КЫДЗИ КОЛӦ ВИДЗНЫ ПОРСЬӦС

Бур рӧдысь порсь видзӧмысь воӧ ыджыд докод.

Мӧслӧн либӧ ыжлӧн начкӧм бӧрын яйыс да тшӧгыс усьӧ ловъя сьӧкта сертиыс джын мында кымын. Порсьлӧн шыбитчӧ гырк пытшкӧсыс сӧмын нёльӧд-витӧд юкӧныс. Сідзкӧ, порсьтӧ зэв бур видзны яй вылӧ. Порсьӧс яй вылӧ позьӧ заводитны тшӧгӧдны нин ар джынйӧн. Кык тӧлысь тшӧгӧдӧм бӧрын позьӧ сійӧс начкыны. Порсьыд вонас пиянасӧ кыкысьӧдз. Вайӧ кызь либӧ нӧшта на унджык порсьпи. Ёна бур порсьтӧ видзны сы вӧсна — зэв сійӧ азым да. Сійӧс позьӧ вердны гумла вылӧ вартігъясӧн кольӧмторъясӧн, быдсяма сикас турунъясӧн. Сёйӧ сійӧ и кулӧм скӧт яйтӧ, гагъястӧ: нидзув, лёльӧ, лягушаяс да мукӧдтор. Кӧть и ыджыд пӧльза сетӧ порсь видзӧмыд, сӧмын миян обласьтын порсьтӧ омӧля на видзӧны. Уна крестьянинлысь кывлывлан, норасьӧны: порсь видзӧмысь пӧ оз во докодыс, порсьтӧ вердӧмыс сувтӧ донаджык яй дорсьыс.

Найӧ оз на тӧдны кутшӧм пӧрӧдаса порсьӧс колӧ видзны да мыйӧн сійӧс колӧ вердны, мед эськӧ донтӧгджык сувтас вердӧмыс, ыджыдджык воас пӧльзаыс. Унджыкыс на тані видзӧны татчӧс омӧлик порсьясӧс. Кокъясыс сэтшӧм порсьясыдлӧн кузьӧсь, бокыс отъя, мышку вылыс гӧрба. Быдмӧ сійӧ зэв ньӧжйӧ, вонас сӧмын кык-куим пудйӧдз быдмӧ. Татшӧм порсьыд сёйӧ уна, яйсӧ, тшӧгсӧ сетӧ этша. Колӧ видзны бур пӧрӧдаса порсьяс: англияса либӧ йоркширса рӧдысь. Медбур лоӧ тані видзны английскӧй гырысь еджыд порсьясӧс. Татшӧм порсьыс ӧти воӧн быдмӧ 10–12 пудйӧдз. Кӧдзыдысь, татчӧс климатысь сійӧ оз пов, регыд велалӧ. Позьӧ сійӧс видзны пӧскӧтинаын. Мед порсь видзӧм сетіс ыджыд пӧльза, миянлысь татчӧс порсь рӧдтӧ колӧ бурмӧдны татшӧм гырысь, еджыд англияса порсь рӧднас. Татчӧс порсьястӧ колӧ тырсьӧдны бур рӧда ай порсьясӧн да налысь пиянсӧ быдтыны. Либӧ колӧ видзны еджыд гырысь англияса порсьсӧ. Ӧткодь кӧрымӧн да ӧткодя вердігӧн ловъя дырйи сьӧктаыс татчӧс (прӧстӧй) порсьлӧн кайӧ сьӧмын 2–3 пудйӧдз, гырысь еджыд английскӧй порсьлӧн — 10–12 пудйӧдз, а полукровка быдмӧ 7–8 пудйӧдз. Ӧткодя вердігӧн бур пӧрӧдаса порсь быдмӧ кык ӧдйӧ татчӧс порсьяс дорысь. Сы понда агрономъяс пыр ӧтарӧ тшӧктӧны видзны бур пӧрӧдаса порсьяс, бурмӧдны татчӧс (прӧстӧй) порсьястӧ бур рӧда порсьясӧн тырсьӧдӧмӧн.

