КЫДЗИ ЫДЖЫДДЖЫК ДОКОД БОСЬТНЫ ШАБДІ ВӦДИТӦМЫСЬ

Воддза нумеръясын ме гижлі нин шабді вӧдитӧм йылысь. Тані шабді быдмӧ бура. Шабді шоч воӧ нин оз удайтчыв. Мыйла нӧ инӧ миян коми йӧз оз вӧдитны сійӧс вузалӧм вылӧ? Вилядьса крестьяна тай нӧ куш шабді вӧдитӧм помсьыс и олӧны. Ми огӧ на кужӧ шабдіыскӧд вӧдитчынысӧ. Сельпромкредитсоюзӧ эськӧ вайлывлӧны вузалӧм вылӧ уналаысь шабдісӧ. Сӧмын унджыкысьсӧ лоӧ ӧткажитчыны шабдісӧ босьтӧмысь вывті омӧль пондаыс. Унджык вузавны вайӧм шабдіыс дженьыд, мисьтӧм, уна рӧма (цвета), сэсся чорыд. Татшӧм омӧлик тӧварнад, дерт, шабдіӧн вузасян рынок вылӧ петкӧдчыны он и лысьт. А медсясӧ ӧд миян шабдіным мунӧ мукӧд государствоясӧ.

Медся уна да важысянь нин шабдітӧ миян, РСФСР-ын вӧдитӧны Псков губерняын, сэсся Ярославын. Сы бӧрын Вӧлӧгда, Смоленск да Северо-Двинскӧй губерняясын. Тайӧ губерняяс пытшсьыс шабдіыс медбур лыддьыссьӧ Вилядьвывса шабді, сы бӧрын Вӧлӧгда губерняувса. Сэні шабді быдмӧ кузя да ёгтӧм. Сэсся и кернысӧ: тыӧдны, няръявны, ниравны (трепайтны) бурджыка нин велалӧмаӧсь. Сы вӧсна шабдіыс сэні зэв мича рӧма, небыд да кузь. Вилядьса да Вӧлӧгда губерняувса шабдіыд ӧд сэсся меддона и сулалӧ. Псков губерняын пуд шабділӧн доныс вӧлі 4–4½ шайтӧдз. Сэки жӧ вилядьса шабді вӧлі сулалӧ 7 шайт.

Дерт, мукӧд государствоясса шабді вӧлі нӧшта на дона. Сэні пуд шабді вылӧ вӧлі сетӧны шайт 14–18. Кайлывліс весиг 24 шайтӧдз пудйыс. Ӧні видзӧдламӧ, мыйла миян, роч крестьянинлӧн, шабдіыс сэтшӧм донтӧм мукӧд государствоясын серти.

Мукӧд государствоясын важӧн нин муяссӧ уджалӧны уна переменаӧн. Шабдісӧ сэні кӧдзӧны медвына да медбур муяс вылас. Медся ёна сійӧс кӧдзӧны турун босьтӧм бӧрын. Сэки муыс медвына да ёгтӧм. Медбурджык урожайыс воас, сэні шабді улас лэдзӧм мусӧ нӧшта на вынсьӧдӧны ньӧбӧм, изъя вынсьӧданӧн (минеральнӧй удобренньӧӧн).

Мед шабдіыс эз ло ёгӧсь да мед ёг туруныс эз мешайт шабділы быдмынысӧ, заграничаса крестьянин шабді му вывсьыс ёгсӧ весалӧ. Дерт, тадзитӧ дӧзьӧритӧмнад и урожайыд бурджык локтӧ. Вилядьса да Вӧлӧгда губерняса шабді бурджык мукӧд губерняса шабді дорысь ёгтӧм вӧснаыс жӧ. Сэні тыла вылын вӧдитігӧн зэв кузя да ёгтӧма быдмӧ.

Мукӧд губерняясын шабді медсясӧ вӧдитӧны куим переменаӧн уджалан муяс вылын, рудзӧг бӧрын. Тадзи уджалігӧн, шабді вывті регыд (быд кык во мысти) важ местаас воӧ. А татшӧм регыдӧн ӧти местаӧ кӧдзӧмӧн шабдіыд зэв ёна мусӧ вынтӧммӧдӧ дай ёг турунӧн зэв ёна тырӧ. Сійӧн и роч шабді дженьыда быдмӧ дай ёгӧсь. Ёгӧсь да дженьыд шабдіыд омӧль, донтӧм и.

