ТОМ ЙӦЗӦС ГӦРД АРМИЯӦ БОСЬТӦМ
Арнас, сентябр тӧлысьын кутасны босьтны том йӧзӧс, 1906 воын чужысьясӧс, Гӧрд армияӧ. Татшӧм босьтӧмсӧ (призывсӧ) ми кӧсъям нуӧдны война бӧрын витӧдысь нин.
Сӧвет власьт тӧждысьӧ, мед эськӧ армияӧ служитны мунысьяслӧн эз омӧльтчы овмӧсъясныс. Сы понда сетӧ призывӧ сюрысьяслы ыджыд кокньӧдъяс. Армияӧ сюрысь том йӧзлы — крестьяналы колӧ тӧдмавны, кутшӧм кокньӧд (льгота) вермасны сетны призывайтчысьяслы семьяас уджалысь тырмытӧм вӧснаыс, овмӧс вӧснаыс да (омӧль кӧ овмӧсыс) выль местаӧ овмӧдчыны мунысьяслы.
Семья вӧсна вермасны сетны куим пӧлӧс кокньӧд: медыджыд кокньӧд сетӧны — кор семьяас уджалысьыс ӧтнас призывайтчысьыс, да вердӧ сійӧ куимӧс либӧ унджыкӧс уджавны вермытӧмъясӧс; мӧд кокньӧд сетӧны уджалысьыс кӧ семьяас ӧтнас, ачыс призывайтчысьыс, да вердӧ ӧтиӧс либӧ кыкӧс уджавны вермытӧмъясӧс; коймӧд пӧлӧс кокньӧд сетсьӧ — призывайтчысьыс кындзи кӧ семьяас эм мӧд уджалысь да кык уджалысьыс вердӧны куимӧс либӧ унджыкӧс уджавны вермытӧмъясӧс.
Уджалысьясӧн лыддьыссьӧны: мужикулов 18-сянь 55 арӧсӧдз, нывбабаяс 18-сянь 50 арӧсӧдз. Уджавны вермытӧмъясӧн лыддьыссьӧны: том йӧз, абу на кӧ налы тырӧма 18 арӧс, мужикулов 55 арӧсысь пӧрысьяс, нывбабаяс — 50 арӧсысь пӧрысьяс. 18-сянь 50 арӧсӧдз нывбабаяс лыддьыссьӧны уджавны вермытӧмӧн, эм кӧ налӧн 8 арӧсысь посни челядь, либӧ найӧ кӧ нӧбасьӧны. Таысь кындзи, уджавны вермытӧмӧн лыддьыссьӧны инвалидъяс первойя кык группасьыс.
Семья сертиыс кӧ некутшӧм кокньӧд оз сетсьы, а овмӧсыс вывті омӧль, призывайтчысьӧс вермасны жӧ кольны. Выль местаӧ овны мунысьясӧс вермасны кольӧдлыны куим во кежлӧ, мунӧмаӧсь кӧ выль местаас овмӧдчынысӧ видз-му юклан правилӧ серти вӧрӧ, дзик на гӧрлытӧм инӧ. А мунӧма кӧ овмӧдчынысӧ водзвыв нин гӧрлӧм му вылӧ — ӧти во кежлӧ кольӧдӧны.
Льӧгӧтаяс йылысь колӧ сетны шыӧдчӧм волісполкомӧ, призывайтан комиссияӧ мӧдӧдӧм вылӧ. Сы дінӧ тшӧтш колӧ пуктыны эскӧданпас волісполкомсянь семья йывсьыд. Эмӧсь кӧ уджавны вермытӧмъяс уджавны вермана арлыда пытшкын, пуктыны гижӧд мыйла оз вермыны уджавнысӧ. Нӧбасьысь нывбабаяс йылысь гижӧдсӧ сетӧ акушерка либо пельшӧр, а инвалидъяс йылысь — докторъяс.