Бур пӧрӧдаса порсьясыд тані эмӧсь племеннӧй кӧзяйствоясын Улыс Човйын, Казлукын, Уллянаын да Кылтоваын. Эмӧсь и кооперативса случнӧй пунктъясын.

Порсьлӧн бурлуныс пӧрӧда сайын, нӧшта нин вердӧм-дӧзьӧритӧм сайын. Мукӧд сёянъясӧн вердігӧн порсьяс быдмӧны ӧдйӧджык, сетӧны унджык яй, а мукӧд пӧлӧс сёянъясӧн регыд тшӧгсялӧны, сэсся ньӧжйӧ быдмӧны.

Кыдзи порсьпиянӧс лючки быдтыны-вердны.

Порсьпиян первой олӧны мам йӧв вылын. Коймӧд вежон бӧрти колӧ нин налы сетыштавлыны мӧс йӧв. Нёльӧд вежонсянь позьӧ вердны няня сёянъясӧн. Колӧ сетны рудзӧг пызь неуна кизьӧртыштӧмӧн либӧ ваӧн небзьӧдӧм нырӧм ид либӧ зӧр. Сэтчӧ колӧ пуктыштны мел либӧ лы пызь, сійӧн лыясыс зумаммӧны. Витӧд-квайтӧд вежонсянь порсьпиянлы позьӧ сетыштавлыны пуӧм картупель.

Мам дінысь порсьпиянӧс торйӧдны квайт вежонысь водзджык оз позь. Торйӧдӧм бӧрын колӧ вердны йӧлӧн да, мыйтӧм сёясны няня сёянъясӧн.

Куим тӧлыссянь порсьпиянӧс позьӧ вердны тшӧтш и пуӧм картупельӧн. Сӧмын сэки няня сёянъясӧн медъёна колӧ вердны. Квайт тӧлысь бӧрти найӧ ёна нин ёнмасны. Сэки позьӧ нин вердны быдсяма сикас сёянъясӧн. Порсьпияныс кӧ чужисны гожӧмын, колӧ найӧс лэдзны мамыскӧд ветлӧдлыны пӧскӧтинаӧ. Бур порсь видзысьяс шуӧны: пӧскӧтинатӧгыд пӧ порсьпиянтӧ зэв сьӧкыд быдтыны. Ичӧт да дзескыд йӧрын видзигӧн порсьпи омӧля быдмӧ, омӧль лоӧ. Тӧлын порсьӧс колӧ лэдзлывлыны ывла вылӧ пальӧдчыштны, котралыштны. Пӧскӧтина вылын порсь ёна йирсьӧ. Бур турун сэтысь сёйӧ.

Вӧля вылын ветлігӧн порсь ёнмӧ, яйыс сылӧн зумаммӧ, дзоньвидзалуныс крепалӧ.

Кыдзи видзӧны порсьяссӧ Америкаын.

Америкаын важӧн нин гӧгӧрвоӧмаӧсь бурсӧ пӧскӧтина вылын порсь видзӧмысь. Сэні лӧсьӧдалӧмаӧсь порсьяслы торъя йӧръяс. Йӧрас кӧдзӧны люцерна да клевер. Турунсӧ кӧдзан воӧ йӧрас порсьяссӧ оз на лэдзны, а лэдзӧны сӧмын мӧд вонас. Мед пасьталаыс турунсӧ оз нырны-талявны, йӧрсӧ торйӧдалӧны торъя участокъясӧ. Ӧти участокас туруныс бырас да, вӧлисти мӧд участок вылӧ лэдзӧны. Мусӧ паръялӧмысь (пурйӧмысь) порсьясыслы нырас пуктӧны проволокаысь кольчаяс.

Клевер да люцерна позьӧ сетны порсьяслы веж вылысь, дзоридзавтӧдзыс ытшкӧм бӧрын. Дыр кок йылын сулалӧм клевертӧ порсьяс сёйӧны омӧльджыка, дай выныс сылӧн ичӧтджык веж дорсьыс. Турун сетӧны — мыйтӧм сёяс. Клеверӧн, люцернаӧн да нӧшта неуна няньӧн вердігӧн порсьлӧн яйыс лоӧ зэв бур, чӧскыд куш няньӧн вердігӧн дорысь нӧшта бурджык.

