмысь.
Кагаыд кӧ висьмас, ӧдйӧджык колӧ петкӧдлыны докторлы либӧ пельшӧрлы.
Кыдзи кагаӧс вердны мӧс йӧлӧн.
Гӧль бать-мамлӧн кагаяс ёнджыка кулӧны. Быд сюрс челядьысь кулӧ озыр бать-мамлӧн нёль кага, шӧркоддьӧма олысьяслӧн — кызь кага, гӧльяслӧн кулӧ 350 кага. Ёна гӧля олысь бать-мамлӧн кулӧ нин 590 кагаӧдз.
Коми обласьтын унджык мамъясыслы лоӧ мунны гожӧмын гашкӧ 100 километр сайӧдз турун пуктыны, тӧлын унаӧн муналӧны бокӧ уджавны. Кагаясӧс сэсся кольӧны пӧрысьяс дінӧ да челядьяс киӧ, водза-водз чӧвтӧны кагаӧс мам нёнь помысь. Сідзкӧ, колӧ мӧвпыштлыны, кыдз эськӧ бурджыка вердны кагаясӧс мӧс йӧлӧн.
Кагаӧс мӧс йӧлӧн колӧ вердны витысь-квайтысь суткинас (мам йӧлӧн вердан кадъясӧ жӧ). Мӧс йӧлӧн оз ков ёна вердны (мӧс йӧлыд дырджык рушку пытшкад вирас оз пӧр). Ёна вердӧмысь кага вермӧ висьмыны: мытӧн, английскӧй висьӧмӧн (ыджыд рушкуа лоӧ, чукля кока, сёрӧн пиньыс петӧ да с. в.). Оз позь сэсся вердны шоммӧм йӧлӧн.
Кагаӧс чужӧмсяньыд воддза кык тӧлысьнас колӧ ваӧн сорӧн мӧс йӧлӧн вердны, кык тӧлысь бӧрын позьӧ соровтны рок ваӧн (идйысь либӧ зӧрйысь). Йӧвтӧ сорлавны колӧ со кыдз: воддза кык тӧлысьнас мӧс йӧлӧн кӧ вердны, йӧв мындаыс жӧ васӧ колӧ йӧв пытшкас пуктыны. Коймӧд тӧлыссянь (кагаыслӧн кӧ сювъясыс крепыдӧсь) васӧ колӧ коймӧд пайсӧ сӧмын нин пуктыны. Ва пыддиыс позьӧ жӧ пуктыны рок ва (ӧтвар). Кӧкъямыс тӧлысь бӧрын кагаыдлы позьӧ нин сетны мӧс йӧвтӧ сортӧг. Ва сора мӧс йӧлад быд стӧкан йӧв вылӧ колӧ пуктыны чайнӧй паньтыр сакар пызь. Кӧкъямыс тӧлыссянь, кор нин кутан вердны соравтӧм мӧс йӧлӧн, колӧ быд стӧкан йӧв вылӧ пуктыны чайнӧй пань джын сакар пызь.
Мӧс йӧлӧн вердігӧн воддза куим-нёль лунсӧ кагаыдлы колӧ сора йӧвтӧ сетны быд вердігӧн кык-куим сёян пань мында, мӧд вежон помас — 6 сёян пань мында, коймӧд тӧлысьӧдз содтыны — 10 сёян пань мындаӧдз, коймӧд тӧлыссянь колӧ нин сетны 12 пань мында (стӧкан мында кымын). Стӧканысь унджык ӧтпырйӧ оз позь сетны арӧс тыртӧдз.
Колӧ вердны шоныд йӧлӧн. Ньӧтчыд оз ков йӧвтӧ видлыны вомӧн. Сідзтӧ верман кагаӧс висьмӧдны. Кага вердан сюртӧ да соскатӧ колӧ сӧстӧма видзны. Быд вердігӧн найӧясӧс колӧ мыськавны. Дурк, няйт сюрсьыд да соскасьыд кагаяс тшӧкыда висьмывлӧны мытӧн. Босьтлывлӧны вомпытшса висьӧм (молочница) да мукӧд висьӧмъяс. Соскаясад розьсӧ колӧ писькӧдны ичӧта да донӧдӧм емӧн.