Льӧгӧта кӧ призывникыслы сетсьӧ, да сійӧ оз кӧсйы льӧгӧтасӧ босьтны, колӧ сетны шыӧдчӧм волісполкомӧ льӧгӧтасьыс ӧткажитчӧм йылысь.
Льӧгӧтаыс кӧ семья сертиыс оз сетсьы, а овмӧсысь призывӧ сюрысьыслӧн зэв омӧль, колӧ волісполкомысь босьтны эскӧданпас овмӧс йывсьыд да шыӧдчӧмкӧд мӧдӧдны призывайтан комиссияӧ, мед кольӧдасны армияӧ нуӧмысь омӧль овмӧс вӧснаыс.
Коді кӧсйӧ выль местаӧ овмӧдчысьяс пиысь Гӧрд армияӧ мунӧмысь кольччывны, сідзжӧ колӧ сетны шыӧдчӧм волісполкомӧ. Шыӧдчӧмын колӧ гижны: кор выль местаӧ мунӧма овны да кыдзи мунӧма (видз-му юкан закон серти али абу). Шыӧдчӧм дінӧ колӧ пуктыны военнӧй документ призывайтчысьыслысь. Волісполком видлалӧ да мӧдӧдӧ уездувса видз-му управленньӧӧ. Уездувса видз-му управленньӧ бара видлалӧ да сетӧ вынсьӧдны уездувса исполкомлы. Сы бӧрын уездувса видз-му управленньӧ ыстӧ призывайтан комиссияӧ эскӧданпас став шыӧдчан гижӧдъясыскӧд.
Семья кост юксьӧмъяс йылысь да семья чинӧм-содӧм йылысь.
Призывӧ босьтігӧн юксьӧм вылад видзӧдӧны со кыдзи: ӧти-кӧ, юксьӧмыс дзикӧдз оз лыддьысь, юксьӧмсяньыс кӧ призывӧдзыс абу на тырӧма во, мӧд-кӧ — унаӧн миян юксьӧны сӧмын ас костаныс, — волісполкомын оз гижӧдчыны. Гижӧдчытӧм юксьӧмтӧ оз позь лыддьыны юксьӧмӧн. Коймӧд-кӧ, ӧткымыныс вӧчӧны наросьнӧ, мед призывӧ сюрысьыслы оз ло мунны армияӧ служитны — найӧ колӧкӧ во сайын нин волісполкомын гижӧдчӧмӧн юксьӧмаӧсь, а збыльысьсӧ став овмӧссӧ нуӧдӧны призыв дырйиыс на пыр ӧтув. Татшӧмъяс йывсьыс колӧ юӧртны призывайтчан комиссияӧ. Сэки ылӧдлысь призывайтчысьсӧ мыждасны.
Семьяӧ кӧ пырӧма вердысь — гӧтрасьӧмӧн либӧ вердысь вылӧ пыртӧмӧн, призыв дырйи лыддьыссьӧ призывайтчысь семьяын, кӧть и пырӧма сійӧ призывӧдзыс лун-мӧд войдӧр. Пырӧмъяс йывсьыд бара жӧ колӧ гижӧдчыны исполкомын.
Призывайтчысьлысь кӧ алимент босьтӧны да нывбабаыс кӧ сӧмын алимент вылас олӧ, сэки сійӧ лыддьыссьӧ призывайтчысь удж вылын олысьӧн.
Нывбабаыс кӧ алиментсӧ босьтӧ сӧмын челядь вылас, да куш алимент вылас челядьыс быдмӧны, сэки призывайтчысьысӧн вердысьяснас лыддьыссьӧны сӧмын челядьыс. Куш алимент вылас олӧм йывсьыс колӧ судзӧдны исполкомсянь эскӧданпас.
Кыдзи лӧсьӧдны призывайтчан нимпасъяс.