Клевер миянын бура быдмӧ. Воысь воӧ сійӧс пыр унджык да унджык кутісны кӧдзны. Сідзкӧ, клевер зэв ыджыд бур вермас сетны, порсь видзысьяслы ёна отсалас тані порсь видзӧм бурмӧдны.

Зӧр сора викаӧн вежнас порсьӧс вердігӧн пӧльзаыс клеверысь мында жӧ воӧ. Порсь сійӧс ёна жӧ сёйӧ. Улысса Човйын вика туруннад вердӧны жӧ. Клевер тыра йӧрын порсьясӧс видзигӧн да нӧшта зӧр сора вика турунӧн вердігӧн этшаджык мунӧ нянь. Сідзкӧ, порсьпиянӧс быдтӧм вылӧ колӧ зільны лӧсьӧдны тулысын. Гожӧмын найӧ ӧдйӧджык быдмӧны, сэки позьӧ турунӧн вердны. Гожӧмын клеверӧн да вика турунӧн вердігӧн, вердӧмыс сувтас донтӧгджык тӧлын быдтӧм дорысь, няня сёянъясӧн вердігӧн дорысь. Миян тані порсьяслы йӧръястӧ гожӧм кежлӧ оз потшны. Найӧ ветлӧдлӧны кытісюрӧ, ёнджыкасӧ нюръясті, васӧдінъясті. Пӧтмӧн сёян налы оз сюр, сэсся пыр лоӧ вердны гортын, тӧлын моз жӧ. Колӧ потшны порсьяслы йӧръяс да кӧдзны сэтчӧ турун. Бур клевера йӧр ыджыд пӧльза сетас, уна нянь порсь видзысьяслысь вичмӧдас. Америкаын племеннӧй порсьяссӧ тӧлын вердӧны кос бобӧвӧй турунъясӧн. Мукӧддырйиыс куш сійӧн и вердӧны. Некутшӧм сёян сэсся оз сетны. Сэтчаньын гӧгӧрвоӧмаӧсь нин кутшӧм бур сетӧны тайӧ турунъясыс порсь видзигӧн.

Кыдзи вердны порсьӧс турунӧн вӧчлӧмаӧсь видлӧг.

СССР-ын тадзтӧ омӧля на вердӧны. Ӧти профессор Еленевскӧй, зоотехническӧй видлӧга станцияын, Воронежскӧй институтын, 1924–25 воӧ (тӧлын) вӧчлӧма видлӧгъяс: кутшӧм пӧльза сетӧ порсьясӧс турунӧн вердӧм. Видлӧг вылӧ босьтӧма нёль гырысь порсьӧс вердны: кыксӧ на пиысь вердӧма кос клевер турунӧн, а мӧд кыксӧ мукӧд сёянъясӧн турунтӧг.

Водзджыксӧ Еленевскӧй порсьяссӧ вердіс кос турунӧн лясниысь. Вӧлӧмкӧ — порсьясыс ёнджыка сёйӧны турунтӧ, сетан кӧ налы час – час джын войдӧр мукӧд сёянъястӧ сеттӧдз. Первой тӧлысьнас вердігӧн турунсӧ пыр ӧтарӧ содталіс, сизим тувйӧдз лун кежлӧ кутіс сетны быд порсь вылӧ. Тӧлысь бӧрти турунӧн кутіс вердны кык-нёль час войдӧр мукӧд сёянъяссӧ сеттӧдз.

Кос турунсӧ киськавліс (небзьӧдліс) кӧдзыд ваӧн. Тадзи вердісны 29 лун. Бӧръяпомас кос турунсӧ кутіс нин сетны быд порсьлы 10 тувйӧн лун кежлӧ. Луннас туруннас вердіс куимысь. Сы бӧрын сэсся кос турунсӧ ньӧжйӧникӧн кутіс бӧр чинтыны. Вежон куим войдӧр пиянасьтӧдзыс турунсӧ кутіс сетны сӧмын ӧти тув лун кежлӧ.

