КУТШӦМ ПӦЛЬЗА ДА ОТСӦГ СЕТӦ КРЕСТЬЯНИНЛЫ КООПЕРАЦИЯ
Сӧвет власьт пыр зілис дай ӧні зільӧ отсавны гӧля олысь крестьяналы. Уна ногӧн сійӧ отсалӧ крестьяналы.
1918-ӧд воӧ колӧ вӧлі гӧль крестьяналы сетны муяс, колӧ вӧлі мездыны найӧс тшыгысь — лӧсьӧдалісны комитетъяс. Ӧні гӧль крестьяна водзын мукӧд сикас могъяс сулалӧны: налы колӧ кӧдзны унджык нянь, бура чукӧртны турун-няньсӧ. Колӧ лӧсьӧдны-содтыны овмӧсын мӧсъяс, ыжъяс, порсь. Колӧ унджык заптыны куйӧдъяс, колӧ бурмӧдны видз-му овмӧс агрономъяс тшӧктӧм серти.
Ӧдйӧ кыпалӧ сиктса овмӧс СССР-ын. Ӧдйӧ кутіс ёнмыны крестьяна овмӧсыс революция бӧрын и миян Коми обласьтын. Сиктъяс революция бӧрын ёна кутісны зільны лӧсьӧдны видз-му уджалан машинаяс да бур видз-му уджалан кӧлуй, кӧйдысъяс. Налы колӧ сьӧм ньӧбны гырысь да дона видз-му уджалан машинаяссӧ. Сӧвет государстволӧн оз на тырмы выныс отсавны крестьяналы сиктсьыс став гуранъяссӧ тупкавны, крестьяналы отсавны став коланторсӧ видз-му гӧгӧрыс вӧчны. Мӧд-кӧ, гӧль крестьяниныс тшӧкыда на оз вермы ньӧбны ас овмӧсӧ машинаяссӧ, дай ӧткӧныд оз и ньӧб, этша машинаыслы ӧти овмӧсас уджыс да. Машина вылас видзӧм сьӧмсӧ машинаыс дыр оз вермы вештынысӧ ичӧт овмӧсад да. Сы вӧсна государство гӧль крестьяналы медъёна отсалӧ кооперация пыр. Медыджыд отсӧг сетӧ кооперацияӧ пырӧма крестьяналы.
Сьӧмӧн отсалӧм.
Гӧль крестьяналы пырны шленӧ удждысян тӧвариществоӧ сетӧны кокньӧдъяс. Паевӧй взноссӧ пыригас оз пырысь-пыр босьтны. Прамӧй дыр кежлӧ сетӧны срок пайсӧ мынтыны. Мукӧддырйиыс гӧль крестьяналы отсалӧны шленӧ пырны мӧда-мӧдлы отсасян комитетъяс пырысь пыддиыс мыйкӧ мында взноссӧ мынтӧмӧн.
Овлывлӧ, гӧль крестьянин эськӧ и шленын нин удждысян тӧвариществоас, сӧмын уджйӧзнас сьӧмсӧ — ссудасӧ оз вермы босьтнысӧ. Пӧрукасӧ сетны уджйӧзӧн босьтӧм сьӧм вылас оз вермы да. Весиг сэки гӧль крестьяналы мунӧ паныд мӧда-мӧдлы отсасян комитетыс. Комитетыс сетӧ пӧрука — тшӧктӧ гӧль крестьяниныслы сетны уджйӧзӧн сьӧмсӧ. Комитетыс ас вылас мыжсӧ босьтӧ.
Крестьяналысь овмӧс кыпӧдӧм вылӧ удждысян банк зільӧ да тшӧктӧ ссудаяссӧ медвойдӧр сетавны гӧль крестьяналы. Та бӧрся колӧ ёна видзӧдны тӧвариществоса ревизионнӧй комиссияяслы да гӧль йӧзлӧн собранньӧяслы. Кор удждысян тӧвариществоыс вӧчӧ отчёт аслас удж йылысь гӧль крестьяна пӧвстын, колӧ видзӧдлыны, кодлы медуна да медвойдӧр сьӧмсӧ сеталӧмаӧсь.