Призывайтчысь семьяын лыддьысьӧны быд содысь либӧ чинысь морт сентябр тӧлысся 10-ӧд лунӧдз. Семья вежсьӧм йывсьыс призывайтчысьяс оз висьтавлыны волісполкомӧ первойя учётӧ босьтӧм бӧрсяньныс призывайтчан нимпас (список) видлавтӧдзыс во кык. Волісполкомын призывайтчан нимпасъяссӧ видлалӧны быд во февраль тӧлысьын, сійӧ вонас арнас призывайтчысьяс арлыдалысь. Видлалігас лӧсьӧдӧны, мед эськӧ кодкӧ семья пытшсьыс оз коль гижтӧг, мед оз лыддьыссьыны кулӧмъяс. Видлалӧмсянь призывӧдзыд кӧкъямыс тӧлысьнад кулысьясыд дай чужысьясыд вермасны на лоны. Бара колӧ ставсӧ сійӧс лӧсьӧдны, мед эськӧ семья сертиыд жӧ и муніс призывайтчан нимпасыд.
Сідзкӧ, колӧ быд призывайтчысьлы тӧждысьны, мед призывайтчан нимпасас семьяыд веськыда вӧлі пасйӧма. Первойя военнӧй учётӧ босьтӧм бӧрын кӧ кодкӧ кулӧ, либӧ чужӧ, верӧс сайӧ мунӧ, либӧ гӧтрасяс, юксяс, либӧ овмӧс вылӧ пырас, — колӧ пырысь-пыр жӧ висьтавны волісполкомӧ, мед призывайтчан нимпассӧ лӧсьӧдасны семья сертиыс. Быд призывӧ сюрысьлы колӧ тайӧ уджсӧ нуны призывайтчыны мунтӧдзыс. Сӧмын сэки призывайтан комиссия кутас бура тӧдны кодӧс позьӧ кольны либӧ босьтны семья сертиыс.
Призывайтчысь семьяысь кӧ ӧти воӧ сюрӧны призыв вылӧ кыкӧн либӧ куимӧн, да призывайтчысьяссӧ босьтӧм бӧрын кӧ семьяас кольӧны куим либӧ унджык уджавны вермытӧмъяс, — сетсьӧ медыджыд льӧгӧта; призывайтчысьяссӧ босьтӧм бӧрын кӧ кольӧ семьяас ӧти либӧ кык уджавны вермытӧм — сетсьӧ мӧд льӧгӧта; призывайтчысьяссьыс кындзи кӧ семьяас эм ещӧ уджавны вермысь да найӧ вердӧны куимӧс либӧ унджыкӧс — сетсьӧ коймӧд льӧгӧта.
Та серти льӧгӧтаыс сетсьӧ ӧти призывайтчысьыслы. Найӧ вермасны асьныс лӧсьӧдчыны, кодныслы босьтны льӧгӧтасӧ. Оз кӧ лӧсявны, призывайтан комиссия ачыс сетӧ ыджыдджыкыслы.
Призыв кежлас кӧ призывайтчысь семьяысь кодкӧ пукалӧ тюрмаын да пукалан строкыс помасьӧ армияас служитӧм бӧрын вӧлисти, пукалысьыс льӧгӧта сетігӧн семья пытшкас оз лыддьысь.
Призывайтчысь кӧ кутшӧмкӧ мыжъясысь сюрӧма следствие улӧ либӧ судӧ да судыс абу на вӧлӧма призывӧдзыс, колӧ призыв вылӧ мунігӧн босьтны судсянь гижӧд — позьӧ-ӧ сійӧс суд законъяс сертиыс босьтны армияӧ.
Ӧні ми аддзам, кутшӧм уна да ыджыд уджъяс колӧ нуӧдны призыв кежлад да призыв дырйиыс. Ми аддзам: став уджыс рабочӧй да крестьяна понда тӧждысяна уджъяс. Крестьянаыд оз на вермыны ставсӧ асьныс да регыдӧн тӧдмавны. Колӧ лыддьысян керкаяс пыр паськыдджыка, ёнджыка да дугдывтӧг крестьянаӧс тӧдмӧдны том йӧзӧс армияӧ босьтӧм ног йылысь.
Заболотскӧй.