Вердіс куимысь лун кежлӧ. Кос турунысь кындзи, ӧти порсьыслы нӧшта вӧлі сетӧ тув джын жмыка да тув картупель, мӧд порсьыслы — тув жмыка да кык тув картупель. Тайӧ кад бӧрас кутіс нин вердны тшытшӧм да кӧтӧдӧм турунӧн. Видлӧг нуӧдігчӧжыс медъёна вердіс кос туруннас. Джын сёян вынсӧ порсьяслы вӧлі сетӧ туруныс.

Тайӧ нёль порсьыслӧн пияныс абу ӧтыждаӧсь чужӧмаӧсь. Турунтӧг вердӧма порсьяслӧн чужӧмаӧсь: ӧтиыслӧн — нёль порсьпи. Быд порсьпилӧн сьӧктаыс 1,72 килограмм гӧгӧр. Мӧд кык порсьыслӧн (кодъясӧс туруннас вердӧмаӧсь) чужӧмаӧсь — 15 порсьпиӧн. Сӧмын неуна посниджыкӧсь-а. Турунӧн вердӧма порсьясысь пиянасьӧмаӧсь сёрӧнджык.

Профессор Еленевскӧй шуӧ: нэрӧн ытшкӧм кос клевер турун пӧ зэв бур сёянтор тыра порсьлы. Гырк пытшкӧсыс сэки бурджыка уджалӧ. Кокньыдджыка пиасьӧ и.

Порсьяс турунсӧ унджык вӧлі сёйӧны, кор неуна водзджык вердіс мукӧд сёянъяссӧ сеттӧдз. Сӧмын сэки турунсӧ вӧлі тшытшӧны да кӧтӧдӧны (небзьӧдӧны). Медуна порсьяслы сетліс лун кежлӧ 11 тув турун. Мед бурджыка сёясны, ыджыд пӧльза лоӧ сыысь, турунтӧ колӧ сетны час либӧ час джын водзджык мукӧд сёянъяссӧ сеттӧдз.

Нэрӧн ытшкӧм кос клевер турун порсьлы позьӧ сетны мукӧд сёянъяс мында жӧ (не сьӧкта серти, а пӧтӧслун серти). Тадзи турунӧн вердігӧн том тыра порсьяс бура быдмӧны, а гырысь ёна тшӧгӧны.

Колӧ ёнджыка босьтчыны порсьясӧс видзны.

Кос бобӧвӧй турунъясӧн да бур видз турунъясӧн вердӧны кодсюрӧ и миян Коми обласьтын. Гам да Зӧвсьӧрт вӧлӧсьтса крестьяна ёна татшӧм турунъяснас вердӧны порсьяссӧ. Уна пуд нянь сэсся вичмӧдӧны.

Зэв жӧ бур вердны порсьӧс картупельӧн, мӧс сёркниӧн, морковӧн. Бур порсь видзысьяс шуӧны: тыра порсьясӧс пӧ ёнджыка колӧ вердны картупельӧн, морковӧн да мукӧд пуктасъясӧн, няньӧн колӧ омӧльджыка вердны. Кор нин заводитны порсьтӧ тшӧгӧдны, сэки джын сёян вынсӧ колӧ сетны пуктас вердасъясӧн. Сӧмын пиянасян кад кежлӧ татшӧм сёянъяссӧ колӧ бӧр чинтыны — джын мындаӧдзыс колӧ лэдзны. Картупель бурджык вердны пуӧмӧн, мӧс сёркни да морков колӧ вердны путӧг, сӧмын колӧ тшытшны-а.

Уна сикас сёянъясӧн порсьтӧ вердӧмыд донтӧгджык сувтӧ. Сэки ӧд порсьтӧ ёна донтӧм сёянъясӧн позьӧ вердны, а яйыс да тшӧгыс (тшӧгӧмлуныс) лоӧ унджык дай бурджык куш няньӧн вердігӧн дорысь.

Уна пӧлӧс сёянъясӧн вердӧмыс да гожӧмын порсьӧс бур пӧскӧтинаын видзӧмыс уна нянь вичмӧдӧ. Порсь видзӧмыд сэки ыджыд пӧльза сетӧ.

Сӧмын колӧ видзны бур рӧда порсь, либӧ татчӧс порсьяссӧ бур рӧда порсьясӧн колӧ тырсьӧдны да налысь пиянсӧ быдтыны.

А. Модянов.