Удждысян тӧвариществоясыслы крестьяналы удждӧм вылӧ сьӧмсӧ сетӧ банк. Сыысь кындзи быд во центральнӧй банкъяс да крестьяналысь овмӧс кыпӧдӧм вылӧ удждысян банк сетӧны куш торъя сьӧм гӧль крестьяналы отсалӧм вылӧ (бедняцкӧй кредит). Тайӧ сьӧмсӧ сетӧны (удждӧны) вит воӧдз кежлӧ. Сыысь прӧчентыс зэв ичӧт; сӧмын кык-куим прӧчент во вылӧ.
Ӧні видзӧдлам уна-ӧ вӧлі сетӧма сьӧм гӧль крестьяналысь овмӧснысӧ кыпӧдӧм вылӧ Коми сельскокӧзяйственнӧй банк пыр.
Сыктыв уездӧ сетӧма 9250 шайт, Емдін уездӧ — 8622 шайт, Кулӧмдін уездӧ — 9350 шайт да Ижма-Печӧраӧ — 4000 шайт. Ставсӧ лои сетӧма 31.222 шайт. Та пиысь 1200 шайтыс муніс машинаяс лӧсьӧдӧм вылӧ. Мукӧдыс вӧвъяс ньӧбӧм вылӧ.
Таысь кындзи на нӧшта вӧлі ньӧблӧма да сеталӧма крестьяналы уджйӧзӧн вӧвъяс 53.000 шайт дон. Сетӧма ӧтувъя овмӧсъяслы (коллективнӧй кӧзяйствояслы) 5000 шайт да кустаръяслы — 5000 шайт.
Государство зільӧ крестьяналысь овмӧссӧ кыпӧдны.
Государство сьӧмсӧ крестьянинлы сетӧ да зільӧ мед эськӧ сійӧ сьӧмыс крестьяниныслы овмӧсас ыджыд пӧльза сетіс. Молотов ёрт Ставсоюзса коммунист партиялӧн 15-ӧд съезд вылын «Сиктъясын удж йылысь» докладсӧ вӧчигӧн шуис:
Миян (СССР-ын) 24 миллион гӧгӧр посньыдик крестьяна овмӧсъяс. 8 миллион медся судзсьытӧм крестьяна овмӧсъясын весиг вӧвъясыс асьнысӧ оз вештыны. Весиг вӧвнысӧ видзӧмысь выгӧдаыс абу.
Босьтам кӧ машинаӧн уджалӧм, аддзам: кымынкӧ юкӧн овмӧсын весиг плуг и сійӧ оз вермы сполна вештыны асьсӧ. А гырысь машинаяс йылысь: вундан машина йылысь, вартан машина йылысь, кӧдзан машина йылысь да сідз водзӧ весиг немтор и сёрнитны. Найӧс оз позь посньыдик крестьяна овмӧсъясад лӧсьӧднытӧ, выгӧдаыс некутшӧм оз во.
Со мый вӧсна СССР-ын ӧнӧдз на вит миллион либӧ нӧшта унджык крестьяна овмӧсын гӧрӧны на ӧнӧдз муяссӧ важ ногса гӧрйӧн.
Озыра олысь крестьяна овмӧсъясын урожайыс дай скӧтысь пӧльзаыс (йӧлыс) 1½-2½ пӧв унджык воӧ гӧль крестьяна овмӧсъясын дорысь. Сэні татшӧм машинаясыд тыр удж нин вермӧны нуны. Машинаясыс сэні ыджыд пӧльза вермӧны сетны.