Кыдзи видзны нёньпом кагаӧс.
Мед кагаыд лоӧ дзоньвидза, бура, кужӧмӧн вердӧмысь кындзи, колӧ нӧшта и бура быдтыны, видзны.
Кага гӧгӧрыд мед быдлаті сӧстӧм. Кагатӧ киад босьттӧдз колӧ мыссьыны майтӧгӧн. Ичӧт кагаыдлӧн ӧд кучикыс зэв на вӧсньыдик. Пежтор кӧ яяс шедас, вермасны дойяс лоны.
Колӧ мыськавлыны кагатӧ быд лун шоныд ваӧн (гожся ва кодьӧн). Мыськавны колӧ минут вит-квайт дыра сӧмын. Кыкысь вежонын колӧ мыськавлыны майтӧгӧн. Песласян воръясад оз позь мыськавнытӧ. Мыськалӧм бӧрын кагатӧ оз ков чышкавны, колӧ тубыртны сӧстӧм рузум пиӧ.
Орӧссясны кӧ синъясыс, колӧ мыськавлыны. Кыкысь лунын ваын кӧтӧдӧм ватаӧн (стӧкан ваӧ колӧ пуктыны чайнӧй пань мында борнӧй кислота).
Ньӧтчыд оз ков кагаыдлы вомас сюйны чуньястӧ.
Оз позь чышкавны куш киӧн вомдорсӧ.
Оз ков велӧдны кагаӧс куш соска нёнявны (пустушка). Сыысь вермас сюрны вом пытшкӧсса висьӧм, мытитӧм и.
Ньӧтчыд оз ков тӧбны кагатӧ. Кагаыд мед вермӧ кияссӧ и кокъяссӧ вӧрӧдны. Сэк сійӧ быдмас бура. Тӧбӧмысла вирыс оз вермы бура ветлыны.
Оз ков вывті купайтны кагатӧ. Ёна купайтӧмнад лоӧ слаб, кынмысь лоӧ и.
Кагатӧ кӧлӧ видзны югыдінын, сӧстӧм сынӧда инын.
Ньӧтчыд оз ков кагатӧ гычӧдны (лайкӧдны), потанын ни ки вылын.
Гожӧмын либӧ тулысын кӧ чужис кагаыд, первой вежон бӧрын колӧ петкӧдлывны ывла вылӧ, чужис кӧ тӧлын, ывла вылӧ колӧ петкӧдлыны куим-нёль вежон мысти. Кор велалӧ кагаыд ывлавыв сынӧдад, позьӧ нин петкӧдлывны неыджыд кӧдзыд дырйи лымъялігӧн и. Первой лунъяссӧ ывла вылӧ позьӧ петкӧдлывлыны минут 15 кежлӧ. Мӧд-коймӧд лунъясас — час джын кежлӧ.
Оз ков велӧдны пукавны кагаӧс колан кадсяыс водзджык. Сы вӧсна кагаыд нэм чӧжыс лоас чукля мышка, либӧ пӧлӧс (лыясыс ичӧтнас небыдӧсь да, пӧлӧсӧн вермас быдмыны). Дзоньвидза кагаыд кутас пукавны квайт-сизим тӧлыссянь.
Оз жӧ ков водз кагатӧ велӧдны кок йылӧ сувтны ветлӧдлыны. Сійӧ сувтас кок йылӧ арӧс бӧрти либӧ ӧти-кык тӧлысьӧн сёрӧнджык.