Сэсся нӧшта со мый вӧсна миян омӧль шабдіыд: му вылысь шабдісӧ босьтӧм бӧрын миян крестьянин оз и мӧвпыштлы шабдісӧ торйӧдны ёг турунысь, сэсся оз бӧрйы дженьыд шабдісӧ кузь дінсьыс. Он кӧ торйӧд, тыӧдігас шабдіыд оз ставыс ӧтпырйӧ тыась. Омӧльджыкыс нин сісьмӧма, а бурджыкыс век на абу тыасьӧма. Бурсӧ омӧльысь торйӧдтӧг, тыӧдігад ӧткодь да мича шабді оз вермы лоны, дай уна кудель весьшӧрӧ вошӧ, шыбитчӧ керигас.

Заграничаса крестьянин му вывсьыс босьтігас на кузь шабдісӧ торйӧдӧ дженьыдсьыс (сортуйтӧ). Сэсся быд сорткӧд торйӧн и вӧдитчӧ. Мед ёгтӧмджык лоӧ шабдіыс, шабді кӧйдыссӧ кӧдзтӧдзыс зэв бура весалӧ. Ог жӧ пӧ ӧд ас киӧн кут му вылӧ кӧдзны ёг турун кӧйдыс. А миян крестьянин унджыкысьсӧ та йылысь оз и мӧвпыштлы. Дерт, мый кӧдзан, сійӧ и быдмас; ёг турун сора кӧйдысӧн кӧдзан — ёг турун сора и урожайыс локтас.

Му вылысь босьтӧм бӧрын шабдісӧ кык ногӧн тыӧдӧны. Тыӧдӧны ваын, либӧ вольсалӧмӧн. Миян (уна шабді вӧдитан губерняясын) быдлаын тайӧ уджсӧ вӧчӧны арын, шабді воӧм бӧрын, му вывсьысь босьтӧм бӧрас. А арнад ӧд шоныд поводдянад шабді бура на вевъялӧ тыасьны. Сӧмын оз ков прӧзевайтны лэптыны тыасьӧм бӧрас. Тыасьӧм бӧрас кӧ он кадын лэпты, вермас шабдіыд тшыкны: кудельыс этша воас. Медсясӧ миян шабдіным лёк лоӧ кӧдзыд ар вӧсна.

Кӧдзыд арнад сійӧ тыасьӧ зэв ньӧжйӧ. Унаысь на лым улӧ усьлывлӧ. Дерт, тадзи тыӧдӧм шабдіыд зэв уна нога — уна сорта лоӧ. Кодлӧн удайтчасджык тыӧдӧмыс, бур шабді лоас, кодлӧн оз удайтчы — пакляӧ ставыс и пӧрӧ.

Вилядьса шабді вӧдитысьяс шабдісӧ тыӧдӧны вольсалӧмӧн да му вывсьыс босьтӧм бӧрын мӧд гожӧмнас вӧлисти. Му вывсьыс босьтӧм бӧрын шабдісӧ му вылас ӧшӧдлӧмӧн бура косьтӧны, тӧв кежлӧ сійӧс тэчасъясӧ тэчӧны. Тӧвнас, прӧст кадӧ сэсся шабді кӧйдыссӧ нӧшалӧмӧн перйӧны.

Шабді вольсавны найӧ заводитӧны видзьяссӧ пуктӧм бӧрын, юль тӧлысьын. Дерт, шоныд поводдянад да ёна лысваа войяснад ӧдйӧ да бура шабдіыд тыассяс.

Заграничаса крестьяна шабді медсясӧ тыӧдӧны ваын. Вольсалӧмӧн сэні этша тыӧдӧны. Медбур да меддона шабді лоӧ ваын тыӧдӧмӧн. Бельгияын важысянь нин сідзи тыӧдӧны. Сэні эм Лис нима неыджыд ю. Тайӧ ю кузялаыс став крестьянаыс куш шабді тыӧдӧм вылын и олӧны. Налы шабдісӧ тыӧдны вайӧны весиг и Францияысь. Лис ю кузя олысь крестьяна моз бура шабді тыӧдны мукӧдлаын оз на кужны.

Колӧ шабді керан заводъяс вӧчны.

Ӧні заграничаын унджык шабдісӧ кутісны керны заводъясын. Крестьянаыс сэні му вывсьыс босьтӧм бӧрын да косьмыштӧм бӧрын шабдісӧ кольтаяснас весиг кӧйдыссӧ босьттӧг кутісны заводӧ вузавны. Татшӧм заводъяссӧ ӧні кутісны нин и миян, роч муын вӧчавны. Заграничаса суседъяс, эстонияса крестьяна ӧні ёна вӧчалӧны ӧтувъя (кооперативнӧй) заводъяс. Тайӧ заводас керӧм шабдісӧ найӧ мукӧд государствоясӧ вузалӧны матӧ кык донӧн важ сертиыс.