Шӧр губерняясын кӧ СССР-ын (Молотов ёрт шуӧм серти) гӧль крестьяна овмӧсъясын вӧв видзӧм да машина лӧсьӧдӧм пӧльзанысӧ оз вермыны сетны, Коми обласьтад, дерт нин, этшаӧн тані муясыд да, машинаыд асьсӧ торъя посньыдик овмӧсъясад оз вермы вештынытӧ. Мӧдарбоксянь кӧ, машинаыд крестьяна овмӧсад колӧ жӧ бара. Видз-му уджалан машинаясӧн уджалігӧн муясыд бурмӧны, пӧльзаыс ыджыдджык воӧ. Уджавнытӧ кокньыдджык машинанад дай вӧлыдлысь вынсӧ пӧльза вылӧ позьӧ инны (вӧв вынӧн вартны, ытшкыны да с. в.). Сӧмын гӧль да шӧркоддьӧма олысь крестьяналӧн машинаяссӧ ньӧбны выныс оз судзсьы. Гӧль крестьяналӧн видз-му уджалан кӧлуйыд омӧль. Куйӧдыс, бур кӧйдысыс налӧн пыр оз тырмыны. Муясыс сэсся омӧльӧсь, пӧльзасӧ — урожайсӧ ичӧтӧс сетӧны. Бурмӧдны мусӧ, босьтны сэсь ыджыдджык урожай позьӧ сӧмын мусӧ кӧ кутан бура уджавны — гӧрны плугъясӧн, пинёвтны бур агасъясӧн, да бура куйӧдавны. Бур кӧйдысӧн да машинаӧн кӧ кутан кӧдзны.
А гӧль крестьяниныд тадзи мутӧ уджавны оз вермы. Машинаястӧ ньӧбны сылӧн абу сьӧмыс. Кӧть эськӧ, шуам, и ньӧбас машинатӧ, оз жӧ ӧд машинаыд ичӧтик крестьяна овмӧсад асьсӧ кут вештыны.
Сідзкӧ, гӧля да шӧркоддьӧма олысь крестьяналы, кӧсйӧны кӧ найӧ кыпӧдны овмӧснысӧ, колӧ ӧтувтчыны — кооператив лӧсьӧдны. Ӧтувтчытӧг овмӧс кыпӧдны он вермы.
Кооперациялӧн да государстволӧн отсӧгъясыс ёна йӧткыштасны водзӧ ӧтувтчӧма крестьяналысь овмӧсныссӧ. Ӧд гӧль крестьяналы отсалӧм вылӧ лэдзӧм сьӧмсӧ медводз сетӧны кооперацияӧ пырӧма гӧль крестьяналы. Видз-му уджалан машинаяс да бур видз-му уджалан кӧлуй медпервой сетӧны кооперативъяслы. Медрегыд жӧ отсӧгтӧ сетӧны кооперативъяслы и агрономъяс.
Ӧтувъя овмӧсъяслы отсӧгъяс.
Нӧшта нин ыджыд отсӧгъяс сетӧ государство ӧтувъя овмӧсъяслы (коллективнӧй кӧзяйствояслы). Ӧтувъя овмӧсӧн шусьӧны — крестьянаыс кӧ ӧтувъя овмӧсса шленъясыс, ӧтувйӧн нуӧны уджъяссӧ, ӧтувъя жӧ налӧн мыйтӧмкӧ либӧ став видз-му уджалан кӧлуйныс, скӧтныс, сідзжӧ керка-картаныс.
Ӧтувъя овмӧсъясӧн шуӧны коммунаясӧс, артельясӧс да ӧтвыв видз-му уджалан тӧвариществоясӧс. Ӧтувъя овмӧсъяс ногсаӧсь жӧ (сӧмын оз на позь шуны найӧс ӧтувъя овмӧсъясӧн-а) машиннӧй да выль местаӧ овмӧдчыны мунан (переселенческӧй) тӧвариществояс. Тайӧ кык сикас ӧтувтчӧмсӧ позьӧ шуны ӧтувъя кӧзяйствоясӧн сӧмын кор шленъясыс овмӧсаныс мыйтӧмкӧ либӧ став уджсӧ уджалӧны ӧтвыв. Кор налӧн видз-му уджалан кӧлуйыс тшӧтш ӧтувъя. Ӧтувъя овмӧсъяслы сетӧны зэв ыджыд кокньӧдъяс.