Во джын бӧрын кагалӧн кутасны пиньясыс петны. Сійӧ каднас кӧ кагаыд висьмас биа висьӧмӧн либӧ мукӧд сикас висьӧмъясӧн, нывбабаяс шуӧны — тайӧ пӧ висьӧ пиньыс петӧ да. Колӧ тӧдны, — пинь петӧмысь некутшӧм висьӧм оз овлы. Кагаыд кӧ висьмас сійӧ кадас, колӧ сійӧс петкӧдлыны докторлы либӧ пельшӧрлы.
Гожся мыт висьӧмысь медъёна кагаясыд кулӧны.
Кагаясыд уна висьӧмъясысь, медся ёнасӧ мыт висьӧмысь кулӧны. Кутшӧм висьӧмъясысь мыйта кулӧны быд 1000 кагаысь.
1) Вуджан висьӧмъясысь (лятіысь, скарлатинаысь да с. в.) 11 кага
2) Ты висьӧмъясысь ................................. 21 «
3) Жебӧн чужӧмысла ................................. 32 «
4) Мукӧд пӧлӧс висьӧмъясысь .......................... 76 «
5) Мыт висьӧмысь ..................................... 84 «
Медся ёнасӧ челядь кулӧ мыт висьӧмъясысь. Ставыс тайӧ гӧльлунным, пемыдлунным да омӧлик олӧмсям вӧсна. Ми огӧ на кывзӧ бур сёрнияс, — кыдз колӧ быдтысьны да видзны челядьӧс. Гӧгӧр видзам няйта, буса. Огӧ жӧ бура челядьтӧ радейтӧ, дӧзьӧритӧ.
Гожся мыт висьӧмыд медуна челядьӧс вӧтлӧ гуад. Эм кӧласяна дай кӧласьтӧм мыт висьӧм. Кӧласян мыт висьӧмыд — вира мыт, асмогыс нильӧг. Кӧласьтӧм мыт висьӧм овлӧ кыдзсюрӧ, кужтӧг вердӧмысь (от неправильного искусственного кормления). Нёньпом кагаясыдлӧн вир-яйыс абу на крепыд, найӧс медбур вердны мам йӧвнас. Уна кӧ йӧвтӧ сетан, либӧ мам йӧвсяньыс кӧ вуджан мӧс йӧлӧ, водз кӧ кутан вердны рокӧн да сетны сакара рудзӧг нянь нямыль, сюръястӧ да соскатӧ кутан дурка видзны, сэк регыд вермас босьтны мыт висьӧмыд, кагатӧ кутас восӧдны. Гожӧмнад висьӧмъястӧ, мыт висьӧмтӧ и новлӧдлӧны гутъяс. Гутъясыд быдлаӧ пуксьӧны: куйӧд вылад, нянь вылӧ, йӧв вылӧ да с. в.. Куйӧд вывсьыд да йӧв вылад лэбалігӧн и разӧдӧны висьӧмъяссӧ.
Кыдзи вермасьны мыт висьӧмкӧд.
Висьмӧм кагаястӧ оз на ставыс зільны бурдӧдны. Шуӧны, — гашкӧ пӧ ачыс бурдас. Сэтшӧм «гашкӧтӧ» колӧ нин вунӧдны. Овлывлӧ — доктор дінӧ мунӧны тӧдысьяс «бурдӧдӧм» бӧрын. Сэксӧ нин сёрмӧны. Висьмӧм кагатӧ ньӧтчыд оз ков босьтчыны бурдӧдны ас ногӧн, йӧз тшӧктӧм серти. Мыйӧн висьмас кагаыд, колӧ пыр жӧ мунны доктор либӧ пельшӧр дінӧ. Найӧ висьталасны кыдзи бурдӧдны, сетасны зелляяс.
Мытӧн кага висьмӧм бӧрын колӧ пыр жӧ дугӧдны вердӧмысь лун либӧ лун джын кежлӧ. Колӧ сэки сетны сӧмын кӧдзыд пузьӧдӧм ва. Кык-куим пань мында быд час джын бӧрын.