Ӧні эстонияса крестьянин заводӧ кольтаясӧн вузалігӧн кертӧм шабдісьыс донсӧ босьтӧ унджык, важӧн керӧм шабдісӧ вузалігӧн дорысь. Гортын керигӧн гектар ыджда му вылысь зэв нин унапырысь воӧ 560 килограмм (35 пуд) шабді. Ӧні сійӧ жӧ урожайыс заводын керигӧн сетӧ 800–1000 килограмм (50–60 пуд). Заводад керигӧн, бура сортируйтӧмнад, кудельыд ньӧти оз шыбитчы: ставыс пӧльза вылӧ мунӧ.

Эстонияын кольтаӧн вузалігӧн 16 килограмм (пуд) шабді вылӧ заводыс мынтӧ 80 ур. Гектар вылысь (десятинаысь неуна ичӧтджык) бура вӧдитӧмӧн урожай воӧ 5–6¼ тоннаӧдз (300–400 пудйӧдз). Сідзкӧ, ӧти гектар местаысь шабді вермӧ сетны докод 250–350 шайтӧдз. Зэв ӧд тайӧ бур дон. Некутшӧм мукӧд кӧдза татшӧм ыджыд докод оз вермы сетны.

Ми вӧлі мӧвпалам: нянь вӧдитӧм крестьянинлы медвыгоднӧй удж. Сы вӧсна став муяснымӧс вӧлі лэдзӧм няня быдтасъяс улӧ. Видзӧдлам кӧ мукӧд государствоясысь крестьяналысь уджалӧмсӧ, — сэні куим переменаӧн уджалӧмысь да му вылӧ куш нянь кӧдзӧмысь важӧн нин эновтчӧмаӧсь. Найӧ кутчысьӧмаӧсь му выланыс быдтыны бурджык, донаджык быдтасъяс вузалӧм вылӧ либӧ скӧт верданторъяс. Сійӧн ӧд и сэні крестьянаыс бурджыка, озырджыка кутісны овны.

Миян, Коми обласьтын, шабді вӧдитан уджтӧ зэв жӧ бура позьӧ пуктыны. Шабдітӧ кӧдзны местаыд миян зэв уна эм, урожай локтӧ бура, шабді артмытӧм вояс оз овлыны. Лунвыв губерняясын (шоныдджыкинъясын) шабді вӧдитӧм оз быд во удайтчы. Омӧльджыка кӧ гожӧмын зэрлас, шабді быдмӧ зэв дженьыда. А лунвыв губерняясын ӧд жар, гожӧмъясыд косӧсь. Та вӧсна шабді вӧдитӧм миян, Коми муын, лунвыв губерняясын дорысь бурджыка вермас мунны.

Сӧмын колӧ миянлы заводитны уджавны заграничаса крестьяна моз жӧ: кӧдзны весалӧм кӧйдысӧн. Нетшкӧм бӧрас посньыд шабдісӧ торйӧдны гырысь дінсьыс да мичаӧ весавны турун ёгсьыс. Му вывсьыс босьтӧм бӧрын шабдісӧ колӧ сетны заводъяслы керны. Шабді керан заводъяссӧ колӧ вӧчны медводз, кӧні ӧні уна нин шабдісӧ вӧдитӧны (Луз вылӧ). Сы бӧрын мукӧдлаӧ тшӧтш, кӧні вермас шабді вӧдитӧм бура мунны. Шабді керан заводъяс колӧ вӧчны Эстонияын моз жӧ. Сэні заводас шабдісӧ керны вайӧны комын километр сайысь. Миян ва кузя юясті позьӧ донтӧг кылӧдны 60–100 километр сайӧдз.

Шабді керан заводтӧ позьӧ нин вӧчны, кӧдзны кӧ кутасны матігӧгӧрын 600–700 гектар кымын местаӧ. Эстонияын татшӧм заводыс сетӧ чистӧй барыш кызь сюрс шайтӧдз ӧти вонас. А заводыс сулалӧ сё сюрс шайт. Бура кӧ кутас уджавны заводыд куим^? 20×3 = 60 < 100/^ воӧн и вештас асьсӧ. Шабді керан заводӧ пес оз ков вайны бокысь. Шабді сювйыс тырмас заводсӧ ломтыны, дай нӧшта на коляс. Позьӧ электрическӧй станция пуктыны, шабді сювнас ломтыны.

Кыдзи Эстонияын уджалӧны шабді керан заводъясыс, гижам мӧдысьджык.

В. Исаков.