Кокньӧдъяс вот мынтігӧн. Ӧтувъя овмӧсъяслы (коллективнӧй кӧзяйствояслы) сетсьӧ вот мынтігӧн со кутшӧм кокньӧд: мыйтӧм воӧ докодыс ӧти сёйысь вылӧ, уезд улас ӧтувъя овмӧсас кӧ быд сёйысь вылӧ сысся уна докодысь оз во — ӧтувъя овмӧслысь нёльӧд пай (25 прӧчент) вотсӧ чинтӧны. Шуам, вот улӧ сюран докодыс кӧ быд сёйысь вылӧ воӧ уезд улас шӧркоддьӧм мында 50 шайтӧн, а ӧтувъя овмӧсас сёйысь вылӧ докодыс 50 шайтсяыс унджык кайӧ, сэк нёльӧд пай вотсӧ оз нин чинтыны. Воысь воӧ ӧтувъя овмӧсъяслы кокньӧдъясыс содӧны.
Уджйӧзӧн сьӧмтӧ ӧтувъя овмӧсъяслы кокньыдджык босьтнытӧ и. Банкъясын лӧсьӧдалӧма торъя фонд (запас) ӧтувъя овмӧсъяслы дыр кежлӧ уджйӧзӧн сьӧмсӧ сетӧм вылӧ. Ссудаяссӧ сетӧны сійӧ фондсьыс весиг 10 во кежлӧ. Вонас босьтӧны вит прӧчент сӧмын. Сыысь ӧтар нӧшта быд ас места вывса крестьяналысь овмӧс кыпӧдӧм вылӧ удждысян банк, ссуда вылӧ лэдзӧм сьӧмысь, сетӧ уджйӧзӧн ӧтувъя овмӧсъяслы. 1926–27 воӧ став Сӧвет союз пасьта ӧтувъя овмӧсъяслы уджйӧзӧн сеталӧм вылӧ вӧлі лэдзӧма 20 миллион шайт.
Кӧртымӧн босьтӧм муяссӧ ӧтувъя овмӧслы кольӧдӧны. Ӧтувъя овмӧсъяс кӧ босьтӧмаӧсь кӧртымӧн (арендаӧ) муяс государственнӧй земельнӧй фондысь, сійӧ муяссӧ кольӧдӧны ӧтувъя овмӧсыслы пыр кежлӧ. Сӧмын, дерт, сійӧ муяссӧ шленъясыслы мӧда-мӧд костас оз позь юклынысӧ, торйӧдлынысӧ оз лэдзны. Ӧтувйӧн и лоӧ сійӧс уджавны. Ӧтувъя овмӧсыс кӧ тупкысяс, тайӧ мусӧ босьтӧны мукӧд сэтчӧсса ӧтувъя овмӧсъяс, либӧ босьтӧ видз-му управленньӧ, мукӧд ӧтувъя овмӧсъяслы сэсся вӧдитны сетӧ.
Ӧтувъя овмӧсъясыслы жӧ кольӧдӧны государственнӧй органъясысь кад кежлӧ вӧдитӧм вылӧ босьтӧм эмбурсӧ (стрӧйба да мукӧд кӧлуйяс).
Ӧтувъя овмӧсъяслы вӧртӧ сетӧны гӧль крестьяналы моз жӧ. Ковмас кӧ вӧрыс кутшӧмкӧ стрӧйба вылӧ, ӧтувъя овмӧсъяслы колӧ шыӧдчыны видз-му управленньӧӧ.