Мӧд лунас, ваысь кындзи, позьӧ сетны мам йӧвсӧ ӧти-кык чайнӧй пань мында, быд кык час бӧрын. Мамыслы йӧвтӧ колӧ пычкыны сӧстӧм сулеяӧ да кӧдзӧдыштӧм бӧрын колӧ сетны. Мамыс кӧ абу гортас, сэк колӧ сетны пузьӧдӧм мӧс йӧв ва сорӧн, сэтчӧ колӧ пуктыштны сакар (1 чайнӧй пань мында стӧкан вылӧ). Тадзи тшыгйӧдӧм бӧрад, кагатӧ колӧ водтӧдны крӧватьӧ. Ки-кокыс кӧ кӧдзыд, колӧ пуктыны бӧкъясас да кок дінас сулеяяс пӧсь ва тырӧн. Сулеяяссӧ колӧ тубравны рузумӧн, мед яйсӧ оз сот. Рушкусӧ колӧ кӧртавны шонтӧм байкӧвӧй шальӧн. Кокньыд мыт висьӧмыд тадзтӧ вӧчӧмӧн бырӧ. Сӧмын тадз бурдӧдӧм бӧрад оз ков эновтчыны. Первойя либӧ мӧд луннас колӧ корлыны докторӧс либӧ пельшӧрӧс.
Гырысьяслы мыт висьӧмысь позьӧ сёйны чӧдъя кисель.
Гожся мыт висьӧмъясысь ёна видзӧны сиктъясын приютъяс-яслияс.
Ёна висьлывлӧны сиктса челядь ракитӧн^Ракитӧн висьӧм йылысь «Ордымӧ» гижлімӧ 2 номерын 1927 воӧ./^.
Кыдзи лӧсьӧдны дзоньвидзалун кутан удж нывбабаяслысь да челядьлысь деревняясын.
Нывбабаяслысь да челядьяслысь дзоньвидзалунсӧ кутны колӧ зільны асланыс нывбабаясыслы.
Волісполком бердӧ колӧ лӧсьӧдны комиссия. Сэтчӧ колӧ ӧтувтны ӧти мортӧн делегатка чукӧрсянь, волісполкомсянь, мӧда-мӧдлы отсасян комитетсянь, женотделсянь да докторӧс, пельшӧрӧс либӧ бабкаӧс. Сійӧ комиссияыс мед сэсся и зіляс лӧсьӧдны нывбабаяслысь да челядьлысь дзоньвидзалун кутан уджсӧ. Комиссияыслы колӧ вӧчавлыны нывбабаяс пӧвстын собранньӧяс. Висьтавлыны, кыдзи колӧ овны налы нӧбасигӧн, кага вайигӧн, кага вайӧм бӧрас и. Комиссия лӧсьӧдалас гожӧм кежлӧ яслияс, кага ваян приютъяс да нывбабаяслы, челядьяслы консультация да с. в.
Татшӧмторъяссӧ лӧсьӧдны сьӧмсӧ колӧ сетны профсоюзъяслы, кооперативлы, исполкомлы, мӧда-мӧдлы отсасян комитетлы да с. в. Колӧ вӧчавлыны добровольнӧй сборъяс, дон вылӧ спектакъяс, гажа рытъяс.
Коді кӧсйӧ та йылысь ёнджыка тӧдмавны, колӧ лыддьыны со кутшӧм коми нигаяс:
Врач И. С. Коканин «Видзӧй челядьӧс гожся мыт висьӧмысь»
« « «Ордымын» 5-ӧд № (26-сянь 29-ӧд лист бокӧдз)
«Видзӧй сиктъясын мамъяслысь да кагаяслысь дзоньвидзалунсӧ»
« Российскӧй — «Гут разӧдӧ висьӧмъяс».
« Калашниковлӧн — «Ракит» «Ордымын» 2-ӧд №, 1927 воӧ (31–33 лист бокъясын).
Врач И. С. Коканин.