Видз-мусӧ лӧсьӧдлӧны (землеустройство нуӧдӧны) ӧтувъя овмӧсъясысь медтшӧкыдасӧ первой вонас жӧ ӧтувъя овмӧссӧ восьтӧмсянь. Сы вылӧ сьӧмсӧ сетӧ видз-му комиссариат. Видз-му лӧсьӧдлӧм вылӧ отсӧг корны колӧ видз-му управленньӧлысь.
Агрономъяс асланыс уджалан планӧ тшӧтш сюйӧны, кыдзи ас участокувса ӧтувъя овмӧсъясыслысь уджсӧ бурджыка пуктыны, кутшӧм отсӧгъяс налы колӧ сетны.
Промышленнӧй да мукӧд сикас (подсобнӧй) предприяттьӧяс, ӧтувъя овмӧс места вылынӧсь кӧ найӧ, сетсьӧны ӧтувъя овмӧсъясыслы. Татшӧм предприяттьӧяссӧ ӧтувъя овмӧсъясыслы колӧ корны обласьтувса видз-му управленньӧ пыр.
Ӧтувъя овмӧсын югдӧдчан удж нуӧдӧм йылысь. Войтырӧс велӧдан учрежденньӧяслы сетӧмаӧсь индӧдъяс — ӧтувъя овмӧсъясын олысьяслысь пӧ медвойдӧр колӧ велӧдчытӧм — гижны-лыддьысьны кужтӧм бырӧдны. Ӧтувъя овмӧсъясын югдӧдчан удж ёнджыка колӧ нуӧдны да сідз водзӧ.
Гӧль крестьяна ӧтувтчалӧмӧн медрегыд да медкокньыда вермӧны овмӧснысӧ кыпӧдны. Сы вӧсна и государство сетӧ ыджыд отсӧгъяссӧ, кокньӧдъяссӧ ӧтувъя овмӧсъяслы.
Гӧль крестьянаӧс кооперацияӧ пырны отсалан фонд.
Мед эськӧ гӧль крестьяна вермисны пырны кооперацияӧ: потребительса, сельскокӧзяйственнӧй, промыслӧвӧй да мукӧд сикас кооперативъясӧ, сетӧны отсӧгъяс. Быд во прибыльсьыс кооперативъясыс торйӧдӧны сьӧм — лӧсьӧдӧны фонд гӧль крестьяналы шленӧ пыригӧн отсалӧм вылӧ. Та вылӧ тшӧтш сетӧ сьӧмсӧ и государство. Неважӧн Коми обласьтлы, гӧль крестьяналы сельскокӧзяйственнӧй кооперацияӧ шленӧ пырны отсалӧм вылӧ сетісны 2000 шайт. Гӧль крестьяналы кооперацияӧ шленӧ пырны отсалӧм вылӧ 1927–28 во кежлӧ СССР пасьта лэдзӧма 10 миллион шайт.
Гӧль крестьяналы кооперацияӧ пырны отсалӧм вылӧ лӧсьӧдӧм сьӧмсӧ оз на быдлаын инны. Гӧль крестьяналы отсӧг сетӧм пыдди, сійӧ сьӧмнас уна кооперативъясын на тӧргуйтан удж нуӧдӧны. Тайӧ нелючкисӧ колӧ бырӧдны. Лэдзӧма кӧ сьӧмсӧ гӧль крестьяналы кооперацияӧ пыригӧн отсалӧм вылӧ, сы вылӧ и колӧ сетавны став сьӧмсӧ, оз ков мӧдтор вылӧ видзны.
Со кутшӧм отсӧгъяс сетӧ Сӧвет государство гӧль крестьяналы, со кыдзи зільӧ сиктса овмӧс бурмӧдны.
Быд крестьянинлы колӧ тӧдны — овмӧс кыпӧдны позьӧ сӧмын кооперация пыр.
Крестьяна, пырӧй кооперацияӧ, бурмӧдӧй сылысь уджсӧ — сійӧн ті ёнмӧданыд ассьыныд овмӧснытӧ.
Агроном А. Попов.
